İbrâhîm Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını 25-40. âyetler arasındaki اِبْرٰه۪يم ibrâhîm kıssası nedeniyle “Hz. İbrâhim”den alan bu sûre, inişe göre 65, resmî sıralamada ise 14. sûredir.

İbrâhim sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Ra‘d sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk âyetlerinde Kitâb’a dikkat çekilmesi, kâinat kitabından örnekler verilmesi (İbrâhim 32-33; Ra‘d 2-4), hak-bâtıl karşılaştırılması (İbrâhim 24-26; Ra‘d 17) gibi konular iki sûrenin adeta birbirinin devamı olduğu izlenimi vermektedir.

İbrâhim sûresi, peygamber görevlendirmenin ve kitap göndermenin gerekçesiyle başlamakta, dünyayı âhirete tercih etmenin sonuçları hakkında bilgi ile devam etmektedir. Bu arada 4. âyette her peygamberin kendi kavminin diliyle gönderilme amacının “kavmine açıklamalarda bulunulması olduğu” belirtilmekte, dileyenin saptırılabileceği, dileyenin de hidayete erdirileceği ifade edilmektedir. 5. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ, Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih ve onlardan sonraki peygamberlerin kıssası genel hatlarıyla verilmekte, inkarcıların mahşerdeki feci akıbeti, cehennemin ebediliği ve korkunç şiddeti ile kafirlerin davranışlarının rüzgara kapılmış kül gibi sağa sola savrulacağı gündeme getirilmektedir.

21. âyetten itibaren, dünya hayatında saptırılanların saptıranlarla mahşerde yaşayacağı konuşmalar, karşılıklı suçlamalar ele alınmakta, şeytanın kendisini nasıl savunacağıyla ilgili bilgiler verilmekte, zalimlerin azaba gireceği, müminlerin ise cennete alınacağı bildirilmektedir.

24. âyetten itibaren, iyi ve faydalı sözle kötü sözün mukayesesi yapılmakta, iman edenlerin dünyada ve âhirette ilahi desteğe sahip kılınacağı müjdelenmektedir. 32. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları verilmekte, ardından Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacak kadar çok olduğu bildirilmektedir.

Sûrenin 35-41. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasından bir bölüm aktarılmakta, çeşitli dua cümlelerine yer verilmektedir. Son bölümde Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşu anlamında çeşitli bilgiler verilerek, zalimlerin mahşerdeki feci akıbeti gündeme getirilmektedir. Ayrıca âhirette yeryüzünün ve göklerin alacağı yeni duruma da değinilmekte, suçluların çaresiz bir şekilde azaba atılacağı haber verilmektedir.

Son âyette ise bu vahyin insanlık için bir tebliğ ve mesaj olduğu beyan edilerek tevhid vurgusu yapılmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 35-41. âyetlerinde sûreye de adını veren Hz. İbrâhim’in kıssası bağlamında “ailesini Mescid-i Harâm’a yerleştirmesinden söz eden bir bölümü” ve onun yaptığı çeşitli duaları ele almaktadır.

a) Hz. İbrâhim Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 35-37. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in mekke şehri için güvenli olması ve kendisiyle çocuklarını puta tapmaktan uzak tutması duasını beyan etmekte, çünkü onların pek çok insanın sapmasına neden olduğunu, kendisine tâbi olanların ondan olduğunu, isyan edenlere karşı da Allah’ın bağışlayıcı ve merhamet sahibi olduğunu söylediğini nakletmektedir.

Ardından, ailesinin bir bölümünü Saygın Beyti’nin yanında tarım yapılmayan bir vâdiye yerleştirdiği, bunu namazlarını dosdoğru kılmaları için yaptığı, çevredekilerin gönüllerini çocuklarına meylettirmesi ve onları rızıklandırması için Yüce Allah’a dua ettiği ifade edilmektedir.

ı. Mekke Ve Putperest Olmamak İçin Duası

وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا الْبَلَدَ اٰمِنًا وَاجْنُبْن۪ي وَبَنِيَّ اَنْ نَعْبُدَ الْاَصْنَامَ “Hani İbrahim şöyle demişti: Rabbim! Bu şehri (Mekke’yi) güvenli kıl; beni ve oğullarımı putlara tapmamızdan (puta tapıcılıktan) uzak tut!”

Âyetteki وَاِذْ قَالَve iz kâle fiili “ve hani demişti ki”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اجْعَلْ ıc‘al duası “yap, kıl, yarat”;هٰذَا الْبَلَدَ hâze’l-belede kelimesi “bu beldeyi, bu şehri”;اٰمِنًا âminen sözcüğü “güvenli”; وَاجْنُبْن۪ي ve’cnubnî duası “ve beni de uzak tut”; وَبَنِيَّ ve beniyye tamlaması “ve benim çocuklarımı da”;اَنْ نَعْبُدَ en na‘büde fiili “ibadet etmemizden, kulluk ediyor olmamızdan”; الْاَصْنَام el-asnâme kelimesi ise “putlara” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in ailesini yerleştirdiği Mekke için ve kendisiyle çocuklarının puta tapmaktan uzaklaştırılması için yaptığı dua gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âuyetlerde kudretine dair bildirimlerde bulunarak sadece kendisine ibadet edilmesi gerektiğine dikkat çekmişti; şimdi de bir peygamber olarak Hz. İbrâhim’in tevhid hassasiyetini dile getirerek konular arasında bir bağ oluşmasını sağlamıştır.

- Hz. İbrâhim Kıssası(1)

Hz. İbrâhim, Kur’ân-ı Kerîm’de kendisinden en çok söz edilen ülü’l-‘azm “azim ve kararlılık sahibi” peygamberlerden biridir. Kur’an peygamberlere ilişkin açıklamalarında takip ettiği, muhataplarının dinî ve ahlâkî yönden aydınlanmasını ve ders almasını amaçlayan genel yöntemine uygun olarak İbrâhim’den bahsederken çeşitli sûrelerde münasebet düştükçe onun genel inanç tarihindeki yerini, öğretisinin ana hatlarını ve özelliklerini, tebliğ faaliyetleri ve yöntemlerini, kişiliğinin dinî, ahlâkî, içtimaî ve ailevî boyutlarını tanıtmış, bu konularla ilgisi ölçüsünde hayatından da bazı kesitler vermiştir.

Hz. İbrâhim, Kur’an ve hadislerde sadece “İbrâhîm” şeklinde anılmaktadır. Arap dilcileri “İbrâhîm” kelimesinin Arapça olmadığını kabul ederek kaynağını araştırmışlardır. Bu âlimler bu kelimenin Süryânîce olduğunu ve “eb rahîm” (merhametli baba) anlamına geldiğini kaydetmektedir. Fakat çağdaş araştırmacılar kelimenin aslının İbrânîce Abraham olduğunu belirtmektedirler.

İslâmî kaynaklarda Hz. İbrâhim’in şeceresi İbrâhim b. Târih (Terah) b. Nâhor b. Sârûğ (Serûc) b. Erğu (Reu) b. Fâliğ (Peleg) b. Âbir (Eber) b. Şâleh (Şelah) b. Fînân (Kaynân) b. Erfahşed (Arpakşad) b. Sâm b. Nûh şeklinde verilmektedir.(2) Kur’ân-ı Kerîm’de babasının adı Âzer olarak geçmekte ve onun putperest olduğu bildirilmektedir.(3) Kur’an ve hadisler dışındaki İslâmî kaynaklarda Hz. İbrâhim’in babasından hem Âzer hem de Kitâb-ı Mukaddes’teki gibi Târih (Târah) diye söz edilmekte, annesinin adı Ûşâ, Nûnâ ve Ebyûnâ olarak gösterilmektedir.(4)

Hadislerde ve tarih kitaplarında Hz. İbrâhim’in orta boylu, elâ gözlü, güzel ve güler yüzlü, açık alınlı, ayak izlerine varıncaya kadar şekil ve şemâilce Hz. Muhammed’e en çok benzeyen insan olduğu nakledilmektedir.(5)

Hz. İbrâhim, peygamber olarak seçilip kavmine gönderildiğinde önce babasına hak dini tebliğ etmişse de babası onu kovmakla tehdit etmiştir.(6) İbrâhim daha sonra kavmini de dine davet etmiş, ancak olumlu sonuç alamamıştır.(7) Kur’an’da Hz. İbrâhim’in babası için Allah’tan af dilediği, fakat bu dileğinin kabul edilmediği belirtilmektedir.(8)

Kur’an’ın özellikle ikinci ve üçüncü Mekke dönemine ait sûrelerinde İbrâhim’in, babasının ve kavminin taptığı putlara karşı mücadele ettiği ve bir tek Tanrı inancını savunduğu; gök cisimlerine ve bunların sembolleri olan putlara tapmanın mânasız olduğunu, hiç kimseye fayda veya zarar vermesi mümkün olmayan bu cisimlere tapmaktan vazgeçmeleri gerektiğini söylediği ifade edilir. Hz. İbrâhim’in ay, güneş ve yıldızları görüp önce, “Bunlar benim rabbimdir” demesi, daha sonra da batıp giden şeylerin rab olamayacağını belirtmesi, İslâmî kaynaklarda onun henüz küçük yaşta iken dinî bir endişe taşıdığı şeklinde yorumlanmaktadır.”

“Ancak bu olaydan, İbrâhim’in kısa bir süre için bile olsa gök cisimlerini gerçekten tanrı zannettiği şeklinde bir sonuç çıkarılmamalı, bu husus, sadece kavminin dinî telakkilerinin anlamsızlığını vurgulamak için başvurduğu bir tartışma yöntemi ve muhakeme tarzı olarak kabul edilmelidir. Zira ay battığında söylediği, “Rabbim bana doğru yolu göstermezse ...” sözü, güneş batınca da, “Ey kavmim! Ben sizin ortak koştuklarınızdan uzağım” demesi, hadisenin kavmine tevhid inancını tebliği esnasında vuku bulduğunu göstermektedir. Aynı şekilde Kur’an’da, Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’a ölüleri nasıl dirilttiğini sorması da aslında inandığı halde “kalbinin tatmin olması” şeklinde olumlu bir gerekçeyle açıklanmaktadır.(9)

Kitâb-ı Mukaddes’te olduğu gibi İslâmî kaynaklara göre de Hz. İbrâhim eşi Sâre, yeğeni Lût ve diğer adamlarıyla birlikte Nemrûd’un ülkesini terkederek önce Harran’da, ardından Ürdün’de bir süre kalmış, oradan Mısır’a gitmiş, daha sonra Filistin diyarına dönmüştür.

Hz. İbrâhim’in, Mısır’da bulunduğu sırada can güvenliği kaygısıyla eşini kız kardeşi olarak tanıtması Tevrat’ta olduğu gibi (Tekvîn, 12/11-20) Kur’an dışındaki İslâmî kaynaklarda da anlatılmaktadır. Bir hadise göre İbrâhim üç defa yalan söylemiştir: Kavmi tarafından çağrıldığında hastayım demesi, putları kimin kırdığı sorulduğunda, “Bunu büyükleri yapmıştır” cevabını vermesi ve eşini kız kardeşi olarak tanıtması.(10)

“Bazı kimseler, Hz. İbrahim’in bu sözünün yalan olduğunu ve bu hususta, Hz. Peygamber'in, “İbrahim, ancak üç yalan söylemiştir”(11) buyurduğunu rivayet etmişlerdir. Ben bu kimselere bu hadisin kabul edilmemesi gerektiğini, çünkü Hz. İbrahim’e yalan nisbet etmenin caiz olamayacağını söylediğimde, “Sen nasıl olur da âdil râvinin yalan söylediğini söylüyorsun?” şeklinde bu sözüme soruyla karşılık vermişlerdi. Ben de kendilerine dedim ki: “Yalanın, hadisi rivayet edenle Yüce Allah’ın dostu Hz. İbrahim'e nisbet edilmesi hususunda bir tereddüt meydana geldiğinde, bu yalanın söz konusu râviye nispet edilmesi gerektiği” zorunlu olarak bilinen bir gerçektir. Hem sonra, hadisteki “yalan” sözü ile “yalana benzer bir haber” manasının kastedilmiş olması niçin söz konusu olmasın?”(12)

Râzî’nin konuya yaklaşımı görüldüğü üzere son derece ikna edicidir. Özellikle en son yorumda sözü edilen müfessirlerin “Hz. İbrâhim’in söylediği üç yalan vardır”(13) rivayetine yaklaşımı ise harikadır. Çünkü rivayeti aktaran kişinin yalan konuşması ihtimali ulu’l-‘azm bir peygamber olan Hz. İbrâhim’in yalan konuşması ihtimalinden çok daha yüksektir. Durum böyle olunca, diğer yorumlar da bu son yorum da konuyu açıklamada yeterince bilgi içermektedir.

