Hacc Suresi

Medine’de risâletin 13. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 78 âyetten oluşan, adını 27. âyette yer alan ve “hac” anlamındaki الْحَجّ el-hacc kelimesinden alan Hacc sûresi, inişe göre 91, resmî sıralamada ise 22. sûredir.

Bu sûrenin iniş sırası itibariyle 103. sûre olduğu, bir kısım âyetinin Mekke’de, bir kısmının Medine’de indirildiği, hatta ilk grup âyetlerinin Mekke’de indirilmiş olması nedeniyle sûrenin 88. sırada indirildiği ve Mekkî olduğu da ifade edilmektedir. Özellikle hacla ilgili âyetler, kurban ibadeti, cihada, yani savunma savaşına izin verilmesi, işlenen suçlara karşılık nasıl cezalar verileceği, zekata değinilmesi gibi konular sûrenin çoğu âyetinin Medine’de indirildiğinin delili olarak kabul edilebilir. Bu konularda tartışmalara girmeme adına mesajı anlamaya çalışmanın çok daha önemli olduğu kanaatindeyiz.

Hacc sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Enbiyâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreci” (Enbiyâ’ 1, 40; Hacc 1-2, 7), “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Enbiyâ’ 51-90; Hacc 61, 65), “kâinat kitabından çeşitli âyetler” (Enbiyâ’ 30-33; Hacc 18, 61), “Hz. İbrâhim’le ilgili çeşitli bilgiler” (Enbiyâ’ 51-73; Hacc 26-33), “namaz ve zekat ibadetlerinin evrensel anlamda bütün ümmetlerde bulunuşu” (Enbiyâ’ 73; Hacc 41) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hacc sûresi, Son Saat’in şiddetini bildiren âyetlerle başlamakta, devam eden âyetlerde insanın yaratılışıyla ilgili bilgilerin ardından mahşerdeki diriltilmeye dikkat çekilmekte, inançta sınırda olanların durumu hakkında bilgi verilmekte, farklı isimlerde ve yaşantılarda olanlar arasında Yüce Allah’ın mahşerde hüküm vereceği bildirilmekte, kainattaki mahlukatın secde halinde bulunduğu beyan edilmekte, kötülerin akıbetinin cehennem, iyilerinkinin ise cennet olduğu bildirilmektedir.

25. âyetten itibaren, Mecsid-i Harâm’ın bazı özellikleri, Hz. İbrâhim’n hacca davetiyle ilgili çağrısı, şirkten uzak durmanın gerekliliği, kurban ibadetinin evrenselliği ve asıl maksadı gibi konular ele alınmaktadır. Ardından 39. âyetten itibaren kendilerine zulmedilen Müslümanların zalim saldırganlara karşı savaş edebilmeleriyle ilgili izin, Yüce Allah’ın dinine yardım edenlere Allah’ın da yardım edeceği müjdesi, önceki nesillerin inkarcılıkları ve feci akıbetleri, azabı acele isteyenlerin bu istekleri nedeniyle pişman olacakları ele alınmaktadır.

49. âyetten itibaren, iman edenlerle inkar edenlerin akıbeti, peygamberlere düşmanlık edip vahye katıştırma yapmak isteyen şeytana karşı Yüce Allah’ın vahyini sahiplenmesi, kafirlerin ümitsiz bekleyişleri, iman edenlerin cennetle ödüllendirilecekleri, herhangi bir suça karşılık nasıl davranılması gerektiği, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları, her ümmete ibadet esaslarının öğretildiği, mahşerde yargılamanın mutlaka gerçekleştirileceği, vahye karşı çıkmanın korkunç bir sonunun olacağı haber verilmektedir.

73. âyetten itibaren, bir sivrisinek örneği, Yüce Allah’ın meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiği, iman edenlerin kurtuluşa erebilmeleri için ruku, secde ve Allah’a kullukla yükümlü tutuldukları bildirilmekte, son âyette ise Allah yolunda gerçek mücadelenin yapılması gerektiği, Allah’a teslim olan bütün milletlere “müslüman” adının verildiği, mahşerde şahitlik kurumunun işletileceği, namaz ve zekat emriyle mevlamız olan Yüce Allah’a sımsıkı yapışmamız gerektiği beyan edilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 58-66. âyetlerinde hicret edenlerin cennette ödüllendirileceklerini, ceza vermede takip etmeleri gereken uygulamayı, gece ve gündüzle ilgili sistemini, putların bâtıl oluşunu, kainat kitabından çeşitli konu başlıklarını beyan etmektedir.

a) Muhacirlere Verilecek Ödüller ve Cezada Adalet

Yüce Allah, sûrenin 58-60. âyetlerinde Allah yolunda hicret edip sonra öldürülenleri yahut ölenleri güzel bir rızıkla rızıklandıracağını, Allah’ın rızık verenlerin en hayırlısı olduğunu, onları memnun kalacakları cennete koyacağını, Allah’ın her şeyi bilen ve halîm olduğunu bildirmekte, her kim kendisine verilen eziyetin dengi ile karşılık verir de bundan sonra kendisine yine bir tecavüz ve zulüm vaki olursa, Allah’ın ona mutlaka yardım edeceğini, çok affedici ve çok mağfiret edici olduğunu hatırlatmaktadır.

ı. Hicretin Sonu: Cennet

وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ قُتِلُوٓا اَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّٰهُ رِزْقًا حَسَنًا وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَاِنَّ اللّٰهَ لَعَل۪يمٌ حَل۪يمٌ “Allah yolunda hicret edip sonra öldürülen veya ölenleri Allah şüphesiz ki güzel bir rızıkla rızıklandıracaktır. Şüphesiz ki Allah -evet O- rızık verenlerin en hayırlısıdır. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (zaman veren ve azapta acele etmeyendir).”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا vellezîne hâcerû ifadesi “ve hicret edenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قُتِلُوا kutilû edilgen fiili “öldürülmüş (olanlar)”;اَوْ مَاتُوا ev mâtû fiili “veya ölmüş (olanlar)”; لَيَرْزُقَنَّهُمُ le yarzukannehum ifadesi “muhakkak ki onlara rızık verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رِزْقًا حَسَنًا rızkan hasenen tamlaması “güzel bir rızık ile”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَهُوَ le huve zamiri “sadece O’dur O”; خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ hayru’r-râzikîne tamlaması “rızık verenlerin en hayırlısı(dır)”;لَيُدْخِلَنَّهُمْ leyüdhılennehum fiili “onları mutlaka koyacaktır, yerleştirecektir”;مُدْخَلًا müdhalen kelimesi “girilen (şöyle bir) yere”;يَرْضَوْنَهُ yardavnehû fiili “oradan razı, memnun olacaklardır”;وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَعَل۪يمٌ le ‘alîmun sıfatı “elbette bilen(dir)”; حَل۪يم halîmun sıfatı ise “yumuşak davranan(dır), zaman veren(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah yolunda hicret edenlerin öldürülmeleri veya ölmeleri durumunda kendilerine vaad edilen ödül gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ قُتِلُوٓا اَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّٰهُ رِزْقًا حَسَنًا وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Allah yolunda hicret edip sonra öldürülen veya ölenleri Allah şüphesiz ki güzel bir rızıkla rızıklandıracaktır. Şüphesiz ki Allah -evet O- rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Yüce Allah bu âyette fedakarlık yapanlara ne kadar büyük bir ödül hazırladığını ifade etmektedir.

a)وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ قُتِلُوٓا اَوْ مَاتُوا لَيَرْزُقَنَّهُمُ اللّٰهُ رِزْقًا حَسَنًا “Allah yolunda hicret edip sonra öldürülen yahut ölenleri hiç şüphesiz Allah güzel bir rızıkla rızıklandıracaktır.” Yüce Allah sözü Mekke’den Medine’ye hicret eden ve haksızlığa uğratıldıkları için kendilerine savaşma izni verilen muhacirlere getirmekte, bu çerçevede Allah yolunda gerçekleştirdikleri bu hicret sonrasında savaşta öldürülmeleri ya da savaş öncesinde veya sonrasında kendiliklerinden ölmeleri durumunda Allah’ın onları çok güzel bir şekilde rızıklandıracağını müjdelemektedir.

