Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 12-24. âyetlerinde Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimini, onların alaycılıklarını, dünyevileşmelerini, vahye karşı duyarsızlıklarını, iftiracılıklarını, korkunç akıbetlerini ve çaresizliklerini, iman ehlinin ise ödüllerini ve her iki grubun mukayesesini beyan etmektedir.

a) Vahiy-Ümmet İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde Hz. Peygamber’in vahiy karşısındaki durumunu, müşriklerin onu çeşitli isteklerle bunaltmalarını, risaletin konumunu, Allah’ın her şeye vekil oluşunu beyan etmektedir. Daha sonra müşriklerin vahye iftiralarına karşılık yapılan on sürelik meydan okumaya cevap verememelerini, bunun sonrasında vahyin ilahi kaynaklı oluşunu kabul etmeleri gerektiğini, ancak onların inkârdan vazgeçmediklerini ifade etmektedir.

ı. Müşriklerin Hz. Peygamber’i Bunaltmaları

فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ وَضَآئِقٌ بِه۪ صَدْرُكَ اَنْ يَقُولُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ اَوْ جَآءَ مَعَهُ مَلَكٌ اِنَّمَآ اَنْتَ نَذ۪يرٌ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “(Müşriklerin) “Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla birlikte bir melek gelseydi ya!” demeleri yüzünden sen neredeyse sana vahyolunan ayetlerin bir kısmını terk edeceksin ve (bu yüzden) ruhun daralacak. Sen sadece bir uyarıcısın. Allah her şeye vekildir (güven kaynağıdır).”

Âyetteki فَلَعَلَّكَ fe le‘alleke edatı “nerdeyse sen”; تَارِكٌ târikün kelimesi “terk ediciydin, terk edecektin”; بَعْض ba‘da sözcüğü “bir kısmını”; مَا يُوحٰى mâ yûhâ ifadesi “vahyedilen şeyin”; اِلَيْكَ ileyke kelimesi “sana”; وَضَآئِقٌ ve dâıkun kelimesi “ve sıkılan(sın), sıkılacaktı”; بِه bihî ifadesi “onunla, o sebeple”; صَدْرُكَ sadruke tamlaması “senin göğsün”;اَنْ يَقُولُوا en yekûlû fiili “(şöyle) demeleri nedeniyle”;لَوْلَآ اُنْزِلَ levlâ ünzile edilgen fiili “indirilseydi ya”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; كَنْز kenzün söcüğü “bir hazine”;اَوْ جَآءَ câe fiili “veya gelseydi ya”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; مَلَك melekün kelimesi “bir melek”; اِنَّمَآ اَنْتَ innemâ ente ifadesi “sen ancak ve ancak (şusun)”; نَذ۪يرٌ nezîrun sözcüğü “bir uyarıcı(sın)”; وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; وَك۪يل vekîlün kelimesi ise “vekil(dir), kefil(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e yönelik bir inşa ve uyarı ifadesi gündeme getirilmektedir.

1. فَلَعَلَّكَ تَارِكٌ بَعْضَ مَا يُوحٰىٓ اِلَيْكَ وَضَآئِقٌ بِه۪ صَدْرُكَ اَنْ يَقُولُوا لَوْلَآ اُنْزِلَ عَلَيْهِ كَنْزٌ اَوْ جَآءَ مَعَهُ مَلَكٌ “(Müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla birlikte bir melek gelseydi ya!’ demeleri yüzünden sen neredeyse sana vahyolunan ayetlerin bir kısmını terk edeceksin ve (bu yüzden) ruhun daralacak.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklerin çeşitli isteklerine karşılık herhangi bir yanlışlık yapmaması gerektiği noktasında onu uyarmaktadır. Âyetin bu kısmına iki türlü anlam verilebilir:

a) Âyetin başında yer alan ve “belki de sen” manasına gelen لَعَلَّكَ le‘alleke ifadesine bazı âlimlerimiz “olumsuz ve yasaklayıcı” bir mana vermekte ve “sen elbette bunu yapmazsın” mesajının kast edildiği kanaatindedirler.(1) Buna göre mana şöyle anlaşılmalıdır: “(Müşriklerin) ‘Ona (Hz. Peygamber’e) bir hazine indirilmeli ya da beraberinde bir melek olmalı’ demeleri nedeniyle yüreğin daralıyor diye sana vahyedilenin bir kısmını elbette terk edecek değilsin.” Bu tercümede müşriklerin dile getirdiği istekler karşısında onların çeşitli beklentilerinin olacağı ve bütün bunlara karşı Hz. Peygamber’in onların isteklerine olumlu cevap vermemesi gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

b) Diğer bir ihtimale göre, âyetin başındaki لَعَلَّكَ le‘alleke ifadesi kendi bilinen manasında bir ihtimal anlamı vermektedir. Buna göre de mesaj şudur: “(Müşriklerin) ‘Ona (gökten) bir hazine indirilseydi veya onunla beraber bir melek gelseydi ya!’ demelerindeki gayeleri senin yüreğini daraltmaları ve sana bildirilen bazı vahiyleri terk etmendir.” Bu durumda ifade başından itibaren Mekkeli müşriklerin sözlerinden ve beklentilerinden oluşuyor demektir.

c) Buradaki لَعَلَّكَ le‘alle ifadesi “belki de”, “nerdeyse”, “az kalsın” gibi bir mana da verebilir. Bu durumda Hz. Peygamber’in bir beşer olarak muhatapların tavırlarından etkilenerek bazı duygular geliştirmiş olması muhtemeldir. Onların aşırı tepkileri ve sonuçsuz istekleri karşısında içinin daralması son derece insani bir durumdur. Âyette geçen وَضَآئِقٌ بِه۪ صَدْرُكَ ve dâikun bihî sadruke ifadesi “Hz. Peygamber’in söz konusu sebeple göğsünün daralması” manasına gelmektedir.

Belki Hz. Peygamber’in bazı âyetlerin tebliğini ertelemek veya ötelemek şeklinde bir şey aklına gelmiş olabilir. Bu durumda daha yumuşak davranarak muhatapların kazanılması gibi bir düşünce Hz. Peygamber’in zihninde belirmiş olabilir. İşte bunun düşünce aşamasının bile yanlış olduğu kendisine beyan edilmiş, asla ve kat‘a öyle bir tavır içerisine girmemesi kendisinden istenmiş olmaktadır. Sonuçta Hz. Peygamber de bir insandır ve onun da insani bazı tepkiler vermesi normaldir. Çünkü çevresindekilerin inanmamasından dolayı son derece üzüldüğü bilinmektedir. Bu konuda Mâide 5/68, Nahl 16/127, Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3, Neml 27/70 ve Fâtır 35/8 gibi âyetlerde açık bilgiler yer almaktadır.

Rivayetlerde yer aldığına göre, Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’den çeşitli isteklerde bulunmuşlardı. Bu çerçevede kendisine hazineler indirilmesi, beraberinde bir meleğin bulunması, “altın”dan bir dağının olması, peygamberliğine meleklerin şahitlik etmesi, dolayısıyla kendi ilahlarını ayıplamayı terk etmesi gibi istekler dile getirilmektedir. Hz. Peygamber de onlar belki kendisine tâbi olurlar beklentisiyle putların ayıplarını söylemeyi terk etmeyi düşünmüş olabilir ki o bu hatayı yapmadan önce Yüce Allah kendisini uyarmak üzere bu âyeti indirmiş, ilahi mesajları tebliğe devam etmesini kendisine emretmiştir.(2)

Âyetten anlaşıldığına göre, Araplar Hz. Peygamber’in tebliğine müsaade etmek ve ona yumuşak davranmak için ondan bazı ödünler istemişlerdi. İlahlarını övmesini veya hiç olmazsa kötülememesini ve inançlarını yermemesini teklif etmişlerdir. Bunun birkaç kez tekrarlandığı, doğrudan Hz. Peygamber’in kendisine gelip veya amcası Ebû Tâlib’e gidip aradaki gerginliğin kalkması için ondan bazı tavizler koparmak istedikleri En‘âm 6/51-52, Yûnus 10/15, İsrâ’ 17/73-74 ve Kehf 18/28’den de anlaşılmaktadır.(3)

Benzer istekler konusunda İsrâ’ 17/90-93’te şu bilgiler yer almaktadır: “(İnkârcılar) şöyle demişlerdi: Bizim için yerden bir kaynak fışkırtmadıkça veya sana ait bir hurma bahçen ve üzüm bağın olup içlerinden şarıl şarıl ırmaklar akıtmadıkça ya da bize iddia ettiğin gibi, üzerimize gökten parçalar yağdırmadıkça veya Yüce Allah’ı ve melekleri gözümüzün önüne getirmedikçe veya altından bir evin (köşkün) olmadıkça ya da göğe çıkmadıkça sana kesinlikle inanmayacağız. Bize, okuyacağımız bir kitap indirmediğin sürece (göğe) çıkmana da asla inanmayacağız. (Bu sözlerine karşılık onlara) de ki: Rabbimi tenzih ederim. Ben, sadece elçi bir beşerim.”

Bu konuda Yûnus 10/15-16’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir! dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size oku(ya) mazdım; (Allah da) onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla akıl erdiremiyor musunuz?”

Furkân 25/7-8’de de şu ifadeler yer almaktadır: “(Bunun üzerine kâfirler şöyle dediler): ‘Bu ne biçim peygamber, yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip birlikte o da uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli ya da içinden (zahmetsizce) yiyeceği bir bahçesi olmalı değil miydi?’ (Ayrıca) o zalimler, (müminlere de), ‘Siz, sadece büyülenmiş bir adama uymaktasınız!’ dediler.”

Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den istedikleri şeylerin yersiz ve anlamsız olduğunu beyan etmekte, Ra‘d 13/31’de aynı şekilde Kur’ân için dile getirdikleri olağandışı şeylerin de sonuçsuz istekler olduğunu, zira kuvvet ve kudretin bütünüyle Yüce Allah’ın kontrolünde bulunduğunu açıkça ifade etmektedir.

Bir beşer olarak eğer onların isteklerine meyledecek olsaydı bu durumda neler yaşayacağı konusunda İsrâ’ 17/83-85’te şu bilgiler vardır: “(Müşrikler), sana vahyettiğimiz (Kur’ân)’dan başka bir şeyi bize iftira etmen için, az kalsın (nerdeyse) seni saptıracaklardı. İşte o takdirde seni candan dost kabul edeceklerdi. Eğer seni hakikat üzere dayanıklı (sabırlı ve kararlı) kılmasaydık, az kalsın onlara birazcık meyledecektin. İşte o zaman sana, ölümün sıkıntılarıyla birlikte hayatın sıkıntılarını da kat kat tattırırdık. Sonunda bize karşı kendin için hiçbir yardımcı da bulamazdın.”

2. اِنَّمَآ اَنْتَ نَذ۪يرٌ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “Sen sadece bir uyarıcısın. Allah her şeye vekildir (güven kaynağıdır).” Âyetin bu son bölümünde iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) اِنَّمَآ اَنْتَ نَذ۪يرٌ “Sen sadece bir uyarıcısın.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in müşriklerle ilişkisini gayet açık bir şekilde bir kez daha beyan etmekte, اِنَّمَا innemâ edatı kullanarak vurgulu bir ifade ile kendisinin sadece ve sadece bir uyarıcı olduğunu ilan etmektedir. Buradaki نَذ۪ير nezîr kelimesi Hz. Peygamber’in hem uyarıcı, hem tebliğ edici, hem de korkutucu olduğu anlamına gelmekte, bunların yanında kelimenin kök manasından hareketle de kendini tebliğe “adayan” bir elçi olduğu bildirilmektedir.

b) وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ وَك۪يلٌ “Allah her şeye vekildir (güven kaynağıdır).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e moral vermekte ve müşrik muhatapların her türlü olumsuz tepki ve tavırlarına karşılık yılmamasını, moralini bozmamasını, çünkü Yüce Allah’ın her şeye vekîl olduğunu unutmamasını öğütlemektedir.

Genel olarak vahyin gönderilmesinin sebebi Yüce Allah’tan başka vekîl, yani O’nun dışında hiçbir şeyin rab edinilmemesiyle, O’nun dışındaki hiçbir varlığa kulluk edilmemesiyle ilişkilendirilmektedir.(4) Vekîl kelimesinin nekra getirilmesinin sebebi, bu şekilde mutlak umum bir mana elde edilmesi içindir. Âyette geçen وَك۪يل vekîl kelimesi “vekil, güvenilen, güven kaynağı, kurtarıcı, birinin işini üstlenen kişi, birisi adına iş yapan kişi” gibi anlamlar içermektedir.