Hadislerde de Hz. İbrâhim’in faziletine dair bilgiler yer almaktadır. Bir hadise göre insanlar kabirden kalktıklarında çıplak olarak haşredilecek ve kıyamet gününde elbise giydirilen ilk peygamber Hz. İbrâhim olacaktır.(14) Bir başka hadiste, Hz. İbrâhim’in Mekke’yi dokunulmaz bir şehir yaptığı ve onun için dua ettiği, Resûlullah’ın da aynı şeyi Medine için yaptığı bildirilmektedir.(15) Mekke’nin fethinde Kâbe putlardan temizlendiğinde Hz. İbrâhim ve İsmâil’in, ellerinde fal okları olan sûretleri çıkarılınca Rasûlullah, “Yazıklar olsun! Onların bu nesnelerle fal bakmadıklarını bilmiyorlar mı?” demiştir.(16)

Kur’ân’da اِبْرٰه۪يم İbrâhim kelimesi pek çok sûrede 69 kez yer almaktadır. Bazı sûrelerin bazı âyetlerinde Hz. İbrâhim’in sadece adı geçmekte,(17) 18 sûrede ise çeşitli yönleri itibariyle kıssaya yer verilmektedir. Şimdi bu bilgileri kısaca hatırlatmak istiyoruz:

Bakara 2/124-132’de Hz. İbrâhim’in imam/peygamber oluşu, Kâbe’nin temellerini oğluyla yükseltmesi, zürriyeti için duası, teslimiyeti, çocuklarına vasiyeti,

Bakara 2/258-260’ta Yüce Allah’ın varlığını ve gücünü ispatta muhataplara meydan okuması, ölüleri diriltmesinin hikmetini ve şeklini öğrenme isteğine Rabbimizin dört kuş örnekliğinde cevap vermesi,

Âl-i İmrân 3/65-68’de Yahudi, Hıristiyan ve müşrik olmayıp hanif ve müslim oluşu,

En‘âm 6/74-83’te kâinatın hükümranlığı kendisine gösterildikten sonra, gezegen, Ay ve Güneş’le ilgili ifadeleri, muhataplarla tartışma usulü,

Tevbe 9/114’te babası için bağışlanma dileğinde bulunması, onun Yüce Allah’a düşman olduğunun anlaşılması üzerine ondan yüz çevirmesi,

Hûd 11/69-76’da melekleri görmesi, kendisine çocuk müjdelenmesi, hanımı Sâre’nin sözleri,

İbrâhim 14/35-41’de Mekke için duası, ailesini Kâbe’nin yanına yerleştirmesi, evrensel anlamda herkesin yaptığı duası, evrensel yakarışı,

Hıcr 15/51-60’ta kendisine gelen melek misafirler, onlardan korkması, meleklerin kendisine çocuk müjdesi vermesi, diğer bir geliş sebebi olarak Hz. Lût’un sapkın kavminin helak edileceği haberini vermeleri,

Nahl 16/120-123’te tek başına bir ümmet oluşu, Yüce Allah’a boyun eğmesi, Allah’ı birleyip müşriklerden olmaması, Hz. Peygamber’in Hz. İbrâhim’e tâbi olması emri,

Meryem 19/41-50’de babasına tebliği, tebliğindeki nezaketi, aldığı cevaplar,

Enbiyâ’ 21/51-73’te putperestlerle tartışması, Yüce Allah’ın onu sahiplenip ateşten koruması,

Hacc 22/26-27’de insanlık için hac ibadetinin mekânı olan Beyt-i Harâm’ın yerinin ona gösterilmesi, hacca gelenler için o Beyt’in temizlenmesi, insanların yaya olarak veya uzak yollardan oraya gelmeleri gayesiyle haccın ilan edilmesi,

Şu‘arâ’ 26/69-89’da bütün zamanların en güzel tevhîd deklerasyonu, cennet için yakarışı ve selîm bir kalple Yüce Allah’ın huzuruna gidiş için niyazı,

‘Ankebût 29/16-17, 24-27, 31-32’de tebliğ ilkeleri, tebliğine karşılık aldığı tehditler, oğulları Hz. İshâk ve Hz. Yakup’un ona verilmesi, Hz. Lût’un kendisine imanı, meleklerin Hz. Lût’un kavmini helak edeceklerini haber vermesi, orada Hz. Lût’un olduğunu söylemesi ve meleklerin cevabı,

Sâffât 37/83-113’te putları kırması, oğlu Hz. İsmail ile olan ilişkisi ve Hz. İsmail’in teslimiyeti,

Zuhruf 43/26-28’de putlardan uzaklaşması, Yüce Allah’ı tercihi ve geriye güzelliklerle anılacak bir isim bırakması,

Zâriyât 51/24-32’de misafirlerine ikrâmı ve kendisine yönelik çocuk müjdesi,

Necm 53/37’de çok vefalı oluşu,

Mümtehıne 60/4-6’da insanlık için örnek oluşu, babasıyla olan ilişkisi, putperestlerden uzaklaşıp yüz çevirmesi ve muhteşem bir duası,

A‘lâ 87/18-19’da ise onun tebliğ ettiği ilkelerin öncekilerin tebliğlerinde de aynı şekilde var olduğu gibi konular ele alınmaktadır.

18 sûrede geçen Hz. İbrâhim kıssası hiçbir şekilde tamamen birbirinin tekrarı ve aynı değildir. Her geçtiği yerde bağlama göre kıssanın farklı bir boyutu tercih edilmiştir. Burada özetlemeye çalıştığımız özelliklerde de bu husus açıkça görülmektedir.

Herhangi bir kıssaya hangi sûrede yer veriliyorsa, oradaki bağlama göre kıssanın bir yönü ele alınmaktadır. Hz. Yûsuf kıssası hariç, diğer kıssalar eğer tekrar edilmişse, bunun maksadı, kıssayı okurken bu arada Kur’ân’ın pek çok sûresinin de okunmasını sağlamaktır. Her geçtiği yerde kıssanın farklı bir boyutu ele alınmaktadır. Kur’ân herhangi bir kıssayı birden çok yerde ele almışsa o kıssanın bağlamla ilişkili olan yönünü anlatır. İşte burada da tevhîd ile peygamberlerin aile fertleri arasındaki konumları genel bağlamı oluşturduğu için Hz. İbrâhim’in başka bir yönü değil, babasıyla olan konuşması zikredilmiştir.

1.وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا الْبَلَدَ اٰمِنًا “Hani İbrahim şöyle demişti: Rabbim! Bu şehri (Mekke’yi) güvenli kıl!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in duasını hatırlatmakta, eşi Hz. Hacer ile oğlu Hz. İsmail’i getirip yerleştirdiği Mekke şehrinin güvenli olmasını istediğini ifade etmektedir. Bu âyetin bir benzeri Bakara 2/126’da şu şekilde yer almaktadır:

“İbrahim de demişti ki: ‘Ey Rabbim! Burayı emin bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle.’ (Cevaben Allah da şöyle) buyurmuştu: Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!” Bu âyette hâzâ beleden âminen şeklinde nekra geçen ifade, yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/35’te هٰذَا الْبَلَدَ اٰمِنًا hâze’l-belede âminen şeklinde marife olarak gelmekte ve âyetler birbirini tefsir ederek aynı maksadı ortaya koymuş olmaktadır.

Hz. İbrâhim eşi Hz. Sâre’den herhangi bir çocuğu dünyaya gelmeden önce Mısır’lı cariyesi Hz. Hacer’le evlenmiş ve ondan Hz. İsmail doğmuştu. İlk eşini rahatsız etmemek için Hz. Hacer ile Hz. İsmail’i yanına alıp güneye doğru hicaz bölgesine getirmiş ve daha sonraları adı Mekke olacak bu şehre varmışlar, Ma‘bed’in yanındaki zemzem kuyusunun yanıbaşına onları yerleştirmişti. Güney Arabistan’ın Curhum kabilesine mensup bedevi aileler grubunun zamanla oraya yerleşmesini teşvik eden unsur da bu zemzem su kuyusuydu.

Hz. İsmail sonradan bu kabileye mensup bir kızla evlenmiş, böylece müsta‘ribe (Araplaşmış) kabilelerin atası olmuştu. Hz. İbrahim’in daha sonraları bir aylık mesafede bile olsa ailesini sıklıkla ziyarete geldiği de nakledilmektedir. Gelişlerinin birinde oğlu Hz. İsmail ile birlikte Kâbe’nin temellerini yükselttiği ve derin teslimiyet içeren dularını orada birlikte yaptıkları Bakara 2/127-129’da beyan edilmektedir.(18)

Hz. İbrâhim’in bir baba hassasiyetiyle ailesinin bazı fertlerini bıraktığı bir şehrin güvenli bir yapıda olmasını dua etmesi son derece insancıl bir tutumdur. Ayrıca çevredeki insanlardan değil de doğrudan Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunması da ayrı bir hassasiyettir. Çünkü bir peygamber olarak Hz. İbrahim Yüce Allah’ın dilemesi durumunda insanların kendi ailesine iyi davranmalarını sağlayacağını gayet iyi bilmekteydi.

Onun güvenlikten maksadı elbette öncelikli olarak şehrin savaştan ve saldırılardan emin olmasıyla ilgiliydi. Ayrıca buna ilave olarak maksadın çeşitli bulaşıcı hastalıklardan uzak kılınması olduğu da nakledilen bilgiler arasından yer almaktadır.(19)

2. وَاجْنُبْن۪ي وَبَنِيَّ اَنْ نَعْبُدَ الْاَصْنَامَ “Beni ve oğullarımı putlara tapmamızdan (puta tapıcılıktan) uzak tut!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in duasının ikinci cümlesini beyan ederek, bir peygamberin kendisinden neler istediğini ümmete göstermektedir. Çeşitli âyetlerde(20) geçen اَصْنَام asnâm kelimesi ise daha çok madeni bir kaynaktan yapılmış “putlar” manasına gelmektedir.

Âyette yer alan iki dua cümlesinden öncelikle anlaşılan şudur: Kişilerin yaşadığı yerlerin güvenliği sağlanacak ki onların tevhid duruşları gerçekleşebilsin. Bakara 2/125’te “Beyt-i Harâm’ın sevap kazanma yeri olduğu” beyan edilirken, aynı zamanda güvenliğinden de söz edilmektedir. Ayrıca hem Bakara 2/126’da hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde güvenliğin önemine dikkat çekildiği için, sağlıklı bir kulluğun ancak güvenlikli ortamlarda hakkıyla yerine getirilebileceği mesajı verilmek istenmektedir. Hz. Peygamber’in Mekke’den Medine’ye hicretindeki asıl gayesi de dinin doğru bir şekilde yaşanabilmesidir.

Hz. İbrahim hem kendisinin hem de çocuklarının puta tapmaktan Yüce Allah’a sığınma duası yaptığı görülmektedir. Babası Âzer’in ve içerisinde yaşadığı toplumun putperest oluşlarını gören Hz. İbrahim’in bu noktada hassas davranması son derece anlaşılabilir bir durumdur. Çünkü insanlar yaşadıkları sosyal çevrenin olumsuz baskılarını her zaman kendi başlarına zararsız hale getiremeyebilirler. Bu nedenle, putperestliğe ve putperestlere karşı onurlu bir duruş ortaya koymak her zaman büyük bir öncelik arz etmektedir.

Belli ki bir insan peygamber veya peygamber çocuğu bile olsa Yüce Allah’ın yardımı olmadan putperestlik gibi bir felaketten kurtulamamaktadır. O halde ibadetlerin her birisini yapmaya çalışırken kovulmuş şeytandan Yüce Allah’a sığınmanın ve Allah’ın yardımını talep etmenin ne kadar büyük bir önem arz ettiği anlaşılmaktadır.

