Âl-i İmrân Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 200 âyetten oluşan, adını 33. âyette yer alan ve “İmrân’ın ailesi” anlamındaki اٰل عِمْرٰن âlü ‘ımrâne tamlamasından alan Âl-i İmrân sûresi, inişe göre 98, resmî sıralamada ise 3. sûredir. Bakara sûresiyle birlikte bu sûre ez-zehrâvân “iki bahçe, iki çiçek” ismi ile de anılmaktadır. Âyetlerinin önemli bir bölümünün Uhud savaşı esnasında indirildiği bilinen bu sûrenin bir kısım âyetinin daha sonraki dönemlerde indirildiği belirtilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Bakara sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “başlangıcının mukatta‘a harflerinden oluşması” (Bakara 1; Âl-i İmrân 1), “vahyin insanlara ikram edilişi” (Bakara 2, 185; Âl-i İmrân 3-4, 7), “Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi” (Bakara 154; Âl-i İmrân 169-170), “Allah’ın zatı ve sıfatlarıyla ilgili bilgilerin verilmesi” (Bakara 255, 257; Âl-i İmrân 2, 26-27), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Bakara 2-4, 177, 285; Âl-i İmrân 16, 104, 110, 133-135), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Bakara 164; Âl-i İmrân 27, 190, 191), “Yüce Allah’a karşı muttaki oluş, Rasûlüllah’a iman ve güven” (Bakara 2, 177; Âl-i İmrân 31, 132), “müminlerin çeşitli duaları” (Bakara 286; Âl-i İmrân 7-9, 191-194) vs. konular ele alınmakta ve her iki sûre arasında konu irtibatı devam ettirilmektedir.

Âl-i İmrân sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları, çeşitli ilâhi kitaplar gönderişi, her şeyi bilmesi, hiçbir şeyin O’na gizli kalmaması, el-Kitâb’ın hem muhkem hem de müteşabih âyetlerden oluşması, kalplerinde eğrilik bulunanların tavrı, müminlerin gönülden gelen duaları, dünya hayatının çeşitli özellikleri, Allah katında dinin İslâm oluşu, önceki nesillerin peygamberlerini öldürmeleri, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve kudreti gibi konularla başlamaktadır.

33. âyetten itibaren, İmrân’ın ailesi, Hz. Meryem ve Hz. İsa ile ilgili çeşitli bilgiler, İncil’in özellikleri, Hz. İsa’nın ölümü, yaratılış özellikleri, Hz. İbrâhim’le ilgili bazılarının kanaatlerinin yersizliği, kitap ehlinin birçok konudaki tutarsızlıkları, peygamberler sisteminin birbirini desteklemeye dayalı yapısı, bütün dini öğretilerdeki inanç esaslarının aynı oluşu, İslâm’dan başka bir dinin kabul edilmeyeceği, farklı inananların kaybedeceği, infak denen duyarlılığın önemi, hac ibadetinin gerekliliği gibi konular ele alınmaktadır.

102. âyetten itibaren, bütün Müslümanların Kur’ân’a sarılmaları gerektiği, vahyin dönüştürücü özelliği, Müslümanların sahip olması gereken duyarlılıklar, kitap ehlinin bozuk olanlarının yanında istikamet sahibi olanlarının da varlığı, müminlerin kimleri dost edinmeleri gerektiği, düşmanlarının onlara karşı sinsi duyguları gibi meselelere değinilmektedir. 121. âyetten itibaren, Uhud savaşıyla ilgili bazı bilgiler, Bedir’de müminlere yapılan yardımın hatırlatılması, faizin tehlikeli bir ekonomik işleyiş olduğu, cennet için çalışmak gerektiği, iman ve güçlü oluş ilişkisi, kâfirlere itaatin feci sonuçları, Hz. Peygamber’in beşer oluşuna dair bilgilendirmeler, onun tebliğinde nasıl davranması gerektiğine dair beyanlar, risaletin insanlığa büyük lütuf oluşu vs. ele alınmaktadır.

169. âyetten itibaren, Yüce Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi gerektiği, onların Rablerinin katında rızıklandırılmakta oluşu, inkârcılara zaman tanınmasının onların lehine olmayışı, infak edilmeyen servetin insana problem oluşturacağı, her canın ölümü tadıcı oluşu, Müslümanların çeşitli sıkıntılar çekeceği, vahyin duyurulmasının zorunluluğu, kâinat hakkında tefekkür, müminlerin duaları, amellerin zayi olmayacağı, kitap ehlinden de istikamet sahiplerinin bulunduğu ifade edilmektedir.

Son âyette ise müminlere yönelik şu emir verilmektedir: “Ey iman edenler! Sabredin; (düşman karşısında) dayanışmada bulunun! (Cihad için) hazırlıklı ve nöbette bulunun! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki kurtuluşa erişebilesiniz.”

Yüce Allah, sûrenin 165-179. âyetlerinde Müslümanların başına gelen sıkıntıların amacını, münafıkların Uhud’da küfre çok daha yakın olduklarını, kardeşlerini savaştan kaçmaya teşvik edenlerin bulunduğunu, Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesini, onların Allah katında rızıklandırıldıklarını, münafık tiplerin müslümanları savaştan yüreksiz etmeye çalıştıklarını, inkârcılara yönelik birtakım uyarıları dile getirmektedir.

a) Uhud’un Öğrettikleri

Yüce Allah, sûrenin 165-168. âyetlerinde Müslümanlara önce hatırlatmada bulunmakta, Uhud’daki mağlubiyete karşılık daha önce Bedir’de düşmanlarına iki kat sıkıntı yaşattıklarını hatırlatmakta, Uhud’da iki ordu karşılaştığı gün Müslümanların başına gelenlerin, ancak Allah’ın izniyle gerçekleştiğini, bunun da müminleri diğerlerinden ayırdetme ve münafıkları ortaya çıkarma amacına yönelik olduğunu bildirmektedir.

Ardından, münafıklara “Geliniz, Allah yolunda çarpışın ya da savunma yapın” denildiği zaman, “Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size tâbi olurduk” dedikleri, onların o gün imandan çok küfre (kâfirliğe) yakın oldukları, ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söyledikleri, Allah’ın da onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bildiği ifade edilmekte, bu arada münafıkların evlerinde oturup da kardeşleri hakkında kışkırtıcı bir şekilde “Bize uysalardı öldürülmezlerdi” dedikleri, buna karşılık kendilerine “Eğer doğru sözlü iseniz, kendinizden ölümü savın (bakalım)!” diye cevap verildiği ifade edilmektedir.

ı. Bedir’deki Galibiyetin Unutulmaması Gerektiği

اَوَلَمَّآ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ اَنّٰى هٰذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “(Bedir’de düşmanınızın) başına iki katını getirdiğiniz bir musibet, (Uhud’da) kendi başınıza geldiği için mi ‘Bu nasıl oluyor?’ demiştiniz. De ki: O kendi (kusuru)nuzdandır. Şüphesiz ki Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki اَوَلَمَّآ اَصَابَتْكُمْ evelemmâ esâbetküm sorusu “size isabet ettiği için mi”; مُص۪يبَةٌ musîbetün kelimesi “herhangi bir müsibet, sıkıntı”; قَدْ اَصَبْتُمْ kad esabtüm fiili “siz isabet ettirmiştiniz, getirmiştiniz”; مِثْلَيْهَا misleyhâ ifadesi “onun iki mislini, iki katını”; قُلْتُمْ kültüm fiili “(şöyle) demiştiniz ki”; اَنّٰى هٰذَا ennâ hâzâ ifadesi “bu nerden (geldi başımıza)”; قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ hüve zamiri “o”; مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ min ‘ındi enfüsküm tamlaması “sizin kendi nefsinizdendir, kendi kusurunuz sebebiyledir”;اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Uhud’daki mağlubiyetin sebebi bağlamında sorulan soruya verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. اَوَلَمَّآ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ اَنّٰى هٰذَا قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ “(Bedir’de) iki katını (düşmanınızın) başına getirdiğiniz bir musibet, (Uhud’da) kendi başınıza geldiği için mi ‘Bu nasıl oluyor!?’ dediniz? De ki: O, kendi kusurunuzdandır.” Yüce Allah müminlerin Hz. Peygamber’le ilişkisini düzenleyici bağlamda onun asla hıyanet içerisinde bulunmadığını bildirdikten, onun kendilerine yönelik risalet duruşuyla ilgili bilgiler verdikten sonra, müslümanları bilgilendirmeye ve bilinçlendirmeye devam etmekte, Uhud’da başlarına gelenin sebebini dile getirmektedir.

a)اَوَلَمَّآ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا قُلْتُمْ اَنّٰى هٰذَا “(Bedir’de) iki katını (düşmanınızın) başına getirdiğiniz bir musibet, (Uhud’da) kendi başınıza geldiği için mi ‘Bu nasıl oluyor!?’ demiştiniz?” Yüce Allah Müslümanların Bedir’de düşmanlarına iki kat zayiat verdirmelerine karşılık, Uhud’da yaşadıkları mağlubiyetin sebebini sorduklarını hatırlatmaktadır. Âyetin başındaki اَوَلَمَّآ اَصَابَتْكُمْ مُص۪يبَةٌ “başınıza musibet geldiğinde mi” ifadesindeki musibetten maksadın “Uhud mağlubiyeti” olduğu açıktır.

Âyette geçen قَدْ اَصَبْتُمْ مِثْلَيْهَا “İki katını başlarına getirmiştiniz” ifadesini izah bağlamında şunları söylebiliriz: Bilindiği üzere Bedir’de müşriklerden 70 kişi öldürülmüş, 70 kişi de esir alınmıştı. Buna karşılık Uhud’da Müslümanlar 70 şehit vermiş, ancak herhangi bir esaret durumu yaşanmamıştı.(1) Bu arada Müslümanlar müşriklere önce Bedir’de mağlubiyet yaşatmış, ardından da Uhud’un ilk safyasında onları perişan etmişlerdi. Bunun karşılığında kendileri sadece Uhud’un ileriki aşamasında mağlup olmuşlardı. Bu durumda düşmana iki mağlubiyet yaşatmış, kendileri de bir kez yenilmişlerdi.(2) Buna göre âyette geçen “iki katını başlarına getirmiştiniz” ifadesi açıklanmış olmaktadır.

Âyetin devam eden kısmında yer alan قُلْتُمْ اَنّٰى هٰذَا ifadesi ise müslümanların başına Uhud’da gelen musibetin sebebinin sorulması anlamını vermekte, “bu başımıza neden ve nereden geldi?”, “(Biz Allah yolunda savaşıyorken) neden böyle bir yenilgi yaşadık?”, “bu nasıl oldu?” gibi manalar içermekte, yaşanan yenilginin sebebinin Hz. Peygamber’e sorulduğu ifade edilmektedir.

b)قُلْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اَنْفُسِكُمْ “De ki: O, kendi (kusuru)nuzdandır.” Yüce Allah Uhud mağlubiyetinin sebebini soran Müslümanlara cevap vererek bunun sebebinin kendileri olduğunu bildirmektedir. Bilindiği üzere Âl-i İmrân 3/121’de de belirtildiği gibi, Hz. Peygamber Uhud’da müminleri savaş mevzilerine yerleştirmişti ve okçular tepesi denen yerden ayrılmamalarını tenbihlemişti. Savaşın Müslümanlar lehinde bitmek üzere olduğunu gören okçular tepesindekiler ganimet beklentisiyle orayı terk edince, Âl-i İmrân 3/122. âyette geçtiği üzere içlerinden iki grup korkup gevşemiş ve dağılmaya yüz tutmuşlardı. Âl-i İmrân 3/152. âyette de onların istedikleri galibiyeti görmelerinin ardından dağıldıkları, kavgaya tutuştukları ve Hz. Peygamber’in emrine isyan ettikleri, âhireti sevenlerin yanında içlerinden bir grubun dünyayı sevdikleri beyan edilmektedir. Bu süreçte arkalarından çevrilmişler ve maalesef mağlup edilmişlerdi. Demek ki mağlubiyetin nedeni Hz. Peygamber değil, Müslümanların onun emirlerine riayet etmemeleriydi. Yenilgi onların dikkatsizliğinden kaynaklanmıştı. İşte âyetteki bu cümlede kast edilen mana budur.

2.اِنَّ اللّٰهَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Muhakkak ki Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah bu türden yaşananlarla ilgili olarak da genel manada da her şeye kâdir olduğunu bildirmektedir. Âl-i İmrân 3/140’da “O günleri biz insanlar arasında döndürür dururuz” buyrulmakta, Uhud’daki mağlubiyeti çok fazla abartmamaları gerektiğini Müslümanlara hatırlatmaktadır. Yüce Allah zaferi ve üstün gelme günlerini bazen bir topluma, bazen öteki topluma gelecek şekilde döndürüp durduğunu bildirerek, bu ifadeyle de Müslümanlara moral vermeye devam etmektedir. Uhud’da yaşanan sıkıntının geçici olduğunu, zaferin birilerinin elinde ebedi kalmayacağını bildirerek zımnen Müslümanların yeni galibiyetlerine dair dolaylı bir müjdeye de yer verilmiş olmaktadır.