Yüce Allah’ın vekîl oluşu, “koruyuculuğu”,(5) “destekçi ve savunuculuğu”,(6) “her şeyi gözetiminde ve kontrolünde tutması”(7) şeklinde yorumlanabilir. Yüce Allah başkalarının vekîl edinilmesini reddetmekte, tek vekilin kendisi olduğunu,(8) kendisinin vekil edinilmesi gerektiğini,(9) çünkü vekil olarak yeteceğini,(10) Hz. Peygamber dâhil(11) başka insanların(12) diğer insanlar üzerinde hiçbir vekâletlerinin bulunmadığını beyan etmektedir.

Âyetteki ifadeden anlaşılan şudur: Yüce Allah mesajlarını gönderirken başka varlıkların vekil edinilmemesi gerektiğini, Allah’tan başkasına güven duyulmamasının zorunlu olduğunu muhataplara öğretmek istemektedir. Hûd 11/1-2’de de beyan edildiği gibi, kitabın âyetlerini bizzat kendisinin açıklamasının sebebi de Allah’tan başkasına kulluk edilmemesini sağlamaktır. İlahlık başka varlıkların katkısını kaldıracak bir ortaklık kurumu değildir. Bu nedenle, hiç kimse başka varlıkları vekil yani güven kaynağı edinmemeli, kendilerini başkalarına havale etmemeli ve Yüce Allah’tan başka veya O’nun peşi sıra güven kaynağının bulunmadığını unutmamalıdır.

Yüce Allah her şeye vekîl olduğunu söylerken, dilerse müşriklerin istediği gibi Hz. Peygamber’e hazineler de indirebileceğini, beraberinde melek de gönderebleceğini beyan etmektedir. Ancak Bedir’de yaşadıkları türden olaylarda da görecekleri üzere, meleklerin gelmesinin onlar için ne korkunç bir felaket olduğunu eninde sonunda anlayacaklardır. Enfâl 8/12’de verilen bilgiler onların melekleri görünce yaşadıkları felaketi bildirmektedir.

ıı. On Sûrelik Meydan Okuma

اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ قُلْ فَاْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِه۪ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar? De ki: Doğruysanız Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri uydurulmuş on sure getirin!”

Âyetteki اَمْ em edatı “yoksa”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle mi) diyorlar”; افْتَرٰيهُ ifterâhu fiili “onu uydurdu”; قُلْ kul emri “de ki”; فَاْتُوا fe’tû emri “getirin”;بِعَشْرِ سُوَرٍ bi ‘aşri süverin kelimesi “on sûre”; مِثْلِه mislihî tamlaması “onun benzeri”; مُفْتَرَيَاتٍ müfterayâtin kelimesi “uydurulmuş”; وَادْعُوا ved‘û emri “ve çağırın”;مَنِ اسْتَطَعْتُمْ menisteta‘tüm ifadesi “gücünüzün yettiği kişileri”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru söyleyenler” demektir.

Burada müşriklerin iftira iddiası ile Yüce Allah’ın kendilerine yönelik meydan okuması gündeme getirilmektedir.

Bu âyette 60-70 sûrelik ilk meydan okuma cümlelerinin ardından, “on sürelik” bir meydan okuma yer almaktadır. Bu âyetin çok küçük farklı bir benzeri Yûnus 10/38’de geçmektedir. Burada sözü edilen “on sürelik meydan okuma” Yûnus sûresindeki “bir sürelik meydana okuma”ya göre daha zor bir iştir ve anlaşılıyor ki Hûd sûresi Yûnus sûresinden daha önce indirilmiştir.

1.اَمْ يَقُولُونَ افْتَرٰيهُ “Yoksa ‘Onu (Muhammed) uydurdu’ mu diyorlar?” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin vahyin kaynağı konusundaki şüphelerini ortaya koymak üzere onların dile getirdiği “Onu o uydurdu” manasındaki bir iddiayı zikretmektedir. Kur’ân’da onların bu tür iddiaları bağlamında birtakım ifadeler yer almaktadır.(13) Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Mekkeli müşrikler vahyin kaynağında insan unsuru görmekte, ya Hz. Peygamber’in ya da başka bir beşerin bunu uydurduğunu iddia etmektelerdi.

Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(14) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(15) “şâ‘ır (şâir)”,(16) “sâhır (büyücü)”,(17) “meshûr (büyülenmiş)”,(18) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(19) “müfterî (iftiracı)”,(20) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(21) “kezzâb (çok yalancı)”,(22) “dâllûn (sapkın(lar)”(23) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi”(24) diyorlardı.

Genelde peygamberler tarihinde buna benzer suçlamaların olduğunu Kur’ân bize haber vermektedir. Hz. Nûh ve Hz. Hûd gibi önceki peygamberlerin kâfir yöneticileri onlara “yalancı, iftiracı” dedikleri gibi,(25) bütün peygamberlerin de benzer şekillerde suçlandığını vahiyden öğrenmekteyiz.(26) Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”,(27) “öncekilerin masalları”,(28) “geçmişten gelen büyü”,(29) “açık bir büyü”,(30) “uydurulmuş bir iftira, yalan”,(31) “eski bir uydurma”(32) veya “bir beşer sözü”(33) olduğu şeklindeki suçlamalarını reddetmektedir.(34) Yüce Allah, Kur’ân’ın “şeytanın sözü olmadığı”nı,(35) “onu şeytanların indirmediği”ni,(36) “hiçbir şâirin ve hiçbir kâhinin sözü olmadığı”(37) gibi, “hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığı”nı da beyan etmektedir.(38)

Bazı âyetlerde düz cümleler halinde zikredilen iftiralar, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette soru cümlesi olarak zikredilmekte, ancak mesaj onların bu suçlamayı bilerek yaptıklarını kavratmayı amaçlamaktadır.(39) Çünkü müşrikler Kur’ân’ı Hz. Peygamber’in uydurduğuna, Yüce Allah’a iftira ettiğine inanıyorlardı. Onların bu zannı önceki âyette olduğu gibi âyetin devam eden cümlesinde de cevaplandırılmaktadır.

Oysa Yüce Allah kendisine iftira edenleri “en zalimler” şeklinde nitelendirmekte,(40) böyle yapması durumunda Hz. Peygamber’in bile kalbini mühürleyebileceğini haber vermektedir.(41) Hatta eğer elçi kendisine bazı yalan sözleri nispet etseydi onu güçlü bir şekilde yakalayıp şahdamarını kesip parçalayacağını ve buna hiç kimsenin de engel olamayacağını beyan etmektedir.(42) İşte müşriklerin bu korkunç iftirası devam eden şu cümlede cevaplandırılmaktadır.

2. قُلْ فَاْتُوا بِعَشْرِ سُوَرٍ مِثْلِه۪ مُفْتَرَيَاتٍ وَادْعُوا مَنِ اسْتَطَعْتُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “De ki: Doğruysanız Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri uydurulmuş on sure getirin!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik yalancı ve müfteri suçlamasını cevaplamak üzere bu iddianın sahiplerine meydan okumaktadır. İsrâ’ 17/88’de bütün insanlar ve cinler bir araya gelip birbirlerine yardım bile etseler onların bunu başaramayacakları haber verilmektedir.

Yüce Allah Yûnus 10/38, Hûd 11/13 ve Bakara 2/23’te de olduğu gibi burada müşrik muhataplara meydan okurken sadece kendilerinin değil, yardımını alabilecekleri şairler, kâhinler, edebiyatçılar, putlar vs. kimler varsa hepsini yardıma çağırmalarını kendilerinden istemekte, becerebiliyorlarsa Kur’ân gibi bir sûre olsun getirmelerini meydan okumaktadır.

Müddessir 74/25’te de dile getirildiği üzere, vahye “beşer sözü” iftirasında bulunmak, onun üretilebilir olduğunu kabul etmek demektir. Oysa Kur’ân’da yer alan ve adına tehaddî denen “meydan okuma” âyetleri, indirildiği dönemde olduğu gibi kıyâmete kadar bütün insanları muhatap almaya devam edecektir. Meydan okuma, İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’te olduğu gibi önce “bütünüyle vahiy” ile başlamıştı. Bu iki sûre 59-68. sıralarda indirildikleri için meydan okuma da yaklaşık 60-70 sûrelik bir bütünü içermektedir. Daha sonra yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “on sûre”(43) ve nihayet “tek sûre”(44) getirmeye dair meydan okuma cümleleri Kur’ân’da yer almaktadır.

Vahyin uydurma olduğunu söyleyenlere Yüce Allah مُفْتَرَيَات müftereyât yani “uydurulmuş” on sûre getirmeleri şeklinde meydan okuyarak, insan sözü olarak gördükleri ve beşerin ürettiğini iddia ettikleri bu vahiy gibi “on sûre” getirmelerini meydan okumaktadır. Mekke dönemindeki sûrelerde yer alan meydan okuma ifadeleri karşısında sözü edilen işlem muhataplar tarafından yerine getirilemeyince, bu defa Medine döneminde konu yeniden “bir sûre” üzerinden gündeme getirilmektedir. Bakara 2/24’te bunun başarılamadığı ve ebediyyen de başarılamayacağı beyan edilerek, bu konuda karşıt güçlere meydan okuma durumu geçerliliğini sürdürmektedir.

Ne o gün birisi çıkıp bu meydan okumaya cevap verebilmiştir, ne de daha sonra başkaları! Bu gerçekten hareketle, Velîd ve onun gibi müşriklerin, vahye karşı düşmanca tutumlarında her defasında mağlup olmaya mahkûm oldukları bilinmelidir. Kalem 68/41’de geçtiği gibi, bu istek, muhataplardan imkânsızı isteme şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(45)

ııı. Vahyin Kaynağına Karşı Teslimiyet Gereği

فَاِلَّمْ يَسْتَج۪يبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّمَآ اُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ وَاَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Size cevap veremezseler, bilin ki (Kur’an) ancak Allah’ın ilmiyle indirilmiştir ve O’ndan başka ilah yoktur. Artık siz müslüman oluyor musunuz?”

Âyetteki فَاِلَّمْ يَسْتَج۪يبُواfe inlem yestecîbû fiili “eğer cevap veremezlerse”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; فَاعْلَمُوٓا fa‘lemû emri “bilin”; اَنَّمَآ اُنْزِلَ ennemâ ünzile ifadesi “mutlak surette indirildi”; بِعِلْمِ اللّٰهِ bi ‘ılmillâhi ifadesi “Allah’ın bilgisiyle”;وَاَنْ لَآ اِلٰهَ ve en lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah olmadığı”; اِلَّا هُوَ illâ hüve istisnası “O’ndan başka”; فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ fe hel entüm müslimûne ifadesi ise “artık siz müslüman oluyor musunuz?” demektir.

Burada Yüce Allah’ın meydan okumasına müşriklerin cevap verememesi ve sonrası gündeme getirilmektedir.