Bu âyetlerin ashabdan bir grubun Nebî (as)’a gelip “Ey Allah’ın elçisi, bunlar öldürüldüler ve biz Allah’ın onlara nasıl bir hayır vereceğini biliyoruz. Peki biz de tıpkı onlar gibi seninle birlikte cihad ediyoruz. Biz de bu halde ölürsek bizim için ne olacak?” demişler ve bu iki âyet bununla ilgili olarak indirilmiştir.(1)

Konuyla ilgili pek çok âyette de yer aldığı üzere, hicret kelimesi eğer hâcera kalıbında kullanılırsa, “güzellikle ve geri dönmek arzusuyla bir şeyden ayrılmak” demektir. Mekke’den Medine’ye hicrette aynı mantık söz konusuydu. Hicret, aslında “geri dönmek için yola çıkmak ve geri dönüş özlemini hiç kaybetmeden, geçici olarak ayrılmak” demektir. Bu konuda Kur’ân’da çeşitli âyetler(2) söz konusudur.

Yüce Allah kendisinin yolunda yapılan bu türden fedakarlıklara hicret adını vermekte, bir anlamda neler uğrunda hicret edilmesi gerektiğini yani vatan, yakınlar, servet vs. değerlerin ne uğrunda terk edilebileceğini öğretmektedir. Anlaşılan o ki, yapılan terk edişlerin hicret adını alması bunların Allah yolunda gerçekleştirilmiş olmasına bağlıdır. Bu arada, yaşanan terk edişler ebedi bir ayrılık değil, bir anlamda geri dönmek üzere çıkılan yolculuklardır. Aklı geride kalarak çıkılan ve geri dönmek üzere yapılan yolculuklara hicret denmekte, sonuçlarının cennet olması müjdesi ise Allah yolunda olmak şartına bağlanmaktadır.

Yüce Allah, kendi yolunda yapılan hicretten sonra yaşanacak herhangi bir savaşta öldürülenleri veya kendiliğinden ölenleri mahşerde çok güzel bir şekilde rızıklandıracağını müjdelemekte, bir anlamda asıl hayatın mahşerde yaşanacağını ifade etmiş olmaktadır. Allah yolunda hicret edildikten sonra artık öldürülenlerle ölenler bir sayılmakta ve mahşerde aynı ödül ortamını yaşayacakları belirtilmektedir.

Eğer âyetteki kasıt tamamen her şeyiyle aynı ödülü paylaşmak ise, o zaman maksat savaşta öldürülenlerle savaş yolculuğunda yaşanan ölümler olabilir ki sonuçta her ikisi de aynı amaçla yola çıkmışlar, birileri savaş esnasında düşman tarafından şehid edilmiş, diğerleri ise kendi ecelleriyle hayatlarını kaybetmişlerdi. Durum böyle olunca, ödülün aynı olacağını söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

Anlaşılan şu ki, en büyük fedakarlık Yüce Allah yolunda her şeyinden vazgeçip terk-i diyar edebilmektedir. Bununla birlikte mallarıyla ve canlarıyla Allah yolunda cihad edenlerle mazeretsiz bir şekilde oturdukları yerde oturanların bir olmayacağı Nisâ’ 4/95’da beyan edilmektedir.

Aynı şekilde Hadîd 57/10’da da dile getirildiği gibi, Fetih’ten önce infak edenlerle sonra infak edenlerin bile bir olamayacağı, öncesinde fedakarlık yapanların derecesinin daha büyük olduğu ifade edilmektedir. Ancak nihayetinde diğerlerinin de Allah’ın vaad ettiği en güzel sonuçla karşılacakları müjdelenemektedir ki ödülün yeri ve miktarı zaten farklılık arz etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilen mesajlardan anaşıldığına göre, Allah yolunda öldürülenler yani şehitler mahşerde ödüllendirileceklerdir. Bu durumda Bakara 2/154 ve Âl-i İmrân 3/169-170’te şehitlerin sağ olup Allah katında rızıklandırılmakta oldukları beyanlarını bu âyet ışığında anlarsak, söz konusu âyetlerdeki maksadın da mahşerdeki ödüllendirilme olduğunu söyleyebiliriz.

İlgili âyetleri yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten bağımsız olarak düşünürsek, o zaman da şehitlerin mahiyetini bizim anlayamayacağımız şekilde Allah’ın katında rızıklandırılmakta olduklarını, bu konuda izaha girmemek gerektiğini söylememiz gerekmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ خَيْرُ الرَّازِق۪ينَ “Şüphesiz ki Allah, evet O, rızık verenlerin en hayırlısıdır.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(3) Yüce Allah gerek dünya hayatında gerekse mahşerde insanlara ödül vermede başkalarıyla mukayese kabul etmeyecek derece tek ve hayırlı olduğunu beyan etmektedir.

2. لَيُدْخِلَنَّهُمْ مُدْخَلًا يَرْضَوْنَهُ وَاِنَّ اللّٰهَ لَعَل۪يمٌ حَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah -evet O- rızık verenlerin en hayırlısıdır. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (zaman veren ve azapta acele etmeyendir).” Burada Yüce Allah’ın cihad edip Allah yolunda öldürülen veya ölenleri nasıl ödüllendireceğiyle ilgili müjdesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendi yolunda hicret eden, ardından öldürülen veya ölenlere güzel bir rızık vereceğini beyan ettikten sonra, onları memnun, razı, hoşnut ve mutlu olacakları bir yere yani cennete yerleştireceğini müjdelemektedir. Âyetteki لَيُدْخِلَنَّ leyüdhılenne ifadesinin başındaki lâm/le ile sonundaki “şeddeli nûn” harfleri, bu vaadin mutlak sûrette gerçekleşeceğini gösteren pekiştirici birer edattır.

Burada geçen مُدْخَل müdhal kelimesi “girilen yer” manasında “cennet” demektir;(4) çünkü aynı anlamda olmak üzere benzer bir kullanım Nisâ’ 4/31’de de söz konusu edilmektedir. Bu kelime İsrâ’ 17/80’de “giriş” manasında yer almaktadır.

Yüce Allah âyetin sonunda عَل۪يم ‘alîm yani herkesin ne durumda olduğunu, kimin hicret ettiğini, kimlerin etmediğini, kimlerin cihat ettiğini, kimlerin etmediğini, kimin neyi hak ettiğini, neyi hak etmediğini vs. gayet iyi bildiğini beyan etmekte, ayrıca حَل۪يم halîm olduğunu yani kullarına tevbe etmeleri için mühlet verdiğini, kullarını cezalandırmada acele etmediğini beyan etmektedir.(5)

ıı. Mağdura Allah’ın Yardımı

ذٰلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِه۪ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ “İşte böyle. Kim kendisine verilen eziyetin dengi ile karşılık verir de bundan sonra kendisine yine bir azgınlık (saldırı) yapılırsa, (bilsin ki) Allah ona mutlaka yardım edecektir. Şüphesiz ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dur (çok mağfiret edicidir).”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte böyle”;وَمَنْ عَاقَبَ ve men ‘âkabe ifadesi “her kim ceza verirse”;بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ bimisli mâ‘ûkıbe ifadesi “verilen ceza gibisiyle (versin)”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisine”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بُغِيَ buğiye edilgen fiili “tekrar bir saldırıya uğrarsa”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine yönelik”; لَيَنْصُرَنَّهُ leyensurannehû “ona muhakkak ki yardım edecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”;لَعَفُوٌّ le ‘afüvvun kelimesi “mutlaka affeden(dir)”; غَفُور ğafûrun sıfatı ise “çok bağışlayan(dır)” demektir.