ıı. Savaşın Ayırt Ediciliği

وَمَآ اَصَابَكُمْ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ فَبِاِذْنِ اللّٰهِ وَلِيَعْلَمَ الْمُؤْمِن۪ينَ وَلِيَعْلَمَ الَّذ۪ينَ نَافَقُوا “(Uhud’da) iki ordu karşılaştığı gün başınıza gelenler ancak Allah’ın izniyle olmuştur ki bu da müminleri (diğerlerinden) ayırt etmesi ve münafıkları ortaya çıkarması içindi.”

Âyetteki وَمَآ اَصَابَكُمْ ve mâ esâbeküm ifadesi “size isabet eden şey”; يَوْمَ الْتَقَى yevme’l-tekâ ifadesi “karşılaştığı gün”; الْجَمْعَانِ el-cem‘âni kelimesi “iki topluluk, iki ordu”; فَبِاِذْنِ اللّٰهِ fe biiznillâhi tamlaması “Allah’ın izniyle(dir)”; وَلِيَعْلَمَ ve liya‘leme ifadesi “ve bilmesi için, ortaya çıkarması için(dir)”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne ifadesi “müminleri”; وَلِيَعْلَمَ ve liya‘leme ifadesi “ve bilmesi için, ortaya çıkarması için(dir)”; الَّذ۪ينَ نَافَقُوا ellezîne nâfekû ifadesi ise “münafıkları” demektir.

Burada Uhud’da yaşananların Yüce Allah’ın izni doğrultusunda gerçekleştiği ve müminlerle münafıkların bu şekilde ortaya çıkartıldıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah iki ordunun yani Müslümanlarla müşriklerin karşılaştığı Uhud gününde Müslümanların başına her ne geldiyse bunun Allah’ın izni sayesinde gerçekleştiğini, yaşananların sonrasında müminleri ve münafıkları bilmeyi yani onları deneyip ortaya çıkarmayı hedeflediğini beyan etmektedir. Âl-i İmrân 3/155. âyette de geçen يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ yevme’lteka’l-cem‘âni ifadesi “iki ordunun karşılaştığı gün” manasında Uhud savaşının yaşandığı gün demektir. Bu ifade Enfâl 8/41’de de geçmekte, orada ise Bedir günü manasını vermektedir.

Bu cümlelerde iki kez geçen ve Yüce Allah’a nispet edilen يَعْلَم ya‘leme fiilinin anlamının “bilmek” değil de “ortaya çıkarmak”, “bildirmek” olduğu konusunu Âl-i İmrân 3/140’ta çeşitli delillerle ortaya koymaya çalıştığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Âyette zikredilen فَبِاِذْنِ اللّٰهِ fe biiznillâhi ifadesi gereği Yüce Allah’ın izni, bilgisi, iradesi, onayı olmadan hiçbir şey meydana gelmediği için kimlerin müminlerden, kimlerin de münafıklardan olduğu başka bir yolla ortaya çıkartılamayacağı için Uhud’da yaşananlar bir anlamda müminleri ve münafıkları bildirmeyi ve tanıtmayı sağlamıştı. Okçular tepesindekiler Uhud’da mevzilerini terk edince ordunun içindekilerden bir grup dünyayı sevip istedikleri için hemen kaçmışlar, diğerleri ise Hz. Peygamber’i asla terk etmemişlerdi. İşte kimin nasıl bir duruş ortaya koyacağını Yüce Allah elbette biliyor olsa da bunu muhataplarına göstermek için böyle bir olay son derece belirleyici olmuş, bazı müminler ilahi öğretilere itibar ederek Hz. Peygamber’i sahiplenirken, diğer bir grup onu yalnız bırakmıştı. Şimdi bu durumda müminlerin mahşerde ödüllendirilmeyi, Hz. Peygamber’i terk eden münafıkların ise cezalandırılmayı hak ettiklerini bizzat ve bilfiil görüp anlamışlardı.

ııı. Münafıkların Sonuçsuz Çağrıları ve Düşmanlıkları

وَق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ اَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْا۪يمَانِ يَقُولُونَ بِاَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ “Onlara (münafıklara) ‘Gelin, Allah yolunda çarpışın veya savunma yapın!’ dendiği zaman, ‘Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size uyardık.’ demişlerdi. Onlar (o gün) imandan çok küfre yakındı. Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. (Oysa) Allah onların içlerinde gizlediklerini çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَق۪يلَ ve kîle edilgen fiili “(şöyle) denildi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; تَعَالَوْا te‘âlevv emri “gelin”; قَاتِلُوا kâtilû emri “savaşın”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اَوِ ادْفَعُوا ev idfe‘û emri “veya kendinizi savunun”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَوْ نَعْلَمُ lev na‘lemu fiili “eğer bilseydik”; قِتَالًا kıtâlen kelimesi “savaşı, savaşmayı”; لَاتَّبَعْنَاكُمْ let’teba‘nâküm ifadesi “size mutlaka tâbi olurduk, elbette size uyardık”; هُمْ hum zamiri “onlar”; لِلْكُفْرِ li’l-küfri ifadesi “küfre, küfür için”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin kelimesi “o gün”; اَقْرَبُ akrabu kelimesi “daha yakın(dı)”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; لِلْا۪يمَانِ li’l-îmâni ifadesi “imandan”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “diyorlar(dı)”; بِاَفْوَاهِهِمْ bi efvâhihim ifadesi “onların kendi ağızlarıyla”; مَا لَيْسَ mâ leyse ifadesi “olmayan şeyi”; ف۪ي قُلُوبِهِمْ fî kulûbihim ifadesi “onların kalplerinde”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi “gayet iyi bilen(dir)”; بِمَا يَكْتُمُونَ bimâ yektümûne ifadesi ise “onların gizledikleri şeyleri” demektir.

Burada münafıkların Uhud günü nasıl ikiyüzlü davrandıklarıyla ilgili ilahi mesajlar gündeme getirilmektedir.

1.وَق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا قَاتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَوِ ادْفَعُوا قَالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ “Onlara (münafıklara) ‘Geliniz, Allah yolunda çarpışın ya da savunma yapın’ denildiği zaman, ‘Savaşmayı (savaşın olacağını) bilseydik elbette size tâbi olurduk’ demişlerdi.” Yüce Allah önceki âyette hem müminleri hem de münafıkları ayırt etmek için Uhud’da yaşananlara izin verdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de onların nasıl ikiyüzlü davrandıklarını ifade etmektedir. Münafıklara Uhud günü “Gelin, Allah yolunda davaşın; bunu yapamazsanız hiç olmazsa savunmada olun; kalabalık görüntüye katkı vererek müşriklerin gözünün korkmasına yarayın”(3) şeklinde çağrı yapıldığında onların cevabı tam münafıkça olmuş ve bu teklifi reddetmişler, Uhud günü savaşı bırakıp çekip gitmişlerdi.

Âyette geçen لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ ifadesi “Savaş olacağını bilseydik sizinle gelirdik” veya “Savaşmayı bilseydik savaşırdık” ya da “Savaş olacağını bilseydik, geri dönmez, sizinle olup birlikte savaşırdık” gibi manalar içermektedir.(4) Bu son anlam onların yine münafıkça söyledikleri bir sözdür ve burada da yalan konuşmayı terk etmemişlerdi. Konuyla ilgili olarak sözü edilenlerin Abdullah b. Übeyy ve arkadaşları olduğu, yaklaşık 300 kişiden oluştukları, kendilerine “Allah yolunda savaşmaları” çağrısı yapılmış olsa da buna itibar etmeyip alanı terk ederek Medine’ye döndükleri rivayet edilmektedir; bu rivayet âyetin metnine de uygundur.

2. هُمْ لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ اَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْا۪يمَانِ “Onlar (o gün) imandan çok küfre (kâfirliğe) yakın idiler.” Yüce Allah Uhud’da bu şekilde davranan münafıkların imandan ziyade küfre yakın olduklarını haber vermektedir. İnsanların kalplerinde bulunan iman noktasında kimin mümin, kimin de kâfir olduğunu sadece Allah’ın bildiği, bu sayede kendileriyle ilgili bu bilginin verilebildiği görülmektedir.

3. يَقُولُونَ بِاَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ “Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı. (Hâlbuki) Allah, onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bilendir.” Âyetin bu kısmında iki noktaya değinilmektedir:

a)يَقُولُونَ بِاَفْوَاهِهِمْ مَا لَيْسَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Ağızlarıyla, kalplerinde olmayanı söylüyorlardı.” Yüce Allah münafıkların önceki cümlede aktarılan sözlerinin yalan olduğunu, Feth 48/11’de de geçtiği gibi “onların kalplerinde olmayan bir şeyi yani inanmadıkları bir sözü söylediklerini” ifade etmektedir. “Onların kalplerinde olmayan şey” önceki cümlede yer alan لَوْ نَعْلَمُ قِتَالًا لَاتَّبَعْنَاكُمْ ifadesidir. Bu ifade ister “Savaş olacağını bizseydik sizinle gelirdik”, ister “Savaşmayı bilseydik savaşırdık”, isterse “Savaş olacağını bilseydik, geri dönmez, sizinle olup birlikte savaşırdık” şeklinde anlaşılsın, hepsinde de ikiyüzlü davranarak kalplerindeki asıl düşüncenin bu olmadığını Yüce Allah haber vermektedir.

b) وَاللّٰهُ اَعْلَمُ بِمَا يَكْتُمُونَ “(Hâlbuki) Allah, onların içlerinde gizlediklerini gayet iyi bilendir.” Bu cümle münafıkların münafıklıklarına uygun olarak söylediklerinin aksine, yüreklerinde nice fitne fucur gizlediklerini ortaya koymakta, ancak onların yüreklerinde gizledikleri her bir şeyi Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği manasını içermektedir. Onların muhataplarını bu sözleriyle aldattıklarını sanmalarına karşılık, Yüce Allah onların asıl niyetlerini yani kalplerinde bulunanları, bu bağlamda iman, küfür ve dönekliği gayet iyi bildiğini beyan etmekte, sonuçta söylediklerinin yalan olduğunu Hz. Peygamber’e işte bu vahiy ile bildirmektedir.

ıv. Ölümü Kendilerinden Savamamaları

اَلَّذ۪ينَ قَالُوا لِاِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ اَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا قُلْ فَادْرَؤُ۫ا عَنْ اَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “(Evlerinde) oturup da kardeşleri hakkında ‘Bize uysalardı öldürülmezlerdi.’ diyorlardı. De ki: Doğruysanız kendinizden ölümü savın!”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ قَالُوا ellezîne kâlû ifadesi “(şöyle) diyenler, demiş olanlar”; لِاِخْوَانِهِمْ liıhvânihim ifadesi “onların kendilerinin kardeşlerine”: وَقَعَدُوا ve ka‘adû fiili “ve oturmuşlarken”; لَوْ اَطَاعُونَا lev etâ‘ûnâ ifadesi “eğer bize itaat etmiş olsalardı”; مَا قُتِلُوا mâ kutilû ifadesi “öldürülmezlerdi”; قُلْ kul emri “de ki”; فَادْرَؤُ۫ا fedraû emri “savın”; عَنْ اَنْفُسِكُمُ ‘an enfüsiküm ifadesi “sizin nefislerinizden, kendinizden”; الْمَوْت el-mevte kelimesi “ölümü”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi “doğru kişiler, iddiasında samimi kişiler” demektir.

Burada münafıkların içlerinden geçirdiği asılsız bir düşünce ve onlara yönelik meydan okuma gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ قَالُوا لِاِخْوَانِهِمْ وَقَعَدُوا لَوْ اَطَاعُونَا مَا قُتِلُوا “(Evlerinde) oturup da kardeşleri hakkında ‘Bize uysalardı öldürülmezlerdi’ diyorlar (içlerinden geçiriyorlar)dı.” Abdullah b. Übeyy gibi münafıkların ikiyüzlülükleri ve yalancılıkları hakkında bilgi verildikten, üstelik kalplerinde neleri gizlediklerinin de gayet iyi bilindiği ifade edildikten sonra, bu defa onların içlerinde gizledikleri şeylerden birisine dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda savaş sonrasında Uhud’a katılan ve şehit düşenlerle ilgili olarak “bizim sözümüzü dinleselerdi, bize uysalardı öldürülmüş olmayacaklardı” şeklindeki düşüncelerini hatırlatmaktadır. Onların bu düşünceleri Âl-i İmrân 3/154’teki “Bu işten bize bir şey olsaydı, burada öldürülmezdik” cümlesi ile Âl-i İmrân 3/156’da geçen “Ey iman edenler! Sizler, inkâr edenler ve yeryüzünde sefere çıkan veya savaşan kardeşleri hakkında ‘Eğer bizim yanımızda olsalardı ölmezler, öldürülmezlerdi’ diyenler gibi olmayın” sözlerine benzemektedir.