1.فَاِلَّمْ يَسْتَج۪يبُوا لَكُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّمَآ اُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ وَاَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Size cevap veremezseler, bilin ki (Kur’an) ancak Allah’ın ilmiyle indirilmiştir ve O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah önceki âyette öncelikle müşriklere, sonrasında ise bütün zamanların inkârcılarına meydan okuyup Kur’ân gibi on sûre getirmelerini isteyince, muhataplar buna olumlu cevap verememişlerdi. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu hususa dikkat çekilmekte, tıpkı Bakara 2/24’te olduğu gibi inkârcıların bu meydan okuma karşısında çaresiz kaldığı beyan edilmektedir.

a) Âyette geçen فَاِلَّمْ يَسْتَج۪يبُوا لَكُمْ “Eğer (onlar) size cevap veremedilerse” ifadesindeki muhataplar iki türlü yorumlanabilir:

ı. Burada sözü edilenler öncelikle başta Hz. Peygamber olmak üzere müminler olabilir. Bu durumda “onlar yani müşrikler sizin meydan okumanıza karşılık veremedilerse” manası devreye gimiş olur.(46) Buradaki لَكُمْ leküm ifadesinden maksat Hz. Peygamber olunca, onun yüceltilmesi kast edilmiş olabilir. Zira Kasas 28/50’de bu defa leke şekilde ifade tekil geçmektedir.(47)

ıı. Âyetteki muhataplar müşrikler de olabilir. Bu durumda da önceki âyette yer alan “De ki: Eğer (iddianızda) doğru iseniz Allah’tan başka, gücünüzün yettiklerini çağırın da onun benzeri uydurulmuş on sûre getirin” cümle gereği, maksat yardımcılarının müşriklere olumlu cevap verememeleri olur. Yani eğer yardımını istediğiniz putlar veya ortaklarınız size olumlu cevap verememişlerse, o zaman bilin ki Kur’ân beşer kaynaklı değil, aksine Yüce Allah’ın bilgisi ile indirilmiştir ve O’ndan başka da hiçbir ilah yoktur.(48)

Bu arada şu hususa dikkat çekmekte de yarar görmekteyiz: Âyetin başındaki فَاِلَّمْ fe illem ifadesinin açılımı لَمْ فَاِنْ fe in lem şeklindedir ve bilinen anlamda şart manası vermektedir. Lem edatının geniş zamanı geçmiş zamana çeviren etkisi nedeniyle burada söz konusu edilen anlam sadece geleceğe dönük “eğer cevap veremezlerse” değil de aynı zamanda “eğer cevap veremedilerse” manasını da içermektedir.

Böylece daha önce İsrâ’ 17/88 ve Tûr 52/34’teki meydan okumalara da cevap veremedikleri ortaya çıkmış olmaktadır. Bir taraftan önceki meydan okuma cümlelerine karşı cevap veremedikleri görüldüğü gibi, diğer taraftan da Son Saat’e kadar bu acziyet devam edecektir; çünkü bu sözler tarihsel değil, evrensel manada mesajını sürdürmektedir.

c) فَاعْلَمُوٓا اَنَّمَآ اُنْزِلَ بِعِلْمِ اللّٰهِ وَاَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “Bilin ki (vahiy/Kur’ân) ancak Allah’ın ilmiyle indirilmiştir ve O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur.” Müşriklerin meydana okumaya olumlu cevap verememeleri durumunda onlara yönelik bir bilgilendirilme yapılmakta ve artık inadı bırakıp Kur’ân’ın Yüce Allah’ın ilmi gereği ve O’nun tarafından indirildiğini kabul etmeleri gerektiği, çünkü O’ndan başka da ilâh olmadığını bilmeleri kendilerinden istenmektedir. Burada geçen tevhîd mesajı herhangi bir ilâhî mesaj gönderebilecek yegâne gücün Yüce Allah olduğunu, başka hiçbir gücün ve makamın böyle bir imkânının bulunmadığını vurgulamayı amaçlamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde maksat müşriklerin imana gelmelerini ve vahyin insan kaynaklı değil, ilâhî kaynaklı olduğunu benimsemelerini sağlamaktır; böylece inkârcıların inkârlarını, müşriklerin de şirki terk edip tevhide gelmelerini temin etmektir. İşte meydan okumalar yapıldıktan sonra, inkârcılar buna karşılık veremeyince bu defa asıl konu gündeme getirilmekte ve Kur’ân’ın Yüce Allah’ın bilgisi dâhilinde indirildiği ve O’ndan başka gerçek bir ilah olmadığı vurgulanmış olmaktadır. Âyette geçen بِعِلْمِ اللّٰهِ bi ‘ılmillâhi ifadesi “Allah’ın emriyle ve O’nun izniyle” manasında yorumlanmıştır. Hatta başka bazı âlimlerimiz de buradaki bâ/bi harfini min manasında kabul ederek maksadı “Allah’ın ilminden” şeklinde anlamışlardır.(49)

2. فَهَلْ اَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Artık siz müslüman oluyor musunuz?” Yüce Allah delilleri sunduktan ve inkârcılara da meydan okuduktan sonra artık onların gerçeğin bilgisini kabul etmeleri gerektiğini beyan etmek üzere “artık müslüman mısınız?” demektedir. Bu ifadedeki هَلْ hel soru edatı bir teşvik manası içerebilir ve “haydi müslüman olsanıza artık” manası söz konusu olabilir. Dahası buradaki hitabın emir konumunda olduğu ve “artık müslüman olun” manasının kast edildiği de belirtilmektedir.(50) İmâm Mücâhid’den gelen bir rivayete göre, buradaki hitap müslümanlaradır; imanlarının devamlı ve daha da güçlü olmasının sağlanması amaçlanmış olabilir.(51)

b) Dünya Hayatını Tercihin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 15-17. âyetlerinde dünya hayatını ve nimetlerini isteyenlere bunların verileceğini, ancak âhirette ateş azabından başka nasiplerinin bulunmadığını, çünkü dünyada yapıp ettiklerinin mahşerde bâtıl bir şekilde yok edileceğini beyan etmektedir. Ardından, hak ve hakikat ehli ile bâtılın peşinden koşanların mukayesesini yapmakta, Hz. Mûsâ’nın önderliğini ve rehberliğini hatırlatmakta, vahiyden hiçbir şekilde şüphe duyulmaması gerektiğini belirterek, insanların çoğunun bu gerçeğin farkına varmadığını dile getirmektedir.

ı. İnkârcılara Dünyalıkların Verilmesi

مَنْ كَانَ يُر۪يدُ الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا وَز۪ينَتَهَا نُوَفِّ اِلَيْهِمْ اَعْمَالَهُمْ ف۪يهَا وَهُمْ ف۪يهَا لَا يُبْخَسُونَ “Kim dünya hayatını ve süsünü isterse, işlerinin karşılığını orada onlara tam olarak veririz ve orada onlar hiçbir zarara uğratılmazlar.”

Âyetteki مَنْ كَانَ يُر۪يدُ men kâne yürîdü ifadesi “her kim isterse”; الْحَيٰوةَ الدُّنْيَا el-hayâte’d-dünyâ tamlaması “yakın hayatı, dünya hayatını”; وَز۪ينَتَهَا ve zînetehâ tamlaması “ve onun süsünü”; نُوَفِّ nüveffi fiili “karşılığını tam veririz”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum tamlaması “onların amellerini, işlerini”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; لَا يُبْخَسُونَ lâ yubhasûne edilgen fiili ise “zarara uğratılmazlar” demektir.

Burada dünya hayatını tercih edenlere hak ettiklerinin dünyada verileceği gündeme getirilmektedir.

1. Âyette kast edilenler mutlak manada ahireti inkâr eden kâfirlerdir; çünkü bir sonraki âyette bunların ateş azabından başka âhiretten hiçbir nasiplerinin olmayacağı bildirilmektedir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre âyet “kıble ehli”, Hasan el-Basrî’ye göre ise “kâfirler ve münafıklar” hakkında indirilmiştir.(52)

Yüce Allah sunduğu onca delile rağmen, yine de inkârı tercih edenlere dikkat çekmekte ve her kim dünya hayatıyla onun süsünü tercih ederse onlara dünyada davranışlarının karşılığını vereceğini ve kendilerinin dünyada mağdur edilmeyeceğini bildirmektedir. Hayatı sadece dünyadan ibaret sayan bu tiplerin haklarının yenmeyeceği, emek ve gayretlerinin karşılıksız bırakılmayacağı, haklarının ertelenip ötelenmeyeceği, çalışmalarının karşılığının kendilerine tastamam verileceği bildirilmekte, böylece ilâhî kudretin inanmasalar dahi dünya hayatında çalışanları mağdur etmeyeceği beyan edilmektedir. Dünya hayatını tercih edenlere dünyada yaptıklarının tastamam verilmesinin nedeni, mahşere hiçbir şeylerinin aktarılmayacağı içindir.

2. Yapılanların karşılıklarının verilmesi veya görülmesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır. Bu bağlamda ilgili hususların bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim ahiret kazancını istiyorsa, onun kazancını arttırırız. Kim de dünya kârını istiyorsa ona da dünyadan bir şeyler veririz. Fakat onun ahirette bir nasibi olmaz.” Bu âyette imanlıların dünyada yaptıklarının karşılığının kendilerine mahşerde arttırılarak verileceği, inkârcıların dünyada yaptılarının karşılığının kendilerine dünyada verileceği, ancak âhirette böylelerinin hiçbir nasiplerinin olmayacağı bildirilmektedir.

Bir başka bilgi de İsrâ’ 17/18-19’da şu şekildedir: “Her kim bu çarçabuk geçen (dünyayı) isterse, ona, yani (helakini) dilediğimiz kimseye (isteğinin tamamını değil), dilediğimiz kadarını dünyada hemen veririz. Sonra da onu, kınanmış ve kovulmuş olarak gireceği cehenneme sokarız. Her kim de âhireti diler ve (Allah’a) inanan ve (O’na güvenen) olarak gayret sarfederse, işte asıl bunların çalışmaları değerlidir.” Bu âyetlerde de önceki âyette olduğu gibi dünya ve âhiret mukayesesi yapılmakta, dünyaya göre âhiretteki ödüllerin çok daha fazla ve kalıcı olduğu ifade edilmektedir.

Bu vesileyle hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Âl-i İmrân 3/145’tedir: “Hiçbir kimse yok ki, ölümü Allah’ın iznine bağlı olmasın. (Ölüm), belli bir süreye göre yazılmıştır. Her kim, dünya nimetini isterse, kendisine ondan veririz; kim de âhiret sevabını isterse, ona da bundan veririz. Biz şükredenleri mükâfatlandıracağız.” Bu âyette de benzer ifadeler ve benzer mesajlar söz konusu edilmektedir.

ıı. İnkârcıların Âhiretten Nasipsizliği

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا النَّارُ وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا ف۪يهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “İşte onlar, ahirette kendileri için ateşten başka hiçbir şey olmayanlardır. (Dünyada) yaptıkları boşa gitmiştir; yapmakta oldukları şeyler de batıldır.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâikellezîne ifadesi “işte onlar (şu kişilerdir)”; لَيْسَ لَهُمْ leyse lehum ifadesi “onlar için yoktur, onlar kendileri için (şu şey, ceza) olmayanlardır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; اِلَّا النَّارُ ille’n-nâru istisnası “ateşten başka bir şey”;وَحَبِطَ ve habita fiili “ve silindi, yok oldu, yok olacak”;مَا صَنَعُوا mâ sane‘û ifadesi “yaptıkları şeyler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَبَاطِلٌve bâtılun sözcüğü “ve batıldır, geçersizdir”; مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeyler” demektir.

Burada âhirete inanmayanların oradaki feci durumu gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ لَيْسَ لَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ اِلَّا النَّارُ “İşte onlar, ahirette kendileri için ateşten başka hiçbir şey olmayanlardır.” Âyette geçen لَيْسَ leyse ve اِلَّا illâ kullanımı bir hasr/kasr yani “vurgulu” mana vermektedir ve inkârcılara âhirette ateşten başka bir şeyin verilmeyeceği ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah sadece dünyayı tercih edip mahşeri ve orada yaşanacakları inkâr edenlerin âhirette ateş azabından başka hiçbir paylarının bulunmadığını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Şûrâ 42/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Kim de dünya kârını istiyorsa ona da dünyadan bir şeyler veririz. Fakat onun ahirette bir nasibi olmaz.” Benzer şekilde Bakara 2/200’de de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan öyleleri var ki: ‘Ey Rabbimiz! Bize dünyada ver’ derler. Böyle kimselerin ahiretten hiç nasibi yoktur.” Bu iki âyette de mâ ile min edatları kullanılarak inkârcıların mahşerde olumlu anlamda hiçbir paylarının olmayacağı bildirilmiş olmaktadır.

2. وَحَبِطَ مَا صَنَعُوا ف۪يهَا وَبَاطِلٌ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “(Dünyada) yaptıkları boşa gitmiştir; yapmakta oldukları şeyler de batıldır.” Yüce Allah inkârcıların mahşerde çok korkunç bir şekilde bulunacaklarını, dünyada yapmış olduklarının hepsinin silinip gitmiş olacağını ve yaptıklarının bâtıl olup boşa çıkacağını haber vermektedir.

Ahkâf 46/20’de belirtildiği gibi, bu hayatta kendilerince birtakım iyilikler yapanlar onları mahşerde karşılarında bir huzur ve esenlik sebebi olarak göremeyince onlara şöyle denilecektir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız, onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azap göreceksiniz!”