Burada kişilerin herhangi bir haksızlığa uğratılınca nasıl davranması gerektiğiyle ilgili temel ve evrensel bir ölçü gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ وَمَنْ عَاقَبَ بِمِثْلِ مَا عُوقِبَ بِه۪ ثُمَّ بُغِيَ عَلَيْهِ لَيَنْصُرَنَّهُ اللّٰهُ “İşte böyle. Kim kendisine verilen eziyetin dengi ile karşılık verir de bundan sonra kendisine yine bir azgınlık (saldırı) yapılırsa, (bilsin ki) Allah ona mutlaka yardım edecektir.” Bu âyetin mesaj açısından benzerleri Bakara 2/194 ve Nahl 16/126’da da yer almaktadır. Yüce Allah önceki âyetlerde ele aldığı üzere, inkarcılara uygulayacağı azap ile Allah yolunda hicret edip öldürülen veya kendiliğinden ölen müminlere vereceği ödülün işte bu şekilde gerçekleşeceğini âyetin başındaki ذٰلِكَ zâlike kelimesiyle dile getirmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Müşrikler haram aylarda (Muharrem ayının son iki gününde) müslümanlarla karşılaştıklarında müslümanlar onlarla savaşmak istemezlerdi; ancak müşrikler kendilerine saldırırlardı. İşte böyle bir dönemde kendilerine yeniden saldırmaları durumunda Yüce Allah’ın yardım edeceğiyle ilgili olarak müjdesi bu âyette verilmiş olmaktadır.”(6)

Âyetin iniş sebebi bu olay olabileceği gibi, henüz yaşanmamış problemler bağlamında nasıl davranılması gerektiğini önceden öğretmek üzere böyle bir beyana yer verilmiş olması da elbette mümkündür. Yüce Allah müminlere mahşerde vereceği muhteşem ödülü hatırlattıktan sonra, O’ndan yana tavır içerisine giren müminlere dünyada da yardım edeceğini işte bu âyette müjdelemekte, yardım vaadini لَيَنْصُرَنَّ leyensuranne ifadesiyle dile getirmektedir. Önceki âyette de olduğu gibi bu ifadede yer alan lâm/le ve fiilin sonundaki “şeddeli nûn” harfleri manayı pekiştirici bir katkı olarak cümlede zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/126’da şöyle buyrulmaktadır: “Eğer ceza verecekseniz, (en fazla) size yapılanın misliyle ceza verin! Eğer sabrederseniz, elbette bu, sabredenler için daha hayırlıdır.” Yüce Allah bu âyette dini hayata dair maruz kalınmış olunan bir sıkıntı karşısında en çok “kendilerine yapılan kadar” karşılık verilmesini istemektedir.

Şûrâ 42/40’ta yer alan “Bir kötülüğün karşılığı dengi bir kötülüktür” ifadesiyle verilmek istenen mesaj da budur. Burada ceza verilirken maksimum yani en üst sınırdan söz edilmekte, verilen karşılığın haksızlığa dönüşmemesi, en çok yani nihai olarak “yapılan kadarla” yetinilmesi emredilmektedir.

Tebliğde sıra dışı bir tutum takınılması gerekirse, ancak karşıdakinin tavrı kadarıyla yetinip haddi aşmamak, tebliğde onlarla tartışırken kendini tutmak, muhataplara karşı asla onur kırıcı olmamak, zihnen tezyif edici davranış tarzlarını tercih etmemek gerekliliği üzerinde duruluyor demektir.

Kur’ân cezada en üst sınırı belirler ki bir haksızlık söz konusu edilmesin. Bu, her cezada en üst sınırın uygulanması gerektiği manasına da gelmez; yapılacaksa hak olanın en çok kendilerinin maruz bırakıldığı kadar olduğu, bunun ötesine geçilmemesi gerektiği muhataplara öğretilmektedir.

Âyetin devamına bakıldığında, kişiler kendilerine uygulanan kadarıyla karşılık verebilecekleri noktada bilgilendirilmekte, ancak devamında yeniden herhangi bir saldırıya maruz bırakılmışlarsa bu defa yine de haddi aşmamaları gerektiği, çünkü Yüce Allah’ın kendilerine mutlaka yardım edeceği bildirilmektedir.

Daha önce yorumladığımız Hacc 22/39. âyette verilen bilgi ile yorumunu yapmakta doluğumuz âyetteki mesaj aynı noktada buluşmakta, maruz kalınan herhangi bir saldırya karşı müslümanların kendilerini savunabilme hakkını içermekte, her şeye rağmen uğradıkları saldırılarda da Yüce Allah’ın kendilerine mutlak surette yardm edeceği müjdelenmekte, böylece müslümanlara ebedi olarak büyük bir moral verilmiş olmaktadır.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ “Şüphesiz ki Allah ‘afüvv’dür (çok affedicidir); ğafûr’dur (çok mağfiret edicidir).” Bu anlamda başka kullanımlar da Kur’ân’da yer almaktadır.(7) Yüce Allah âyetin sonunda bağışlamasıyla ilgili olarak iki sıfatına yer vermektedir ki bunların âyetin mesajıyla anlam ilişkisi son derece açıktır. Bu noktada bazı yaklaşımları hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

a) “Yüce Allah, haksızlığa uğrayan kimseyi ‘Fakat kim afveder, barışı sağlarsa mükafaatı Allah’a aittir’(8), ‘... Sizin bağışlamanız takvaya daha yakındır’(9) ve ‘Bununla beraber kim sabreder, örter (bağışlar)sa işte bu, şüphesiz ve elbet azm olunacak işlerdendir’(10) ifadeleriyle, haksızlık yapanı affetmeye teşvik etmiştir. Bu yüzden, o bu mendûb işi yerine getirmezse, o zaman bu bir tür kötülük olur. Buna göre, Yüce Allah sanki ‘Ben senin yaptığın bu kötülükten meydana gelen günahını affettim. Çünkü bu hususta mendûb olanın yanında ötekini, sana yapılanın mislini yapmaya müsade eden de benim’ demek istemiştir.”

b) “Yüce Allah her ne kadar haksızlık edene karşı, haksızlığa uğrayan kimseye yardım etmeyi üstlenmiş ise de ancak ne var ki O, bunun yanısıra kişiye daha evlâ olan bağışlamayı, affetmeyi de teklif etmiştir. Böylece Yüce Allah bu iki sıfatı da açıklamış olur.”

c) “Yüce Allah af ve mağfiret kelimesini zikretmek suretiyle, kendisinin cezalandırmaya da kadir olduğuna işarette bulunmuştur. Çünkü bu sıfatlarla ancak bu sıfatların zıddına kadir olan kimse nitelendirilebilir.”(11)

b) Kâinat Kitabından Çeşitli Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 61-63. âyetlerinde geceyi gündüze, gündüzü de geceye kattığını, hakkıyla işiten, gören ve hakkın ta kendisi olduğunu, O’nun peşi sıra yalvardıklarının ise bâtıldan başka bir şey olmadıklarını, çok yüce ve çok ululuk sıfatlarının kendisine aidiyetini beyan etmektedir.

Ardından Yüce Allah’ın, kainat kitabına dair hükümranlığı bağlamında şu bilgilere yer verilmektedir: “Muhakkak ki Allah’ın, gökten su (yağmur) indirmekte olduğunu ve (bu sayede) yeryüzünün yeşerdiğini görmez misin(iz)? Muhakkak ki Allah latîf’tir (çok lütufkârdır); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

ı. Gece ve Gündüz İlişkisi

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَاَنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Zira Allah geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte böyle”;بِاَنَّ اللّٰهَ bi ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُولِجُ yûlicu fiili “katar, koyar”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri ifadesi “gündüze”; وَيُولِجُ ve yûlicü fiili “ve yine katar”; النَّهَار en-nehâra sözcüğü “gündüzü”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “geceye”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; سَم۪يع semî‘un sıfatı “işiten(dir)”; بَص۪ير basîrun sıfatı ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabına dair bir sistemi ve eşsiz iki sıfatı gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ “Zira Allah geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor.” Yüce Allah kainat kitabına dair bir konu başlığı olması itibariyle “gece ve gündüzü tabi kıldığı kuralı”nı dile getirmektedir. Bu ve bir sonraki âyetin başında da geçtiği üzere, Kur’ân’daki ذٰلِكَ بِ zâlike bi … ifadeleri gerekçe bildirmekte ve “çünkü” manasına gelmektedir.

Konuyla ilgili olmak üzere Lokmân 31/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Bilmez misin(iz) ki Allah geceyi gündüzün, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneşi ve ayı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider. Muhakkak ki Allah, yaptıklarınızdan tamamen haberdardır.” Bu âyetteki mesajla ilgili olarak benzer mesajlar içeren Fâtır 35/13’te oldukça geniş bilgiler vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Kısaca şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki, “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamda başka ifadeler de vardır. Meselâ bu bağlamda yukevviru,(12) neslehu,(13) yuğşî/yağşâ(14) fiillerini zikretmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen يُولِجُ y(t)ûlicu fiilleri(15) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmakta, bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” gerçeğine buradan bir işaret olduğu da düşünülebilmektedir.

Bu fiiller biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana vermektedirler. Bu arada gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması onların peş peşe gelmesi manasını içermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(16) hılfeh(17) ve yukallibu(18) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Yâsîn 36/40’ta bu noktada açık ifadeler yer almaktadır.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ سَم۪يعٌ بَص۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); basîr’dir (her şeyi görendir).” Bu konuda çeşitli âyetlerde benzer kullanımlar söz konusudur.(19) Yüce Allah kâinat kitabından verdiği bu mesajı bitirirken her şeyi işiten ve her şeyi gören olduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede kudretinin eşsiz ve erişilmez oluşuna ilave olarak, kâinattaki eşsiz düzenini de her şeyin halini ve özelliklerini görmesi ve olup biten her bir şeyi işitmesiyle ilişkilendirmektedir.