Abdullah b. Übeyy gibi münafıkların bu düşüncelerinde “insanları savaştan uzaklaştırmak için teşvik”, “kendilerine itibar etmeyenlere gücenme”, “öldürülenleri aşağılama” ve “eceli inkâr” söz konusudur.(5) Önceki âyetin sonunda “Allah onların gizlemekte olduklarını bilendir” beyanı gereği, buradaki ifadenin de onların başkalarına söyledikleri sözleri değil de kendi içlerinde sakladıkları şeylerden olduğu anlaşılmaktadır. Bu yüzden meali verirken “bunu içlerinden geçiriyorlardı” demeyi tercih ettik.

2. قُلْ فَادْرَؤُ۫ا عَنْ اَنْفُسِكُمُ الْمَوْتَ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Eğer doğruysanız, kendinizden ölümü savın (bakalım)!” Âyette geçen فَادْرَؤُ۫ا fedraû emri “savmak”, “uzaklaştırmak”, “defetmek”(6) manasını içermektedir. Yüce Allah münafıkların içlerinden geçirdikleri düşünceleri açıkça belirttikten sonra, bu defa başkalarının derdine düşmeyi bırakmalarını, becerebiliyorlarsa kendi canlarını kurtarmayı başarmalarını teklif etmekte, “Eğer doğru sözlü iseniz, canlarınızı ölümden kurtarın bakalım!” buyurarak meydan okumaktadır. Münafıkların ölümle ilgili bu asılsız düşünceleri hakkında Âl-i İmrân 3/154’te şöyle buyrulmaktadır: “(Onlara) de ki: Evlerinizde kalmış olsaydınız bile öldürülmesi yazılmış olanlar, yataklarına (düşecekleri yerlere) çıkıp giderlerdi.” Konuya dair detayı o âyette verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrar etmeyeceğiz.

b) Yüce Allah Yolunda Öldürülenlerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 169-172. âyetlerinde Allah yolunda öldürülenlerle ilgili olarak şu bilgiyi vermektedir: “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma(yın)! Bilakis onlar diridirler; Rableri yanında rızıklandırılıyorlar. Allah’ın, lütfundan kendilerine verdikleri ile sevinçli bir halde arkalarından gelecek ve henüz kendilerine katılmamış olan (şehit kardeşlerine de) hiçbir keder ve korku bulunmadığı müjdesinin sevincini duymaktadırlar. Onlar, Allah’tan gelen nimet ve keremin; Allah’ın, müminlerin ecrini zayi etmeyeceği müjdesinin sevinci içindedirler.”

Ardından, yara aldıktan sonra yine de Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in çağrısına uyanların içlerinden iyilik yapanlar ve takvâlı (duyarlı) olanlar için büyük bir ödül olacağı müjdelenmektedir.

ı. Şehitlere Ölüler Denmemesi Gereği

وَلَا تَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ قُتِلُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اَمْوَاتًا بَلْ اَحْيَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ “Allah yolunda öldürülenleri sakın ölüler sanma(yın)! Aksine onlar diridir, Rableri katında rızıklandırılıyorlar.”

Âyetteki وَلَا تَحْسَبَنَّ ve lâ tahsebenne emri “sakın sanma(yın)”; الَّذ۪ينَ قُتِلُوا ellezîne kutilû ifadesi “öldürülmüş olanları”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”;اَمْوَاتًا emvâten kelimesi “ölüler”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَحْيَآء ahyâun kelimesi “(onlar) diriler(dir)”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbinin katında”; يُرْزَقُونَ yurzekûne edilgen fiili ise “rızıklandırılıyorlar” demektir.

Burada Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi, onların Allah katında diri olup rızıklandırıldıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, münafıkların dile getirdiği veya içlerinden geçirdikleri düşüncelerin asılsız olduğunu beyan edip kendilerine meydan okuduktan sonra, bu defa Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” denmemesi gerektiğini, onların Rablerinin katında rızıklandırılacak şekilde hayatta olduklarını ifade etmektedir. Âyette geçen لَا تَحْسَبَنَّ lâ tahsebenne hitabının muhatabı öncelikle Hz. Peygamber’dir, sonrasında ise başta inkârcılar olmak üzere bütün insanlardır. Bu nedenle biz de tercümeyi “sanma(yın)” şeklinde çoğul olarak vermeyi tercih ettik.

Âyetin sonunda yer alan بَلْ اَحْيَآءٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ يُرْزَقُونَ ifadesi “Bilakis (onlar) diridirler; Rableri yanında rızıklandırılıyorlar” şeklinde tercüme edilebileceği gibi “Bilakis (onlar) Rableri katında diridirler; rızıklandırılıyorlar” şeklinde de düşünülebilir. Her iki durumda da anlamda önemli bir değişiklik olmamakta, Allah yolunda öldürülenlere ölüler denmemesi, Rableri hatında diri ve O’nun katında rızıklandırılmakta oldukları beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/154’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah yolunda öldürülenlere ‘ölüler’ demeyin. Esasında onlar diridirler; ancak siz anlayamazsınız.” Bu âyetin izahında da ele aldığımız üzere, önemine binaen aynı bilgileri burada tekrar hatırlatmak istiyoruz.

Âyetin bağlamı dikkate alındığında burada Yüce Allah’ın hayat ve ölüm kavramlarına yeni bir açılım getirdiğini, Allah yolunda öldürülenlere “ölüler” denmemesini emrederek, onların bu hayatı boşuna geçirmediklerini, esasında imansız ve ahlaksız bir şekilde yaşayıp ölenlere göre bunların mahiyetini bilemeyeceğimiz şekilde diri olduklarını beyan etmektedir.

Burada Yüce Allah yolunda katledilenlere ölüler denmemesi bu kişilerin bedenen ölmedikleri manasına gelmez. Çünkü görülüyor ki şehitler bedenen ölmüş olsalar da onlar hayatlarıyla ve ölüm anlarıyla hak ve hakikate şahit olmuşlardır. İmanını hakka, hakkı imanına şahit tutanlar elbette Yüce Allah’ın katında bir dirilikle varlıklarını devam ettirmektedirler. Onların bilinen anlamda yani diğer insanlar gibi ölmedikleri, aksine Allah katında mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde rızıklandırılmakta oldukları beyan edilmektedir. Bakara 2/154. âyetin sonunda yer alan وَلٰكِنْ لَا تَشْعُرُونَ “Ancak siz anlayamazsınız” ifadesine rağmen, ölümleri sonrasında insanların ne durumda olduklarıyla ilgili detay denebilecek bir şekilde açıklamalarda bulunmak, gayb alanına dair söz söylemek manasına geleceği için, bundan özellikle kaçınmak gerekmektedir.

ıı. Rızıklandırılmaları ve Müjdeli Sevinçleri

فَرِح۪ينَ بِمَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذ۪ينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ اَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَۢ “Allah’ın lütfundan kendilerine verdikleri ile sevinçli bir hâlde arkalarından gelecek ve henüz kendilerine katılmamış olan (kardeşlerine de) hiçbir keder ve korku bulunmadığı müjdesinin sevincini duymaktadırlar.”

Âyetteki فَرِح۪ينَ ferihîne kelimesi “mutlu bir şekilde”; بِمَآ اٰتٰيهُمُ bimâ âtâhum ifadesi “kendilerine verdiği şeylerle”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; مِنْ فَضْلِه min fadlihî ifadesi “O’nun lütfundan, ihsanından”;وَيَسْتَبْشِرُونَ ve yestebşirûne fiili “ve müjde ile seviniyorlar”; بِالَّذ۪ينَ billezîne ifadesi “(şu) kişilerle ilgili olarak ki”; لَمْ يَلْحَقُوا lem yelhakû fiili “bitişmemiştir, ulaşmamıştır”; بِهِمْ bihim ifadesi “kendilerine”; مِنْ خَلْفِهِمْ min halfihim ifadesi “onların arkalarından (gelecek)”; اَلَّا خَوْفٌ ellâ havfun ifadesi “korku olmadığını, korku olmamasıyla”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada Allah yolunda öldürülenlerin mutlu halleri ve diğer insanlarla ilgili müjde verme istekleri gündeme getirilmektedir.

1. فَرِح۪ينَ بِمَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Allah’ın, lütfundan kendilerine verdikleri ile sevinçli bir halde.” Yüce Allah, kendisi yolunda öldürülenlerin diri olduklarını ve katında rızıklandırıldıklarını beyan ettikten sonra, bu rızıklandırılmaya dair, Allah’ın kendilerine ihsan ettiği çeşitli nimetlerle mutlu bir halde bulunduklarını haber vermektedir. Bu tefsire göre, yorumunu yapmakta olduğumuz ifade, kendisinden önce geçen يُرْزَقُونَ yurzekûne edilgen fiilini açıklamaktadır. Allah’ın kendilerine ihsan ettiği şeylerin cennette verilmiş olacağına dair bilgiler de zikredilmektedir;(7) ancak bedenen değilse de ruhun bizim bilemeyeceğimiz bir şekilde manevi olarak rızıklandırılmasında herhangi bir sakınca yoktur. Allah’ın katındaki ruhlara O’nun ne türden ihsanlarda bulunacağı hakkında bizim fikir beyan etmemiz doğru değildir.

Şehitlerin rızıklandırılmasının şu anda değil de mahşerde gerçekleşeceği görüşüyle ilgili olarak Hacc 22/58-59’da verilen şu bilgiler hatırlanabilir: “Allah yolunda hicret edip sonra öldürülen yahut ölenleri hiç şüphesiz Allah güzel bir rızıkla rızıklandıracaktır. Muhakkak ki Allah, evet O, rızık verenlerin en hayırlısıdır. (Allah) onları, memnun kalacakları girilecek bir yere yerleştirecektir. Muhakkak ki Allah, ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (zaman veren ve azapta acele etmeyendir).”

Bu âyetlerde verilen mesajlardan anlaşıldığına göre, Allah yolunda öldürülenler yani şehitler mahşerde ödüllendirileceklerdir. Bu durumda Bakara 2/154 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Âl-i İmrân 3/169-170’te şehitlerin sağ olup Allah katında rızıklandırılmakta oldukları beyanlarını bu âyet ışığında anlarsak, söz konusu âyetlerdeki maksadın da mahşerdeki ödüllendirilme olduğunu söyleyebiliriz. Bakara 2/154 ve Âl-i İmrân 3/169-170’i Hacc 22/58-59. âyetlerden bağımsız olarak düşünürsek, o zaman da şehitlerin mahiyetini bizim anlayamayacağımız şekilde Allah’ın katında rızıklandırılmakta olduklarını, bu konuda izaha girmemek gerektiğini söylememiz gerekmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2. وَيَسْتَبْشِرُونَ بِالَّذ۪ينَ لَمْ يَلْحَقُوا بِهِمْ مِنْ خَلْفِهِمْ اَلَّا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَۢ “Arkalarından (gelecek) ve henüz kendilerine katılmamış olanlara (şehit kardeşlerine de) hiçbir keder ve korku bulunmadığı müjdesinin sevincini duymaktadırlar.” Yüce Allah şehitlerin arkalarından gelip henüz kendilerine ulaşmamış olan diğer şehitlere korku olmadığını ve onların da hüzünlenmeyeceklerini müjdelemek istediklerini haber vermektedir. Bunun dünya hayatı süresince yaşanmakta olduğu görüşü yaygın bir kabule sahiptir. Ancak farklı düşünenler de vardır. Bir örnek olması bakımından şu bilgileri hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Kıyamet koptuktan sonra şehidler, cennete girdiklerinde Allah’ın ihsanından kendilerine verdiği şeylerle sevinirler ve rızıklanırlar. Yüce Allah’ın ‘Arkalarından henüz katılmayanlar’ sözüyle kastedilen de şehidlerin derecesinde olmayan mümin kardeşleridir. Çünkü şehidler diğer müminlerden önce cennete girerler. Bunun delili ise ‘Allah, savaşanlara oturanların üstünde daha büyük bir ecir vermiştir. Kendinden dereceler, mağfiret ve rahmet vermiştir. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhamet edicidir’(8) âyetidir. Böylece onlar, müminlerin varacakları yeri, onlar için hazırlanmış olan nimetleri görmeleri ve kendileriyle bir araya gelmeyi umdukları için sevinirler ve bu sebeple de gözleri aydın olur, gönülleri hoş olur. Bu görüş, Ebû Müslim el-İsfehanî ile ez-Zeccâc’ın tercihidir.”(9)

Bu yaklaşım eleştirilse de konuyu anlamada önemli bir açılım sunmaktadır. Yaygın kanaati benimsemek daha çok Yüce Allah’ın kudretine inanmaya dayalıdır; diğeri ise bunu da içerecek şekilde meseleyi anlamaya hizmet eder. Burada asıl önemli olan husus, Allah yolunda öldürülenlere verilecek büyük nimetlerin farkına varabilmek ve hayatı o bilinçte yaşayabilmektir. Gerçeği Allah bilir.

Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(10) “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(11)

ııı. Yüce Allah’ın Amelleri Boşa Çıkarmayışı

يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضْلٍ وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُؤْمِن۪ينَۛ “Onlar, Allah’tan gelen nimetin ve iyiliğin, (yani) Allah’ın, müminlerin ödülünü elbette ziyan etmeyeceği müjdesinin sevinci içindedir.”