Konuyla ilgili bir başka âyet grubu da Kehf 18/103-105’te şöyledir: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).”

Yüce Allah yaptıklarını güzel sanan, ancak dünya hayatındaki amelleri boşa gidenlerin Rablerinin âyetlerini inkâr ettiklerini ve O’na kavuşmayı yani O’nun huzurunda hesap vermeyi reddettiklerini ifade ettikten sonra, bu kişilerin bütün amellerinin de mahşerde silinmiş olacağını haber vermektedir.

Yüce Allah’ın âyetlerini ve O’nunla karşılaşmayı, yani O’na hesap vermeyi inkâr edenlerin amellerinin silinip yok olacağını ifade ederek, imansız bir şekilde yapılan işlerin sonuca etki sağlamayacağını öğretmeyi amaçlamaktadır. Bir insan inkârcıysa artık onun davranışlarının olumlu bir anlamı olamaz. Çünkü inanmadığı bir kudretten olumlu karşılık beklemek akılkârı değildir. Bu durum kayıt yaptırmadığı okuldan diploma almak isteyenin haline benzer.

Yüce Allah’ın bütün emir ve yasaklarını inkâr edenler aslında O’nun huzurunda hesap vereceğine de inanmayanlardır. Yüce Allah’a ulaşmanın yeri âhiret olduğu için müfessirlerimiz de bu konuyu böyle yorumlamışlardır.(53) Bu konuda A‘râf 7/147. âyet gayet açıktır ve bu tür âyetleri onun ışığında anlamak gerekmektedir. İşte bu gibilerin bütün amelleri silinmiş olacaktır. Kur’ân’da bu noktada pek çok âyet vardır.(54)

Yüce Allah kâfirlerin ve müşriklerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(55) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(56) habitat,(57) tahbeta(58) ve yahbeta(59) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

ııı. Hakikati Benimseyenlerin Durumu

اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّه۪ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِه۪ كِتَابُ مُوسٰىٓ اِمَامًا وَرَحْمَةً اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ وَمَنْ يَكْفُرْ بِه۪ مِنَ الْاَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلَا تَكُ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْهُ اِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “Rabbi tarafından apaçık bir delil üzere olan ve kendisini O’ndan (Rabbinden) bir şahidin tilâvet ettiği (takip ettiği), ayrıca kendisinden önce önder ve rahmet olarak Musa’nın Kitabı (elinde) bulunan kimse (inkârcılar gibi) midir? Bunlar, ona (Kur’an’a) inanırlar. O gruplardan hangisi onu inkâr ederse işte cehennem ateşi onun varacağı yerdir. Bundan şüphen olmasın! Şüphesiz ki bu, Rabbin tarafından (bildirilmiş) gerçektir fakat insanların çoğu inanmazlar.”

Âyetteki اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ efemen kâne ‘alâ beyyinetin ifadesi “bir delil üzere olan kişi mi”;مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun kendi Rabbinden”; وَيَتْلُوهُ ve yetlûhu fiili “ve onu takip etmekte (olan)”; شَاهِد şâhidün kelimesi “bir şahit”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَمِنْ قَبْلِه۪ ve min kablihî ifadesi “ve ondan önce vardır”;كِتَابُ مُوسٰى kitâbu mûsâ tamlaması “Mûsâ’nın kitabı”;اِمَامًا imâmen kelimesi “önder olarak”;وَرَحْمَةً ve rahmeten sözcüğü “ve merhamet olarak”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike sözcüğü “işte onlar”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili “iman ederler”; بِه bihî ifadesi “ona”; وَمَنْ يَكْفُرْ ve men yekfur ifadesi “inkâr eden(ler), her kim inkar ederse”; بِه bihî ifadesi “onu”; مِنَ الْاَحْزَابِ mine’l-ahzâbi ifadesi “o gruplardan”; فَالنَّارُ fe’n-nâru kelimesi “ateş”; مَوْعِدُهُ mev‘ıdühû tamlaması “onun varacağı yer(dir)”;فَلَا تَكُ fe lâ tekü emri “sakın olma”; ف۪ي مِرْيَةٍ fî miryetin ifadesi “şüphe içinde”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak(tır), gerçek(tir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne kelimesi “ve lakin, ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili ise “inanmazlar” demektir.

Burada önceki âyetlerdeki kişilerin tersine, hakikatin izini sürenler ve inkârcıların feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّه۪ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ وَمِنْ قَبْلِه۪ كِتَابُ مُوسٰىٓ اِمَامًا وَرَحْمَةً اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ “Rabbi tarafından apaçık bir delil üzere olan ve kendisini O’ndan (Rabbinden) bir şahidin tilâvet ettiği (takip ettiği), ayrıca kendisinden önce önder ve rahmet olarak Musa’nın Kitabı (elinde) bulunan kimse (inkârcılar gibi) midir? Bunlar, ona (Kur’an’a) inanırlar” Yüce Allah Kur’ân’daki mesânîlik özelliği gereği, bu defa sözü olumlu yani imanlı kişilere getirmekte ve onların hak ve hakikatten yana olup imanı tercih ettiklerini, bu sebeple diğerleri gibi olamayacaklarını beyan etmektedir.

a) اَفَمَنْ كَانَ عَلٰى بَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّه۪ “Rabbin tarafından (gelmiş) açık bir delile dayanan kişi (inkârcı olan diğerleriyle bir midir?)” Âyette mukayeseye konu edilen kişinin ismi verilmediği için herhangi bir isim vermeye gerek yoktur; özellikle bu kişinin Abdullah b. Selâm olduğunu söylemek hiçbir şekilde doğru olamaz; çünkü bu sahâbî Mekkeli değil, Medine müslümanlarındandır.(60)

Yüce Allah bu ayette evrensel anlamda bir mukayeseye ‘inanan-inkârcı karşılaştırmasına’ yer vermekte ve Hakkı tercih eden insanın çeşitli özelliklerini belirtmektedir. Önceki ayetlerde nankör insanların huzuru, geçici dünya hayatının süsünde aradıkları, Allah’ın da yaptıklarının karşılığı olarak onları bu dünya nimetleriyle nimetlendirdiği ve bu konuda da zarara uğratılmayacakları bildirilmektedir. Burada akla şu soru gelebilir: ‘‘Neden Allah kendine inanmayan insanları da bu dünyada nimetlendirmektedir?’’ Bu durum iki şekilde yorumlanabilir. İlki, Yüce Allah inkârcıların yaptıkları iyi işlerin karşılığı olarak kendi tercihleri olan dünya nimetlerini onlara vermektedir. Şurası çok iyi bilinmelidir ki; Allah’ın Rahman sıfatıyla kullarına bahşettiği dünya nimetleri, kulların hakkı değil Allah’ın onlara olan lütfudur (hediyesidir). Yaptıkları iyiliğin karşılığını dünyada alan inkârcı insanlara ahirette de haksızlık edilmeyecek ve inkârlarından dolayı yerleri cehennem olacaktı. Aslında bu yorum, farklı bir sorunun ‘Allah’a inanmayan ama bu dünyada iyi işler de yapan insanlar cehenneme mi gidecek?’’ cevabını da içermektedir. İkinci yorum ise Yüce Allah inkârlarında sebat eden, kalpleri mühürlenmiş inkârcıların azgınlıklarını artırmak ve öbür dünyada cehennemdeki yerlerini sağlamlaştırmak için onlara nimet vermektedir.

Buna karşılık olarak, olumlu kişilerin özellikleri bağlamında bunların “Rablerinden gelen bir beyyine’ye dayandıkları” beyan edilmektedir. Burada sözü edilen بَيِّنَة beyyineh kelimesi “apaçık bir delil”, “kesin bilgi”, “gerçeği gösteren belge”, “vahiy” gibi anlamlar içermektedir. Dahası, bazı âlimlerimiz bu kelimeyi “beyân, naklî ve aklî deliller”,(61) “Hz. Peygamber”(62) şeklinde yorumlamışlardır. Ayrıca söz konusu kelimeye “akıl, iz‘ân” manası da verilmiştir.(63)

Bizce de devam eden ifadelere bakılınca, buradaki maksadı “aklî ve naklî delil(ler)” olarak anlamak daha doğrudur; çünkü peşinden “vahiy” yani “Kur’ân” ve “Hz. Mûsâ’nın kitabı” gelmektedir. İnsanlar vahyin verdiği bilgileri akıllarıyla anlar ve muhakeme ederler; sonrasında ise ona inanırlar. Bu nedenle, âyette sözü edilen beyyineyi daha çok böyle bir muhakeme olarak yorumlamayı tercih etmekteyiz.

Âyette mukayeseye konu edinilen olumsuz kişiye dair bilgi verilmemektedir; çünkü cevap son derece açıktır. Bu tür mukayese içerikli kullanımların Kur’ân’da oldukça fazla örneği vardır.(64) Ayrıca bu tür mukayeselerde karşı tarafın açıkça zikredildiği örnekler de vardır. Üç örnek zikretmekle yetinelim: Ra‘d 13/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden sana indirilenin hak olduğunu bilen kimse, (inkâr eden) kör kimse gibi olur mu? (Fakat bunu) ancak akıl sahipleri anlar.”

Secde 32/19’da şöyle bir ifade vardır: “Öyle ya, mümin olan, yoldan çıkmış kimse gibi midir? Bunlar elbette bir olamazlar.” Ayrıca Muhammed 47/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Rabbinden apaçık bir delil üzerinde bulunan kimse, kötü işi kendisine güzel görünen ve heveslerine uyan kimse gibi olur mu?” Bu ve benzer örneklerden hareket ederek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de bir mukayeseye yer verildiğini ve olumsuz insan tipinin zikredilmediğini rahatlıkla ifade edebiliriz.

b) وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِنْهُ “Kendisini O’ndan (Rabbinden) bir şahit tilâvet etmektedir (takip edip izlemektedir).” Burada geçen يَتْلُوا yetlû yani tilâvet kelimesi “takip etmek” manasına gelmektedir. Tefsirimizin Giriş kısmında da belirttiğimiz üzere, buradaki tilâvet “takip etmek” demektir. Tıpkı Şems 91/2’de Ay’ın Güneş’i tilâvetinin Ay’ın Güneş’i takibi manasında olduğu gibi. Anlaşılıyor ki her tilâvet kelimesi “okumak, aktarmak” manasına gelmemektedir.

Buradaki شَاهِد şâhid kelimesi ise “Kur’ân, İncîl, Hz. Cebrâîl, Hz. Peygamber” gibi anlamlarda yorumlanmıştır.(65) Bu kelime, önceki cümlede geçen beyyineh kelimesi “vahiy, Kur’ân” anlamına alınırsa, sonrasında gelen “Hz. Mûsâ’nın kitabı” ifadesi nedeniyle “İncîl” olarak yorumlanabilir. Buna göre, söz konusu olumlu kişi hem Kur’ân’a, hem İncîl’e hem de Hz. Mûsâ’nın kitabına göre doğru bir tercihte bulunmuş demektir.

Bu kelimeye Cebrâîl (as) manası da verilebilir. Bu durumda vahyin Hz. Cebrâîl tarafından Hz. Peygamber’e tilaveti yani okunup aktarılması kast ediliyor demektir.

Maksadı Hz. Peygamber olarak da anlayabiliriz. Buna göre, söz konusu imanlı kişi hem aklî delilleri hem de onları içeren vahyi aktaran Hz. Peygamber’in şahitliğini takip etmiş olur.

Bu yaklaşımla uyumlu olacak şekilde maksadı “vahiy” yani “Kur’ân” olarak anlamak da mümkündür ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Rabbinden apaçık bir delil ve belge üzere olup aklî delillerle hareket eden, beraberinde vahyin şahitliği kendisini destekleyen kişi söz konusu ediliyor demektir. Bu durumda âyette geçen yetlû fiili de tıpkı Şems 91/2’de de geçtiği gibi “takip etmek, izlemek” manasına alınmış olur.(66)

c) وَمِنْ قَبْلِه۪ كِتَابُ مُوسٰىٓ اِمَامًا وَرَحْمَةً “(Ayrıca) kendisinden (Kur’ân’dan) önce, bir önder ve bir rahmet olarak Mûsâ’nın Kitab’ı (elinde bulunan kimse).” Yüce Allah hakikati tercih eden kişinin üçüncü özelliğini “Hz. Mûsâ’nın kitabıyla da desteklenmiş olmak” şeklinde belirlemiştir. Buna göre, hak ve hakikati yani imanı tercih eden kişinin önceki vahiylerde de yer alan esasları takip ettiği ve o dönemlerde yaşayan imanlı kişilerin yolunu izlediği beyan edilmiş olmaktadır. Ayrıca Kur’ân hakikatlerinin önceki ilahi mesajlarla aynı içeriğe sahip olduğu ve ilâhî prensiplerin aynı kaynaktan geldiği,(67) dolayısıyla Hz. Peygamber’in de önceki peygamberlerin izini takip ettiği(68) ortaya konulmuş olmaktadır.