Yüce Allah’ın bu sıfatları herhangi bir şeyle kayıtlı olmadığı gibi, O’nun işitip görmesini hiç kimsenin engelleyemeyeceğini de ifade etmektedir. Daha geniş bir bakış açısından hareketle, Yüce Allah’ın “işitmesini” ihlaslı kullarının yardım talebi ve inkarcıların gizli-aşikar düşmanlıklarıyla; her şeyi “görmesini” de herkesin yapıp ettiklerini görmesi ve gözlemlemesiyle ilişkilendirmemiz mümkündür.

ıı. Putperestliğin Bâtıl Oluşu

ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ هُوَ الْبَاطِلُ وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “Çünkü Allah gerçeğin ta kendisidir; O’nun peşi sıra yalvardıkları ise batılın ta kendisidir. Şüphesiz ki Allah evet yalnız O el-‘aliyy’dir (çok yücedir); el-kebîr’dir (çok uludur).”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte böyle”;بِاَنَّ اللّٰهَ bi ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; هُوَ الْحَقُّ huve’l-hakku ifadesi “hakkın ta kendisidir”;وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ ve enne mâ yed‘ûne ifadesi “şüphesiz ki onların yalvardıkları şeyler”; مِنْ دُونِهِ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; هُوَ huve zamiri “o(nlar)”; الْبَاطِل el-bâtılü kelimesi “batıl(dır), uydurma(dır)”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; هُوَ huve zamiri “sadece ve sadece O”; الْعَلِيّ el-‘aliyyu sıfatı “en yüce(dir)”; الْكَب۪ير el-kebîru sıfatı ise “en ulu(dur), büyük(tür)” demektir.

Burada Yüce Allah ile müşriklerin tapındığı putların mukayesesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin büyük oranda bir benzeri Lokmân 31/30’da yer almaktadır.

1. ذٰلِكَ بِاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْحَقُّ وَاَنَّ مَا يَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ هُوَ الْبَاطِلُ “Çünkü Allah gerçeğin ta kendisidir; O’nun peşi sıra yalvardıkları ise batılın ta kendisidir.” Yüce Allah bu âyette hakkın bizzat kendisi olduğunu, müşrik muhatapların O’nun peşi sıra yalvardıkları varlıkların ise bütünüyle bâtıl olduğunu beyan etmektedir. Verilmek istenen mesaj açıkça şudur: Gerçek ilâh sadece ve sadece Yüce Allah’tır; diğerleri ise bâtıldır, sahtedir. “Gerçek hükümdar olan Allah, yücedir” mealindeki Tâhâ 20/114’te de verilmek istenen mesaj da budur. Bu çerçevede Kur’ân’da Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarından birisinin الْحَق el-hakk olduğunu gösteren âyetlerin var olduğu bilinmelidir.(20)

Kâinatı yoktan var eden, mahlûkatın varlığını devam ettirmesini sağlayan, zerreden kürreye her ne varsa hepsini emrine boyun eğdiren o muhteşem kudret varken, O’nun dışında veya peşi sıra yalvarıp durdukları şeyler asla ve asla hak ve hakikatle birlikte anılamazlar. Bu nedenle, Yüce Allah kendisini الْحَقّ el-hakk, müşriklerin tapındığı veya yalvarıp durudukları varlıkların ise الْبَاطِل el-bâtıl olduğunu ilan etmektedir.

Yûnus 10/32’de ifade edildiği üzere, “Hakk’tan öte geriye sapkınlıktan başka bir şey kalmayacağı” için, Kur’ân’ın hakkı temsil eden temel değer olduğu açık bir gerçektir. Kur’ân’ın sunduğu bütün bilgiler, inananlar için tartışma kaldırmayacak netlikte açıktır.

Bir ismi de el-Hakk olan Yüce Allah, el-hakk adını verdiği bu son mesajıyla insanoğluna hakkı ve hakikati bildirmeyi, gönderdiği ilâhî mesajlarla hayatı düzenlemenin önemini kendilerine öğretmeyi amaçlamaktadır. İsrâ’ 17/81’de de belirtildiği gibi, el-hakk olan gerçeklik gelince el-bâtıl olan yanlışlar yok olup giderler; çünkü batılın tabiatı yok olmaya mahkûmdur. Benzer bir mesaj da Enbiyâ’ 21/18 ve Sebe’ 34/49’da da zikredilmektedir.

Hak-bâtıl mukayesesi noktasında çok önemli örnek âyetlerden birisi de Ra‘d 13/14’tür: “Gerçek duaya lâyık olan ancak O’dur. O’nun peşi sıra dua ettikleri varlıklar onlara hiçbir şekilde cevap veremezler. Onlar ancak ağzına gelsin diye iki avucunu suya açan kimse gibidir. Halbuki (suyu ağzına götürmedikçe) su hiçbir şekilde onun ağzına gelecek değildir. Kâfirlerin duası kuşkusuz hedefini şaşırmıştır.”

2. وَاَنَّ اللّٰهَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَب۪يرُ “Şüphesiz ki Allah evet yalnız O el-‘aliyy’dir (çok yücedir); el-kebîr’dir (çok uludur).” Bu iki sıfatın birlikte kullanım örnekleri bazı sûrelerde de yer almaktadır.(21) Yüce Allah bu mukayeseyi yaptıktan sonra, gerçek yüceliğin ve ululuğun sadece ve sadece kendisinde olduğunu zamir-i fasl kullanımıyla “vurgulu” bir şekilde beyan etmekte, başka varlıklarda böyle sıfatların asla ve asla olamayacağını dolaylı olarak belirtmek istemektedir. Bu yönüyle de putperestliğin bir çıkmaz sokak olduğu zihinlere kazınmak istenmektedir.

ııı. Yağmurun Dönüştürücü Etkinliği

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَتُصْبِحُ الْاَرْضُ مُخْضَرَّةً اِنَّ اللّٰهَ لَط۪يفٌ خَب۪يرٌ “Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu ve (böylece) yerin yeşerdiğini görmüyor musun? Şüphesiz ki Allah Allah latîf’tir (çok lütufkârdır); habîr’dir (her şeyden haberdardır).”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi, görmez misin(iz), düşünmez misiniz”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اَنْزَلَ enzele fiili “indirdi, indirmektedir, indirendir”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yukarıdan”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”;فَتُصْبِحُ fe tusbihu fiili “ve dönüşmektedir”; الْاَرْض el-ardu kelimesi “yeryüzü”; مُخْضَرَّة muhdarraten sözcüğü “yeşermiş hale”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَط۪يف latîfun sıfatı “lütufkâr(dır), her detayı bilen(dir)”; خَب۪ير habîrun sıfatı ise “her şeyden haberdar olan(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğluna en büyük nimetlerinden birisi olan su ve onun toprağı dönüştürmesi gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَتُصْبِحُ الْاَرْضُ مُخْضَرَّةً “Allah’ın, gökten su indirmekte olduğunu ve (böylece) yerin yeşerdiğini görmüyor musun?” Yüce Allah kainatla ilgili müdahalesine ve verdiği yağmur nimetine dikkat çekmektedir.

a) اَلَمْ تَرَelem tera “Görmez misin(iz)?” Yüce Allah, sûrenin bu bölümüne (inkârî)(22) bir soru cümlesi ile başlamakta ve öncelikli muhatap olarak şeklen Hz. Peygamber’e hitap ederek şöyle buyurmaktadır: اَلَمْ تَرَ elem tera “Görmedin mi?” Bu ifade, aslında “Haberin(iz) yok mu?”, “Duymadın(ız) mı?”, “Gözün(üz)de canlandırabilir misin(iz)?”,(23) “Bilmedin(iz) mi?” şeklinde anlaşılmalıdır.

Kâinat kitabının bir âyetiyle ilgili bilgi vermesi bakımından muhatabı Hz. Peygamber ve bütün insanlık olarak kabul etmekte herhangi bir sakınca yoktur. Bu durumda mesaj, “inkârcı muhataplar bu ve benzer gerçekleri görmüyorlar, görmek istemiyorlar; siz onlar gibi olmayın, gerçekleri görün”(24) şeklini almaktadır.