Hz. İbrâhim’in duasından elde edilebilecek bir başka sonuç da “kişilerin imanlarından yüzdeyüz emin olmamaları gerektiği”dir.(21) Peygamberlerin bu ve benzer duaları bizlere ders vermekte ve Yüce Allah’ın yardımına sığınmadan, O’nun desteğini istemeden ve elbette Allah’ın yardımı gelmeden bu işlerin başarıyla ve olumlu bir şekilde sonuçlanmayacağı ortadadır. Kul daima Allah’a karşı boynu bükük ve O’ndan yardım ister pozisyonda bulunmalıdır.

Hz. İbrahim’in duaları bağlamında Şu‘arâ’ 26/78-86’daki şu cümleleri de oldukça manidardır: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Yüce Allah’tır). Ey Rabbim! Bana muhakeme gücü ver ve beni iyiler arasına kat. Bana, sonra gelecekler içinde, iyilikle anılmak nasip eyle! Beni, nimet cennetinin vârislerinden eyle. Şaşkınlardan olan babamı da bağışla.” İşte bu ve benzer peygamber dualarında bize verilmek istenen mesaj, peygamberlerin durumu böyleyken başka hiç kimsenin kendisini garantide görmemesi gerektiğidir.

ıı. Kendisine Tâbi Olanlar ve Olmayanlar İçin Sözleri

رَبِّ اِنَّهُنَّ اَضْلَلْنَ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ فَمَنْ تَبِعَن۪ي فَاِنَّهُ مِنّ۪ي وَمَنْ عَصَان۪ي فَاِنَّكَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Rabbim, onlar (putlar) insanlardan birçoğunu saptırdılar. Şimdi kim bana uyarsa o bendendir. Kim de bana karşı gelirse, sen ğafûr’sun (çok bağışlayansın); rahîm’sin (çok merhamet edensin).”

Âyetteki رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اِنَّهُنَّ innehünne ifadesi “muhakkak ki onlar”; اَضْلَلْنَ adlalne fiili “saptırdı”; كَث۪يرًا kesîran sözcüğü “çok, pek çoğunu”;مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi kelimesi “insanlardan”; فَمَنْ تَبِعَن۪ي fe men tebi‘anî ifadesi “kim bana tâbi olursa, kim bana uyarsa”; فَاِنَّهُ fe innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنّ۪ي minnî ifadesi “benden(dir)”; وَمَنْ عَصَان۪ي ve men ‘asânî ifadesi “kim de bana isyan ederse”; فَاِنَّكَ fe inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; غَفُور ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(sın)”; رَح۪يم rahîmun sözcüğü ise “çok merhametli(sin)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in putlarla ilgili bir değerlendirmesi ve Yüce Allah’a niyazı gündeme getirilmektedir.

1.رَبِّ اِنَّهُنَّ اَضْلَلْنَ كَث۪يرًا مِنَ النَّاسِ “Rabbim, onlar (putlar) insanlardan birçoğunu saptırdılar.” Hz. İbrâhim putperestliğe karşı verdiği mücadelede çok önemli bir noktaya temas etmekte ve putların pek çok insanı saptırdığını, sapmalarına sebep olduğunu dile getirmektedir. Burada putlar eğer “cansız varlıklar” şeklinde kabul edilirse, o zaman pek çok insanın onlar sayesinde saptığı ifade edilmiş olmaktadır. “Seni dünya fitneye düşürdü ve aldattı” ifadesinde de olduğu gibi maksat dolaylı bir anlatımdır.(22) Bu durumda putların saptırması mecaz olur. Bazı âlimler şeytanların bu tür putlara girdiğini ve içlerinden muhataplara seslendiğini ifade etmişlerdir.(23) Bu uzak bir ihtimal olsa da bir görüş olarak dile getirilebilir.

Eğer saptıranlar putlaştırılmış yani kendilerine tapınılan canlı varlıklar, bir anlamda “insanlar” iseler, o zaman maksat, doğrudan onların diğer insanları saptırdığını beyandır. Putların saptırması putpereslerin ve putperest elebaşların insanları saptırması olarak da anlaşılabilir.

Yûsuf 12/106 gibi çeşitli âyetlerin tefsirinde de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.

2. فَمَنْ تَبِعَن۪ي فَاِنَّهُ مِنّ۪ي وَمَنْ عَصَان۪ي فَاِنَّكَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şimdi kim bana uyarsa o bendendir. Kim de bana karşı gelirse, sen ğafûr’sun (çok bağışlayansın); rahîm’sin (çok merhamet edensin).” Burada iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) فَمَنْ تَبِعَن۪ي فَاِنَّهُ مِنّ۪ي “Şimdi kim bana uyarsa o bendendir.” Hz. İbrâhim tebliğ ettiği tevhid esaslarını kabul edip kendisine tâbi olanların ondan olduğunu beyan etmekte, aynı değerlere sahip olanların birlikte anılmalarının gerekçesini vermektedir. “Bana tâbi olan bendendir” demek, “benimle birlikte iman eden, ibadetini ihlaslı bir şekilde yapan ve puta tapmaktan uzak duran kişi benimle birlikte tebliğ ettiğim din üzeredir, benim sünnetimi sünnet edinendir, benim ümmetimdendir” demektir.(24) Hz. İbrahim’e tâbi olmak, hanîf yani Yüce Allah’ı birleyen ve müslim yani Allah’a teslimiyet gösteren kişi olmak demektir. Onu bu anlamda takip edenler onunla anılmayı da hak ederler.

Bu noktada Hz. Peygamber’in “Bizi aldatan bizden değildir”(25) hadisinde de aynı mantığın bulunduğunu söylemeliyiz. Bir peygamberden olmak veya olmamak onun tebliğ ettiği değerlere sadık kalmak veya onları reddetmek manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın Hz. Nûh’a oğluyla ilgili olarak dediği “O senin ehlinden değildir”(26) ifadesinde de “o senin değerlerine sadık olanlardan ve sana iman edip tâbi olanlardan değildi; o senin inanç ailenden değildi” manası söz konusu edilmektedir.

b) وَمَنْ عَصَان۪ي فَاِنَّكَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kim de bana karşı gelirse, sen ğafûr’sun (çok bağışlayansın); rahîm’sin (çok merhamet edensin).” Hz. İbrahim bu cümlesinde şu noktaya dikkat çekmektedir: “Bana âsi olan, bana itaat etmeyip Allah’ı birlemeyene gelince, artık ona karşı ne yapacağını sen bilirsin. Çünkü sen hatalı olanları çok bağışlayansın ve çok merhametlisin.”

Bir peygamber ümmetinin kurtuluşu ve istikameti için dua edeceğine göre, burada sözü edilen husus Hz. İbrâhim’in de ümmetinin inkârcılarının tevbe etmesini istemesidir. Eğer tevbe ederlerse Yüce Allah’ın onları bağışlayacağını ve merhamet göstereceğini bildiğini Yüce Allah’a ifade etmektedir. Böylece muhataplarına da bu konuda çok önemli bir yol göstermekte, Allah’ın rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmektedir.(27)

Hz. Nûh’un kavmiyle ilgili yaptığı duada onların tuzaklarının boşa çıkartılmasıyla ilgili bilgideki durum dâhil,(28) bütün peygamberler ümmetlerinin iyiliğini istemişler, onların da hak yolun yolcusu olmalarını arzu etmişlerdi. Ancak her türlü tebliğe ve her türlü çabaya rağmen, inkârda ısrar edip(29) peygamberlere ve müminlere düşmanlıktan geri durmayan, onlara hayatı zindan eden, azgınlığa şartlanmış kişilerin helaki de kaçınılmaz bir durum halini alabilmiştir.(30)

Bütün bu anlattıklarımıza ilave olarak Hz. İbrahim’in yolunu izleyen Hz. İsa’nın mahşerde Yüce Allah’a söyleyeceği şu söz de Hz. İsa’nın Hz. İbrahim’in izinden gittiğinin en belirgin delillerdinden birisidir: “Eğer kendilerine azap edersen şüphesiz onlar senin kullarındır (dilediğini yaparsın). Eğer onları bağışlarsan şüphesiz sen izzet ve hikmet sahibisin.”(31) Bilindiği üzere, peygamberler kendilerini ümmetlerinin kurtuluşuna adayan yiğitlerdir. Onlar birer merhamet abidesi insanlar oldukları için onların dilinde lanet veya gazap nidaları dökülmez.

En‘âm 6/90. âyet gereği önceki peygamberlerin izinden giden Hz. Peygamber de şefkat ve merhametiyle örnek ve önder bir şahsiyettir. Nitekim Yüce Allah’ın dinini tebliğ için gittiği Taif’te hakarete maruz kalmış, yüzü gözü yaralanmış, Uhud’da dişi kırılmış, miğferi parçalanmış, yüzüne batmıştı. Durum böyle olmasına rağmen, kavmi için beddua etmemiş, aksine ellerini kaldırmış ve Yüce Allah’a şöyle yalvarmıştır: “Ey Allah’ım, kavmime hidayet et! Çünkü onlar bilmiyorlar.”(32)

Hz. Peygamber ümmetinin kusurlarını affederek, onları incitmeden, şefkat ve merhametle kucaklamış ve ümmetine olan düşkünlüğünü şu ifadeleriyle dile getirmiştir: “Benim sizinle olan misalim, ateş yakan bir adam misali gibidir ki hemen kelebekler o ateşin içine düşmeye başlarlar; adam da bunları ateşe düşmekten alıkor. Ben de ateşten korumak için sizin eteğinizden tutuyorum. Hâlbuki siz elimden kaçıyorsunuz.”(33) Bu ifade onun ümmetine olan merhametini ve şefkatini açıkça ortaya koymaktadır.

Ayrıca yine Hz. Peygamber’in “Merhamet etmeyene merhamet olunmaz”(34) hadisi, ilahi rahmete ve bağışlanmaya ulaşabilmenin tek yolunun insana ve tüm yaratıklara şefkat ve merhametten geçtiğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. İşin sonunda şu hakikati hatırlatarak yorumumuzu bitirelim: Hz. Peygamber “Ben lanet edici olarak değil, rahmet edici olarak gönderildim”5 buyurarak, peygamberlerin ahlakını bir anlamda özetlemiştir.

Bu noktada hatırlatılmasında yarar gördüğümüz âyetlerden birisi de Câsiye 45/14’tür: “İman edenlere söyle: Allah’ın (ceza) günlerinin geleceğini ummayanları bağışlasınlar. Sonuçta (Allah) her topluma yaptıklarının karşılığını verecektir.” Bu âyette muhataplar eğer mahşeri inkar edenler iseler, onların bağışlanmayı hak etmesi için tevbe etmeleri maksadıyla duada bulunuyor demektir.

ııı. Hz. Hacer ile Hz. İsmâil’i Kâbe’ye Yerleştirmesi

رَبَّنَآ اِنّ۪يٓ اَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّت۪ي بِوَادٍ غَيْرِ ذ۪ي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنَا لِيُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ فَاجْعَلْ اَفْـِٔدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْو۪يٓ اِلَيْهِمْ وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ “Rabbimiz! Ben neslimden bir kısmını senin Saygın Ev’inin (Kâbe’nin) yanında, tarım yapılmayan bir vadiye yerleştirdim. Rabbimiz! Namazı kılmaları için (böyle yaptım). İnsanlardan bir kısmının gönüllerini onlara eğilimli kıl ve ürünlerden onlara rızık ver! Umulur ki şükrederler.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”;اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَسْكَنْتُ eskentü fiili “yerleştirdim”; مِنْ ذُرِّيَّت۪ي min zürriyyetî ifadesi “benim ailemden, neslimden bir kısmını”; بِوَادٍ bivâdin kelimesi “(şöyle) bir vâdiye”; غَيْرِ ذ۪ي زَرْعٍ ğayri zî zer‘ın ifadesi “tarım yapılmayan”; عِنْدَ ‘ınde edatı “yanında”; بَيْتِك beytike kelimesi “senin evinin”; الْمُحَرَّم el-muharrami sözcüğü “saygın kılınmış”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; لِيُق۪يمُوا li yukîmû ifadesi “ikame etsinler, kılsınlar, yapsınlar, uygulasınlar diye”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namazı”; فَاجْعَلْ fec‘al duası “kıl, yap”; اَفْـِٔدَة ef’ideten kelimesi “gönülleri”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi sözcüğü “insanlardan”; تَهْو۪ي tehvî fiili “yönlenir, meyleder”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”;وَارْزُقْهُمْ va’rzukhum duası “ve onları rızıklandır”;مِنَ الثَّمَرَاتِ mine’s-semerâti kelimesi “meyvelerden, ürünlerden”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَشْكُرُونَ yeşkürûne fiili ise “şükrederler” demektir.