Âyetteki يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “müjdelidirler, sevinç içindedirler”; بِنِعْمَةٍ bi nı‘metin ifadesi “(şöyle) bir nimetle”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَفَضْلٍ ve fadlin kelimesi “ve bir ihsan ile”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُض۪يعُ lâ yudû‘u fiili “zayi etmez”; اَجْرَ الْمُؤْمِن۪ينَ ecra’l-mü’minîne tamlaması ise “müminlerin ödülünü” demektir.

Burada Allah yolunda öldürülenlerin bir başka müjde ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. يَسْتَبْشِرُونَ بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضْلٍ “Onlar, Allah’tan gelen nimetin ve keremin sevinci içindedirler.” Yüce Allah kendi yolunda öldürülen şehitlerin öncelikle diğer kardeşleri için sevinç ve müjde vermek arzusunda olduklarını beyan etmekte, sonrasında ise kendileriyle ilgili sevinç ve müjdeye sevinmekte olduklarını haber vermekte, bu yüzden يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiilini ikinci kez zikretmektedir. Gerçi bu ikinci “müjde” fiilini ilkinin açıklaması olarak düşünmek ve şehitlerin diğer kardeşlerine yönelik müjde vermek istedikleri şeyler arasında bunları da saydıklarını söylemek de mümkündür.(12)

“Allah yolunda öldürülen yiğitler” Yüce Allah’ın kendilerine ihsan ettiği çeşitli nimetlere, lütuf ve ikramlara, bir de Allah’ın müminlerin ödüllerini zayi etmemesine sevinmekte olduklarını haber vermektedir. Âyette sözü edilen نِعْمَة nı‘meh yani “nimet”ten kasıt, şehitlerin yaptığı amellerin karşılığındaki “lütuf”, “cennet”; فَضْل fadl ise başka vesilelerle kendilerine ihsan ettiği ikramları ve keremi ya da “mağfiret”i olarak yorumlanmaktadır.(13)

2. وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُؤْمِن۪ينَۛ “Muhakkak ki Allah, müminlerin ecrini zayi etmez.” Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede olduğu gibi müminlerin imanını zayi etmeyeceğini(14) beyan etmekte, başka bazı âyetlerde ise kadın veya erkek müminlerin,(15) ıslah sahibi insanların(16) ve muhsinlerin(17) de ödüllerini zayi etmeyeceğini belirtmekte, böylece ihsan sahibi insanların yaptığı fedakârlıkların hiçbir şekilde boşa gitmeyeceği mesajını da vermektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin, müminlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(18)

ıv. Yaralanmalarına Rağmen Sadakat Gösterenler

اَلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِلّٰهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَآ اَصَابَهُمُ الْقَرْحُۛ لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Yara aldıktan sonra yine de Allah’ın ve Elçi’nin çağrısına uyanlar (özellikle) bunların içlerinden iyilik yapanlar ve takvâlı (duyarlı) olanlar için büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا ellezîne’stecâbû ifadesi “icabet edenler, çağrıya cevap verenler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’a, Allah için”; وَالرَّسُولِ ve’r-rasûli kelimesi “ve Elçisi’ne ait (çağrıya)”;مِنْ بَعْدِ مَآ اَصَابَهُمُ min ba‘di mâ esâbehum ifadesi “kendilerine isabet etmesine rağmen, onlara isabet ettikten sonra”; الْقَرْحُۛ el-karhu kelimesi “yara”; لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا lillezîne ahsenû ifadesi “iyilik yapanlar için vardır”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden”; وَاتَّقَوْا vettekav fiili “ve takvâlı olanlar (için de vardır)”; اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada sıkıntı çekmelerine rağmen Yüce Allah’ın ve Hz. Peygamber’in çağrısına icabet edenlere verilecek ödül gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ اسْتَجَابُوا لِلّٰهِ وَالرَّسُولِ مِنْ بَعْدِ مَآ اَصَابَهُمُ الْقَرْحُۛ “Yara aldıktan sonra yine de Allah’ın ve Rasûl’ün çağrısına uyanlar.” Yüce Allah kendisi yolunda öldürülenlerle ilgili çeşitli müjdeleri beyan ettikten sonra, bu ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelediği müminlerin özelliklerini beyan etmektedir ki onların yaralandıktan sonra bile Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün davetine icabet ettiklerini bildirmektedir.

Âl-i İmrân 3/140’ta da geçen قَرْح/ الْقَرْحkarh/el-karh kelimeleri “yaralanma”, “acı”, “ısdırap” gibi manalara gelmekte(19) ve özel olarak savaş alanlarında yaşanan mağlubiyeti ve içinde bulunulan yara bereden oluşan sıkıntılı hali ifade etmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şu bilgiler nakledilmektedir:

“Ebû Süfyân ve arkadaş­ları, Uhud’dan dönüp Ravhâ denilen yere vardıkları zaman pişman olarak şöyle demişlerdi: ‘Biz onların pekçoğunu öldürdük. Onlardan geriye pek az kimse kaldı. O halde ne diye biz onların yakasını bıraktık? Yapmamız gereken, geriye dönüp onların kökünü kazımaktır.’ Böylece onlar geri dönmeye niyetlenmişlerdi. Bu haber Hz. Peygamber’e ulaşınca, kâfirleri korkutmak ve onlara gerek kendisinin gerekse ashabının son derece güçlü olduğunu göstermek istemişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ashabını Ebû Süfyân’ı takibe çıkmaya teşvik etmiş ve şöyle buyurmuştu: ‘Ben şu anda ancak savaşta benimle beraber olanlarla takibe çıkmayı istiyorum.’ Böylece Hz. Peygamber ashabından bir toplulukla Kureyş’i takibe çıkmıştı. Rivayete göre bu topluluğun sayısı 70 kişi kadardı. Müslümanlar, Medine’ye üç mil mesafede olan Hamrâu’l-Esed mevkiine varınca, Yüce Allah müşriklerin kalbine bir korku salmıştı da böylece müşrikler dağılmışlardı. Rivayet edildiğine göre, ashâbın içinde, birbirlerini birer saat süreyle omuzlarında taşıyan kimseler vardı. Bütün bunlar, yaralarının çok ve ağır olmasındandı. Yine onların içinde, birer saat süreyle birbirlerine dayanarak yürüyen kimseler de vardı.”(20)

2. لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا مِنْهُمْ وَاتَّقَوْا اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Bunların içlerinden iyilik yapanlar ve takvâlı (duyarlı) olanlar için büyük bir ödül vardır.” Yüce Allah sözünü ettiği kişilerden güzel davrananlar ve muttakice yani duyarlı tutum sergileyenler için “büyük ecir” olduğunu müjdelemektedir. Âyette geçen اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîm tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda geçmekte ve en büyük ödülleri içermektedir.(21)

c) Müslümanlara Karşı Olumsuz Propaganda

Yüce Allah, sûrenin 173-175. âyetlerinde bir kısım insanların, müminlere “Düşmanlarınız olan insanlar, size karşı asker topladılar; aman sakının onlardan!” dediklerinde bu durumun, müminlerin imanlarını arttırdığını ve “Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!” dediklerini, bunun üzerine, kendilerine hiçbir sıkıntı dokunmadan, Allah’ın nimet ve keremiyle geri döndüklerini, Allah’ın rızasına uyduklarını, çünkü Allah’ın büyük lütuf sahibi olduğunu beyan etmekte ve şu uyarıyı yapmaktadır: “İşte o şeytan, ancak kendi dostlarıyla (onların adını kullanarak) sizi korkutmaya çalışır. (Öyleyse), eğer iman etmişseniz onlardan korkmayın, benden korkun.”

ı. Kalabalık Ordu Sözüne Karşı Müslüman Tavrı

اَلَّذ۪ينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ اِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ فَزَادَهُمْ ا۪يمَانًا وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ “Bir kısım insanlar, müminlere ‘(düşmanlarınız olan) o insanlar, size karşı (asker) topladılar; onlardan sakının!’ dediklerinde, bu (durum) onların (müminlerin) imanlarını artırmış ve “Allah bize yeter. O, ne güzel vekildir (güven kaynağıdır)!” demişlerdi.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ قَالَ ellezîne kâle ifadesi “demiş olanlar”; لَهُمُ lehum ifadesi “kendileri için”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “bazı insanlar”; اِنَّ النَّاسَ inne’n-nâse ifadesi “muhakkak ki insanlar”; قَدْ جَمَعُوا kad ceme‘û fiili “muhakkak ki tapladılar”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizinle ilgili, sizin için”; فَاخْشَوْهُمْ fahşevhum emri “onlardan korkun”; فَزَادَهُمْ fe zâdehum ifadesi “onları artırmıştı”; ا۪يمَانًا îmânen kelimesi “iman bakımından”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; حَسْبُنَا hasbünâ ifadesi “bize yeter”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَنِعْمَ ve nı‘me kelimesi “ne güzl, ne de güzeldir”; الْوَك۪يلُ el-vekîlü kelimesi ise “vekil, vekildir” demektir.

Burada tehdit ve caydırma girişimlerine karşılık müslümanca duruşun nasıl olması gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ قَالَ لَهُمُ النَّاسُ اِنَّ النَّاسَ قَدْ جَمَعُوا لَكُمْ فَاخْشَوْهُمْ “Bir kısım insanlar, müminlere ‘Düşmanlarınız olan insanlar, size karşı asker topladılar; aman sakının onlardan!’ demişlerdi.” Yüce Allah ödüllerini zayi etmeyeceği insanlara örnek vermeye devam etmekte, kendilerini korkutmaya çalışanlara karşı müminlerin ne kadar asil bir duruş ortaya koyduğunu beyan etmektedir. Bu âyetin iniş sebebi olarak da şöyle bir olay nakledilmektedir:

“Bu âyet, Bedr-i Suğra (Küçük Bedir) savaşı hakkında nazil olmuştur. İbn Abbâs şöyle demiştir: Ebû Süfyân, Medine’den Mekke’ye dönmeye niyetlenince şöyle seslenmişti: ‘Ey Muhammed, buluşma vaktimiz Bedr-i Suğra mevsimi (vak­tidir). İstersen o mevsimde savaşırız.’ Bunun üzerine Hz. Peygamber, Hz. Ömer’e ‘De ki: ‘İnşallah bu aramızda böyle kararlaştırılmış olsun’ demişti. Buluşma zamanı gelince Ebû Süfyân, kavmi ile birlikte harekete geçerek Merru Zahrân denilen yere gelip konaklamıştı. Fakat Yüce Allah kalbine bir korku vermiş, o da geri dönme fikrine kapılmıştı. Umreden dönen Nu‘aym b. Mes‘ûd el-Eşca‘î ile karşılaşmıştı ve ona ‘Ey Nu‘aym, ben Muhammed’le, Bedr-i Suğra vaktinde savaşma hususunda sözleşmiştim. Fakat bu sene kıtlık senesidir. Bize her halükarda ağaçlarda hayvanlarımızı yayacağımız ve süt içeceğimiz bir senede (savaşmamız) uygun düşmez. Bunun için geri dönmek istiyorum. Fakat Muhammed çıkar da ben çıkmamış olursam bundan dolayı onun cüreti artar. Bu nedenle sen Medine’ye git ve onları caydır; benden sana on deve var’ demişti.”

“Bunun üzerine Nu‘aym gitmişti ve müslümanları savaşa hazırlanırlarken bulmuştu. Onlara, ‘Bu, doğru değil. Onlar sizin yurdunuza geldiklerinde sizden birçoğunu öldürmüştü. Eğer siz onların yurduna savaşmaya giderseniz, hiç biriniz geri dönemezsiniz’ demişti. Onun bu sözleri bazı müslümanları etkilemişti. Hz. Peygamber, bunu anlayınca, ‘Muhammed’in canı elinde olan Allah’a yemin ederim ki tek başıma da olsam onlara karşı gideceğim’ buyurmuştu ve içlerinde İbn Mes‘ûd’un da bulunduğu 70 kadar sahabi ile çıkmışlardı. Bedr-i Suğra’ya kadar gelmişlerdi. Burası, Kinâne kabilesine ait bir su idi ve burada Araplar her yıl sekiz gün süreyle toplanıp alış-veriş yaparlardı. Hz. Peygamber ve ashâbı, pazar vaktine burada müşriklerden hiç kimseye rastlamamışlardı. Yanlarında nafakaları ile ticaret malları bulunmaktaydı. Katık ve kuru üzüm alıp satmışlar ve bir dirheme karşılık iki dirhem kâr etmişlerdi. Sonra sâlim ve kârlı olarak Medine’ye dönmüşlerdi. Ebû Süfyân Mekke’ye dönmüştü, Mekkeliler onun ordusuna ceyşü’ş-sevîk (çorbacılar) adını vermişler ve ‘Siz, (savaşmaya değil), çorba içmeye çıkmışsınız’ demişlerdi. İşte bu âyetin iniş sebebi ile ilgili söz budur.”(22)

Âyetin iniş sebebi olarak nakledilen olayda da yer aldığı üzere, düşmanlar müslümanları her zaman korkutmak ve onları fedakârlıktan kaçındırmak için çeşitli çabalara gireceklerdir. Onlara karşı sadık ve sadakat içerikli bir duruş ortaya koyabilmenin yolunu da devam eden kısımda şu şekilde zikredilmektedir:

2. فَزَادَهُمْ ا۪يمَانًا “Bu, onların imanlarını arttırmıştı.” Burada Müslümanların ortaya koyduğu tavır dile getirilmektedir. Yüce Allah düşmanların “insanlar sizinle ilgili güç topladılar; onlardan korkup çekinin” şeklinde dile getirdiği caydırma ve korkutma faaliyetlerinin karşısında caydırmak bir tarafa, aksine bunun onların imanını arttırdığını beyan etmektedir.