Âyetin bağlamına bakıldığında ise maksadın daha çok inkârcı bir insan tipinin duyarsızlığını ortaya koymakla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Bu durumda buradaki mesajı bütün inkârcılara yönelik anlamak ve yorumlamak durumundayız. Bu nedenle tercümede çoğul manası katan “Görmez misin(iz)?” demeyi tercih ettik. Söylenmek istenen şudur: “Sayılamayacak şu kadar mükemmellikleri hiç görmez misiniz?”; “Onlara ibret nazarıyla bakmaz mısınız?”; “Bütün bunları neden düşünmüyorlar, bir düşünseler ya!”; “Haydi yeniden ibret gözüyle bir daha bakın ve düşünün.”

b) اَنَّ اللّٰهَ اَنْزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً “Muhakkak ki Allah, gökten su (yağmur) indirmektedir.” Bu ifadenin benzerleri Fâtır 35/27 ve Zümer 39/21’de de geçmektedir. Yüce Allah gökten yani yükseklerden yağmur indirmekte olduğunu beyan etmekte, bu anlamda اَنْزَلَ enzele fiilini kullanmaktadır. اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” anlamına geldiği gibi “ikram etmek” manasına da gelebilir. Demek ki yağmurun indirilmesi aynı zamanda onun insanoğluna ikram edilmesidir.

Bu ve benzer cümlelerdeki اَنْزَلَ enzele gibi fiiller “geçmiş zaman” kalıbında olsa da, Rabbimizin kâinata yerleştirdiği ve devam ettirmekte olduğu kanunlarını ifade ettikleri için, onları “şimdiki veya geniş zaman” manasında yorumlamaktayız. Bu tür konularda “geniş zaman” kalıbında kullanımların olduğunu da unutmamak gerekir(25) ki, bu durum sistemin devam ettirildiğini ve Yüce Allah’ın kâinattaki sistemini, dolayısıyla hayata müdahil olduğunu göstermektedir. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan تُصْبِحُ tusbihu fiili de bu çerçevede “geniş zaman” kalıbında kullanılmaktadır.

Furkân 25/48’de de yer aldığı üzere, A‘râf 7/57, Nûr 24/43 ve Fâtır 35/9’da da beyan edildiği gibi, yağmur rüzgâr ve bulutların yoğrulmasının sonucu meydana gelmektedir. Burada veya başka âyetlerde yağmurun السَّمَاء es-semâ’, yani “gök”le ilişkilendirilmesi, bulutlar yukarıda olduğu için yüksekliğe nispetle mecazdır.

c) فَتُصْبِحُ الْاَرْضُ مُخْضَرَّةً “(Bu sayede) yeryüzü yeşeriyor.” Yüce Allah gökten, yükseklerden indirdiği yağmur sayesinde kurak, yani kuru olan toprağın yani yeryüzünün artık yeşermeye başladığını beyan etmekte, böylece eşsiz ve erişilmez kudretin sahibi olduğunu ilan etmek istemektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُخْضَرَّة muhdarraten kelimesi “yemyeşil” manasına gelmekte, yağmur sayesinde toprağın bitkilerle yeşermesi mesajını içermektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ لَط۪يفٌ خَب۪يرٌ “Şüphesiz ki Allah Allah latîf’tir (çok lütufkârdır); habîr’dir (her şeyden haberdardır).” Yüce Allah لَط۪يف latîf olduğunu, yani bilgisinin her şeye nüfuz ettiğini veya lütfunun her şeye ulaştığını(26) beyan etmekte, ayrıca خَب۪ير habîr olduğunu yani her şeyden haberdar olduğunu ilan etmektedir. Bu iki sıfat âyetle bağlantılı bir şekilde Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgi sahibi oluşunu, her mahlûkun neye ve ne kadar muhtaç olduğunu çok iyi bildiğini ifade etmektedir.

Bu âyet grubunda, Rabbimiz özellikle Hacc 22/61. âyetten itibaren önce gece-gündüz ilişkisinde geceyi bâtıl, gündüzü hak olarak tanıtmakta, ardından Yüce Allah’ın hakkın ta kendisi olduğunu, insanların O’nun peşi sıra tapındıklarının ise bâtıl olduğunu ilan ederek, aslında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaja dikkat çekmektedir.

Bu durumda Yüce Allah gökten yani yükseklerden yağmur indirerek toprağın yeşertildiğini bildirmektedir ki buradaki dolaylı mesaj vahyin yücelerden geldiğine, kıymetinin yüce olduğuna ve çöl olan gönülleri göle çevirdiğine, ölü gibi duran ruhların vahiy ile yeşereceğine işarettir. Vahyin dönüştürücülüğü sayesinde dün bâtılda olanlar hakkın tarafına geçecek, şirk, küfür vs. karanlıklar içerisinde debelenenler nûr olan hakikatin ışığıyla buluşacaklardır. İşte âyetin sonundaki latîf sıfatının dolaylı olarak müjdelediği de bu olsa gerektir.

c) Yüce Allah’ın Hükümranlığı

Yüce Allah, sûrenin 64-66. âyetlerinde göklerde ve yerde ne varsa hepsinin sadece ve sadece O’na aidiyetini, zengin ve övgüye layık olanın sadece kendisi olduğunu, yerdeki her şeyi ve emri uyarınca denizde yüzen gemileri insanların hizmetine verdiğini bildirmekte, göğü de kendi izni olmadıkça yer üzerine düşmekten korumakta olduğunu, insanlara çok şefkatli ve çok merhametli davrandığını beyan etmektedir.

Ardından, insanlara hayat vericiliği ve sonrasına dair özellikleri ile nankör insanla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “O, (önce) size hayat veren, sonra sizi öldürecek, sonra yine diriltecek olandır. Muhakkak ki (inkarcı, müşrik) insan, çok nankördür.”

ı. Her Şeyin Allah’a Aidiyeti

لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca O’na aittir. Şüphesiz ki Allah, evet yalnız O el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (övgüye layık olandır).”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerde olan her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde, yeryüzünde bulunan her şey”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَهُوَ lehuve zamiri “sadece ve sadece O”; الْغَنِيّ el-ğaniyyu kelimesi “zengin(dir)”; الْحَم۪يد el-hamîdü sıfatı ise “övgüye layık(tır)” demektir.

Burada bütün mahlukatın Yüce Allah’a aidiyeti ve gerçek zenginin de övgüye layık olanın da sadece kendisi olduğu gündeme getirilmektedir.

1.لَهُ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah bu âyet grubunda kainat kitabından verdiği bilgilerle insanların hayatını devam ettirmeleri için kendilerine sunduğu su nimetini ifade ettikten sonra, bu âyette de meseleyi bütünüyle ortaya koymakta ve göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin sadece kendisine ait olduğunu vurgulu bir şekilde dile getirmektedir.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(27) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(28) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Buna göre âyetin başındaki لَهُ lehû ifadesinin cümlede öne alınması, anlamı “vurgulu” hale getirmekte, göklerde ve yerde bulunan her bir şeyin başka hiçbir varlığa değil, sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu ifade edilmektedir.

Bu arada âyette yer alan مَا mâ edatları hiçbir şeyi dışarıda bırakmayacak şekilde bütün mahlûkatı içeren kapsamda bir edattır. Yüce Allah göklerde ve yerdeki her şeyin O’na ait olduğunu, O’nun malı ve mahluku olduğunu ifade etmektedir. Bu haliyle Yüce Allah’ın hiçbir şekilde ortağı yoktur.

2.وَاِنَّ اللّٰهَ لَهُوَ الْغَنِيُّ الْحَم۪يدُ “Şüphesiz ki Allah, evet yalnız O el-ğaniyy’dir (gerçek zengindir); el-hamîd’dir (övgüye layık olandır).” Yüce Allah vurgulu bir ifade kullanarak gerçek zengin ve övülmeye layık olanın da kendisi olduğunu ifade etmekte, mahlukata da onların ibadetlerine de muhtaç olmadığını dile getirmektedir.(29)

Konuyla ilgili olarak Fâtır 35/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey insanlar! Sizler Allah’a muhtaçsınız. Asıl zengin olan, övülmeye layık olan ise Allah’tır.” Muhammed 47/38’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Allah zengindir (kendi kendine yetendir); siz ise (O’na) muhtaçsınız.” Kur’ân’da geçen الْفُقَرَاء el-fukarâ’ kelimesi “muhtaçlar” manasına gelmekte ve istiğnânın yani “kendini zengin ve ihtiyaçsız sanmanın” karşıtı bir anlam vermektedir.

‘Alak 96/6’da da yer aldığı üzere, insanlar için istiğnâ “lâyık olmamasına, gerekli özellikleri taşımamasına rağmen, öyleymiş gibi görünmek, zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen kendini böyle sanmak, ukalalık yapmak, pervasızlık, fütursuzluk” demektir. Bu tipler kibirli insanlar oldukları için, ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler.