Âyette Tevrat’tan değil de Hz. Mûsâ’ya verilen el-Kitâb’dan söz edilmektedir. Çünkü Kur’ân’da Tevrât’ın Hz. Mûsâ’ya verildiğinden bahis yoktur; ona Tevrât’ın bazı bölümleri manasında el-Kitâb’ın verildiği belirtilmektedir. Burada da aynı durum görülmektedir.

Ahkâf 46/12’de de geçtiği üzere, Hz. Mûsâ’ya verilen Kitâb’ın imâm ve rahmeh şeklinde iki özelliğine dikkat çekilmektedir. Kitab’ın imâm olması “rehber, önder”; rahmeh olması ise “nimet, rahmet, merhamet göstergesi” manasına gelmektedir. Esasında bütün vahiyler bu iki sıfata sahip olarak şekillendirilmiş ve insanlığa gönderilmiştir.

İnsanlar vahyi imam edinmekle onu önder ve rehber edindiklerini, böylece sahiplerini mahşerdeki azaptan kurtaracak,(69) onları cennete götürecek ilâhî nimet ve rahmetle de buluşturulmuş olduklarını bilmelidirler. Vahiy hem önderdir; hem de Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği büyük bir nimet, rahmet ve merhamet tecellisidir. Vahyin imamlığını, rehberliğini, onunla elde edilen nimet ve rahmeti kendisine ilke edinen yiğitlere selam olsun.

d) اُو۬لٰٓئِكَ يُؤْمِنُونَ بِه۪ “Bu kişiler ona (Kur’an’a) inanırlar.” Yüce Allah’ın katından gelen aklî ve naklî bir delile sarılıp onu takip eden vahyin şahitliğini esas alan, öncesindeki ilâhî mesajla da uyumlu olacak şekilde bir yol tutturan kişilerin bu vahye yani Kur’ân’a iman ettikleri bildirilmektedir. Demek ki bu kişiler vahyi Hz. Peygamber’in iftira ettiğini iddia edenlerin aksine, akıl ve izanlarını doğru kullanmış, önlerinde de arkalarında da iki kutsal şahide tutunmuş yiğitlerdir. Bu kişiler İsrâ’ 17/107-109, Kasas 28/52-54, ‘Ankebût 29/47 ve Hadîd 57/28-29’da sözü edilen “kitap ehlinden müminleri” de içerecek şekilde son ümmet içerisindeki “bütün zamanların imanlılarını, müslümanlarını” kapsamına almaktadır.

2. وَمَنْ يَكْفُرْ بِه۪ مِنَ الْاَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ “O gruplardan hangisi onu inkâr ederse işte cehennem ateşi onun varacağı yerdir.” Yüce Allah hangi hiziplerden, gruplardan, zümrelerden olursa olsun, vahyi yani Kur’ân’ı inkâr edenlerin varacağı yerin ateş azabı olacağını haber vermektedir. Ra‘d 13/36’da da belirtildiği gibi, kitap ehlinden birtakım gruplar Kur’ân’ı veya bir bölümünü inkâr etmişlerdi. İster kitap ehlinden, isterse farklı gruplardan olsun, vahyin bir bölümünü veya tamamını inkâr edenlerin yeri cehennem olacaktır. Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’de dikkat çekilen husus da budur.

Âyette geçen ve “grup” anlamındaki el-hızb kelimesinin çoğulu olan الْاَحْزَاب el-ahzâb kelimesi “gruplar” manasına gelmekte ve hakikate karşı düşmanca birleşmiş kişileri, kâfirleri ifade etmektedir.(70) Kelime çoğul getirildiği için bunu belli tekil şahıslarla özdeşleştirmek manayı daraltmak manasına gelir. Bu nedenle, biz maksadın genel anlamda bütün inkârcıları içerdiği kanaatindeyiz. Bu inkârcıların مَوْعِد mev‘ıd’i yani “onlara vaad edilen yer, varacakları son durak” elbette ateş yani cehennem olacaktır. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd sûresinin 16. âyetinde de böylelerinin âhirette ateş azabından başka hiçbir paylarının olmayacağı beyan edilmektedir.

Vahyi inkâr etmek elbette onu tebliğ eden Hz. Peygamber’in risaletini de inkârdır. Bu nedenle, Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Beni duyan herhangi bir Yahûdî veya Hıristiyan eğer bana iman etmezse o mutlak sûrette ateş ehlinden olur.”(71) Bu ifadede yer almasa da inkârcı bütün grupların bu kapsamda olduğunu söyleyebiliriz. Sa‘îd b. Cübeyr’in de isabetle vurguladığı gibi, Hz. Peygamber söylediği sözlerini elbette âyetlerden anladığı mesajlarla ilişkilendirdiği için bu hadisin kaynağının bu âyet olduğunu söylemekte yarar vardır.(72)

3. فَلَا تَكُ ف۪ي مِرْيَةٍ مِنْهُ اِنَّهُ الْحَقُّ مِنْ رَبِّكَ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يُؤْمِنُونَ “Bundan şüphen olmasın! Şüphesiz ki bu, Rabbin tarafından (bildirilmiş) gerçektir fakat insanların çoğu inanmazlar.” Bir benzeri de Hûd 11/109’da geçen فَلَا تَكُ fe lâ tekü ifadesinin aslı فَلَا تَكنْ fe lâ tekün şeklindedir. Kelimenin sık kullanımı nedeniyle sonundaki nûn harfi düşürülmüştür.

Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanlara hitap etmekte, vahyin kaynağından ve doğruluğundan kesinlikle şüphe duymamak gerektiğini, çünkü onun Yüce Allah tarafından gönderilmiş bir gerçek olduğunu, ancak insanların çoğunun bu gerçeğe iman etmemekte ısrarcı olduklarını beyan etmektedir.

Kur’ân’da beş kez(73) geçen مِرْيَة miryeh kelimesi “şüphe, kuşku, tereddüt, bocalama” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kelime “mutlak şüphe” anlamındaki şekk’ten; “yakîne ulaştırmayan bilgiye dayalı ‘ya doğruysa’ endişesi taşıyan kuşku” manasındaki rayb’den farklıdır.(74) Ayrıca âyette geçen مِنْهُ minhu ifadesinden maksadın mutlak manada “hakikat, vahiy, risalet” değil de bu cümlenin öncesinde yer alan mahşerdeki “ateş azabı” olma ihtimali de elbette vardır;(75) ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

Bu ifade gereği, Hz. Peygamber’in kendisine iletilen vahiyden şüphede olduğu gibi bir mana akla gelmemelidir. Nitekim Yûnus 10/94’de de ele aldığımız gibi, bu tür ifadelerde maksat Hz. Peygamber’in şahsında diğer insanları uyarmaktır. Zira Yüce Allah ezeli ilmiyle vahyini kimin yalanlayacağını, kimlerin de yalanlamayacağını gayet iyi bilmektedir. Bu nedenle, vahiyden şüphe duyacak herhangi birini peygamber olarak görevlendirmesi akla ziyan bir kabüldür.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/94’te şöyle buyrulmaktadır: “Eğer sana indirdiğimizden kuşkuda isen, senden önce el-Kitâb’ı (Tevrât’ı) okuyanlara sor! Andolsun ki, Rabbinden sana hak gelmiştir. Sakın şüphecilerden olma!” İşte buradaki hitap her ne kadar Hz. Peygamber’e ise de âyetin sonundan da anlaşılacağı gibi maksat diğer insanlardır.

Aynı şekilde maksadı doğru anlayabilmemiz için Yûnus 10/104’teki bilgilere de kulak vermeliyiz. Âyet mealen şöyledir: “De ki: Ey insanlar! Benim dinimden şüphede iseniz, (bilin ki) ben Allah’ı bırakıp da sizin taptıklarınıza tapmam; fakat ancak sizi öldürecek olan Allah’a kulluk ederim. Bana müminlerden olmam emrolundu.” İşte bu âyetten anlaşıldığına göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette şeklen hitap Hz. Muhammed’e olsa da asıl muhataplar bu vahiyden şüphe duyan inkârcılardır ve bu şüphelerinden vazgeçmeleri kendilerinden istenmektedir.

Âyetin vermek istediği mana, Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’in vahyi iftira ettiği şeklindeki suçlamalarına karşı apaçık delillerin de desteğiyle vahyin kaynağından ve doğruluğundan mutlak olarak emin olması gerektiğiyle ilgilidir. Onlar inansa da inanmasa da Hz. Peygamber ve müminler vahye iman etmeye ve onun belirlediği gibi yaşamaya devam etmelidirler. “İnsanların çoğunluğunun inanmaması” ifadesi başta Yûsuf 12/103 ve 106 olmak üzere pek çok âyetle uyumludur.

Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(76)

c) Yüce Allah’a İftiranın Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 18-20. âyetlerinde Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğunu, mahşerde özel bir yargılamaya tâbi tutulacaklarını, şahitlerin onlar aleyhinde şahitlik yapacaklarını, yalan konuştukları için lanetin onlar üzerine olacağını, çünkü insanları Allah yolundan engellediklerini, o yolu eğri büğrü gösterdiklerini, aslında âhirete de inanmadıklarını beyan etmektedir. Ardından, “Onlar yeryüzünde (Allah’ı) âciz bırakacak değillerdir; onların Allah’tan başka (yardım isteyecekleri) dostları da yoktur. Azap onlar için katlanacaktır. Çünkü onlar (gerçekleri) ne görebiliyorlar ne de kulak veriyorlardı” buyurarak inkârcıların acizliğine vurgu yapmaktadır.

ı. Allah’a İftira Edenlerin En Zalim Oluşu

وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا اُو۬لٰٓئِكَ يُعْرَضُونَ عَلٰى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْاَشْهَادُ هٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلٰى رَبِّهِمْ اَلَا لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظَّالِم۪ينَ “Allah’a yalan uydurandan daha zalim kim olabilir ki! Onlar (mahşerde) Rablerine sunulacaklardır. Şahitler de ‘İşte bunlar, Rablerine karşı yalan uyduranlardır!’ diyeceklerdir. Dikkat edin! Allah’ın laneti, o zalimlerin üzerinedir!”

Âyetteki وَمَنْ اَظْلَمُ ve men azlemu ifadesi “daha zalim kimdir ki”; مِمَّنِ افْتَرٰى mimmen ifterâ ifadesi “iftira edenden”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; كَذِبًا keziben kelimesi “yalan”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يُعْرَضُونَ yu‘radûne edilgen fiili “sunulurlar, sunulacaklar”; عَلٰى رَبِّهِمْ ‘alâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine”;وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve (şöyle) derler, diyecekler”; الْاَشْهَاد el-eşhâdü sözcüğü “(mahşerdeki) şahitler”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “işte şunlar”; الَّذ۪ينَ كَذَبُوا ellezîne kezebû ifadesi “yalanlayanlar(dır), yalanlamış olanlar(dır)”; عَلٰى رَبِّهِمْ ‘alâ rabbihim ifadesi “onların kendilerinin Rabbini”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin, bilin ki”; لَعْنَةُ اللّٰهِ la‘netüllâhi tamlaması “Allah’ın laneti”; عَلَى الظَّالِم۪ين ‘ale’z-zâlimîne ifadesi ise “o zalimlere(dir), haksızlık edenlere(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin akıbetleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ اَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا “Allah’a yalan uydurandan daha zalim kim olabilir ki!” Yüce Allah bu âyette kendisine yalan isnadından bulunanları en zalimler olarak tanıtmaktadır.