Burada Hz. İbrahim’in aile fertlerini yerleştirdiği yer ve onlarla ilgili yaptığı dua gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَآ اِنّ۪يٓ اَسْكَنْتُ مِنْ ذُرِّيَّت۪ي بِوَادٍ غَيْرِ ذ۪ي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ “Rabbimiz! Ben neslimden bir kısmını senin Saygın Ev’inin (Kâbe’nin) yanında, tarım yapılmayan bir vadiye yerleştirdim.” Yüce Allah bu cümlede Hz. İbrâhim’in ailesinden bir kısmını yani başta eşi Hz. Hacer olmak üzere oğlu Hz. İsmail’i saygın evi olan Kâbe’nin yanına tarım yapılmayan bir yere yerleştirdiği sözlerini hatırlatmaktadır.

a) Âyette geçen مِنْ ذُرِّيَّت۪ي min zürriyetî ifadesi Hz. İbrahim’in bütün ailesini değil de bir kısmını oraya yerleştirdiği manasını vermektedir ki maksat Hz. İsmail ve sonrasında onun neslinden gelecek olanlardır.(35) İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, bu ifadenin kapsamına her ne kadar Hz. İbrahim’in zürriyetinden olmasa da Hz. İsmail’in annesi ve Hz. İbrahim’in eşi olması hasebiyle Hz. Hacer de alınabilir.(36) Çünkü Hz. İbrahim sadece Hz. İsmail’i değil, onun annesi olan Hz. Hacer’i de oraya yerleştirip bırakmıştı.

b) Âyette yer alan بِوَادٍ غَيْرِ ذ۪ي زَرْعٍ “Tarım yapılmayan bir vâdi” ifadesinden maksadın Mekke olduğunda şüphe yoktur. O dönemde Mekke’de ziraat yapılabilecek düzeyde suyun olmadığı, dolayısıyla tarımın yapılmadığı âyetteki bu açık ifadeden anlaşılmaktadır.

Âyetteki bu ifadeden hareketle, bazıları Hz. İbrahim’in aile fertlerini tabir caizse kuş uçmaz kervan geçmez ip ıssız bir yere bıraktığı sonucunu çıkarmışlardır ki bu doğru değildir. Çünkü âyette sözü edilen şey, o bölgenin tarım yapılmayan bir vâdi olduğudur; yöreyle ilgili olarak belirlenen husus budur, başka bir şey değil. Orada tarım yapılmamasıyla ilgili hatırlatma yapmasının muhtemel sebebi oraya bıraktığı ailesinin gıdasıyla ilgili duyduğu endişedir. Zaten devam eden cümlelerde Yüce Allah’ın onları onları rızıklandırması duasına yer vermektedir.

c) Hz. Hacer’in kendilerini böyle bir yere bırakan eşi Hz. İbrahim’e “bizi neye, hangi yiyeceğe, ortama vs. bırakıp gidiyorsun?” dediği, Hz. İbrahim’in de “Allah’a” cevabını verdiği, bunun üzerine Hz. Hacer’in de “o zaman tamam, sorun yok; zararı yok” dediği rivayet edilmektedir.(37) Bu nakledilen beyanlarda da ailenin ıssız bir yere bırakılması değil de ailenin babası olarak Hz. İbrahim’in oradan ayrılması dile getirlmektedir. Zira Hz. Hacer’i ve Hz. İsmail’i sahiplenecek biyolojik yakınlıkta kimselerin orada olmadığı anlaşılmaktadır. Fakat oranın ıssız bir yer olmadığı ayetin devam eden cümlelerinden çok açık bir şekilde anlaşılmaktadır.

d) Bu arada Hz. İbrahim’in aile fertlerini عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ ifadesi gereği Yüce Allah’ın saygın kıldığı beytinin yani evinin yanına yerleştirdiği de beyan edilmektedir. Burada Allah tarafından saygın kılınmış bir beyt yani mabed bulunması, orada insanların yaşadığını ve o bölgenin şenlik bir coğrafya olduğunu göstermektedir. Aksi takdirde, Hz. İbrahim’in aile fertlerini böyle ıssız bir yere bırakmasının izah edilebilir hiçbir tarafı olmaz. Kaldı ki devam eden cümlelerde geçen zamirlerin çoğul gelmesi ile orada namazın kılınması ve insanların bu aileye gönüllerinin meyletmesinin istenmesi de bunun açık delilleri arasında yer almaktadır.

e) Mekke’de insanlık için ilk inşa edilen mabed olarak Kâbe’ye الْمُحَرَّم el-muharrem veya el-harâm denmesinin muhtemel bazı sebepleri vardır. Buna göre “orada savaşın ve avlanmanın yasak kılınması”, “oraya ihramsız girilmemesi”,(38) “sataşıp orayı hafife almanın yasaklığı”, “saygın kılınışı”, “diğer yerlerde helal olan bazı şeylerin orada haram kılınması” gibi hususları saymak mümkündür.(39) Demek ki Hz. İbrahim aile fertlerini ıssız bir bölgeye değil, o dönem itibariyle insanların mabed olarak gittiği Kâbe’nin yanına yani en şenlik yere bırakıp yerleştirmişti.

Âyetin Güne Mesajı:

İslâm şehir mimarisinde mabedin yanına veya etrafına evlerin yapılması, şehir planları yapılırken cami merkezli bir yerleştirmenin gerçekleştirilmesi gerektiğine dair buradan sonuçlar çıkarabiliriz. İnsanlar da ev alırken camiye yakın olanını tercih etmeyi öğrenmeli, değerler camiye yakınlıkla ilişkilendirilmelidir. Şimdilerde olduğu gibi başka amaçların gözetilmesiyle gerçekleştirilen mimari tercihlerin Kur’ân’dan ne kadar uzak veya yoksun olduğu açıkça görülmektedir.

2. رَبَّنَا لِيُق۪يمُوا الصَّلٰوةَ “Rabbimiz! Namazı kılmaları için (böyle yaptım).” Burada sözü edilenler başta Hz. İsmail olmak üzere sonradan neslinden gelenlerdir. Bu nedenle, ifade çoğul getirilmiştir. Hz. İbrahim ailesini Beyt-i Harâm’ın yanına yerleştirme sebebini bu cümlede vermekte ve hepsinin namazı ikâme etmelerini, yani zamanında, tam ve dosdoğru kılmalarını istediği görülmektedir. Anlaşılıyor ki namaz çok eski bir ibadettir ve Âl-i İmrân 3/96’da da geçtiği üzere insanlık için kurulan ilk ma‘bed nedeniyle bu ibadet de insanlık tarihi kadar eskiye gitmektedir. Kâbe’ye Beyt-i ‘Atîk “Eski Mabed”(40) denmesinin sebebi de budur.

Bu cümleden hareketle, ibadetleri topluca yani cemaat halinde yapmanın gerekliliğine dair bir sonuç da elde edilebilir. Âyetteki لِيُق۪يمُوا li yukîmû ifadesinin çoğul getirilmesinden hareketle, birlikte yapılan ibadetin daha önemli sonuçlar vereceği söylenebilir. Bu arada namazın ikâme edilmesi de onun hayatı inşa ediciliği yönüne işaret etmektedir. Namazı kılanlar namazın da kendilerini kılıp kılmadığını kontrol etmelidirler. Namazın ikamesi hayatı namaz bilinciyle yaşamayi öğretir. İşte Hz. İbrahim’in ortaya koyduğu bu hassasiyetin güne ve bize yönelik en önemli mesajlarından birisi de bu olsa gerektir.

3. فَاجْعَلْ اَفْـِٔدَةً مِنَ النَّاسِ تَهْو۪يٓ اِلَيْهِمْ “İnsanlardan bir kısmının gönüllerini onlara eğilimli kıl!” Yüce Allah bu cümlede Hz. İbrâhim’in duasının bir başka unsuruna yer vermekte ve ailesini yerleştirdiği Kâbe’nin civarında bulunan insanların bir kısmının onlara kalben meyletmesini, onları sevip benimsemelerini istediğini haber vermektedir. İnsanların kalben kendilerine meyletmesi hem Yüce Allah’a bağlılıkları ve itaatleri sebebiyle yanlarına gitmelerini, hem de dünyevî açıdan ticaret gayesiyle insanların ellerinde bulunan şeyleri oradakilere götürmeleri şeklinde tecelli edebilir.

Âyet bu iki ihtimali de içerebilecek şekilde hac ibadeti için oraya gidenlerin yoğunluğu manasında yorumlanabilir. Tarım yapılamayan çorak vadideki insanların geçimleri için ticaret vesilesi en kestirme yoldur. Bunu sağlayacak olan da insanların hac veya panayır için Kâbe’ye gelmeleridir. Konu panayır olursa gelenlerde iman birlikteliği aranmayabilir; ancak hac için gelenlerin iman birlikteliği zaten bir zorunluluktur.(41)

İnsanlar yerleştikleri bölgedekilerle uyum halinde olmalı, birbirine yardım edecek ve destek olacak şekilde bir ünsiyet ve bir sevgi içerisinde bulunmalıdırlar. Elbette bu durum beraber yaşanılan herkes için mümkün olmayabilir. Ancak hiç olmazsa bir bölümünün bu şekilde davranması hayatın daha kolay yaşanmasına vesile olabilecektir. Bu nedenledir ki, Hz. İbrâhim de duasında مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi diyerek bütün insanları değil de bir kısmını kast ettiğini göstermiş olmaktadır. Zira buradaki مِن min datı ba‘ziyet manasında “bir kısmı” anlamını içermektedir. Eğer burada min edatı olmasaydı, o zaman dünyanın her tarafındaki her dinden insanların onlara meylini istemesi gibi bir istek söz konusu olurdu ki yaşanan gerçeklikler nedeniyle bu mümkün değildir.(42)

4. وَارْزُقْهُمْ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ “Ürünlerden onlara rızık ver! Umulur ki şükrederler.” Hz. İbrahim duasının bu bölümünde ailesinin meyvelerle rızıklandırılmasını konu edinmektedir. Önceki cümlede olduğu gibi burada da مِن min edatı yer almakta, bütün meyvelerin değil, bir kısmının onlara ulaşması isteği kast edilmektedir. Bütün meyvelerin istenmesi de oraya ulaşması da mümkün bir istek değildir.

Hz. İbrâhim’in bu cümlesinin bir benzeri Bakara 2/126’da şu şekilde yer almaktadır: “İbrahim de demişti ki: ‘Ey Rabbim! Burayı emin bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle.’ Allah buyurdu ki: Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!”

Burada Hz. İbrahim’in duasındaki eksikliğe dikkat çekilmekte, şehir halkının sadece iman edenlerinin rızıklandırılmasını istemesi eleştirilmektedir. Çünkü Yüce Allah kâfirlere de rızık vereceğini, ancak onların akıbetinin feci olacağını haber vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette böyle bir detaya yer verilmemekte ve şehir halkının rızıklandırılması duası yapılarak onların da şükretmeleri beklentisi üzerinde durulmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan لَعَلَّهُمْ يَشْكُرُونَ “umulur ki şükrederler” ifadesi, hem meyvelerle rızıklandırılmanın sonucunu, hem de daha önce sözü edilen güvenli bir yer, vâdide yerleştirilmeleri, ibadet edebilmeleri, insanların gönüllerinin onlara meyletmesi gibi hususları içerebilir. Yüce Allah Hz. İbrahim’in bu duasını kabul etmiş ve Kasas 28/57’de de beyan edildiği gibi, onları ve sonra gelen Mekkelileri kendi katından verdiği bir rızıkla her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği, güvenli, dokunulmaz ve saygın bir yere yani Kâbe’ye, dolayısıyla Mekke’ye yerleştirmiş oldu.