Bunlar, imandan da Allah’tan da uzak yaşamayı tercih ederler. Bu manalarıyla istiğnâ, Müslüman’ın bir sıfatı olamaz, olmamalıdır. Gerçek zengin olan ve kullarına da başka şeylere de asla ve asla muhtaç olmayan kudret manasında istiğnâ Yüce Allah’a ait bir sıfattır ve bu husus Teğâbun 64/6’da beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin mana olarak benzerleri başka âyetlerde(30) de yer almaktadır. Yüce Allah, âyetin sonunda tam da konuyla ilgili olan iki sıfatını zikretmektedir. Buna göre, putlar ve putperestler istiğnâ’ya sarılmaktayken, Yüce Allah gerçek zenginin ve övgüye layık olanın sadece kendisi olduğunu vurgulamaktadır.

İnsanlar yardımcısız bir şey yapmaya muktedir değildir. Yöneticiler de ticaret ehli de yani herhangi bir meşguliyetin sahibi olan insanlar da daima başkalarına muhtaçtır. Yüce Allah’ın zenginliği ise hiçbir şekilde böyle değildir; zira Allah hiçbir mahlûka muhtaç değildir.

İnsanlar övgüyü başka varlıklarda aramamalıdır; gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’ın insanı övmesini arzu ederek bunu gerçekleştirmeye gayret etmelidirler. Putları övmek ise sadece aldanmaktır; o halde gerçek övgüye layık olan Yüce Allah’a hamd etmek gerekir.

Fâtiha 1/2’de de açıkladığımız gibi, hamd, yaratıcıya ve bilinen bilinmeyen, görünen görünmeyen her türlü nimetin kaynağı olan Yüce Allah’a yönelik bir övgüdür, bir çeşit şükürdür. Sadece Yüce Allah’a ait olan sıfatları başkasına nispet etmek büyük bir haksızlıktır ve açık bir zulümdür.

Âyette اللّٰه Allâh lafzı ile الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi arasına getirilen هُوَ hüve zamiri, zamir-i fasl adıyla bilinmektedir ve cümlede ikinci kelimenin ilkinin sıfatı değil, haberi olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Hem bu teknik maksadı gerçekleştirmek için, hem de cümleye hasr/kasr denen “vurgu”yu katmak için böyle bir ifade tercih edilmiştir. Aksi takdirde, الْغَنِيّ el-ğaniyy kelimesi başına eliflâm getirilmeden nekra olarak غَنِيّ ğaniyy şeklinde de ifade edilebilirdi. Ancak o zaman da eliflâmın kelimeye kattığı “asıl”, “gerçek”, “bilinen”, “arzu edilen” gibi manalar elde edilmemiş olacaktı.

ıı. Uzaya Hakimiyeti ve İnsanlığa Şefkati

اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ وَيُمْسِكُ السَّمَآءَ اَنْ تَقَعَ عَلَى الْاَرْضِ اِلَّا بِاِذْنِه۪ اِنَّ اللّٰهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Görmedin mi Allah yerdeki her şeyi ve emri uyarınca denizde yüzen gemileri sizin hizmetinize vermiştir. Göğü de kendi izni olmadıkça yer üzerine düşmekten korumaktadır. Şüphesiz ki Allah, insanlara raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi, görmez misin(iz), düşünmez misiniz”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَخَّرَ sehhara fiili “hizmete vermiştir, amade kılmıştır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مَا فِي الْاَرْضِ mâ fi’l-ardı ifadesi “yerdekileri, yeryüzünde olanları”; وَالْفُلْكَ ve’l-fülke kelimesi “ve gemi(leri) de”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akmaktadır, gitmektedir”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri ifadesi “denizde”;بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle”; وَيُمْسِكُ ve yümsikü fiili “ve tutmaktadır”; السَّمَآء es-semâe kelimesi “göğü”; اَنْ تَقَعَ en teka‘a ifadesi “düşmesiyle ilgili”; عَلَى الْاَرْضِ ‘ale’l-ardı ifadesi “yeryüzüne, yerin üzerine”; اِلَّا بِاِذْنِه۪ illâ bi iznihî ifadesi “O’nun izni olmaksızın (düşmemesi için)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِالنَّاسِ bi’n-nâsi ifadesi “insanlara”;لَرَؤُ۫فٌ leraûfun sıfatı “elbette mutlak şefkatli(dir)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğuna yönelik eşsiz ve erişilmez nimetlerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ وَالْفُلْكَ تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ “Görmedin mi Allah yerdeki her şeyi ve emri uyarınca denizde yüzen gemileri sizin hizmetinize vermiştir.” Yüce Allah âyetin bu ilk kısmında yeryüzünde her ne varsa hepsini insanoğlunun hizmetine sunduğunu, emri gereği denizlerde hareket eden gemileri de bu kural gereği insanoğluna amade kıldığını bildirmektedir.

a) اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّٰهَ سَخَّرَ لَكُمْ مَا فِي الْاَرْضِ “Görmedin(iz) mi, Allah, yerdeki her şeyi sizin hizmetinize vermiştir.” Daha önce yorumladığımız 63. âyette de belirttiğimiz üzere, âyetin başındaki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin mi?” şeklinde ilk muhatap olarak Hz. Peygamber’i ilgilendirse de esasında devam eden cümlede gelen لَكُمْ leküm “sizin için” ifadesi gereği bütün insanları ilgilendirmekte ve herkesin bu gerçeği düşünüp ders çıkarması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır. Bu nedenle biz de tercümede “Görmedin(iz) mi” ifadesini tercih ettik.

Konuyla ilgili olarak Câsiye 45/13’te şöyle buyrulmaktadır: “O, göklerde ve yerde ne varsa hepsini, kendi katından (bir lütfu olmak üzere) size boyun eğdirmiştir.” Yüce Allah bu âyette insanlara verdiği nimetlerinin bütününü beyan etmekte ve göklerde ve yerde ne varsa hepsini insanların hizmetine sunduğunu ifade etmektedir.

Yâsîn 36/72’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah Kur’ân’da pek çok âyette mahlûkatı insanlar için yarattığını ve her şeyi insanların hizmetine sunduğunu beyan etmektedir. Bu bağlamda “gemilerin, nehirlerin, gece ve gündüzün, Güneş ve Ay’ın”,(31) “denizlerin”,(32) “göklerde ve yerdeki her şeyin”(33) insanoğlunun hizmetine verildiği ifade edilmektedir.

İnsanlar bunu anlasa da anlamasa da, bu imkânları kullansa da kullanmasa da yaratıklar hiyerarşisinde insanoğlu bütün bu eşyadan üstündür. Sırf bu nedenle bile olsa, insanoğlu bu nimeti veren Yüce Allah’ı unutmamalı, O’na kul olmayı ertelememeli ve ihmal etmemelidir. Bu noktada Nahl 16/14, Hacc 22/36-37, Fâtır 35/12 ve Zuhruf 43/12-14’te zikredilen bilgileri de özellikle hatırlamalıyız.

Yeryüzünde insanların hizmetine sunulan şeylerin canlılar ve dört bacaklı hayvanlar olduğunu ifade ederek âyetin mesajını daraltmak doğru olmasa gerektir. Çünkü âyette yer alan مَا mâ edatı anlamı mutlak anlamda genelleştirmekte ve yeryüzünde bulunan her bir şeyin doğrudan veya dolaylı olarak insanların hizmetine sunulduğunu ortaya koymaktadır.(34)

b) وَالْفُلْكَ تَجْر۪ي فِي الْبَحْرِ بِاَمْرِه۪ “Emri uyarınca denizde yüzen gemileri (de sizin hizmetinize vermiştir).” Buradaki الْفُلْكَ el-fülke kelimesinin fetha yani “üstün” harekeyle okunmasının sebebi önceki cümlede yer alan سَخَّرَ sehhara fiiline bağlı olmasıdır. Yüce Allah yerde her ne varsa hepsini insanoğluna boyun eğdirdiğini, onları insanların emrine verdiğini beyan ettikten sonra, yine yeryüzünün bir unsuru olan denizlerdeki gemi taşımacılığına gönderme yapmakta, önemine binaen gemileri de kendi emri yani yasaları doğrultusunda aynı şekilde insanların hizmetine sunduğunu ifade etmektedir.