“İmanın artması”yla ilgili geniş bilgileri Enfâl 8/2’de ele alacağımız için burada detay vermek istemiyoruz; sadece bazı hatılatmalarla yetineceğiz.

a) Çeşitli âyetlerde de dile getirildiği gibi “imanın artması” mümkündür. Önemine binaen bazı hususları burada ifade etmede yarar görmekteyiz. İmanın artması, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Tevbe 9/124’te de belirtildiğine göre, her bir sûre indirildiğinde bazı kâfirler, “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” diye sorarlardı. Yüce Allah buna cevap olarak, “İman edenlerin imanlarının artacağını” belirtmektedir.

Kehf 18/13, Meryem 19/76, Muhammed 47/17 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin arttırılacağı”ndan söz edilmektedir. “Hidayetin artması” ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına gelmektedir. Hidayet artacağına göre, bir çeşit hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de Kur’ân’ın müttakîler için hidayet kaynağı olması bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takvâ üzere kalması ve takvâ ilkelerinin artışını hayatında uygulaması demektir.

b) İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.(23) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığı altında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(24) Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre, Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyyet veren şeyleri yoldan gidermektir.”(25)

3. وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ “(Onlar) ‘Allah bize yeter. O ne güzel vekîldir!’ demişlerdi.” Gerçek müminler, sıkıntılar veya korkutma çabaları karşısında imanı artan ve bunun verdiği güvenle de “Allah bize yeter; O ne güzel vekîldir” diyebilen yiğitlerdir.

a) حَسْبُنَا اللّٰهُ “Allah bize yeter” ifadesi “biz sadece ve sadece Allah’a güveniyoruz; O, elçisini yalnız bırakmaz” demektir.(26) Bu anlamı içeren cümleler Kur’ân’da حَسْبُنَا اللّٰهُ hasbünellâhu şeklinde üç,(27) حَسْبَكَ اللّٰهُ hasbe(ü)kellâhu şeklinde ise iki kez(28) geçmektedir. Tevbe 9/129 ve Zümer 39/38’de geçen حَسْبِيَ اللّٰهُ hasbiyellâhu ifadesi “Allah bana yeter” manasına gelmekte ve tam bir güven ve teslimiyet manası içermektedir. Bütün bu ifadeler müminlere moral veren bir huzur ve güven cümlesi olurken, putperestleri de çıldırtmaya yetecek kadar gözdağı içermektedir. “Allah bana yeter” diyebilenin hiç kimseden korkması mümkün değildir; dünyevi tehditlere aldırış etmesi de akılkârı değildir. Hasbünellâhu demek, güvenin ve hürriyetin zirvesidir.

b) وَنِعْمَ الْوَك۪يلُ “O ne güzel vekîldir!” Takvâlı yiğitler kendilerine yardımcı ve güven kaynağı olarak Yüce Allah’ın yeteceğini beyan etmelerinin yanında Allah’ın güzel bir vekil de olduğunu belirttiklerini beyan etmekte, bir Müslüman duruşunun nasıl olması gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Yüce Allah, başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi tek vekilin kendisi olduğunu,(29) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(30) çünkü vekil olarak yeteceğini,(31) Hz. Peygamber dâhil(32) başka insanların(33) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

ıı. İlahi İkram İle Geri Dönüşleri

فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوٓءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَظ۪يمٍ “(Bunun üzerine), kendilerine hiçbir sıkıntı dokunmadan, Allah’tan bir nimet ve iyilikle geri dönmüş, Allah’ın rızasına uymuşlardı. Allah büyük iyilik sahibidir.”

Âyetteki فَانْقَلَبُوا fenkalebû fiili “döndüler”; بِنِعْمَةٍ bi nı‘metin ifadesi “bir nimet ile”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَفَضْلٍ ve fadlin kelimesi “ve bir lütuf ile, bir ihsan ile”; لَمْ يَمْسَسْهُمْ lem yemseshum ifadesi “onlara dokunmamıştır, erişmemiştir”; سُوٓءٌ sûun kelimesi “hiçbir kötülük”; وَاتَّبَعُوا vettebe‘û fiili “ve uymuşlardı, tâbi olmuşlardı”; رِضْوَانَ اللّٰهِ rıdvânellâhi tamlaması “Allah’ın rızasına”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; ذُو فَضْلٍ عَظ۪يمٍ zû fadlin ‘azîmin tamlaması ise “büyük lütuf sahibi(dir)” demektir.

Burada Müslümanların müşriklerin meydan okumasına cevap vermek üzere gittikleri meydandan zayiatsız bir şekilde döndükleri gündeme getirilmektedir.

1. فَانْقَلَبُوا بِنِعْمَةٍ مِنَ اللّٰهِ وَفَضْلٍ لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوٓءٌ وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللّٰهِ “(Bunun üzerine), kendilerine hiçbir sıkıntı dokunmadan, Allah’tan bir nimet ve iyilikle geri dönmüşler, Allah’ın rızasına uymuşlardı.” Nüzul sebebi rivayetinde de aktardığımız üzere, müslümanları korkutmak için müşrikler tarafından ortaya atılan birtakım hezeyanlara müslümanların itibar etmeyip harika bir duyarlılıkla Ebû Süfyân’ın sözleştiği Küçük Bedir denen yere gittikleri, ancak orada kendilerinden hiç kimseyi bulamadıkları, bunun peşinden Allah’ın ihsan ettiği nimet ve ikram ile yani çeşitli alış-veriş imkânlarıyla geri döndükleri bilgilerine gönderme yepılmaktadır. Bu savaş yolculuğunda kendilerine hiçbir kötülük dokunmadığı gibi Yüce Allah’ın rızasına tâbi bir şekilde bu yolculuktan sağ salim bir şekilde evlerine döndükleri işte bu âyette haber verilmektedir.

Âyette sözü edilen نِعْمَة nı‘meh yani “nimet”ten maksadın “sıhhat, afiyet ve savaş eseri bir sıkıntıya uğramamak, Allah’ın rızası, bağışlaması”; فَضْل fadl denen “lütuf ve ihsan”dan kastın ise, Bakara 2/198 ve Cum‘a 62/10’da da geçtiği gibi “ticaret ve ekonomik alış-veriş olduğu” ifade edilmektedir.(34) Bu arada âyette zikredilen لَمْ يَمْسَسْهُمْ سُوٓءٌ ifadesi “savaşta ölüm, yaralanma vs. türünden herhangi bir sıkınıtının onlara erişmemesi” manasına gelmektedir. İşte bütün bunların elde edilmesinin asıl sebebi, âyette وَاتَّبَعُوا رِضْوَانَ اللّٰهِ ifadesiyle dile getirilmekte ve Müslümanların Yüce Allah’ın rızasına tâbi oldukları bildirilmektedir.

Burada sözü edilen “nimet” ve “ihsan” daha önce Âl-i İmrân 3/171. âyette geçtiği üzere Allah yolunda öldürülenlerin müjdesine konu olan ilahi keremin bir yansıması olarak da düşünülebilir. Bu arada, âyette geçen “Allah’ın rızasına tâbi oldular” ifadesi de Âl-i İmrân 3/162. âyette dile getirilen mukayesedeki yiğitleri göstermektedir.

Bu âyette dikkat çekilen savaş yolculuğu ile daha önce Âl-i İmrân 3/172. âyette sözü edilen savaş yolculuğu aynı olmasa gerektir. Gerçi müfessirlerimizin bir bölümü her ikisinin de Küçük Bedir denen yerde, bazıları ise birisinin Hamrau’l-Esed’de, diğerinin Küçük Bedir’de olduğunu ileri sürmüşlerdir. Oysa ilkinde müslümanların yaralanmasından söz edildiği için bunun Uhud’un sonrasında yaşanan Hamraü’l-Esed’de olduğu anlaşılmaktadır. Küçük Bedir’de ise “Onlara hiçbir sıkıntı erişmemişti” ifadesi gereği herhangi bir sorun yaşanmadığı ve sağ salim geri döndükleri beyan edildiği için ikisi birbirinden farklı savaş yolculukları olmak zorundadır.

2. وَاللّٰهُ ذُو فَضْلٍ عَظ۪يمٍ “Allah büyük lütuf sahibidir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmektedir.(35) Yüce Allah önceki cümlede Allah’ın dini uğrunda müşriklere haddini bildirmek üzere yola çıkan yiğitlerin başına hiçbir zarar gelmeden, üstelik de çeşitli ticari ilişkiler sonucunda büyük kazançlar elde ederek dönen müminlere karşı son derece lütufkâr olduğunu işte bu cümlesiyle dile getirmiş olmaktadır.

ııı. Şeytanın Saptırıcı Girişimleri

اِنَّمَا ذٰلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ اَوْلِيَآءَهُ فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “İşte o şeytan ancak kendi dostlarıyla (onların adını kullanarak) sizi korkutmaya çalışır. İman etmişseniz onlardan korkmayın, benden korkun!”

Âyetteki اِنَّمَا ذٰلِكُمُ الشَّيْطَانُ innemâ zâlikümu’ş-şeytânu ifadesi “işte o şeytan”; يُخَوِّفُ yuhavvifu fiili “korkutur”; اَوْلِيَآءَهُ evliyâehû ifadesi “kendi dostlarını”; فَلَا تَخَافُوهُمْ fe lâ tehâfûhum emri “onlardan korkmayın”; وَخَافُونِ ve hâfûni emri “ve benden korkun”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “iman edenler, müminler” demektir.

Burada şeytanın veya şeytanlaşmış insanların müslümanları kendi sahte dostlarıyla korkutmaya çalıştığı bilgisi ile gerçekten sadece Yüce Allah’tan korkulması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّمَا ذٰلِكُمُ الشَّيْطَانُ يُخَوِّفُ اَوْلِيَآءَهُ “İşte o şeytan, ancak kendi dostlarıyla (onların adını kullanarak) sizi korkutmaya çalışır.” Bu cümlede şeytanın veya şeytanlaşmış kişilerin kendi dostlarının adını kullanarak müslümanları korkutmaya çalıştığı manası söz konusudur.(36) Esasında bu anlam âyetin devam eden kısmına daha uygundur. Âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katarak şeytanın bunun dışında yapabileceği başka bir şeyin olmadığını mesaja katmaktadır.

Âyette geçen الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesinden maksadın nüzul sebebi rivayetinde de adı geçen ve Âl-i İmrân 3/173. âyette de dile getirildiği üzere “insanlar size karşı büyük bir ordu topladılar” yalanını söyleyerek müslümanları korkutmaya çalışan Nu‘aym b. Mes‘ûd adlı kişi olduğu ifade edilmektedir. Bu kelimeye bilinen manada “şeytan” manası veren âlimlerimiz de vardır.(37)

Âyette isim zikredilmemesi nedeniyle, bu kişinin kim olduğunu değil de ne yaptığını bilmek çok daha önemlidir ki bu gibilerin müslümanları yanıltmaya çalışmakla şeytanın izinden gittikleri, hatta şeytanlaştıkları ifade edilebilir. Nitekim En‘âm 6/112’de de belirtildiği gibi, şeytanlaşmış insanlar da bulunmaktadır. İşte bu gibiler müslümanları değil de اَوْلِيَآءَه evliyâehû “kendi dostlarını” ifadesi gereği, ancak ve ancak Ebû Süfyân gibi kendi dostlarını etkileyip korkutabilirler.(38) Buna göre âyetin tercümesi şöyle olur: “İşte o şeytan, ancak kendi dostlarını korkutur.” Bu da bir ihtimaldir; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

2. فَلَا تَخَافُوهُمْ وَخَافُونِ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “(Öyleyse), eğer iman etmişseniz onlardan korkmayın, benden korkun!” Yüce Allah önceki cümlede şeytanın veya şeytanın izinden gidenlerin müslümanları değil, sadece kendi dostlarını korkutabileceklerini beyan ettikten sonra, bu defa uyarıyı müslümanlara yönlendirmekte, şeytanın dostlarından değil de gerçek gücün sahibi olan kendisinden korkmaları gerektiğini, imanlı olmanın bunu zorunlu kıldığını dile getirmektedir. Buradaki “korkmak” ifadesi aslında Yüce Allah’ın vereceği azaptan korkmak şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü şeytan ve onun dostlarının insanlara ceza vermesi veya azap etmesi gibi bir durum kesinlikle söz konusu değildir. Zira onların hakim olduğu ahiretleri olmadığı gibi uygulayacakları herhangi bir ateş azabı da yoktur.

d) İnkârcıların Aldanışları

Yüce Allah, sûrenin 176-179. âyetlerinde Hz. Peygamber’e moral vermek üzere “İnkârda yarışanlar seni üzmesin! Muhakkak ki onlar, Allah’a ebediyyen hiçbir zarar veremezler. Allah onlara, ahiretten yana bir nasip vermemek istiyor. Onlar için büyük bir azap vardır. Muhakkak ki imana karşılık inkârı satın alanlar, Allah’a ebediyyen hiçbir zarar veremezler. Onlar için elem verici azap vardır” buyurmaktadır.