Yorumunu yapmakta olduğumuz İbrâhim 14/37’de belirtildiği gibi, tarım yapılamayan çorak bir vâdide türlü türlü meyvelerden veya ürünlerden getirilmesi sıra dışı bir nimet ve ikramdır. Sadece Hz. İbrahim döneminde değil, günümüzde de dünyanın pek çok yerinde yetişen çeşit çeşit ürünlerin oraya getirildiği ve hem hacca gidenlere sunulduğu, hem de o yöre halkının bu vesileyle rahat bir hayata sahip kılındığı bilinen bir gerçektir.

Denebilir ki Hz. İbrâhim’in yaptığı dua Hacc 22/27’de yer alan “hac çağrısı” gibi çağları aşarak günümüze kadar gelmiş ve sadece Mekke değil, oranın sayesinde civar yerleşim merkezleri anlamında Hicaz bölgesi bütünüyle adeta bir huzur merkezine dönüştürülmüştür. Dahası, dünyanın fakir bölgelerinden gelip bir anlamda oraya sığınanlar da bu rızık çeşitliliğinden istifade ederek Hz. İbrâhim’in duasının evrenselliğine dair görüntü ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyetlerin Güne Mesajı:

İbrâhim sûresinin 35-37. âyetleri itibariyle güne dair bazı sonuçlar çıkartılabileceği kanaatindeyiz. Bu çerçevede birtakım hatırlatmalar yapmakta yarar görmekteyiz:

Sen Hz. İbrâhim gibi Yüce Allah'a teslimiyet göstermeye bak. Sonrasında İbrahim’ce yaptığın duaların nasıl müstecâb (kabul) olacağını göreceksin. Yürekten yapılan duaların nasıl çağları delip günümüze ulaştığı Mekke ve civarı örnekliğinde gözümüzün önünde cereyan etmektedir. Siz ey bütün muhataplar! İbrâhim’ce bir duruş ortaya koymaya çalışın. Sonrasında Rabbimizin ihsan ve ikramlarının nasıl önünüze serildiğini şaşkınlıkla görecek, böylece şükretmeyi canınıza minnet sayacaksınız.

Yaptığı duaların kabul olmadığından şikâyet edenler, duruşlarının İbrâhim’ce olup olmadığını kontrol etsinler. Çünkü İbrâhim’ce açılan ellerin cevapsız kalması mümkün değildir. Âl-i İmrân 3/95’te “Allah’ı birleyerek İbrâhim’in dinine uyun” şeklindeki emrin kapsamında onun gibi yiğit olmak da vardır. İbrâhim’ce teslimiyet gösteren ve Rabbine yüreğinden seslenip duası müstecâb (kabul) olan yiğitlere selâm olsun.

b) Hz. İbrâhim’in Duaları

Yüce Allah, sûrenin 38-41. âyetlerinde Hz. İbrahim’in Allah’ın engin bilgisine dair itirafını, gökte ve yerde hiçbir şeyin Allah’a gizli kalmacağını söylediğini, yaşlılık çağında ona İsmâil’i ve İshâk’ı vermesi nedeniyle hamdini, kendisinin ve çocuklarının namaza devamlı insanlar olması niyazını, kendisini, ana-babasını ve bütün müminleri hesap gününde bağışlaması duasını hatırlatmaktadır.

ı. Yüce Allah’ın Bilgisini İtiraf ve İlanı

رَبَّنَآ اِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْف۪ي وَمَا نُعْلِنُ وَمَا يَخْفٰى عَلَى اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ “Rabbimiz! Şüphesiz ki sen bizim gizlemekte olduğumuzu da açıklamakta olduğumuzu da bilirsin. Yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; تَعْلَمُ ta‘lemu fiili “bilirsin”; مَا نُخْف۪ي mâ nuhfî ifadesi “gizlediğimiz şeyleri de”; وَمَا نُعْلِنُ ve mâ nu‘linu ifadesi “ve açığa vurduklarımızı da”; وَمَا يَخْفٰى ve mâ yahfâ fiili “ve gizli kalmaz”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “hiçbir şey”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “ne yeryüzünde”; وَلَا فِي السَّمَآءِ ve lâ fi’s-semâi sözcüğü ise “ne de gökte” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’ın bilgisine dair ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. رَبَّنَآ اِنَّكَ تَعْلَمُ مَا نُخْف۪ي وَمَا نُعْلِنُ “Rabbimiz! Şüphesiz ki sen bizim gizlemekte olduğumuzu da açıklamakta olduğumuzu da bilirsin.” Hz. İbrahim’in sözlerinin hemen hemen hepsinin başında “Ey Rabbim, ey Rabbimiz” ifadelerinin bulunma sebebi, onun Yüce Allah’a duyduğu derin boynu büküklük ve sığınma arzusudur ki teslimiyetin en önemli göstergelerinden birisi de budur.

a) Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisiyle ilgili açıklamalarımızı Bakara 2/33’te yaptığımız için burada detaya girmeyecek, sadece bağlamla ilgili bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah’ın gizli ve açık her şeyi bilmesi ile ilgili âyetler Kur’ân’da yer almaktadır. Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”;(43) “Gözlerin hain (bakış)ını (gizlediklerini) bilir.”(44) Çünkü “Gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(45) yani O’nun bilgi sistemindedir.

Yüce Allah her şeyi bilendir;(46) çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(47) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(48) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(49) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(50) yani O’nun bilgi sistemindedir.

Yaptığı işleri Yüce Allah da dâhil hiç kimsenin bilmediğini veya görmediğini sananlar, O’nun bilgisinin boyutunu fark edemeyenlerdir. “Sözünüzü ister gizleyin, ister açığa vurun; bilin ki O, kalplerin içindekini bilmektedir. Yaratan, yarattığını bilmez mi hiç! O, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır”(51) âyetleri, söz ister gizli olsun, ister aşikâr, Yüce Allah’ın bilmediği hiçbir şeyin olamayacağını ortaya koymaktadır. Ayrıca Ra‘d 13/9-10’da benzer şekilde şöyle buyrulmaktadır: “O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden, sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.” Demek ki Yüce Allah’ın bilgisi ve işitmesi dışında kalabilen hiçbir an ve alan yoktur.

b) Hz. İbrâhim tam bir teslimiyet örneği göstererek Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine gönderme yapmakta ve gizlemekte olduklarını da ilan ettiklerini de O’nun hakkıyla bildiğini beyan etmektedir. Onun bu ifadesinde akla ilk gelen şey Hz. Sâre’nin yanındayken Hz. İsmail’e ve Hz. Hâcer’e duyduğu sevgi olabilir.(52) Bazı durumlarda bu sevgiyi açığa vurmuşsa da genelde içinde sakladığı söylenebilir. Çünkü Hz. İbrahim’in ilk ve asıl eşi Hz. Sâre idi; çocuğu olmayınca cariyesi olan Hz. Hâcer’le daha sonra evlenmiş ve ondan Hz. İsmail dünyaya gelmişti. Onlarla ilgili olarak içinde sakladığı hüznünü de açığa vurduğu feryadını da sadece Yüce Allah’ın bildiğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette sözü edilen وَمَا نُعْلِنُ “ilan ettiklerimiz” ifadesinden maksadın Hz. İbrâhim ile Hz. Hâcer arasında geçen ve daha önce de aktardığımız şu diyalog olduğu da nakledilmektedir: Hz. Hâcer Hz. İbrâhim’e “bizi kime güvenip bırakıyorsun?” dediğinde Hz. İbrâhim “Allah’a güvenip bırakıyorum” cevabını vermişti. Bunun üzerine Hz. Hâcer “Bunu sana Allah mı emretti?” diye sorunca Hz. İbrâhim “Evet” demiş, Hz. Hâcer ise “Öyleyse korkmuyoruz; çünkü bizi bize yetecek olana (Allah’a) bıraktın” demişti.(53)

Bu ifadelerimiz her ne kadar özel bir durumu anlatsa da, elbette Hz. İbrâhim’in sözlerinde çağları aşan bir hakikat vardır ki o da insanların gizlediği veya açığa çıkardığı her ne varsa hepsini Yüce Allah’ın hakkıyla bildiği gerçeğidir. Bütün gayblar Allah’ın bilgisi dâhilindedir; çünkü gaybı da şehadeti de bilen sadece O’dur. Bir insanın ilan ettiği veya gizlide sakladığı, bildiği veya bilemediği, kendisine yararlı olan veya olmayan şeyleri, muhtaç olduklarını, ihtiyaç hissetmediklerini, yararına olan veya zararına olan şeyleri vs. sadece ve sadece Yüce Allah bildiği için Hz. İbrâhim esasında Yüce Allah’ın bu engin bilgisine sığınmaktadır.

2. وَمَا يَخْفٰى عَلَى اللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ فِي الْاَرْضِ وَلَا فِي السَّمَآءِ “Yerde de gökte de hiçbir şey Allah’a gizli kalmaz.” Benzerleri Âl-i İmrân 3/5, Mü’min 40/16 ve A‘lâ 87/7’de de yer alan bu ifade, önceki cümlenin anlam olarak devamıdır; yerde ve gökte hiçbir şeyin Yüce Allah’a hiçbir şekilde gizli kalamayacağı mesajını vermektedir. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı anlamı güçlendirmekte ve hiçbir şeyin Yüce Allah’ın bilgisinden gizlenemeyeceğini mesaja katmaktadır. Çünkü min edatı burada istiğrak manası vermektedir.(54)

ıı. Çocuk İhsanına Karşı Hamdi

اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي وَهَبَ ل۪ي عَلَى الْكِبَرِ اِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ اِنَّ رَبّ۪ي لَسَم۪يعُ الدُّعَآءِ “İhtiyar hâlimde bana İsmail’i ve İshak’ı lütfeden Allah’a hamdolsun! Şüphesiz ki Rabbim elbette duayı duyandır.”

Âyetteki اَلْحَمْد el-hamdü kelimesi “hamd, övgü”; لِلّٰه lillâhi ifadesi “Allah için(dir)”; الَّذ۪ي وَهَبَ ellezî vehebe fiili “vermiş olan(dır), veren(dir)”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; عَلَى الْكِبَر ‘ale’l-kiberi ifadesi “yaşlıyken”; اِسْمٰع۪يل ismâ‘île kelimesi “İsmail’i”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka sözcüğü “ve İshâk’ı”;اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî tamlaması “muhakkak ki benim Rabbim”; لَسَم۪يع lesemî‘u kelimesi “elbette işiten(dir)”; الدُّعَآء ed-du‘âi sözcüğü ise “duayı” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in çocuklarıyla ilgili olarak Yüce Allah’a hamdi gündeme getirilmektedir.

1. اَلْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي وَهَبَ ل۪ي عَلَى الْكِبَرِ اِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ “İhtiyar hâlimde bana İsmail’i ve İshak’ı lütfeden Allah’a hamdolsun!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in kadir kıymet bildiğinin ıspatı olan cümlesine dikkat çekmekte, diğer insanların da bu yönde duyarlılık göstermeleri gerektiğini ortaya koymaktadır. Âyette geçen الْكِبَر el-kiber kelimesi “yaşlılık, ihtiyarlık, ileri yaş” manasına gelmekte ve Hz. İbrahim’in ileri yaşına rağmen kendisine çocuk verdiği için Yüce Allah’a hamd ettiği beyan edilmektedir. Hz. İbrahim’in kaç yaşında ilk çocuğa sahip olduğuyla ilgili çeşitli rivayetler vardır; ancak bunlar önemsiz olduğu için burada aktarmaya gerek görmemekteyiz.

Âyette önce Hz. İsmâil, sonra da Hz. İshâk zikredildiği için ilk çocuğun Hz. İsmail olduğu anlaşılmaktadır. Bu konuda on delili ifade ederek kurban edilen çocuğun Hz. İbrâhim’in ilk çocuğu olan Hz. İsmail olduğunu Sâffât 37/101’de beyan etmekteyiz. Hatta Hz. İsmail’in Hz. İshâk’tan 13 yaş büyük oldu da ifade edilmektedir.(55) Dolayısıyla kurban olayında da tartışmalara gerek olmadığı, çünkü Sâffât 37/102’de beyan edilen “Babacığım! Emrolunduğun şeyi yap! İnşaallah beni sabredenlerden bulacaksın” beyanının gereği olarak Meryem 19/54’te de geçtiği gibi “sözüne sâdık olduğu ifade edilen oğlun Hz. İsmail olduğu” anlaşılmaktadır.