Bu konuda Câsiye 45/12’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah o (yüce kudrettir) ki, emri gereğince içinde gemilerin yüzmesi ve lütfedip verdiği rızkı aramanız için ve şükredesiniz diye denizi size hazır hale getirmiştir.” Yüce Allah insanlara sunduğu çeşitli nimetler kapsamında verdiği emir doğrultusunda gemilerin denizlerde yüzmesini, hareket etmesini dile getirmektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/32’de şu bilgiler yer almaktadır: “İzni ile denizde gitmeleri için gemileri emrinize vermiştir.” Yüce Allah emri, yani tabiata yazdığı kanunlar gereği olarak, gemilerin denizlerde hareket etmekte olduğunu beyan ederek bu nimetini hatırlatmış olmaktadır. Âyette yer alan بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun emriyle, izniyle, kanunlarıyla” şeklinde anlaşılabilir.

Yüce Allah kânattaki kudretinin bir gereği olarak gemileri insanların emrine verdiğini beyan etmekte, böylece yarattığı yasalara bağlı bir şekilde gemilerin denizde yüzmekte, yani akıp gitmekte olduklarını ifade etmektedir. Gemilerin denizlerde yüzmesi Yüce Allah’ın suya verdiği kaldırma kuvveti sayesinde gerçekleşmektedir. Vahyin indirildiği dönem itibariyle düşünüldüğünde, genel manada dünyada deniz taşımacılığının ne kadar hayati bir önem arz ettiği görülecek ve hatırlatılan nimetler bazında gemilerin ilk sırada zikredilmesinin hikmeti de kolaylıkla kavranabilecektir.

Bu noktada bir hususu özellikle hatırlatmak istiyoruz: Arabistan yarımadasında olmasına rağmen kıyıdan uzak bir coğrafyada bulunan Mekke ve Medine şehirlerinde yaşayan vahyin ilk muhataplarının gemilerle sınırlı ve dar anlamda bir ilişkisi vardı; yani o insanlar deniz taşımacılığını sıklıkla kullananlar değillerdi; elbette dünyanın denize kıyısı olan veya yarımada, ada durumundaki bölgelerine göre çok kısıtlı bir ilişkileri vardı. Bu gerçeğe rağmen, Kur’ân’da deniz taşımacılığı bağlamında gemiler üzerinden verilen oldukça geniş içerikli bilgiler vahyin evrenselliğinin en önemli delillerinden birisidir.

2.وَيُمْسِكُ السَّمَآءَ اَنْ تَقَعَ عَلَى الْاَرْضِ اِلَّا بِاِذْنِه۪ “Göğü de kendi izni olmadıkça yer üzerine düşmekten korumaktadır.” Yüce Allah kainata olan hakimiyetini ifade bağlamında السَّمَآءَ es-semâ’ kelimesini kullanarak bütün gök cisimlerini kast etmekte, yıldızların ve gezegenlerin yeryüzüne düşmesi veya çarpması noktasında ilahi sisteminin devrede olduğunu, dilemesi dışında bunun meydana gelmeyeceğini, çünkü gök cisimlerini kudretiyle tuttuğunu haber vermektedir.

Müfessirlerimizin büyük çoğunluğu bu ifadenin olumsuz bir mana içerdiğini beyan ederek “izni olmaksızın yeryüzüne düşmemesi için göğü tutuyor” izahını tercih etmişlerdir. Buna göre, ifadenin açılımı لكيلا تقع likeylâ teka‘a veya لأن لا تقع lienlâ teka‘a şeklinde olumsuzluk edatı var kabul edilerek anlaşılması gerektiğini belirtmişlerdir.(35) Biz mesaj bu olsa da tercümede böyle bir olumsuz mana vermenin metne sadakatsizlik olduğu kanaatindeyiz. Bu yüzden, tercümeyi olumsuzluk manasıyla değil, metinde yer aldığı şekilde olumlu ve düz cümle şeklinde vermeyi tercih ettik.

Yüce Allah dilemesi haricinde göğün yani gök cisimlerinin yeryüzünün üzerine düşmemesi, böyle bir olumsuzluğu engellemek için sistemini kurduğunu beyan etmekte, bu şekilde kainata mutlak manada kendisinin hakim olduğunu insanlara kavratmayı amaçlamaktadır.(36)

Yüce Allah’ın kainata yereştirdiği sistemi ve onun devamı hakkında Fâtır 35/41’de şöyle buyrumaktadır: “Muhakkak ki, gökleri ve yeri yok oluvermekten Allah tutuyor. Eğer yok olurlarsa, Allah’tan başka hiç kimse onları (düzenlerinde) tutamaz. Muhakkak ki O, halîmdir (azapta aceleci değildir); çok bağışlayandır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kâinata doğrudan müdahil olduğunun delilidir. Demek ki sanıldığı gibi Yüce Allah sistemi yaratmış, sonra da bir kenara çekilmiş değildir.

Göklerin ve yerin zâil olması, onların “yıkılıp gitmeleri ve yok olmaları” demektir. Bunun gerçekleşmemesi için, yani zâil olmamaları için sisteme doğrudan müdahale söz konusudur. İşte Yüce Allah insanların şirkleri, küfürleri ve zulümleri nedeniyle aslında yok olup gitmeyi hak eden bu sistemi devam ettirmekte, yeni inanacak insanlara fırsat vermektedir.

Meryem 19/90’da beyan edildiği üzere, “Allah’a çocuk isnâd edenlerin bu korkunç zalimliklerinin nerdeyse göklerin parçalanmasına, yeryüzünün yarılmasına ve dağların toz duman olmasına neden olacağı” hatırlatılmaktadır. İşte bu ve benzer zulümler nedeniyle kâinatın düzenini kaybetme ihtimali var olduğu için Yüce Allah buna izin vermemektedir.

Rahmân 55/7’de de yer aldığı üzere, Yüce Allah göğü yükseltmiş, bir denge ve ölçü koymuştur. Bu durum göğün kaderidir. Aynı şekilde Ra‘d 13/2 ile Lokmân 31/10’da göklerin bizim görebileceğimiz direkler olmadan yaratılıp yükseltildiği beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hacc 22/65’te ise, Allah’ın izni olmaksızın göğün yeryüzünün üzerine düşmesinin Allah tarafından engellendiği bildirilmektedir. Bütün bu âyetlerde dile getirilen husus, Yüce Allah’ın kâinata hem bir sistem koyduğunu, hem de o sistemi işletmekte doğrudan müdahil olduğunu göstermektir. Esasında Rahmân 55/29’da belirtilen “O her gün bir iştedir” beyanı bu gerçeğin değişik bir ifadesidir.

Konuyla ilgili olarak Rûm 30/25’te de şöyle bir beyan yer almaktadır: “Göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durması da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Sonra sizi topraktan bir çağırdı mı hemen (kabirlerinizden) çıkıverirsiniz.” Rabbimizin müdahale etmemesi durumunda yani sistemin bozulma sürecine girmesiyle O’ndan başka hiç kimsenin, hiçbir şekilde gökleri ve yeri sistemlerinde tutamayacağı açıkça ilan edilmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ بِالنَّاسِ لَرَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah, insanlara raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah yeryüzündeki her bir şeyi insaların hizmetine vermekle de gemileri kendi buyruğuyla denizlerde yüzdürmesiyle de, gök cisimlerini yeryüzüne düşmekten kurtarmasıyla da daha başka sayısız nimetleriyle de inançlı veya inançsız bütün insanlara şefkatli ve merhametli davrandığını haber vermekte, bütün bu nimetlerin kaynağında kendisinin bulunduğunun unutulmamasını istemektedir.

Âyetin bu iki sıfatla bitmesinin muhtemel sebebi şudur: İnsanların şirklerine ve isyanlarına rağmen, dünyada kendilerini rızıklandırması, onları hemen cezalandırmaması, tevbe etmeleri için onlara zaman tanıması vs. Yüce Allah’ın şefkatinin ve merhametinin tecellisidir.(37)

ııı. Hayata Dair Prensibi

وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ اِنَّ الْاِنْسَانَ لَكَفُورٌ “O, size hayat verendir; sonra sizi öldürecek, sonra (mahşerde) diriltecektir. Şüphesiz ki o (inkârcı) insan, çok nankördür.”

Âyetteki وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَحْيَاكُمْ ellezî ahyâküm ifadesi “sizi dirilten(dir), sizi yaratan(dır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يُم۪يتُكُمْ yümîtüküm fiili “sizi öldürecek(tir)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُحْي۪يكُمْ yuhyîküm fiili “sizi diriltecek(tir)”; اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insâne ifadesi “muhakkak ki (inkarcı) insan”; لَكَفُورٌ lekefûrun sıfatı ise “elbette çok nankör(dür)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanoğlu için belirlediği temel yasası ve buna karşı nankörlerin tutumu gündeme getirilmektedir.