Ardından, inkâr edenler uyarılmakta, kendilerine mühlet verilmesinin onlar için hayırlı olduğunu sanmamaları, onlara zaman tanınması sonucunda daha çok günah işleyecekleri ve alçaltıcı bir azabı hak edecekleri beyan edilmekte ve vahyin dönüştürücü özelliğine şu şekilde dikkat çekilmektedir: “Allah, müminleri çirkini temizden ayırana dek sizi (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir. Allah, size gaybı da bildirecek değildir. Fakat Allah, elçilerinden dilediğini seçer. O halde Allah’a ve peygamberlerine iman edin. Eğer iman eder, takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için büyük bir ecir vardır.”

ı. İmana karşı Küfrü Satın Almanın Sonucu

وَلَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ اِنَّهُمْ لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَلَّا يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الْاٰخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ اِنَّ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْا۪يمَانِ لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İnkârda yarışanlar seni üzmesin! Şüphesiz ki onlar, Allah’a asla zarar veremezler. Allah onlara ahirette bir pay vermemek istiyor. Onlar için büyük bir azap vardır. Şüphesiz ki imana karşılık inkârı satın alanlar, Allah’a asla zarar veremezler. Onlar için elem verici azap vardır.”

Buradaki وَلَا يَحْزُنْكَ ve lâ yahzünke emri “seni üzmesin”; الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ ellezîne yüsâri‘ûne ifadesi “yarışmakta olanlar”; فِي الْكُفْرِ fi’l-küfri ifadesi “inkârda”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَنْ يَضُرُّوا len yedurrû fiili “asla ve asla zarar veremezler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَلَّا يَجْعَلَ ellâ yec‘ale ifadesi “vermemeyi”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; حَظًّا hazzan kelimesi “herhangi bir pay”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ عَظ۪يمٌ ‘azâbun ‘azîmun tamlaması “büyük bir azap”; اِنَّ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا innellezîne’şterav ifadesi “muhakkak ki satın alanlar”; الْكُفْرَ el-küfra kelimesi “inkarı, nankörlüğü”; بِالْا۪يمَانِ bi’l-îmâni ifadesi “imana karşılık”; لَنْ يَضُرُّوا len yedurrû fiili “asla ve asla zarar veremezler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici azap” demektir.

Burada küfürde yarışanlar ile imana karşı inkârı satın alanların Yüce Allah’a zarar veremeyecekleri, ahirette de büyük bir azaba çarptırılacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ اِنَّهُمْ لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَلَّا يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الْاٰخِرَةِ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “(Ey Peygamber!) İnkârda yarışanlar seni üzmesin! Muhakkak ki onlar, Allah’a ebediyyen hiçbir zarar veremezler. Allah onlara, ahiretten yana bir nasip vermemek istiyor. Onlar için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah münafıkların ve bütün inkârcıların yapıp ettiği çirkinlikleri hatırlattıktan sonra Hz. Peygamber’i teselli etmekte, inkârcıların akıbetini bildirmektedir.

a)وَلَا يَحْزُنْكَ الَّذ۪ينَ يُسَارِعُونَ فِي الْكُفْرِ “(Ey Peygamber!) İnkârda yarışanlar seni üzmesin!” Mâide 5/41’de de geçtiği üzere Yüce Allah küfürde yarışanlar nedeniyle Hz. Peygamber’in üzülmemesini emretmektedir. Âyette geçen يُسَارِعُونَ yüsâri‘ûne fiili “yarışmak”, “süratle ilerlemek” gibi manalara gelmektedir. Burada sözü edilenler, bağlam gereği Abdullah b. Übeyy gibi “münafıklar”, Mekkeli “Kureyş kâfirleri”, “önce müslüman olup sonrasında kâfir olanlar” veya Ka‘b b. Eşref gibi “Yahudiler” olabilir.(39) Çünkü bunların her biri Hz. Peygamber’e ve davasına zarar vermek için çeşitli faaliyetler yapıyor, sözleriyle ve eylemleriyle onu olumsuz yönde etkilemeye çalışıyorlardı. Münafıkların veya Yahudilerin neler yaptıklarını önceki âyetlerde izah etmeye çalışmıştık. Bir de müşriklerin neler söyledikleriyle ilgili olarak çeşitli defalar zikretmek durumunda olduğumuz sözlerini ve kanaatlerini burada hatırlatmak istiyoruz.

Mekke müşrikleri Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(40) “şâ‘ır (şâir)”,(41) “sâhır (büyücü)”,(42) “meshûr (büyülenmiş)”,(43) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(44) “müfterî (iftiracı)”,(45) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(46) “kezzâb (çok yalancı)”,(47) “dâllûn (sapkın(lar)”(48) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, mânı‘)”(49) diyorlardı. Kur’ân’ın ise “Hz. Peygamber’in uydurması”,(50) “öncekilerin masalları”,(51) “geçmişten gelen büyü”,(52) “açık bir büyü”(53) veya “bir beşer sözü”(54) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmekte,(55) Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(56) “onu şeytanların indirmediği”ni,(57) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(58) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(59) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette o sözlere gönderme yapılmakta ve Hz. Peygamber’in üzülmemesi gerektiği ifade edilmektedir. En‘âm 6/33’te de belirtildiği gibi, onlar aslında Hz. Peygamber’i yalanlamıyorlardı. Bu zalimler Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlardı; dolayısıyla karşılarına Yüce Allah’ı aldıklarını da elbette farkedemiyorlardı. Mü’minûn 23/96’da şöyle buyrulmaktadır: “Sen, kötülüğü en güzel şekilde sav. Biz onların yakıştırmakta oldukları şeyi çok iyi bilmekteyiz.”

Hz. Peygamber sadece onların kendisine ve vahye karşı sözlerine değil, risalete karşı takındıkları olumsuz tutuma da çok üzülüyordu. Kehf 18/6’da “Kur’ân’a inanmamaları”, Şu‘arâ 26/3’te “iman etmemeleri nedeniyle nerdeyse kendisini zihnen harap edeceği” bildirilmekte, Fâtır 35/8’de ise onların bu durumundan dolayı kendisini üzmemesi emredilmektedir. Dahası Yûnus 10/65 ve Yâsîn 36/76’da “sözlerinin”, Lokmân 31/23’te ise “küfre saplanmalarının” kendisini üzmemesi emredilmektedir. Kalem 68/8-16’da ve daha pek çok âyette de bu tür nankörlere aldırış etmemesi gerektiği beyan edilmektedir. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Yûnus 10/65, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70, Lokmân 31/23, Fâtır 35/8 ve Yâsîn 36/76 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

b) اِنَّهُمْ لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا “Muhakkak ki onlar, Allah’a ebediyyen hiçbir zarar veremezler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermek üzere üzülmemesini söyledikten sonra, hiç kimsenin Allah’a zarar veremeyeceğini bildirmektedir. İnancından dönenlerin veya insanları inançlarından döndürmeye çalışanların zararı kendilerine olacaktır; Yüce Allah’a hiç kimse hiçbir şekilde zarar veremez. Âyette yer alan شَيْـًٔا şey’en kelimesinin nekra yani belirteç edatı olmadan kullanılması hiçbir zararın söz konusu edilemeyeceği manasını içermektedir. Bu aradaيَضُرُّوا yadurrû fiilinin başındaki لَنْ len edatı da bunun ebediyyen imkânsız olduğunu ortaya koymaktadır. Kulların veya hiç kimsenin Yüce Allah’a hiçbir şekilde zarar veremeyeceğiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/144, 176, 177, Hûd 11/57, Muhammed 47/32’de çeşitli mesajlar vardır.

c) يُر۪يدُ اللّٰهُ اَلَّا يَجْعَلَ لَهُمْ حَظًّا فِي الْاٰخِرَةِ “Allah onlara, ahiretten yana bir nasip vermemek istiyor.” Yüce Allah bütün bu kişilerin ahiretten nasipleri olmadığını حَظّ hazz kelimesiyle dile getirmekte, bu halde olmayı tercih ettikleri için Yüce Allah’ın da onlara yönelik mahşerde hiçbir paylarının yani cennette ödül olmasını istemediğini beyan etmektedir. Bu âyette verilmek istenen mesajın benzerleri Kur’ân’da altı kez(60) geçen ve “pay, nasip” manasına gelen خَلَاق halâk kelimesiyle ifade edilmektedir. Bu arada çeşitli âyetlerde(61) zikredilen حَظّ hazz kelimesi de “pay, hisse” demektir.

d) وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظ۪يمٌ “Onlar için büyük bir azap vardır.” Yüce Allah âyette sözünü ettiği inkârcıların âhiretten hiçbir nasiplerinin olmadığını beyan ettikten sonra, bu gibiler için mahşerde büyük bir azap olacağını haber vermektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen(62) “Onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır” ifadesi, hem azabın büyüklüğünü hem de bir anlamda devamlılığını yani ebedi oluşunu ortaya koymaktadır.

2.اِنَّ الَّذ۪ينَ اشْتَرَوُا الْكُفْرَ بِالْا۪يمَانِ لَنْ يَضُرُّوا اللّٰهَ شَيْـًٔا وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Muhakkak ki imana karşılık inkârı satın alanlar, Allah’a ebediyyen hiçbir zarar veremezler. Onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği mesajı bir kez daha hatırlatmakta, “küfürde yarışanlar” ifadesinden maksadın aslında bu kişilerin imana karşı küfrü satın aldıklarını, bir anlamda irtidad etmiş olduklarını ortaya koymaktadır.

Bu konuda Bakara 2/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, hidâyetin karşılığında sapkınlığı satın alanlardır. Ancak onların (bu) ticareti kazançlı olmamış ve kendileri de doğru yola girememişlerdir.” Bu ifadenin bir benzeri Bakara 2/175’te de yer almaktadır. Böylesi kişilerin durumu Bakara 2/86’da belirtildiği gibi “âhirete karşılık dünya hayatını satın alanlar” gibidir. Esasında böyleleri Âl-i İmrân 3/177’de dile getirildiği üzere “imana karşı küfrü satın alanlar”dır. Bakara 2/108’de de benzer bir beyan yer almaktadır. Yüce Allah imana karşı küfrü satın alanların kendisine hiçbir şekilde ve ebediyyen zarar veremeyeceğini beyan etmektedir ki bu ifade Âl-i İmrân 3/176’da da yer almaktadır. İşte mahşerde böyleleri için elem verici bir azabın yaşanacağı bildirilmektedir.

Âyette yer alan وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Onlar için elem verici bir azap vardır” ifadesi benzer kalıplarda ve içeriklerde Kur’ân’da 72 kez(63) yer almakta ve hepsinde de ilahi ceza ve azap içerikli olarak kullanılmaktadır. Bu çerçevede imana karşı küfrü satın alanların akıbeti de böyle şekillenecektir.

ıı. İnkârcılara Zaman Tanınmasının Sonu

وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْ اِنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ لِيَزْدَادُوٓا اِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Kâfir olanlar sanmasınlar ki kendilerine zaman tanımamız onlar için hayırlıdır. Onlara zaman tanıyoruz; sonunda günahlarını artıracaklar. Onlar için küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki وَلَا يَحْسَبَنَّve lâ yahsebenne emri “sakın ha sanmasın”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr edenler, inkar etmiş olanlar”; اَنَّمَا نُمْل۪ي ennemâ nümlî ifadesi “zaman tanımamız, zaman veriyor olmamız”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, kendilerine”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlıdır (diye)”; لِاَنْفُسِهِمْ li enfüsihim ifadesi “onların nefisleri için, kendileri için”; اِنَّمَا نُمْل۪ي innemâ nümlî ifadesi “sadece (şunun için) zaman tanıyoruz”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; لِيَزْدَادُوا liyezdâdû fiili “sonuçta artsın(lar) diye”; اِثْمًا ismen kelimesi “günahları bakımından”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînün tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada inkârcılara dünyada zaman tanınmasının kendi lehlerine olmadığı, sonuçta aşağılayıcı bir azaba sebep olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا يَحْسَبَنَّ الَّذ۪ينَ كَفَرُوٓا اَنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ خَيْرٌ لِاَنْفُسِهِمْ “İnkâr edenler sanmasınlar ki kendilerine mühlet vermemiz (zaman tanımamız) onlar için daha hayırlıdır.” Yüce Allah önceki âyetlerde inkârda yarışanlar ve imana karşı inkârı satın alanlar için mahşerde büyük ve elem verici bir azap olacağını haber verdikten sonra, bu âyette de kendilerinin dünya hayatında hemen cezalandırılmamasının kendi hayırlarına olduğunu sanmamaları gerektiğini, nihayetinde günahları artacağı için bunun aşağılayıcı bir azaba sebep olacağını bildirmektedir. Âyette geçen نُمْل۪ي nümlî fiili Âl-i İmrân 3/178, A‘râf 7/183, Ra‘d 13/32, Hacc 22/44, 48 ve Kalem 68/45 gibi âyetlerdeki örnek kullanımlardan hareketle “zaman tanımak” manasına gelmektedir. Muhammed 47/25’te geçen emlâ fiili ise bağlam gereği “umut vermek” demektir.