- Hz. İsmâîl Kıssası

Hz. İsmail ile ilgili tarihi bilgiyi bir ansiklopedi maddesinden çok özet bir şekilde vermekle yetineceğiz.

“Arapça bir kelime olmayan İsmâîl’in aslının İşmavil olduğu, İsmâîn şeklinin de bulunduğu, Süryânîce olup “Allah’a itaatkâr” anlamına geldiği nakledilmekle birlikte kelimenin aslı İbrânîce Yişmâ’êl’dir ve “Tanrı işitir” mânasındadır. Tevrat’ta Yişmael kelimesi meleğin, “İşte sen gebesin ve bir oğul doğuracaksın ve onun adını İsmâil koyacaksın, çünkü Rab sana olan cefayı işitti” (Tekvîn, 16/11) sözünden hareketle İbrânîce’de “işitmek, bir dilek veya isteği kabul etmek” anlamına gelen şâma fiiline bağlanmaktadır. Bu fiil, Hâcer’e yapılan cefanın Rab tarafından duyulması (Tekvîn, 16/11) veya İbrâhim’in, oğlu İsmâil’le ilgili temennisinin (Tekvîn, 17/20), ayrıca çölde çocuğun susuzluktan ağlamasının Allah tarafından işitilmesi olaylarıyla da bağlantılı kılınmaktadır (Tekvîn, 21/17). Kelime Kitâb-ı Mukaddes’in eski nüshalarında Hismael, Ismahel, Hismahel ve Smahel şekillerinde de yazılmıştır.”

“Tevrat’a göre İsmâil, Hz. İbrâhim’in Hâcer’den ilk ve tek çocuğudur (Tekvîn, 16/1-16). Çocuğu olmayan Sâre câriyesi Hâcer’i eşine vermiş ve İbrâhim seksen altı yaşında iken ilk çocuğu İsmâil doğmuştur. Uzun müddet zürriyetsiz kalma endişesi taşıyan İbrâhim, İsmâil’i Allah’ın kendisine vaad ettiği mirasçısı olarak görmüştür. Ancak Sâre’nin de bir oğul doğuracağı müjdelendiğinde İbrâhim, ilk oğlu İsmâil’in Tanrı katında itibarının düşeceği kaygısına kapılıp, “Keşke İsmâil senin önünde yaşayabilse” demiş ve Allah, İsmâil’i mübarek kıldığını, neslini çoğaltacağını, İsmâil’in on iki beyin babası olacağını ve ondan büyük bir millet meydana geleceğini müjdelemiş, ancak ahdini İshak’la sabit kılacağını da bildirmiştir (Tekvîn, 17/9-21).”(56)

Bu kısa tarihsel bilgiden sonra konuyu Kur’ân çerçevesinde ele almak istiyoruz

Kur’ân’da اِسْمٰع۪يل İsmâîl kelimesi 8 sûrede 12 kez yer almaktadır. 6 sûrede Hz. İsmâîl’in sadece adı geçmektedir.(57) İki sûrede ise kıssaya genel hatları itibariyle şu âyetlerde yer verilmektedir:

Bakara 2/125’te Hz. İbrâhim ve Hz. İsmâil’e “tavaf edenler, ibadete kapananlar, secde ve rukû halinde olanlar için Allah’ın evini temiz tutmaları” emredilmektedir.

Bakara 2/127-128’de Hz. İsmâil’in babasıyle birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmesi, kendilerinin ve zürriyetlerinin Yüce Allah’a teslim olan kişiler olması şeklindeki duaları yer almaktadır.

İsmi zikredilmese de Sâffat 37/100-103’te Hz. İsmâil’in Hz. İbrâhim’e müjdelenmesi, belli bir yaşa geldikten sonra babasının ruyada onu kurban edeceğini görmesi, kendisinin sabredenlerden olacağına dair babasına söz vermesi ve sonuçta baba oğul her ikisininin Yüce Allah’a teslimiyeti söz konusu edilmektedir. Bu olayda hangi çocuğun konu edinildiği isim olarak açıkça belirtilmemiş olsa da, babasına söz vermesi ve bu kıssanın devamında Sâffât 37/112. âyette Hz. İshâk’a sözün getirilmesi, maksadın Hz. İsmâil olduğunun açık bir delilidir.

Hz. İbrâhim’in ilk çocuğunun hangisi olduğu tartışma konusudur. Sâffât 37/101’de bu konuda pek çok delil sayarak bu çocuğun Hz. İsmail olduğunu ispata çalıştık. Kur’ân’a göre Hz. İsmâil babası Hz. İbrâhim’in yaşlılık çağında sahip olduğu iki çocuktan ilkidir. Çünkü İbrâhim 14/39. âyette Hz. İsmâil, Hz. İshâk’tan önce zikredilmektedir. Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil ve Hz. İshâk’ın birlikte anıldığı her yerde Hz. İsmâil, Hz. İshâk’tan önce zikredilmektedir ki(58) bu da onun ilk çocuk olduğunun delillerindendir.

- Hz. İshâk Kıssası

Hz. İshâk ile ilgili tarihi bilgiyi bir ansiklopedi maddesinden çok özet bir şekilde vermekle yetineceğiz.

“Hz. İbrâhim’in Sâre adlı eşinden oğlu olan İshâk Tevrat ve Kur’an’da adı geçen bir peygamberdir, yahudilerin İbrâhim’den sonra ikinci atasıdır ve yaklaşık olarak milâttan önce XIX-XVIII. yüzyıllarda yaşamıştır. İshak isminin Arapça sahak kökünden geldiği yolundaki görüş gerek klasik Arap dilcileri gerekse çağdaş araştırmacılarca reddedilmiş, kelimenin aslının İbrânîce olduğu belirtilmiştir. İbrânîce’de Yishak, Grekçe’de İsaak şeklindedir. İbrânîce aslının Arapça’ya baştaki “y” olmaksızın İshak olarak geçmesi hıristiyan menşeini düşündürmektedir. Josef Horovitz’e göre İshak biçimi, Süryânî ve Filistin Hıristiyanlığı’nda da olduğu gibi İbrânîce’deki Yishak’a tekabül eder. Ancak Talmud’da İsak şeklinin mevcudiyeti, milâttan sonra IV. yüzyıl Babilonya yahudilerinde kelimenin bu şeklinin de kullanıldığını göstermektedir. Torrey ise Kitâb-ı Mukaddes’teki Yisrael, Yişmal, Yishak gibi kelimelerin Kur’an Arapçası’na “y”siz geçtiğini, bunun da Araplar’daki lehçe farklılığından kaynaklandığını ifade etmektedir.”

“İshak kelimesi İbrânîce’de “gülmek” anlamındaki sahak kökünden olup “O gülüyor” mânasına gelmektedir. Bir çocuğu olacağı müjdesini aldığında İbrâhim’in (Tekvîn, 17/17) veya Sâre’nin (18/12-15) gülmesiyle İshak adının verilmesi arasında bağlantı kurulmakta ve bu husus kelimenin bu anlama gelişinin bir açıklaması diye gösterilmekte, ancak bunlar halk etimolojisi ve yakıştırma olarak değerlendirilmektedir. Kelime, genellikle kabul edildiğine göre Tanrı adı taşıyan bir ismin (Yishakel) kısaltılmış biçimidir. “El (Tanrı) güldü” veya “Tanrı (çocuğa) tebessüm etti” anlamına gelmektedir. “El’in gülmesi” ifadesine milâttan evvel XIV. yüzyıl öncesi Ken‘ân metinlerinde de rastlanmaktadır. İshak ismi, öznesi olan El’in düşmesiyle yapılmış şefkat ifade eden bir kelimedir. Ugarit metinleri “shk” fiilini yapan El’den bahsetmektedir. Kelime Ahd-i Atîk’te hem Yishak hem de Yitshak şeklinde geçmektedir.”

“Tevrat’ta nakledildiğine göre Hz. İbrâhim ve eşi Sâre’nin çocukları olmaz. İbrâhim’in bu duruma üzülmesi ve çocuk istemesi üzerine Rab ona çocuğunun olacağını ve zürriyetinin semanın yıldızları gibi çoğalacağını müjdeler (Tekvîn, 15/2-5). Ancak Sâre’nin yine de çocuğu olmayınca dönemin âdeti gereği câriyesi Hâcer’i kocasına verir ve İbrâhim’in Hâcer’den İsmâil adlı oğlu doğar (Tekvîn, 16/1-4; 15-16). Daha sonra Hz. İbrâhim doksan dokuz, Sâre seksen dokuz yaşında iken Allah, Sâre’nin de bir çocuk doğuracağı müjdesini verir (Tekvîn, 17/1, 17). İbrâhim bunu duyunca yüz üstü düşer, güler ve kendi kendine, “Yüz yaşında olanın bir oğlu doğar mı? Ve doksan yaşında olan Sâre doğurur mu?” diye söylenir. Allah, Sâre’nin bir erkek çocuk doğuracağını bildirir, doğacak çocuğa İshak adının konmasını ister, onunla ve ondan sonra zürriyetiyle ahdini ebedî ahid olarak sabit kılacağını açıklar (Tekvîn, 17/17-19).”(59)

Bu kısa tarihsel bilgiden sonra konuyu Kur’ân çerçevesinde ele almak istiyoruz

Kur’ân’da اِسْحٰقَ İshâk kelimesi 12 sûrede 17 kez yer almaktadır. 11 sûrede Hz. İshâk’ın sadece adı geçmektedir.(60) Sadece bir sûrede kendisiyle ilgili çok kısa bir bilgiye verilmektedir.

Buna göre Sâffât 37/112-113’te şöyle buyrulmaktadır: “Sâlihlerden bir nebî olarak O’na (İbrâhim’e) İshâk’ı müjdelemiştik. Ona ve İshâk’a bereketler ihsan etmiştik. Her ikisinin neslinden muhsin (iyi, erdemli) kimse(ler) de kendine açıkça zulmeden(ler de) çıkacak.”

Âyette yer alan Hz. İshâk’ın İsrailoğullarının atası olduğunu, babası, kardeşi, oğlu ve torunu peygamber olan bir kişiliği temsil ettiğini bu vesileyle söylemek durumundayız. Babası Hz. İbrâhim, kardeşi Hz. İsmail, oğlu Hz. Yakup, torunu ise Hz. Yûsuf’tu ve hepsi de peygamberdi.

2. اِنَّ رَبّ۪ي لَسَم۪يعُ الدُّعَآءِ “Şüphesiz ki Rabbim elbette duayı duyandır.” Hz. İbrâhim bir önceki âyette dile getirdiği “Ey Rabbimiz! Şüphesiz ki sen bizim gizlemekte olduğumuzu da açıklamakta olduğumuzu da bilirsin” duasında yer verdiği “gizlemekte olduğumuzu” ifadesini de önceleyerek, Yüce Allah’ın bütün duaları işitmekte olduğunu beyan etmiş olmaktadır.

Hûd 11/24’teki kullanım hariç, Yüce Allah’ın semî‘/es-semî‘, yani her şeyi işiten olduğu toplam 46 yerde geçmektedir. Bu ve benzer sıfatların Yüce Allah’a nispet edilmesi O’nun her şeyi hakkıyla bildiğini, gördüğünü ve işittiğini ortaya koymaktadır. İşte Hz. İbrâhim’in duasında dile getirdiği husus da bundan başkası değildir. Rabbimizin duaları işitmekte olduğunun dile getirilmesi aynı zamanda O’nun dualara icabet edeceği gerçeğinin de bir görüntüsüdür. Zaten bir sonraki âyette de bu husus beyan edilmektedir.

Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta dile getirildiği üzere, kullar Yüce Allah’a dua eder, O’ndan istekte bulunurlarsa O da kendilerine icabet edeceğini müjdelemektedir. Demek ki önemli olan husus Allah’tan istemeyi bilmek ve becermektir. Buna karşılık, kulları anlasa da anlamasa da, hissetse de hissetmese de, görse de görmese de, Yüce Allah kendilerine icabet edecektir. Hz. İbrahim’in duasındaki ince nokta budur; müminler de dualarını bu bilinçle yapmalıdır.