A‘râf 7/37’de de açıkladığımız üzere, âyetin başındaki مَنْ men edatı cevabı beklenen bir soru manası vermemekte, aksine Allah’a iftira edenlerin en zalimler olduğu manasını cümleye katmaktadır. Çeşitli âyetlerde hatırlatıldığı üzere, Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler(77) ve zalimlerin ta kendileri(78) olarak tanıtılmaktadır. Buna ilave olarak, Bakara 2/140’ta da belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın dediklerini gizlemeyi de bu bağlamda hatırlamak gerekmektedir. Yüce Allah’a yalan iftira edenlerden, dolayısıyla O’nun âyetlerini yalanlayanlardan daha zalimi yoktur.

Doğruyu söylemek ve doğruyu onaylamak adalet, yalan söylemek ise zulümdür. Bu nedenle, her kim Yüce Allah hakkında yalan konuşursa, O’nun dediklerini yalanlar veya demediklerini demiş gibi iddia ederse, mutlak surette Yüce Allah’a iftira etmiş demektir. Her türlü yalan haramdır; ancak yalanın en büyüğü ise Yüce Allah’a yönelik atılan iftiralardır. İşte Rabbimiz bu hususa dikkat çekmekte, kendisine yalan iftira edenleri en zalimler olarak tanıtmaktadır.

A‘râf 7/32’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapma işlemi, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Yüce Allah hakkında bilmediklerini iddia etmektir. Bu bağlamda Yüce Allah adına konuşanların helal ve haram konusunda çok dikkatli olmaları ve konuyla ilgili olarak Kur’ân’da yapılan uyarıları çok iyi anlamaları gerekmektedir.(79)

Her ne şekilde olursa olsun, yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/18’de de haber verildiği gibi, Yüce Allah’a iftira edenler âhirette “özel” bir yargılamaya tabi tutulacaklar, Yüce Allah’a arz olunduktan sonra mahşerin şahitleri onlar için şu korkunç bilgiyi haykıracaktır: “İşte bunlar Allah’a yalan iftira edenlerdir; dikkat edin Allah’ın laneti bu zalimlerin üzerine olsun.”

Yüce Allah bağlam gereği, gerek kendisine karşı uydurma ilahlık isnadı konusunda, gerekse hakkında kendisinin herhangi bir şey söylemediği bir konuda O’na yalan iftirasında bulunan kişileri en zalimler olarak tanıtmaktadır. Bu çerçevede, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda bu mesele vahyin kaynağında Yüce Allah’ı görmemek ve Hz. Peygamber’in O’na yalan isnadında bulunduğunu iddia etmektir. Hâkka 69/44-46’da doğrudan elçiye hitap ederek, eğer Yüce Allah’a herhangi bir yalan iftira ederse onu güçlü bir şekilde yakalayıp şah damarını kesip parçalayacağını haber vermektedir.

Bu âyetin anlam alanında ve mesaj dünyasında sadece vahyin indirildiği dönemin inkârcıları ve müşrikleri yoktur. Bunlarla birlikte bu âyetin mesajı evrensel manada herkesi ilgilendirmektedir. Kendi uydurdukları yalanları Yüce Allah’a isnat edenler de aynı şekilde en zalimlerdir; konuyu sadece Mekkeli müşriklerin iftirasıyla sınırlı tutmak doğru bir okuma biçimi değildir.

Unutulmamalıdır ki Yüce Allah adına konuşanlar O’nun kitabından konuşmak zorundadırlar. Sözlerin en güzeli Kur’ân’dır; çünkü en güzel söz en Güzel’in sözüdür ki o da kitâbullâhtır vesselâm. Şimdilerde Allah adına saatlerce, günlerce, aylarca, yıllarca konuşup da Yüce Allah’ın kitabını temel referans olarak belirlemeyenler de bu âyetteki korkunç hitabın muhatabı olduklarını özellikle unutmamalıdırlar.

Konunun daha iyi anlaşılması için iki âyetin daha mealini vermek istiyoruz. Bakara 2/79’da şöyle buyrulmaktadır: “Elleriyle (bir) Kitap yazıp sonra onu az bir bedel karşılığında satmak için ‘Bu, Allah katındandır’ diyenlere yazıklar olsun! Elleriyle yazdıklarından ötürü vay haline onların! Kazandıklarından ötürü vay haline onların!”

Âl-i İmrân 3/78’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Ehl-i kitaptan bir grup, okuduklarını kitaptan sanasınız diye kitabı okurken dillerini eğip bükerler. Hâlbuki okudukları Kitap’tan değildir. Söyledikleri Allah katından olmadığı halde ‘Bu, Allah katındandır’ derler. Onlar bile bile Allah’a iftira ediyorlar.”

Bu iki âyette sözü edilenler her ne kadar kitap ehlinden kişiler olsa da aynı şeyi yapan müslümanların da aynı tehditlere muhatap kılınacaklarında en küçük bir şüphemiz yoktur. Konu ciddidir ve ciddiyetine uygun olarak konuya yaklaşmak ve gerektiği gibi duyarlı davranmak zorunluluktur. Bu konuda daha ayrıntılı bilgileri daha önce ele aldığımız Yûnus 10/59-60’ta verdiğimiz için burada daha fazla tedaya girmek istemiyoruz.

2. اُو۬لٰٓئِكَ يُعْرَضُونَ عَلٰى رَبِّهِمْ وَيَقُولُ الْاَشْهَادُ هٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلٰى رَبِّهِمْ “Onlar (mahşerde) Rablerine sunulacaklardır. Şahitler de ‘İşte bunlar, Rablerine karşı yalan uyduranlardır!’ diyeceklerdir.” Yüce Allah kendisine yalan insat edenleri en zalimler olarak tanıttıktan sonra mahşerde onların Allah’a arz edileceğini ve haklarında şahitlikler yaşanacağını bildirmektedir.

a) اُو۬لٰٓئِكَ يُعْرَضُونَ عَلٰى رَبِّهِمْ “Onlar (mahşerde) Rablerine sunulacaklardır.” Bilindiği üzere, insanlar mahşerde “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme” şeklinde yedi aşama yaşayacaklardır.(80) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede bunların üçüncüsü olan “Yüce Allah’a arz edilme, O’na sunulma” aşaması dikkatlere sunulmaktadır.

b) وَيَقُولُ الْاَشْهَادُ هٰٓؤُ۬لَآءِ الَّذ۪ينَ كَذَبُوا عَلٰى رَبِّهِمْ “(Mahşerdeki) şahitler de ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyeceklerdir.” Yüce Allah kendisine yalan isnat edenleri huzuruna çıkaracağını ve adeta onlar için özel bir yargılama gerçekleştireceğini beyan ederek, mahşerin şahitlerinin onlar hakkında aleyhte şahitlikte bulunacaklarını haber vermektedir. Şahitlerin şahitlikte bulunacağı günle ilgili olarak Mü’min 40/51’de de bilgi verilmektedir.

Âyette sözü edilen الْاَشْهَاد el-eşhâd “şahitler”den maksat “melekler, peygamberler, müminler” olabilir.(81) Aslında insana şahit tutulacak her şey bu yalancılar için de söz konusu edilecektir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Her bir ümmetten bir şahit getirdiğimiz ve seni de onlara şahit olarak gösterdiğimiz zaman halleri nice olacak!”

Ayrıca Nahl 16/84’te şöyle buyrulmaktadır: “Her ümmetten bir şahit göndereceğimiz gün, artık ne kâfir olanlara (özür dilemelerine) izin verilir ne de onların özür dilemeleri istenir.” Benzer şekilde yine Nahl 16/89’da da şu bilgiler yer almaktadır: “O gün her ümmetin içinden kendilerine birer şahit göndereceğiz. Seni de hepsinin üzerine şahit olarak getireceğiz. Ayrıca bu Kitab’ı da sana, her şey için bir açıklama, bir hidâyet ve rahmet kaynağı ve müslümanlar için bir müjde olarak indirdik.”

Bu üç âyet, sözü edilen şahitlerin “insanlar” ve “peygamberler” olduğunu göstermektedir. Ayrıca Mâide 5/109, 116-117, A‘râf 7/6 gibi âyetler şahitlerin insanlar olduğunu ve maksadın da suçluların rezil rüsva edilmesini sağlamaktan kaynaklandığını göstermektedir.

İmâm Mücâhid bu şahitlerden maksadın “melekler” olduğu kanaatindedir. Esasında Kâf 50/18’de şöyle buyrulmaktadır: “Kişinin her bir sözü (kararı/davranışı)nın başında bir gözetleyici/kaydedici mutlaka bulunur.” Demek ki insanın sağından ve solundan iki melek, onun yaptıklarını kaydetmektedir ve onun her bir sözü mutlaka gözetlenmektedir. İşte bu kaydedici gözetleyiciler meleklerdir ve şahitler arasında onlar da bulunacaktır. Nitekim Furkân 25/17-18 ve Sebe’ 34/40-41 gibi âyetler de şahitlerin melekler olduğunun delili olarak sunulabilir.

İster insanlardan, isterse meleklerden olsun, bu şahitler mahşerdeki ilâhî duruşmada Yüce Allah’a yalan isnat edenleri deşifre edecekler, “Rablerine yalan isnat edenler işte bunlardır” diyeceklerdir. Şüphesiz bu ifade Yüce Allah’a yalan iftirasında bulunanların rezil ve rüsva edileceklerini, Yüce Allah’a gerek mahlûkatı yaratmada, gerek idare etmede, gerekse mahşerdeki yargılama gibi konularda yalan isnadının korkunç bir günah olduğunu ortaya koymaktadır. Kendi yalanlarını din diye satan, egosunu ve hezeyanlarını din diye sunan, kendince itiraf etmese de aslında Yüce Allah’a din öğretmeye kalkışan bu tipleri korkunç bir yargılama ve feci bir akıbet beklemektedir.

3. اَلَا لَعْنَةُ اللّٰهِ عَلَى الظَّالِم۪ينَ “Dikkat edin! Allah’ın laneti, o zalimlerin üzerinedir!” Yüce Allah kendisine yalan isnat edenleri en zalimler diye tanıttıktan sonra, mahşerdeki şahitlerin de onlar hakkında aleyhte şahitlik edeceklerini beyan etmekte, sonrasında ise “Allah’ın lanetinin işte bu zalimlerin üzerine olacağını” haber vermektedir.

Bakara 2/159 ve A‘râf 7/44 gibi âyetlerde de açıkladığımız üzere, “lanet” kavramı pek çok varlığı içermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın kimlere lanet edeceğiyle ilgili çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda fiil ve isim olarak la‘net kelimesinin kullanıldığı âyetler ve kendilerine lanet edilenler “şeytan”;(82) “kâfirler”;(83) “Yahudiler”;(84) “kâfir İsrailoğulları”;(85) “Cumartesi yasağını ihlal edenler”;(86) “hakkı yalanlayanlar”;(87) “imandan sonra küfre giren zalimler”;(88) “mutlak anlamda inkârcı zalimler”;(89) “münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar”;(90) “‘Âd kavmi”;(91) “Firavun”;(92) “Allah hakıkında kötü zan besleyen münafık erkek ve kadınlarla müşrik erkek ve kadınlar”;(93) “Allah’a yalan iftira edenler”;(94) “Allah’a ve Rasûlüne eziyet edenler”;(95) “kasten insan öldürenler”;(96) “yeryüzünde bozgunculuk çıkaran ve sıla-i rahim yapmayanlar”;(97) “Allah’ın apaçık âyetlerini gizleyenler”(98) ve “namuslu kadınlara zina iftirası atanlar”(99) şeklinde beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette lanete konu edilen şey, “din adına ve Allah adına konuşanların Yüce Allah’ın demediği şeyleri demiş gibi sunmaları veya dediği şeyleri dememiş gibi gizlemeleri, nihayet O’na karşı yalan isnadında bulunmaları” olarak belirlenmektedir. İnançta Yüce Allah’a ortak koşanlar da O’nun indirdiği vahyi inkâr edenler de görevlendirdiği peygamberleri yalanlayanlar da sonuçta Yüce Allah’a karşı tarifsiz bir suç ve günah işlemiş oldukları için laneti de hak etmiş olacaklardır.

ıı. Yoldan Saptırıcılıkları ve İnkârları

اَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَيَبْغُونَهَا عِوَجًا وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ “Onlar, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan ve o (yol)u eğri gösterenlerdir. Onlar -evet onlar- ahireti de inkâr edenlerdir.”