Kalem 68/45’te ve A‘râf 7/183’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlara zaman tanıyorum. Doğrusu benim ince planım çok sağlamdır.” Yüce Allah, kâfirlerin nankörlüklerini hemen cezalandırmamakta ve onlara zaman tanımaktadır. Burada maksat muhatapların tevbe etmesi için kendilerine yeni fırsatlar verilmesi şeklinde anlaşılabilir; ancak farklı bir anlamın da muhtemel olduğunu bilmek gerekir. Buna göre maksat yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi, günahlarını arttırmaları, böylece suçlarının kabarıp cezalarının artmasını sağlamak da olabilir. Yüce Allah inkârcılara zaman vermesinin aslında onlar için avantaj değil, dezavantaj olduğunu muhataplara bildirmektedir. Zaman tanımanın her zaman iyi sonuçlar vermediğiyle ilgili olarak Ra‘d 13/32’de de bilgiler yer almaktadır. Bu konuda Meryem 19/84, Müzzemmil 73/11 ve Târık 86/17’de de kâfirlere zaman tanınmasından söz edilmekte, acele hareket edilmemesi istenmektedir.

2. اِنَّمَا نُمْل۪ي لَهُمْ لِيَزْدَادُوٓا اِثْمًا وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Onlara zaman tanıyoruz; sonuçta günahlarını arttıracaklar. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.” Yüce Allah inkârcılara zaman tanımasının sonucunu zikretmekte ve sonuçta bu kişiler eğer tevbe etmezler, hakka ve hakikate doğru bir yöneliş gerçekleştirmezlerse daha fazla günah işlemiş olacakları için aşağılayıcı bir azabı da hak edeceklerdir. Bu sebeple kendilerine zaman tanınması onların hayırlarına değil, aksine şerlerine katkı vereceği için sonuçta şerlerine sebebiyet vereceği anlaşılmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Âl-i İmrân 3/156. âyette de belirttiğimiz üzere, burada yer alanلِيَزْدَادُوا liyezdâdû ifadesindeki lâm/le harfi genellikle ta‘lîl/illet (gerekçe) bildiren edat olarak yorumlanmakta(64) ve “zaman tanınmaktan maksat günahlarını arttırmaları” şeklinde belirlenmektedir. Oysa söz konusu edatı lâm-ı âkıbeh olarak düşündüğümüzde anlam tercümede de verdiğimiz şekilde olur ki bunun çeşitli kullanım örnekleri Kur’ân’da vardır.(65)

Âyetin sonunda yer alan وَلَهُمْ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Onlar için alçaltıcı bir azap vardır” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(66) de yer almaktadır. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermekte, inkârda ısrar edip günahları arttıranlara mahşerde uygulanacak azabı ifade etmektedir.

ııı. Vahyin Dönüştürücülüğü

مَا كَانَ اللّٰهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِن۪ينَ عَلٰى مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتّٰى يَم۪يزَ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَجْتَب۪ي مِنْ رُسُلِه۪ مَنْ يَشَآءُ فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Allah pisi (kötüyü) temizden ayırana kadar müminleri, (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir. Allah size gaybı (bilinemeyeni) de bildirecek değildir. Fakat Allah elçilerinden dilediğini seçer. Allah’a ve elçilerine iman edin! İman eder, takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için büyük bir ödül vardır.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle, şunu yapacak) değildir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah değildir”; لِيَذَرَ li yezera ifadesi “bırakacak, terk edecek”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi “müminleri”; عَلٰى مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ ‘alâ mâ entüm ‘aleyhi ifadesi “bulunduğunuz bu hâl üzere”; حَتّٰى يَم۪يزَ hattâ yemîze ifadesi “ayırt edinceye kadar”; الْخَب۪يث el-habîse kelimesi “çirkini”; مِنَ الطَّيِّبِ mine’t-tayyibi ifadesi “temizden”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle, şunu yapacak) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُطْلِعَكُمْ liyutlı‘aküm ifadesi “sizi bilgilendirmek için”; عَلَى الْغَيْبِ ‘ale’l-ğaybi ifadesi “gayba dair, gaybla ilgili”; وَلٰكِنَّ velâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; يَجْتَب۪ي yectebî fiili “seçer”;مِنْ رُسُلِه۪ min rusülihî ifadesi “O’nun elçilerinden”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dilediğini, layık gördüğünü”;فَاٰمِنُوا fe âminû emri “iman edin”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَرُسُلِه۪ ve rusülihî kelimesi “ve O’nun elçilerine”;وَاِنْ تُؤْمِنُوا ve in tü’minû ifadesi “eğer iman ederseniz”;وَتَتَّقُوا ve tettekû fiili “ve takvâlı, duyarlı olursanız”; فَلَكُمْ fe leküm ifadesi “sizin için vardır, sizin için olacaktır”; اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise “büyük bir ödül” demektir.

Burada vahyin hayatı ve insanları dönüştürücü özelliği ile gayb ve iman konusu gündeme getirilmektedir.

1.مَا كَانَ اللّٰهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِن۪ينَ عَلٰى مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ حَتّٰى يَم۪يزَ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ “Allah, müminleri çirkini temizden ayırana dek sizi (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir.” Yüce Allah Uhud savaşıyla ilgili verdiği bilgileri bu âyette bitirmekte, insanların yaratılış gayesine değinmekte ve hayatın bir söylem değil, imtihan ve değişim süreci olduğunu dile getirmektedir.

a) مَا كَانَ اللّٰهُ لِيَذَرَ الْمُؤْمِن۪ينَ عَلٰى مَآ اَنْتُمْ عَلَيْهِ “Allah, müminleri (şu) bulunduğunuz durumda bırakacak değildir.” Âyetin beyanına göre müminler sahip oldukları kadarıyla bırakılmayacak, bulundukları durum her ne ise onunla yetinilmeyecek, Uhud gibi başka olaylarla da sınanacaklar, böylece hayatlarındaki kötü, çirkin ve zararlı şeyler yerlerini iyi, güzel ve yararlı şeylere terk edinceye kadar bu ayıklama işlemi devam edecektir.

ı. İnsanoğlunun yaratılış gayesi Furkân 25/77’de “Allah’a dua etmek”, Zâriyât 51/56’da “Allah’a kulluk”, Hûd 11/119’da “rahmete layık olmak” ve pek çok âyette ise çeşitli şekillerde “imtihana tabi tutulmak”(67) şeklinde belirlenmiştir. Bu arada belirtelim ki yaratılışın amaçları arasında “Allah’a duada, niyazda bulunmak”,(68) “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”,(69) “sadece Allah’a kulluk etmek”(70) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek”(71) de yer almaktadır. Bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur; aksine birbiriyle yakın ilişkisi olan ve birbirini tefsir edip tamamlayan unsurlar vardır.

ıı. İnsân 76/2. âyette insanın döllenmiş yumurtadan yaratıldığı dile getirilmekte ve “imtihan edileceği” için de “işiten” ve “gören” bir varlık haline getirildiği bildirilmektedir. Kâinatın yaratılış gayesinin insanın imtihanı olduğunu ifade eden Hûd 11/7. âyetin yanında, onun abes olsun diye yaratılmadığı(72) ve hem dünyada hem de mahşerde başıboşluğa terk edilmeyeceği beyan edilmektedir.(73) Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/2’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar, imtihandan geçirilmeden, sadece ‘İman ettik’ demeleriyle bırakılacaklarını mı sandılar?!” Demek ki insanoğlu sadece “inandım” demekle salıverilmeyecektir. Niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Bu konuda Bakara 2/214, Âl-i İmrân 3/142 ve Tevbe 9/16. âyetlerde de benzer içeriklerde bilgi verilmektedir.

b) حَتّٰى يَم۪يزَ الْخَب۪يثَ مِنَ الطَّيِّبِ “Çirkini temizden ayırana dek.” Bu cümlenin benzeri Enfâl 8/37’de de zikredilmektedir. Âl-i İmrân 3/179’da geçen يَم۪يز yemîze fiili “ayırmak”, “ayıklamak” manasına gelmekte, Yüce Allah’ın bir ayırım yapacağı anlamını vermektedir. Bu arada ayırıma konu olarak âyette geçen الْخَب۪يث el-habîs kelimesi bağlam gereği kötü insanları yani bir anlamda “münafıkları” içerse de genelde bu kelime “çirkin”, “kötü”, “zararlı” gibi anlamlar içermektedir. Bunun zıddına olacak şekilde الطَّيِّب et-tayyib sözcüğü ise yine bağlam gereği müminleri içerse de kelime olarak “güzel”, “iyi” ve “yararlı” anlamını vermektedir. Âyetteki الْخَب۪يث el-habîs kelimesi Kur’ân’da yedi kez,(74) الطَّيِّب/ طَيِّبet-tayyib/tayyib sözcüğü ise 13 kez(75) zikredilmektedir.

Demek ki imanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir. Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen, insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır!

Konuyla ilgili bütün âyetlere bakınca, bütünüyle kâinatın insan için, insanın da imtihan edilmek için yaratıldığını söyleyebiliriz. Buna göre, âyette verilmek istenen mesaj da Uhud gibi ağır sınavların uygulanmasının nedeni de kimlerin mümin, kimlerin de kâfir ve münafık olduğunun ayıklanmasıdır.

2. وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَجْتَب۪ي مِنْ رُسُلِه۪ مَنْ يَشَآءُ “Allah, size gaybı da bildirecek değildir. Fakat Allah, rasüllerinden/elçilerinden dilediğini seçer.” Âyetin bu kısmında iki hususa değinilmektedir.

a)وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُطْلِعَكُمْ عَلَى الْغَيْبِ “Bununla beraber Allah, size gaybı da bildirecek değildir.” Yüce Allah bağlam gereği gaybını muhataplara bildirmeyeceğini beyan etmektedir ki maksat öncelikle Uhud örnekliğinde de olduğu gibi kimlerin münafıklar olduğunu herkese isim isim bildirmemektir.

ı. Konuyla ilgili Cinn 72/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Gaybı bilen (Allah), hiç kimseye gaybını açmaz.” Yüce Allah, gaybını hiç kimseye açmayacak veya hiç kimseyi gaybına muttali kılmayacaktır. Demek ki ilâhî irade tecelli etmeden gayb konusu daima gizemini koruyacaktır. İlâhî bilgilerle ilgili gayb alanı bütünüyle Yüce Allah’ın bilgisinin konusudur. O, dilemediği hiç kimseyi gaybıyla buluşturmaz. Ancak bir sonraki cümleden anlaşıldığına göre, Yüce Allah bu kuralının istisnasının olduğunu bildirmektedir ki bunlar Cinn 72/27’de belirtildiği gibi hepsi de vahiy alan bütün peygamberlerdir.

ıı. Bakara 2/3’te de açıkladığımız üzere, الْغَيْب el-ğayb/ğayb kelimesi Kur’ân’da tekil olarak 49 kez,(76) الْغُيُوب el-ğuyûb şeklinde çoğul olarak ise 4 kez(77) geçmektedir. Gayb, “duyularla algılanamayan şey” demektir. Daha genel bir ifadeyle “insanın gözlem ve deney sınırları dışında kalan şey”e gayb denir. Gayb bazen Allah’ın zatı, kıyamet, mahşer gibi idraki aşan mutlak hakikatlere denir; bazen melek gibi idrak edilebilir olduğu halde görülemeyen şeylere denir; bazen de kıssalarda olduğu gibi muhatabın gıyabında olan olaylara denir. Buradan hareketle, gaybın geçmişle ilgili olan kısmı olduğu gibi, hal ve gelecekle ilgili olan çeşitleri de vardır, diyebiliriz. Bu çeşitliliğe sahip olması nedeniyledir ki Kur’ân’da الْغَيْب el-ğayb kelimesinin çoğul kalıbı olarak الْغُيُوب el-ğuyûb kelimesi de kullanılmaktadır.

ııı. Gayb konusunda iman idrake değil, idrak imana bağlıdır. Çünkü gayb genellikle idrakin değil, imanın konusudur.(78) Bir zaman bilinemeyen şey, daha sonra insanların icat ettikleri bilimsel ve teknik araçlarla bilinebiliyorsa o şey gayb değildir; insanın bilgi alanı içindedir. Meselâ bir gün sonraki hava durumu meteorolojik alet ve uydularla tespit ediliyorsa bu gayb sayılmaz. Çünkü bu, insanın bilgi alanı içinde kalır.(79)

b) وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يَجْتَب۪ي مِنْ رُسُلِه۪ مَنْ يَشَآءُ “Fakat Allah, rasüllerinden (elçilerinden) dilediğini seçer.” Yüce Allah gaybını kullarına bildirmediğini beyan ettikten sonra, bunun istisnasının bulunduğunu beyan bağlamında maksadının dilediği elçiler olduğunu bildirmektedir.