1.وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَحْيَاكُمْ ثُمَّ يُم۪يتُكُمْ ثُمَّ يُحْي۪يكُمْ “O, size hayat verendir; sonra sizi öldürecek, sonra (mahşerde) diriltecektir.” Yüce Allah kâinata dair verdiği bir kısım örnekten sonra, bu defa insan hayatına dair genel kuralını hatırlatmaktadır. Bu bağlamda İnsân 76/1’de belirtildiği gibi, anılabilir herhangi bir şey değillerken insanları kendisinin dirilttiğini yani onlara can verip bu hayata getirdiğini, Bakara 2/28’de belirtildiği gibi sonrasında yine kendisinin insanları öldüreceğini, nihayetinde mahşerde onları dirilteceğini beyan etmektedir.

Bütün bu anlatımlardaki temel hedef Yüce Allah’ın mutlak hükümran olduğu bilincini vermek, başka varlıklara hiçbir şekilde ilahlık payesi vermemek, başkalarından korkmamak ve onlardan herhangi bir beklentiye girmemek gerektiğini kavratmaktır.

Buradaki اَحْيَا ahyâ fiili “yokluktan veya topraktaki cansız ve ruhsuz haldeki durumdan biyolojik olarak bu hayata getirmek” demektir. Bu fiil Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermektedir. Bunun peşinden getirilen يُم۪يتُ yümîtü fiili muhataplara bu hayatın bir gün mutlak surette biteceğini, يُحْي۪ yuhyî fiili ise âhiret inancını hatırlatmaktadır.

Böylece, hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu ve yaptığı görevlendirmelerden sorgulanamayacağı, hem de başka ilah arayışlarının da beyhude olduğu ortaya konulmaktadır. Bu üç sıfat hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilgilendirip bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık olduğunu ortaya koymaktadır.

2. اِنَّ الْاِنْسَانَ لَكَفُورٌ “Şüphesiz ki o (inkârcı) insan, çok nankördür.” Yüce Allah hayata dair verdiği bu temel bilgilerin ardından, insanoğlunun çok nankörlük yaptığını bildirmekte, esasında inkarcıların ve müşriklerin bunca nimetin kadrini bilmemekle ne kadar büyük bir nankörlük içerisinde bulunduğunu كَفُور kefûr şeklinde mübâlağa yani “abartı” kalıbında dile getirmektedir.

Kur’ân’da 12 kez(38) geçen الْكَفُور/ كَفُورel-kefûr/kefûr kelimeleri de mübâlağa yani “abartı” kalıbındadır ve küfrü yani nankörlüğü hayat tarzına dönüştürmeyi ifade etmektedir. Yûnus 12/103 ve 106’daki bilgilere göre, insanların çoğu iman etmeyecek, edenlerin de çoğu şirk içerisinde olacaklardır. Dahası En‘âm 6/116 gibi pek çok âyette çoğunluğun hak ve hakikat yolundan çıktığı bildirilmekte, böylece önemli bir bölümünün de nankörlükte ileri gittikleri ifade edilmiş olmaktadır. Sebe’ 34/13’te de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın kullarının ancak az bir kısmı şükredici olarak tanıtılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 388; Semerkandî, age., II, 401-402; Zemahşerî, age., III, 163. 2 - Bakara 2/218; Âl-i İmrân 3/195; Nisâ’ 4/89, 97, 100; Enfâl 8/72, 74, 75; Tevbe 9/20; Nahl 16/41, 110; Hacc 22/58.
  • Bakara 2/218 Âl-i İmrân 3/195 Nisâ 4/89 Nisâ 4/97 Nisâ 4/100 Enfâl 8/72 Enfâl 8/74 Enfâl 8/75 Tevbe 9/20 Nahl 16/41 Nahl 16/110 Hacc 22/58
• 3 - Mâide 5/114; Hacc 22/58; Mü’minûn 23/72; Sebe’ 34/39; Cum‘a 62/11.
  • Mâide 5/114 Hacc 22/58 Mü'minûn 23/72 Sebe' 34/39 Cum‘a 62/11
• 4 - Semerkandî, age., II, 402. 5 - Semerkandî, age., II, 402.
• 6 - Semerkandî, age., II, 488; Taberî, age., XVII, 195; Râzî, age., XXIII, 59.
• 7 - Nisâ’ 4/43, 99; Hacc 22/60; Mücâdile 58/2. 8 - Şûrâ 42/40. 9 - Bakara 2/237. 10 - Şûrâ 42/43.
  • Nisâ 4/43 Nisâ 4/99 Hacc 22/60 Mücâdele 58/2 Şûrâ 42/40 Bakara 2/237 Şûrâ 42/43
• 11 - Zemahşerî, age., III, 163; Râzî, age., XXIII, 60.
• 12 - Zümer 39/5. 13 - Yâsîn 36/37. 14 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3. 15 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6. 16 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 17 - Furkân 25/62. 18 - Nûr 24/44.
  • Zümer 39/5 Yâsîn 36/37 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3 Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44
• 19 - Nisâ’ 4/58, 134; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/61, 75; Lokmân 31/28; Mü’min 40/20, 56; Şûrâ 42/11; Mücâdile 58/1.
  • Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 İsrâ 17/1 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Lokmân 31/28 Mü'min 40/20 Mü'min 40/56 Şûrâ 42/11 Mücâdele 58/1
• 20 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30, 32; Kehf 18/44; Tâhâ 20/114; Hacc 22/6, 62; Mü’minûn 23/116; Nûr 24/25; Lokmân 31/30.
  • En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Yûnus 10/32 Kehf 18/44 Tâhâ 20/114 Hacc 22/6 Hacc 22/62 Mü'minûn 23/116 Nûr 24/25 Lokmân 31/30
• 21 - Hacc 22/62; Lokmân 31/30; Sebe’ 34/23; Mü’min 40/12.
  • Hacc 22/62 Lokmân 31/30 Sebe' 34/23 Mü'min 40/12
• 22 - Bu şekildeki istifhâm-ı inkârî denilen soru türlerinden maksat, cevap beklenmesi değildir; aksine, soruya konu olan şeyin tersinin doğru olduğunu beyan etmek veya sorulan şeyin gereğinin yapılmasını teşvik etmektir. 23 - İslâmoğlu, age., II, 1304.
• 24 - Râzî, age., XXVI, 19-20.
• 25 - A‘râf 7/57; Neml 27/63; Lokmân 31/34; Şûrâ 42/28.
  • A‘râf 7/57 Neml 27/63 Lokmân 31/34 Şûrâ 42/28
• 26 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 388; Semerkandî, age., II, 403; Taberî, age., XVII, Zemahşerî, age., III, 164.
• 27 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 28 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 29 - Semerkandî, age., II, 403.
• 30 - Bakara 2/267; Nisâ’ 4/131; İbrâhim 14/8; Hacc 22/64; Lokmân 31/12, 26; Fâtır 35/15; Hadîd 57/24; Mümtehıne 60/6; Teğâbun 64/6.
  • Bakara 2/267 Nisâ 4/131 İbrâhîm 14/8 Hacc 22/64 Lokmân 31/12 Lokmân 31/26 Fâtır 35/15 Hadîd 57/24 Mümtehine 60/6 Teğâbun 64/6
• 31 - Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/32-33; Nahl 16/12; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Zümer 39/5. 32 - Nahl 16/13; Câsiye 45/12. 33 - Hacc 22/65; Lokmân 31/20; Câsiye 45/13.
  • Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Zümer 39/5 Nahl 16/13 Câsiye 45/12 Hacc 22/65 Lokmân 31/20 Câsiye 45/13
• 34 - Zemahşerî, age., III, 165.
• 35 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 389; Semerkandî, age., II, 403.
• 36 - Zeccâc, age., III, 437; Semerkandî, age., II, 403; Zemahşerî, age., III, 165.
• 37 - Semerkandî, age., II, 403.
• 38 - Hûd 11/9; İsrâ’ 17/27, 67; Hacc 22/38, 66; Lokmân 31/32; Sebe’ 34/17; Fâtır 35/36; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15; İnsân 76/3, 24.
  • Hûd 11/9 İsrâ 17/27 İsrâ 17/67 Hacc 22/38 Hacc 22/66 Lokmân 31/32 Sebe' 34/17 Fâtır 35/36 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 İnsân 76/3 İnsân 76/24