Âyettekiاَلَّذ۪ينَ يَصُدُّونَ ellezîne yesuddûne fiili “onlar engelleyenler(dir)”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi ifadesi “Allah yolundan”; وَيَبْغُونَهَا ve yebğûnehâ ifadesi “ve onu, o yolu edinenler”;عِوَجًا ‘ıvecen kelimesi “eğri büğrü”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhireti”; هُمْ hum zamiri “onlar”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “inkâr edenler(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’a yalan isnat edenlerin aslında insanları nasıl engelledikleri ve âhiretle ilgili inanç durumları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin benzeri A‘râf 7/45’te geçmektedir. Orada da ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah bu âyette zalimlerin üç sıfatını hatırlatmaktadır. Âyette üçüncü sırada zikredilen “âhirete karşı kâfirdirler” ifadesi hakkında fazla detay vermeye gerek yoktur. Zira Mekkeli müşriklerin önemli bir bölümü fıtratlarına yazılmış olan âhirete imanı örtmüş, onu yok farz ederek yaşamayı tercih etmişlerdi. Diğer iki özellikleriyle ilgili birkaç hususu hatırlatmalıyız:

İlk olarak bunların “insanları Yüce Allah’ın yolundan alıkoydukları” ifade edilmektedir. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(100) İnkârcıların ve zalimlerin yaptığı iş İblis’in yolundan gitmek ve A‘râf 7/30. âyette de belirtildiği gibi kendilerini doğru yolda sanarak şeytanları dost edinmektir. Yüce Allah Zuhruf 43/36-37’de bu tiplerin vahiyden yüz çevirdiklerini, bu yüzden başlarına şeytanın musallat edildiğini, daha sonra kendilerini hidayet üzere sanarak insanları Yüce Allah yolundan saptırdıklarını beyan etmektedir. Görevini böyle algılayıp insanları hak yoldan saptıran bu tiplerin daha tehlikeli olanı Yüce Allah adına yalan iftira edenlerdir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/18-19’da belirtildiği gibi, onlar için mahşerde özel bir yargılanma yaşanacak ve mahşerin şahitleri bu kişilerin lanetlenmişler olduğunu beyan ettikten sonra, bunların dünyada insanları Yüce Allah yolundan alıkoyup o yolu eğri gösterdiklerini ve âhirete karşı da kâfir davrandıklarını haber vermiş olacaklardır. Yüce Allah’a yalan isnat edenler hakkı ve hakikati gizledikleri için insanları Yüce Allah’ın yolundan engellediklerini de unutmamalıdırlar.

Allah adına konuşurken veya dinleyenler kendilerini Allah’ın kitabından konuşuyor gözüyle dinledikleri halde Yüce Allah’ın kitabından konuşmayıp söylediklerini sanki O’nun sözüymüş gibi satanlar oldukça fazladır. Bu tipler bunu yaparken de Âl-i İmrân 3/78’de dile getirildiği gibi “söyledikleri Yüce Allah’ın kitabındandır sanılsın diye dillerini eğip bükenler” şeklinde karşıdakilerini aldattıklarının belki de farkına varamayarak korkunç bir hata işlemektedirler. Eğer bilerek ve isteyerek bunu yapıyorlarsa bunun hesabı çok ağır olacaktır; değilse de çok büyük bir hata işleniyor demektir.

İşlenen bu korkunç hatanın peşinden bir diğeri gelmekte, Yüce Allah buna da “Allah’ın yolunu eğri göstermek” demektedir. İnkârcılar hakikat yolunu eğri göstermek bir yana, onlar genellikle Yüce Allah’ın yoluyla ilgilenmezler bile. Burada asıl eğriliği yapanlar, Allah’ın yolunu anlatırken doğru bilgiden beslenmeyenlerdir. Kur’ân’da 9 kez(101) geçen عِوَج ‘ıvec kelimesi 4 yerde mutlak anlamda “eğrilik, yamukluk, tümsek” gibi anlamlara gelirken, 5 yerde (102) “Allah’ın yolunun eğri gösterilmesi” içeriğinde kınanan bir muhtevada zikredilmektedir.

Yüce Allah’ın insanlığa kurtuluş yolu olarak gönderdiği hakikat yolu demek olan Kur’ân, herhangi bir eğrilik ve eksilik taşımamaktadır. Bu gerçeğe rağmen, insanlar kendi kanaatlerini veya başkalarının kanaatlerini din diye sunarak pek çok insanın dinden soğumasına, dine mesafeli durmasına, dinden çıkmasına, en azından muhabbetinde zedelenmelere sebep olmaktadırlar. Böyle yanlış ve eğri büğrü din sunumlarıyla karşılaşmamak için, insanlar genellikle dini meseleleri konuşmamayı tercih etmekte, soru sormaktan çekinmekte, eskiden bildiği yanlışlarla yaşamayı yeğlemektedirler.

Bütün bunların sebebi, yanlış din sunumu yapmak, insan kaynaklı görüşleri din diye tanıtmak, Rabbimizin sırât-ı müstakîm diye tanıttığı “dosdoğru yolu” eğri büğrü göstermektir. Fıtrat dini olan İslâm’ı beşer dini gibi göstermeye sebep olan bu tutum ve davranışların sahipleri bu yaptıklarının hesabını Yüce Allah’ın huzurunda nasıl vereceklerini iyi düşünmeli, ona göre davranmalıdırlar.

ııı. Allah’ın Kudretine Karşı Acizlikleri

اُو۬لٰٓئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ اَوْلِيَآءَ يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ مَا كَانُوا يَسْتَط۪يعُونَ السَّمْعَ وَمَا كَانُوا يُبْصِرُونَ “Onlar yeryüzünde (Allah’ı) aciz bırakacak değillerdir; onların Allah’tan başka dostları da yoktur. Azap onlar için katlanacaktır. (Çünkü) onlar (gerçekleri) duymaya güç yetirmez ve (onları) görmezler.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike elimesi “işte onlar”; لَمْ يَكُونُوا lem yekûnu fiili “(şöyle) değillerdir”; مُعْجِز۪ينَ mu‘cizîne kelimesi “aciz bırakıcılar, aciz bırakamazlar”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve onlar (şöyle) değildi, yoktur, olmayacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; مِنْ اَوْلِيَآءَ min evliyâe kelimesi “dostlar”; يُضَاعَفُ yudâ‘afu edilgen fiili “katlanır, katlanacaktır”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; الْعَذَاب el-‘azâbü sözcüğü “azap”; مَا كَانُوا يَسْتَط۪يعُونَ mâ kânû yestetî‘ûne ifadesi “güçleri yetmeyecek”; السَّمْع es-sem‘a kelimesi “işitmeye”; وَمَا كَانُوا يُبْصِرُونَ ve mâ kânû yubsırûne ifadesi ise “onlar göremezler de” demektir.

Burada inkârcıların çaresizliği ve mahşerde azaplarının katlanacağı gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ لَمْ يَكُونُوا مُعْجِز۪ينَ فِي الْاَرْضِ وَمَا كَانَ لَهُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ اَوْلِيَآءَ “Onlar yeryüzünde (Allah’ı) aciz bırakacak değillerdir; onların Allah’tan başka dostları da yoktur.” Yüce Allah kendisine yalan isnat edenlerin insanları hak yoldan engellediklerini ve ilâhî yolu eğri büğrü gösterdiklerini beyan ettikten sonra, onlara meydan okumakta, yeryüzünde Allah’ı aciz bırakmalarının mümkün olmadığını ve Allah’tan başka dostlarının da olamayacağını bildirmektedir.

İnkârcıların “Yüce Allah’ı yeryüzünde aciz bırakamamaları” ifadesi, O’nun takdir edip uygulayacağı azaptan kendilerini kurtaramamaları, kaçıp bir taraflara sığınamamaları demektir. Bu çerçevede, dünyada helakten veya âhirette azaptan kurtarılmaları noktasında Yüce Allah’a rağmen herhangi bir dostlarının da olamayacağı beyan edilmektedir. Bu âyetteki ifadeler mahşerdeki şahitlere ait olabileceği(103) gibi Yüce Allah’a ait de olabilir. Bu durumda sözü edilecek hususlar mahşerle ilişkilendirilmiş olmaktadır.

Yüce Allah’ı aciz bırakamama olayının لَمْ يَكُونُوا مُعْجِز۪ينَ lem yekûnû mu‘cizîne “aciz bırakacak değillerdi” şeklinde geçmiş zamanda kalıbında getirilmesinin nedeni, sözü edilen şeyin mutlak sûrette Yüce Allah’ın dediği gibi gerçekleşeceğini zihinlere kazımaktır. Gelecekte yaşanacak şeyler için geçmiş zaman kalıbının kullanılması bir Kur’ân üslubudur ve bunun sebebi, olayın mutlak surette meydana geleceğini bildirmektir. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(104) böylece tek ve gerçek gücün sadece O’na ait olduğu zihinlerle kazınmak istenmektedir.

Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka”, “O’nun peşi sıra”, “O’na rağmen” gibi anlamlar içermektedir. Putlara taparak onların mahşerde yardımcı olacaklarını sananların beklentileri işte bu cümle ile reddedilmekte ve Yüce Allah’ın huzurunda hiç kimsenin hiç kimseye yardımının dokunamayacağı ifade edilmek istenmektedir. Ayrıca cümlede مَا mâ olumsuzluk edatı ile مِنْ min cer edatının birlikte getrilme sebebi, hiçbir dostun mahşerde inkârcılara yardımcı olamayacağını bildirmektir.

2. يُضَاعَفُ لَهُمُ الْعَذَابُ “Azap onlar için katlanacaktır.” Hûd sûresinin 13-20. âyetlerinde çeşitli özellikleri sayılan inkârcılar birden çok suç ve günah işledikleri, inkârda ısrarcı davrandıkları ve herhangi bir pişmanlık içerisine girmedikleri için kendilerine belirlenen azabın katlanacağı beyan edilmektedir. Esasında Şûrâ 42/40 gibi pek çok âyette de belirtildiği gibi “bir suçun cezası en fazla suç kadardır.” Nebe’ 78/26’da ise bu gerçeklik “tam uygun bir karşılık” şeklinde dile getirilmektedir.

Bu genel prensip içerisinde düşünüldüğünde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundaki inkârcılar için azabın katlanmasının sebebi, herhangi bir haksızlık yapmak değil, aksine günah ve suç işlemedeki sınırsızlıklarına uygun olarak katlamalı ceza uygulanmasıdır. Zira onların bir bölümü Yüce Allah’ı, risaleti, vahyi, Son Saat’i, kıyameti, mahşeri, hesabı, mizanı vs. iman değerlerini inkâr ediyorlardı. İnkârları birden çok olduğu için azapları da katlamalı olarak şekillenecektir.(105)

“(Allah da) ‘Zaten herkes için kat kat azap vardır; fakat siz bilmezsiniz’ cevabını verecektir” mealindeki A‘râf 7/38’de de ele aldımız üzere, cehennemlikler birbirlerini suçlayacak olsalar da sonuç değişmeyecek, sapanlar da saptıranlar da ateş azabına birlikte gireceklerdir. Hem İbrâhim 14/22, hem Sâffât 37/33, hem de Zuhruf 43/39 gibi âyetlerde azabın ortak olacağı açıkça ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah her grup için azabın iki kat veya kat kat olduğunu söylemektedir. Burada azabın iki kat veya kat kat oluşu, herhangi bir haksızlık manası içermez. Çünkü saptıranlar için azabın iki kat oluşu, Nisâ’ 4/85 ve Nahl 16/25’te de geçtiği gibi öncelikle kendilerinin sapması, ardından başkalarını saptırmaları nedenine bağlanabilir. Sapanların da azabı iki kat olacaktır; çünkü onlar da önce başkalarını şuursuzca izleyip akıllarını çalıştırmadıkları için, sonra da saptıkları için bu iki kat azabı tadacaklardır.

Nebe’ 78/26’da azabın amellere denkliğinden, Nebe’ 78/30’da cehennemde azabın sürekli artacağından söz edilmektedir. Dahası Cinn 72/17 ve Müddessir 74/17’de azabın artacağı, gittikçe şiddetleneceği ve başka âyetlerde de hiçbir şekilde hafifletilmeyeceği haber verilmektedir.(106) Nebe’ 78/30’da ise azabın arttırılacağından söz edilmesi aynı mesajı vermeyi amaçlamaktadır.