ııı. Yaptığı Evrensel Bağışlanma Duaları

رَبِّ اجْعَلْن۪ي مُق۪يمَ الصَّلٰوةِ وَمِنْ ذُرِّيَّت۪يۗ رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَآءِ رَبَّنَا اغْفِرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ “Rabbim! Beni ve soyumdan gelecekleri namazı kılanlardan eyle! Rabbimiz! Duamı kabul et! Rabbimiz! Hesabın gerçekleşeceği gün, beni, ana babamı ve müminleri bağışla!”

Âyetteki رَبِّ rabbi ifadesi “ey Rabbim”;اجْعَلْن۪ي ic‘alnî duası “beni kıl, yap”; مُق۪يمَ الصَّلٰوةِ mukime’s-salâti tamlaması “ibadeti ikame eden, yapan, namazı kılan”; وَمِنْ ذُرِّيَّت۪يۗ ve min zürriyyetî tamlaması “ve benim neslimden de (böyleleri çıksın)”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”;وَتَقَبَّلْ ve tekabbel duası “ve kabul et”; دُعَآءِ du‘âi tamlaması “benim duamı”; رَبَّنَا rabbenâ ifadesi “ey Rabbimiz”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla”; ل۪ي lî ifadesi “beni, benim için”; وَلِوَالِدَيَّ ve livâlivedeyye tamlaması “ve benim ana-babamı da”;وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ ve li’l-mü’minîne ifadesi “ve (bütün) müminleri de”; يَوْم yevme kelimesi “gün, o gün”; يَقُومُ yekûmu fiili “gerçekleşecek(tir)”; الْحِسَاب el-hısâbu sözcüğü ise “hesap, yargılama” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in dualarından bir kısmı daha gündeme getirilmektedir.

1.رَبِّ اجْعَلْن۪ي مُق۪يمَ الصَّلٰوةِ وَمِنْ ذُرِّيَّت۪يۗ رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَآءِ “Rabbim! Beni ve soyumdan gelecekleri namazı kılanlardan eyle! Rabbimiz! Duamı kabul et!” Hz. İbrahim Yüce Allah’a duasında çok önemli bir hususa dikkat çekmekte ve böylece Müslümanların nasıl dua etmeleri gerektiğini kendilerine öğretmek istemektedir.

a) رَبِّ اجْعَلْن۪ي مُق۪يمَ الصَّلٰوةِ وَمِنْ ذُرِّيَّت۪ي “Rabbim! Beni ve soyumdan gelecekleri namazı devamlı kılanlardan eyle!” Bakara 2/128’de Hz. İbrâhim ve Hz. İsmâil’in birlikte yaptıkları duada şu ifadeler yer almaktadır: “Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenlerden kıl; neslimizden de sana itaat eden bir ümmet çıkar. Bize ibadet usullerimizi göster ve tevbemizi kabul et; zira tevbeleri çokça kabul eden, çok merhametli olan ancak sensin.”

İşte bu iki duada da insanların Yüce Allah’tan ne istemeleri gerektiği üzerinde durulmakta, namazın önemi bir kez daha ortaya konulmaktadır. Zaten daha önce yorumladığımız İbrâhim 14/37. âyette de beyan edildiği üzere, Hz. İbrâhim Kâbe’ye götürdüğü ailesini Beyt-i Muharrem’in yanına yerleştirme gerekçesinde de “namazlarını dosdoğru kılmaları” şeklinde belirlemiştir. Hem Bakara 2/124, hem de İbrâhim 14/37 ve 40. âyetlerdeki cümleler Hz. İbrâhim’in ne kadar hassas davrandığının bir delilidir. Ayrıca Meryem 19/55’te bu defa Hz. İsmail’in tevhid çizgisinde salât ve zekât ibadetlerini muhataplarına nasıl kavratma kararlılığı gösterdiği görülmektedir.

Kur’ân bize bütün peygamberlerin aynı değerleri toplumlarına tebliğ ettiğini, Kur’ân mesajının önceki ilâhi metinlerde de bulunduğunu,(61) hatta şeriat olarak Hz. Peygamber’e verilen hükümlerin Hz. Nûh’a, Hz. İbrâhim’e, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. İsâ’ya da verildiğini,(62) ilâhi mesajların ruh ve içerik birlikteliği arz ettiğini,(63) Hz. Peygamber’in önceki peygamberlerin yoluna tâbi olması gerektiğini(64) açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca İbrâhim 14/37. âyetin yorumunda da ifade ettiğimiz gibi, namaz ibadetinin insanlık tarihi kadar eskilere gittiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Hz. İbrâhim bu noktada duasını şekillendirmekte ve hem kendisinin hem de neslinden hiç olmazsa bir bölümün namazı dosdoğru kılanlar olmasını talep etmektedir. Hz. İbrâhim’in teslimiyeti ve itaatkârlığına bakıldığında, burada sözünü ettiği uygulamanın elbette namaz olduğunu söylemeliyiz. Ancak meseleyi sadece namazdan ibaret bırakmamak durumundayız. Bu nedenle, onun bütün hayatı içine alacak şekilde teslimiyet içerisinde bulunmayı istediğini göz ardı etmemeliyiz.

Âyette geçen وَمِنْ ذُرِّيَّت۪ي ve min zürriyyetî ifadesi “neslimden de” manasına gelmektedir. Hz. İbrahim Bakara 2/124’te de beyan edildiği gibi, zürriyyetinden de önderler görevlendirmesi duasını yapınca, Yüce Allah “sözünün/ahdinin zalimleri içermeyeceğini” ifade etmiş, böylece peygamber soyundan gelmiş olmanın kişiyi kurtarmayacağı mesajını vermiştir. Demek ki Hz. İbrahim’in soyundan gelenlerin hepsinin müslim ve sâlih olmayacağı gerçeği gözetilmiş ve duanın içerisine “neslimden bir bölümü” ifadesi dile getirilmiştir.

Buradan hareketle, Hz. İbrahim’in istisna ettiği kişilerin hem Hz. İshâk soyundan gelen İsrailoğulları, hem Hz. İsmail soyundan gelen Araplar ve onların bir parçası olan Kureyşliler hem de Hz. Peygamber’in soyundan gelen zalimler olduğunu söylemek durumundayız. Eğer Kenan gibi çocuk zalim ise Hz. Nûh gibi peygamber bir babanın, eğer Âzer gibi baba zalim ise Hz. İbrahim gibi peygamber bir oğulun, eğer Hz. Nûh ve Hz. Lût’un eşleri gibi hanımlar zalim iseler peygamber olan kocalarının, Âsiye gibi sâliha bir kadının da zalim eşi Firavun’un kurtaramayacağı bilinmelidir.

b) رَبَّنَا وَتَقَبَّلْ دُعَآءِ “Rabbimiz! Duamı(zı) kabul et!” Cümlenin sonunda yer alan دُعَآءِ du‘âi ifadesinin son harekesi kesra’dır. Bunun sebebi kelimenin sonunda gizli bir “mütekellim yâ”sı bulunmasıdır. Bu nedenle, tercümede “duayı” değil de “duamı” ifadesini kullandık.

Hz. İbrâhim bir önceki âyetin sonunda Yüce Allah’ın duaları işittiğini beyan edince, aslında kastının dualarının kabul edileceği beklentisi olduğunu ifade etmiştik. İşte bu cümelde mesele açıklığa kavuşturulmuş olmaktadır. Bakara 2/127’de Hz. İbrahim ile Hz. İsmail’in duasında da yer alan bu ifade, kulun duasının kabul edileceği inancında olması gerektiğini göstermektedir.

Kişi kabul edilmeyeceğine inanarak dua etmemelidir. Çünkü hangi duanın kabul edilip edilmeyeceğini sadece Yüce Allah bilir. Ancak Furkân 25/77’de de açıklayacağımız üzere, duanın bizatihi kendisi bile bir ibadettir. Bazı müfessirlerimiz bu âyetteki duanın amel ve ibadet manasına geldiğini söyleyerek aynı doğrultuda fikir beyan etmişlerdir.(65) O nedenle, kişi kabul edilip edilmemesine değil, yüreğindeki samimiyete güvenerek Yüce Allah’a niyazda bulunmalıdır; Hz. İbrâhim’in yaptığı da buydu.

2.رَبَّنَا اغْفِرْ ل۪ي وَلِوَالِدَيَّ وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ يَوْمَ يَقُومُ الْحِسَابُ “Rabbimiz! Hesabın gerçekleşeceği gün, beni, ana babamı ve müminleri bağışla!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in bu sûredeki son duasını hatırlatmakta, müslümanlara dua âdâbı ve metodu öğretmekte, yapılacak duanın içeriği hakkında bildirimde bulunmaktadır. Unutulmamalıdır ki, bu ölümsüz duayı her namazımızın sonunda tekrarlamakta, bir anlamda Hz. İbrâhim’in yakarışıyla namazımızı bitirmekte, peygamber duasıyla Rabbimize niyazda bulunmaya gayret etmekteyiz.

Kur’ân’da yer alan bu ve benzer dua cümleleri bize şu gerçeği de öğretmektedir: Meleklerin yeryüzündekiler için,(66) yani müminler için(67) istiğfâr etmelerinden de hareket ederek, insanların birbirleri için dua edebilecekleri anlaşılmaktadır. İstiğfâr edebilmek elbette başkaları için tevbe etmek demek değildir. Zira birilerinin bağışlanması talebinde bulunmak başka bir şeydir; onları gerçekleştireceği tevbeyi, yani doğruya yönelişi üstlenmek başka bir şeydir. Müminler birbirleri için dua edebilirler; ancak tevbe edemezler.

Hz. İbrâhim bu duasını muhtemelen Hz. Nûh’un duasından esinlenerek gerçekleştirmiştir. Zira Hz. Nûh şöyle dua etmişti: “Ey Rabbim! Beni, ana-babamı, iman etmiş olarak evime girenleri, iman eden erkekleri ve iman eden kadınları bağışla!” Hz. Nûh’un duasında dört unsurun gündeme getirildiği görülmektedir. Hz. İbrâhim’inkinde ise bu dört unsuru da içerecek şekilde üç unsura yer verilmektedir.

a) اغْفِرْ ل۪ي “Beni bağışla!” Hz. İbrâhim, duasına “ilk” olarak “kendisinin bağışlanması” için dilekte bulunarak başlamıştır. Bunun muhtemel sebebi, Hz. İbrâhim’in yaşadıklarıyla ilgili kendisinde gördüğü eksiklikler ve duyduğu pişmanlıktır. Sebep bu olsa da olmasa da, insanlar peygamber bile olsalar elbette Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmalıdırlar ve bunu yapmışlardır da.(68) Hz. Peygamber’in bu anlamda istiğfarda bulunduğu örneklerin Kur’ân’da yer aldığı bilinmektedir.(69)

b) وَلِوَالِدَيَّ “Ana-babamı (bağışla)!” Duada “ikinci” unsur, ana-babayı hatırlayarak onları da duanın konusu edinmektir. Ana-baba hakkı üzerinde Kur’ân’ın ne kadar hassasiyet gösterdiği pek çok âyette verilen mesajlarda kolaylıkla görülmektedir.(70) Yüce Allah’a itaatle birlikte yanyana zikredilen “ana-babaya iyilik yapılması” emrinden hareketle, duada onları unutmamanın neden önemli olduğu anlaşılmaktadır. Mümin ana-babanın günahlarının bağışlanması için dua yapmak önemli bir hassasiyettir.

ı. Meryem 19/47’de de açıklayacağımız üzere, o babasına şöyle demişti: “Selâm sana (esenlik içinde kal)! Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim. Muhakkak ki O, bana lütufkârdır (şefkatlidir).” Âyette geçen “Rabbimden senin için bağışlanma dileyeceğim” cümlesinde Hz. İbrâhim özellikle babası için istiğfâr sözü vermektedir.