ı. Konuyla ilgili Cinn 72/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Sadece (bildirmeyi) dilediği elçi bunun dışındadır. Onun da önünden ve arkasından gözetleyiciler (melekler) salıp gönderir.” Âyettekiيَجْتَب۪ي yectebî fiili “seçmek” anlamına gelmekte ve “peygamber olarak uygun görmek” anlamını vermektedir. Burada sözü edilen elçiyi “melek” olarak kabul edenlerin yanında, yaygın olarak maksat “insan” peygamber olarak alınınca رُسُلِ rusül kelimesinin başındaki مِنْ min edatını da “beyaniye” olarak kabul etmek durumundayız. Çünkü vahiy denen bilgilendirilme usulü bütün peygamberler için söz konusudur. Vahiy alamayan kişiye peygamber denemeyeceği için, söz konusu tercihler kaçınılmazdır.

ıı. Gayb konusu sadece Rabbimizin bilgisine aittir; O bildirmediği sürece hiç kimse gaybı bilemez. Bildirdiği gayb ise peygamberlere vahyettiği esaslardır ki onlar da kayıt altına alınarak ümmetlerine tebliğ edilmişlerdir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesinde de buna işaret edilmektedir. Son ümmet açısından bakıldığında Hz. Peygamber’e bildirilen gayb sadece Kur’ân’dır ve Rasûlüllah (as) da onu hiçbir eksiklik yapmadan tebliğ etmiştir. Kur’ân dışında gayb bilgisi aramak doğru değildir. Cinn sûresinin son bölümünde “açılan vahiy”den maksat da “Kur’ân”dır. Kur’ân’da ise kıyametin kopma vaktinin hiç kimseye bildirilmediği beyan edilmektedir. Meseleyi böyle anlamak pek çok hatanın yapılmamasına vesile olacaktır.

Bu gerçeklerin ışığında ifade ederek, Yüce Allah gaybını bağlam gereği de toplumdaki münafıkların kim olduklarını toplumun diğer fertlerine bildirmeyeceğini, sadece bu noktada seçtiği elçilerin istisna olduğunu beyan etmektedir ki bu noktada bildirilen gayb “vahiy”dir. Nitekim Tevbe 9/101’de de belirtildiği üzere Yüce Allah bildirmediği için Hz. Peygamber çevresindeki münafıkların kimler olduğunu bilmemektedir. Allah her konuda en doğrusunu bilir.

3. فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “O halde Allah’a ve rasüllerine/elçilerine iman edin! Eğer iman eder, takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için büyük bir ödül vardır.” Yüce Allah gaybını açtığı kişilerin sadece peygamberler olduğunu, onlara açılan gaybın da kendilerine vahyedilen ilahi prensipler olduğunu ifade ettikten sonra, bu mesajı ve manayı desteklemek üzere herkesin Allah’a ve bütün peygamberlere iman etmesi gerektiğini bildirmektedir.

a)فَاٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَرُسُلِه۪ “O halde Allah’a ve rasüllerine/elçilerine iman edin.” Âyette geçen رُسُلِه۪ rusülihî “elçileri” ifadesi önceki cümlede geçen رُسُلِ rusül “elçiler” kelimesiyle uyumludur ve ayırım yapmadan bütün peygamberlere iman edilmesi gerektiğini ifade etmektedir ki bunun gerekliliği Bakara 2/136, 285, Âl-i İmrân 3/84 ve Nisâ’ 4/152’de dile getirilmektedir. Burada istenen “iman”dan maksadın “inanma”yla birlikte “güvenmek” olduğunu özellikle belirtmeliyiz. Bunun nedeni âyetin sonundaki mesajda ortaya konulmaktadır.

b) وَاِنْ تُؤْمِنُوا وَتَتَّقُوا فَلَكُمْ اَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Eğer iman eder, takvâlı (duyarlı) olursanız sizin için büyük bir ödül vardır.” Yüce Allah imanın güvene dönüşmesinin bir sonucu olarak müminler eğer cidden bunu başarırlar ve takvâlı yani “duyarlı” davranırlarsa kendilerine büyük bir ödül vereceğini müjdelemektedir. Âl-i İmrân 3/120, 125 ve 186’daki beyanlarda “iman” yerinde “sabır” kullanılarak imanın aslında değerlere sahip çıkmada bir sebat ve kararlılık gerektirdiği mesajı verilmiş olmaktadır. Âyette geçen اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda geçmekte ve en büyük ödülleri içermektedir.(80)

Konuyla ilgili olarak Muhammed 47/36’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer iman eder ve duyarlı davranırsanız Allah size mükâfatlarınızı verecektir ve sizden mallarınızı (tamamen infak etmenizi) istemeyecektir.” Müslümanlar Yüce Allah’a inanıp sapasağlam bir şekilde güvenirler ve muttakice davranırlarsa, yani sorumluluğunu bilip sorumlu davranırlarsa, bir anlamda her hususta gereken duyarlılığı gösterirlerse Allah’ın onlara büyük bir ecir vereceğini bildirmektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde de zikredilmektedir.(81)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 263; Taberî, age., IV, 164; Zemahşerî, age., I, 427. 2 - Râzî, age., IX, 81.
• 3 - Zemahşerî, age., I, 428.
• 4 - Taberî, age., IV, 167; Râzî, age., IX, 85.
• 5 - Yazır, age., II, 463. 6 - Taberî, age., IV, 170; Zemahşerî, age., I, 429.
• 7 - Semerkandî, age., I, 264; Râzî, age., IX, 93-94.
• 8 - Nisâ’ 4/95-96. 9 - Râzî, age., IX, 95.
  • Nisâ 4/96
• 10 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 11 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 12 - Zemahşerî, age., I, 431.
• 13 - Semerkandî, age., I, 264; Taberî, age., IV, 175. 14 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171. 15 - Âl-i İmrân 3/195. 16 - A‘râf 7/170. 17 - Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Tevbe 9/120; Hûd 11/115. 18 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 19 - Semerkandî, age., I, 252; Taberî, age., IV, 104; Zemahşerî, age., I, 410.
• 20 - Semerkandî, age., I, 265-266; Taberî, age., IV, 176-178; Zemahşerî, age., I, 431; Râzî, age., IX, 97.
• 21 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 22 - Râzî, age., IX, 99. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 266; Taberî, age., IV, 178-182; Zemahşerî, age., I, 431-432.
• 23 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 24 - Buhârî, İmân, 1. 25 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 26 - Semerkandî, age., I, 266. 27 - Âl-i İmrân 3/173; Mâide 5/104; Tevbe 9/59. 28 - Enfâl 8/62, 64.
  • Âl-i İmrân 3/173 Mâide 5/104 Tevbe 9/59 Enfâl 8/62 Enfâl 8/64
• 29 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 30 - Müzzemmil 73/9. 31 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 32 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 33 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 34 - Semerkandî, age., I, 266; Taberî, age., IV, 182-183; Zemahşerî, age., I, 433.
• 35 - Bakara 2/105; Âl-i İmrân 3/74, 174; Enfâl 8/29; Hadîd 57/21, 29; Cum‘a 62/4.
  • Bakara 2/105 Âl-i İmrân 3/74 Âl-i İmrân 3/174 Enfâl 8/29 Hadîd 57/21 Hadîd 57/29 Cum‘a 62/4
• 36 - Semerkandî, age., I, 266; Taberî, age., IV, 183; Râzî, age., IX, 102. 37 - Semerkandî, age., I, 266; Taberî, age., IV, 183-184; Zemahşerî, age., I, 433; Râzî, age., IX, 102.
• 38 - Zemahşerî, age., I, 433.
• 39 - Semerkandî, age., I, 266; Taberî, age., IV, 185; Zemahşerî, age., I, 434; Râzî, age., IX, 103-104.
• 40 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 41 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 42 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 43 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 44 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 45 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 46 - Dühân 44/14. 47 - Sâd 38/4. 48 - Mutaffifûn 83/32. 49 - Sebe’ 34/43. 50 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 51 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 52 - Müddessir 74/24. 53 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 54 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 55 - Furkân 25/4-6. 56 - Tekvîr 81/25. 57 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 58 - Hâkka 69/41-42. 59 - Târık 86/14.
  • Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 60 - Bakara 2/102, 200; Âl-i İmrân 3/77; Tevbe 9/69. 61 - Âl-i İmrân 3/176; Nisâ’ 4/11, 176; Mâide 5/13, 14; Kasas 28/79; Fussılet 41/35. 62 - Bakara 2/7, 114; Âl-i İmrân 3/105, 176; Nisâ’ 4/93; Mâide 5/33, 41; En‘âm 6/15; A‘râf 7/59; Enfâl 8/68; Tevbe 9/101; Yûnus 10/15; Nahl 16/94, 106; Şu‘arâ’ 26/135, 156; 189; Nûr 24/11, 14, 23; Zümer 39/13; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/21.
  • Bakara 2/102 Bakara 2/200 Âl-i İmrân 3/77 Tevbe 9/69 Âl-i İmrân 3/176 Nisâ 4/11 Nisâ 4/176 Mâide 5/13 Mâide 5/14 Kasas 28/79 Fussilet 41/35 Bakara 2/7 Bakara 2/114 Âl-i İmrân 3/105 Âl-i İmrân 3/176 Nisâ 4/93 Mâide 5/33 Mâide 5/41 En‘âm 6/15 A‘râf 7/59 Enfâl 8/68 Tevbe 9/101 Yûnus 10/15 Nahl 16/94 Nahl 16/106 Şu‘arâ 26/135 Şu‘arâ 26/156 Nûr 24/11 Nûr 24/14 Nûr 24/23 Zümer 39/13 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/21
• 63 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 64 - Semerkandî, age., I, 267; Taberî, age., IV, 187; Zemahşerî, age., I, 435. 65 - Âl-i İmrân 3/156, 178; Nahl 16/39, 116; Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Necm 53/31.
  • Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/178 Nahl 16/39 Nahl 16/116 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Necm 53/31
• 66 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16
• 67 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Hûd 11/7; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; İnsân 76/2; Fecr 89/15-16. 68 - Furkân 25/77. 69 - Hûd 11/119. 70 - Zâriyât 51/56. 71 - Nahl 16/78; Secde 32/9; Mülk 67/23. 72 - Mü’minûn 23/115. 73 - Kıyâmet 75/36.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Hûd 11/7 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 İnsân 76/2 Fecr 89/16 Furkân 25/77 Hûd 11/119 Zâriyât 51/56 Nahl 16/78 Secde 32/9 Mülk 67/23 Mü'minûn 23/115 Kıyâmet 75/36
• 74 - Bakara 2/267; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/100; Enfâl 8/37. 75 - Bakara 2/168; Nisâ’ 4/2, 43; Âl-i İmrân 3/179; Nisâ’ 4/2; Mâide 5/6, 88, 100; A‘râf 5/58; Enfâl 8/37, 69; Nahl 16/114; Hacc 22/24; Fâtır 35/10.
  • Bakara 2/267 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/100 Enfâl 8/37 Bakara 2/168 Nisâ 4/2 Nisâ 4/43 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/2 Mâide 5/6 Mâide 5/88 Mâide 5/100 Mâide 5/58 Enfâl 8/37 Enfâl 8/69 Nahl 16/114 Hacc 22/24 Fâtır 35/10
• 76 - Bakara 2/3, 33; Âl-i İmrân 3/44, 179; Nisâ’ 4/34; Mâide 5/94; En‘âm 6/50, 59, 73; A‘râf 7/188; Tevbe 9/94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/31, 49, 123; Yûsuf 12/52, 81, 102; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/22, 26; Meryem 19/61, 78; Enbiyâ’ 21/49; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/3, 14, 53; Fâtır 35/18, 38; Yâsîn 36/11; Zümer 39/46; Hucürât 59/18; Kâf 50/33; Tûr 52/41; Necm 53/35; Hadîd 57/25; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Mülk 67/12; Cinn 72/26; Tekvîr 81/24. 77 - Mâide 5/109, 116; Tevbe 9/78; Sebe’ 34/48.
  • Bakara 2/3 Bakara 2/33 Âl-i İmrân 3/44 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/34 Mâide 5/94 En‘âm 6/50 En‘âm 6/59 En‘âm 6/73 A‘râf 7/188 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/31 Hûd 11/49 Hûd 11/123 Yûsuf 12/52 Yûsuf 12/81 Yûsuf 12/102 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/22 Kehf 18/26 Meryem 19/61 Meryem 19/78 Enbiyâ 21/49 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/3 Sebe' 34/14 Sebe' 34/53 Fâtır 35/18 Fâtır 35/38 Yâsîn 36/11 Zümer 39/46 Haşr 59/18 Kâf 50/33 Tûr 52/41 Necm 53/35 Hadîd 57/25 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Mülk 67/12 Cinn 72/26 Tekvîr 81/24 Mâide 5/109 Mâide 5/116 Tevbe 9/78 Sebe' 34/48
• 78 - İslâmoğlu, age., s. 747’de 2. not. 79 - Ateş, Tefsîr, VI, 381.
• 80 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20. 81 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 179, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/179 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27