Mümtehıne 60/4’te bu konu gündeme getirilmekte, Hz. İbrâhim’ın babasıyla ve kavmiyle gerçekleşen konuşmalarına yer verilmektedir. Orada da beyan edildiği gibi, babası için istiğfâr dileğinde bulunacağına dair söz verirken “Allah’tan gelecek herhangi bir şeyi senden savamam” diyerek, bu duanın bir garanti içermediği uyarısını da yapmıştır. Hz. İbrâhim verdiği bu sözü Şu‘arâ’ 26/86’da “Babamı da bağışla, çünkü o sapkınlardandır” duasıyla yerine getirmiştir.

Hz. İbrâhim’in kâfir olan babasına yönelik istiğfârı, ona verdiği bir sözün gereğiydi. Tevbe 9/114’te de dile getirildiği gibi, küfür üzere ve Yüce Allah’ın düşmanı olarak kararlılık gösterip ölünce babasına yönelik böyle bir dua ısrarında bulunmamış, ondan yüz çevirmiştir. Çünkü Tevbe 9/113’te de beyan edildiği gibi, hiçbir peygamber veya mümin en yakını bile olsa cehennemlik olduğu ortaya çıktıktan sonra müşriklerin bağışlanması için istekte bulunamaz. Hz. İbrâhim babası hayattayken onun istikamet bulması, yani tevbe etmesi için dua etmiş olmalıdır. Onun bu sözleri söylemesi Yüce Allah’ın lütufkârlığını bilip ona sığınmasının sonucudur.

ıı. Bazı âlimlerimiz âyette geçen وَلِوَالِدَيَّ ve livâlideyye ifadesini وَلِوَالِدَتي velivâlidetî şeklinde okuyarak, Hz. İbrâhim’in sadece annesine dua ettiğini, annesinin saliha bir kadın olduğunu, babası kâfir olduğu için onu duasına katmadığını belirtmişlerdir. Bu durumda Hz. İbrâhim’in bu duayı ana-babası öldükten sonra yaptığı söylenebilir.

ııı. Bazı âlimlerimiz de âyetteki وَلِوَالِدَيَّ ve livâlideyye ifadesinin ve liveledeyye şeklinde de okunabileceğini, maksadın çocukları yani Hz. İsmail ve Hz. İshâk olabileceğini beyan etmişlerdir.(71)

c) وَلِلْمُؤْمِن۪ينَ “Bütün müminleri de (bağışla)!” Hz. İbrâhim ve bütün peygamberler duada diğer müminleri unutmamanın çok önemli bir görev olduğunu ortaya koymuşlardır. Onlar mümin babaları, ümmetleri veya muhatapları için bu dilekte bulunmuşlardır.(72) Bu halleriyle peygamberler ümmetleri için bir örnek oluşturmuşlardır. Bu arada, melekler de yeryüzündekiler ve müminler için istiğfar dileğinde bulunmaktadırlar.(73)

Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim gibi iki büyük peygamberin dilinden nakledilen bu dua örnekleri elbette bizim için de bir modeldir ve tarafımızdan uygulanması bir zorunluluktur. Bu ve benzer peygamber dualarına yürekten âmîn diyoruz. Rabbimiz bizi de bağışladığı kulları arasına katsın.

Dipnotlar

• 1 - Hz. İbrâhim’le ilgili geniş bilgi için bk. Ömer Faruk Harman, “İbrâhim” md., DİA, XXI, 266-272.
• 2 - Taberî, Târîḫ, I, 233-313; Sa‘lebî, ʿArâʾisü’l-Mecâlis, s. 72-100. 3 - En‘âm 6/74. 4 - İbn Sa‘d, Tabakât, I, 46.
  • En‘âm 6/74
• 5 - Buhârî, K. Libâs, 68; Müslim, K. Îmân, 270-272, 278; Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 276, 332. 6 - Meryem 19/42-46. 7 - En‘âm 6/80-81; Enbiyâ 21/51-73; Şu‘arâ’ 26/70-89; ‘Ankebût 29/16-27; Sâffât 37/83-98; Zuhruf 43/26-28. 8 - Meryem 19/41-50; Tevbe 9/114.
  • Meryem 19/46 En‘âm 6/81 Enbiyâ 21/73 Şu‘arâ 26/89 ‘Ankebût 29/27 Sâffât 37/98 Zuhruf 43/28 Meryem 19/50 Tevbe 9/114
• 9 - Bakara 2/260.
  • Bakara 2/260
• 10 - Buhârî, Enbiyâ’, 8; Nikâh, 12; Müslim, Fedâil, 154; Ebû Dâvûd, Talâk, 16; Tirmizî, Tefsîr Sûre-i Enbiyâ’, 3; Ahmed b. Hanbel, II, 403. 11 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71. 12 - Râzî, age., XXVI, 147-148.
• 13 - Semerkandî, age., III, 145; Taberî, age., XXIII, 71. 14 - Buhârî, K. Rikâk, 45; Müslim, K. Cennet, 58. 15 - Buhârî, K. Büyûʿ, 53; K. Cihâd, 71, 74; K. İʿtisâm, 16; Müslim, K. Hacc, 454, 456, 458, 462, 473, 475, 478. 16 - Buhârî, K. Hacc, 54.
• 17 - Bakara 2/136; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; Tevbe 9/70; Yûsuf 12/6, 38; Hacc 22/42; Ahzâb 33/7; Sâd 38/45; Şûrâ 42/13; Necm 53/37; Hadîd 57/26; A‘lâ 87/19.
  • Bakara 2/136 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 Tevbe 9/70 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/38 Hacc 22/42 Ahzâb 33/7 Sâd 38/45 Şûrâ 42/13 Necm 53/37 Hadîd 57/26 A‘lâ 87/19
• 18 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 35’te 102. not. Ayrıca rivayet için bk. Buhârî, Kitâbul’-‘Ilm.
• 19 - Semerkandî, age., II, 255. 20 - En‘âm 6/74; A‘râf 7/138; İbrâhîm 14/35; Enbiyâ’ 21/57; Şu‘arâ’ 26/71.
  • En‘âm 6/74 A‘râf 7/138 İbrâhîm 14/35 Enbiyâ 21/57 Şu‘arâ 26/71
• 21 - Semerkandî, age., II, 256; Taberî, age., XIII, 228.
• 22 - Zemahşerî, age., II, 536. 23 - Semerkandî, age., II, 256.
• 24 - Semerkandî, age., II, 256; Taberî, age., XIII, 228. 25 - Müslim, Îmân, 164; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 50; Tirmizî, Buyû‘, 72; İbn Mâce, Ticârât, 36; Dârimî, Buyû‘, 10; Ahmed b. Hanbel, II, 50, 242, 417; III, 466; IV, 45. 26 - Hûd 11/46.
  • Hûd 11/46
• 27 - Yûsuf 12/87; Hıcr 15/56; Zümer 39/53.
  • Yûsuf 12/87 Hicr 15/56 Zümer 39/53
• 28 - Nûh 71/24. 29 - Nûh 71/4-9. 30 - Nûh 71/25. 31 - Mâide 5/118.
  • Nûh 71/24 Nûh 71/9 Nûh 71/25 Mâide 5/118
• 32 - Buhari, Enbiyâ’, 54; Müslim, Cihâd, 105. 33 - Buhârî, Rikâk, 26; Müslim, Fedâil, 17-19
• 34 - Müslim, Birr ve Sıla, 23.
• 35 - 5 Müslim, Birr, 87. 36 - [35] Zemahşerî, age., II, 537.
• 37 - [36] Taberî, age., XIII, 232.
• 38 - [37] Taberî, age., XIII, 229; Râzî, age., XXIX, 136. 39 - [38] Semerkandî, age., II, 256.
• 40 - [39] Taberî, age., XIII, 233; Zemahşerî, age., II, 537.
• 41 - [40] Hacc 22/29.
  • Mü'min 40/29
• 42 - [41] Taberî, age., XIII, 234.
• 43 - [42] Semerkandî, age., II, 256; Taberî, age., XIII, 233-234; Zemahşerî, age., II, 537. 44 - [43] Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/5; İbrâhim 14/38; A‘lâ 87/8. 45 - [44] Mü’min 40/19. 46 - [45] En‘âm 6/59. 47 - [46] Yüce Allah’ın ‘alîm sıfatı Kur’ân’da oldukça fazla geçmektedir. 48 - [47] Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 49 - [48] Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/5; İbrâhim 14/38; A‘lâ 87/8. 50 - [49] Mü’min 40/19.
  • Mülk 67/13 Âl-i İmrân 3/5 İbrâhîm 14/38 İbrâhîm 14/38 A‘lâ 87/8 Duhân 44/19 Câsiye 45/59 Muhammed 47/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Âl-i İmrân 3/5 İbrâhîm 14/38 İbrâhîm 14/38 A‘lâ 87/8 Hucurât 49/19
• 51 - [50] En‘âm 6/59.
  • Kâf 50/59
• 52 - [51] Mülk 67/14. 53 - [52] Semerkandî, age., II, 257.
  • Mülk 67/14
• 54 - [53] Zemahşerî, age., II, 539.
• 55 - [54] Zemahşerî, age., II, 539.
• 56 - [55] Semerkandî, age., II, 257.
• 57 - [56] Hz. İsmail ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “İsmail” mad., DİA, XXIII, 76-80.
• 58 - [57] Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/86; İbrâhim 14/39; Enbiyâ’ 21/85; Sâd 38/48.
  • Hadîd 57/133 Hadîd 57/136 Hadîd 57/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/86 İbrâhîm 14/39 Enbiyâ 21/85 Sâd 38/48
• 59 - [58] Bakara 2/136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163.
  • Mücâdele 58/136 Mücâdele 58/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163
• 60 - [59] Hz. İshâk ile ilgili geniş bilgi için bkz. Ömer Faruk Harman, “İshâk” mad., DİA, XXII, 519-521.
• 61 - [60] Bakara 2/133, 136, 140; Âl-i İmrân 3/84; Nisâ’ 4/163; En‘âm 6/84; Hûd 11/71; Yûsuf 12/6, 38; İbrâhim 14/39; Meryem 19/49; Enbiyâ’ 21/72; ‘Ankebût 29/27; Sâd 38/45. 62 - [61] Şu‘arâ’ 26/196. 63 - [62] Şûrâ 42/13 64 - [63] Necm 53/36-37; A‘lâ 87/18-19.
  • Mümtehine 60/133 Mümtehine 60/136 Mümtehine 60/140 Âl-i İmrân 3/84 Nisâ 4/163 En‘âm 6/84 Hûd 11/71 Yûsuf 12/6 Yûsuf 12/38 İbrâhîm 14/39 Meryem 19/49 Enbiyâ 21/72 ‘Ankebût 29/27 Sâd 38/45 Saff 61/196 Cum‘a 62/13 Münâfikûn 63/37 A‘lâ 87/19
• 65 - [64] En‘âm 6/90.
  • Teğâbun 64/90
• 66 - [65] Semerkandî, age., II, 258; Taberî, age., XIII, 235; Zemaheşerî, age., II, 540. 67 - [66] Şûrâ 42/5.
  • Tahrîm 66/5
• 68 - [67] Mümin 40/7. 69 - [68] Sâd 38/24.
  • Mülk 67/7 Kalem 68/24
• 70 - [69] Peygamberlerin bağışlanma istekleriyle ilgili örnek âyetler için bk. Nisâ’ 4/106; Mü’min 40/55; Muhammed 47/19; Nasr 110/3.
  • Hâkka 69/106 Mü'min 40/55 Muhammed 47/19 Nasr 110/3
• 71 - [70] Bakara 2/83; Nisâ’ 4/36; En‘âm 6/151; İsrâ’ 17/23; Neml 27/19; Lokmân 31/14; Meryem 19/14, 32; ‘Ankebût 29/8; Ahkâf 46/15. 72 - [71] Semerkandî, age., II, 257. 73 - [72] Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/64; Yûsuf 12/97, 98; Meryem 19/47; Nûr 24/62; Mümtehıne 60/4, 12; Münâfikûn 63/6.
  • Me‘âric 70/83 Nisâ 4/36 En‘âm 6/151 İsrâ 17/23 Neml 27/19 Lokmân 31/14 Meryem 19/14 Meryem 19/32 ‘Ankebût 29/8 Ahkâf 46/15 Cinn 72/159 Nisâ 4/64 Yûsuf 12/97 Yûsuf 12/98 Meryem 19/47 Nûr 24/62 Mümtehine 60/4 Mümtehine 60/12 Münâfikûn 63/6