Bütün bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da görüldüğü gibi, kâfirler dünyada inkârlarını ve zulümlerini sürekli arttırdıkları için, bu durumlarına uygun olarak kendilerine uygulanacak azap da artarak devam edecektir. Yoksa Kehf 18/49’da da geçtiği gibi Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecektir. Bakara 2/261’de zikredildiği üzere, Yüce Allah kendisi yolunda infakta bulunanların ödüllerini zatının bir ikramı olarak 700’er kat arttıracaktır; ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “inkârcıların azaplarının arttırılması” ise artan inkârlarının bir karşılığı olacaktır.

3. مَا كَانُوا يَسْتَط۪يعُونَ السَّمْعَ وَمَا كَانُوا يُبْصِرُونَ “(Çünkü) onlar (gerçekleri) duymaya güç yetirmez ve (onları) görmezler.” Yüce Allah inkârcılara uygulayacağı katlamalı cezanın ardından, bunun sebebini zikretmekte, onların dünya hayatında gerçeğe kulak vermediklerini ve hakikati görmeye yanaşmadıklarını beyan etmektedir. Bu insanlar dünyada gerçeği işitmeye tahammül edememişler, hakikati görmeye hiç ama hiç yanaşmamışlar, görmemekte adeta direnmişlerdi. İşte bu duyarsızlıklarının karşılığı olarak, mahşerde korkunç bir azaba çarptırılacaklardır.

İnkârcılar kin ve öfkeleri nedeniyle Hz. Peygamber’i dinlemeye de onu görmeye de tahammül edememişlerdi. Kalem 68/51’de onların bu öfkeli hallerinin gözlerine yansıdığı beyan edilmektedir. İşte düşmanlığa dönüşen bu kin ve öfkeleri nedeniyle kendilerine azapları katlamalı olarak uygulanacaktır.(107) İnkârcıların dünyadaki kararlı tutumları hakkında Kalem 68/43’teki ifadeler de bir örnek olarak hatırlanmalıdır: “Onlar sağlamken secdeye davet edilmişlerdi (fakat yapmamışlardı).”

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/6-7’de şöyle buyrulmaktadır: “Gerçek şu ki, kâfir olanları (azap ile) korkutsan da korkutmasan da onlar için birdir; iman etmezler. (Bu nedenle) Allah onların kalplerini ve kulaklarını mühürlemiştir. Onların gözlerine de bir çeşit perde gerilmiştir ve onlar için (dünya ve ahirette) büyük bir azap vardır.”

Benzer ifadeler Yâsîn 36/8-10’da şu şekildedir: “Biz, onların çenelerine kadar dayanacak şekilde boyunlarına (demirden manevî) halkalar geçirdik. Bu yüzden kafaları yukarı kalkıktır. Önlerinden ve arkalarından bir set çektik de onları kapattık/çepeçevre kuşattık, artık göremezler. Onları (azap ile) uyarsan da uyarmasan da onlar için birdir, inanmıyorlar.”

Yüce Allah bu tip insanlara her türlü imkânı vermiş olmasına rağmen, onların bu imkânları değerlendirmeye yanaşmadıklarını, sonuçta son derece değersiz bir konuma düştüklerini de A‘râf 7/179’da şöyle dile getirmektedir: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (gerçeği) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan, sadece ruhsuz canlılar gibi, hatta daha da şaşkın bir halde bulunan ve sonuçta gaflete dalan pek çok cin ve insan için cehennemi hazırlamışızdır.”

d) İki Grubun Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 21-24. âyetlerinde inkârcıların mahşerde korkunç bir hüsranda yaşayacaklarını, iman edip Rablerine boyun eğenlerin cennetlik olacaklarını, orada ebedi olarak kalacaklarını beyan etmektedir. Ardından “Bu iki zümrenin (müminlerle kâfirlerin) durumu, kör ve sağır ile gören ve işiten kimseler gibidir. Bunların durumu (yapısı) hiç eşit olur mu? Hâla gerçeği hatırlayıp öğüt almıyor musunuz?” buyurarak bir mukayaseye yer vermektedir.

ı. İnkârcıların Mahşerdeki Kayıpları

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ لَا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْاَخْسَرُونَ “İşte onlar kendilerine yazık etmişlerdir ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır. Şüphesiz ki onlar ahirette en çok kaybedenlerdir.”

Buradaki اُو۬لٰٓئِكَ ülâike elimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ خَسِرُوا ellezîne hasirû ifadesi “ziyana uğrayanlar(dır), ziyan edenler(dir)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; وَضَلَّ ve dalle fiili “ve kaybolmuş (olacak)tır”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ mâ kânû yefterûne ifadesi “iftira ettikleri şey(ler)”; لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “şüphesiz, hiç şüphe yok ki”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; هُمْ hum zamiri “onlar”; الْاَخْسَرُون el-ahserûne kelimesi ise “ziyanda olanlar(dır)” demektir.

Burada inkârcıların ziyana uğramış olmaları ve mahşerdeki perişan halleri gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَضَلَّ عَنْهُمْ مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ “İşte onlar kendilerine yazık etmişlerdir ve uydurdukları şeyler (putlar) da kendilerinden kaybolup gitmiş olacaktır.” Yüce Allah inkârcı insanların kendilerine yazık etmiş olduklarını beyan ederek, başkalarının sorumlu tutulamayacağını dile getirmekte, zaten uydurup durdukları her ne varsa hepsinin onlardan kaybolup gitmiş olacağını haber vermektedir. Âyette خَسِرُوا hasirû “hüsrana uğratmak” fiili kişilere nispet edilerek asıl suçlunun söz konusu kişiler olduğu ortaya konulmaktadır. Bu arada cümlede yer alan ضَلَّ dalle fiili de “sapmak” değil de “kaybolup gitmek” manasına gelmektedir.

Öte yandan, güvendikleri güçler, putlar, kuruntular, insanlar, algılar vs. her ne varsa Yüce Allah onların hepsini مَا كَانُوا يَفْتَرُونَ mâ kânû yefterûne “iftira ettikleri şeyler” şeklinde tanıtarak tutunacakları hiçbir dallarının olmayacağını bildirmektedir. Esasında “her türlü şirk ve ilahlaştırma insanın kendi kendisine söylediği yalandır ve en tehlikeli yalan da insanın kendisini inandırdığıdır.”(108) Çünkü buna böyle inanan kişi inandığını ve yaptığını doğru sanarak en büyük aldanış içerisine girer ve ondan vazgeçmek gibi bir ihtiyacı da hissemez. A‘râf 7/30, Kehf 18/103-104 ve Zuhruf 43/37 gibi âyetlerde de dikkat çekilen husus bundan başka bir şey değildir.

Bir benzeri de A‘râf 7/53’te geçen bu âyette, Yüce Allah inkârcıların kendilerini ziyana uğrattığını beyan ederek, Allah’ın peşi sıra tapındıkları varlıkların hepsinin yok olup gideceğini, ortalıkta hiçbir şeyin bulunmayacağını haber vermektedir. İnkârcılar kendilerine yazık etmiş olmakta, başkasının onlar üzerinde herhangi bir etkisi veya belirleyici fonksiyonu bulunmamaktadır. Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere,(109) nankör insanlar dünya hayatlarında her neyi Allah’a iftira etmişlerse mahşerde onların hiçbirini yanlarında göremeyeceklerdir.

A‘râf 7/43’te de ifade edildiği gibi, Yüce Allah’ın uyarılarını unutanlar mahşerde kendilerine peygamberler geldiğini itiraf edecekler; ancak bunun onlara hiçbir faydası olmayacaktır. Bu nedenle, mahşer sabahı dünyadaki sapkınlıklarının faturasını başkalarına kesemeyecek, suçu başkalarına ihale edemeyeceklerdir. Dünyadayken güven besledikleri dağlara mahşerde çoktan kar yağmış olacak, güvendiklerinin orada esamesinin bile okunmayacağını anlayacaklardır. Fakat bütün bu pişmanlıkların ve bilgilenmiş olmanın kendilerine hiçbir faydası dokunmayacaktır.

2. لَا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ هُمُ الْاَخْسَرُونَ “Şüphesiz ki onlar ahirette en çok kaybedenlerdir.” Yüce Allah inkârcıların akıbeti hakkında en sonunda önceki âyetteki ifadeyle uyumlu olacak şekilde bir beyanda bulunmakta, söz konusu kişilerin mahşerde en çok ziyanda kalacak kişiler olduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da toplam 5 kez(110) yer alan لَا جَرَمَ lâ cerame ifadesi “hiç şüphe yok ki”, “kesindir ki”, “elbette”, “kesinlikle”, “gerçek şu ki” gibi mutlak gerçekleşmek manasında bir mesaj içermektedir.(111) Dolayısıyla inkârcıların mahşerde kesin olarak en çok zarara uğrayacakları beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olması bakımından Kehf 18/103-106. âyetleri özellikle hatırlatmak gerekmektedir: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).

İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.” İşte hem bu âyetlerde hem de Hûd sûresinin 13-22. âyetlerinde dile getirilen hususlar birbiriyle örtüşmektedir. Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi Yüce Allah Hûd 11/18-22. âyetlerde inkârcıların 14 özelliğini saydıktan sonra onların en çok ziyana uğrayacak kişiler olacağını bildirmektedir.

ıı. Müminlerin Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاَخْبَتُوٓا اِلٰى رَبِّهِمْ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlara ve Rablerine gönülden boyun eğenlere gelince, işte onlar cennet halkıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlediler, işlemiş (olanlar”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “ve iyilikler, salih ameller”;وَاَخْبَتُوا ve ahbetû fiili “ve boyun eğmiş (oanlar)”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike elimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَنَّةِ ashâbu’l-cenneti tamlaması “cennet halkı(dır), cennetlikler(dir)”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُون hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalanlar(dır), kalıcılar(dır), kalacaklar(dır)” demektir.

Burada Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği inkârcıların zıddına iman ehlinin durumları gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاَخْبَتُوٓا اِلٰى رَبِّهِمْ “Şüphesiz ki iman edip iyi işler yapanlara ve Rablerine gönülden boyun eğenlere gelince.” Yüce Allah inkârcıların korkunç bir akıbet yaşacağını beyan ettikten sonra, sözü “iman edip salih ameller işleyenlere”, bir de “gönülden Rablerine boyun eğenlere” getirmektedir ki onların güzel sonlarının cennet olacağını ve orada ebedî olarak kalacaklarını müjdelemektedir.

Yüce Allah bu âyette kişilerin cennetlik olabilmesinin üç şartını dile getirmektedir.

a) Buna göre “ilk” şart “iman etmek”tir. İman, “inanılması gereken her şeye inanmak, inandığı şeylere tam güvenmek, kendini güvende hissetmek ve çevresine güven vermek” demektir.

b) Rabbimizin ileri sürdüğü “ikici” şart “sâlih amel işlemek”tir. Sâlih amel, islah edici ve bir fesadı düzeltmeyi amaçlayan, ayrıca da inanarak gerçekleştirilen iyi, güzel ve faydalı iş manasına gelmektedir. İmanlı olarak yapılmayan işlere sâlih amel denmeyeceği gibi, sâlih amellerle desteklenmeyen inanca da iman denemez. Bu iki kavram birbirini tamamalayan, birbirisiz olmayan çok önemli iki temel değerdir. İnkârcılık hem ferdin kendisini hem de toplumu bozmak manasına geldiği için, onun karşısında imanlı olarak ıslah edici işlerin yapılması şarttır. Konuyla ilgili detayı Bakara 2/25’te verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

c) Cennetlik olabilmek için Yüce Allah’ın ileri sürdüğü “üçüncü” şart ise “Rablerine gönülden bağlı olmak”tır. Âyette bu anlamda اَخْبَتُوا ahbetû fiili kullanılmaktadır. Bu fiil Hacc 22/54’te tuhbite kalıbında geçerken, Hacc 22/34’te ise el-muhbitîne şeklinde isim olarak yer almaktadır. Söz konusu kelimeler “yürekten bağlılık göstermek”, “alçak gönüllülükle boyun eğmek”, “gönülden boyun bükmek”, “huşu ve tevazu göstermek”, “ihlaslı olmak”, “yönelmek”, “korkmak” gibi manalar içermektedir.(112) İşte iman ve salih amelin esasında kişiyi getirmek istediği durum bu fiille ifade edilmektedir.

2. اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَنَّةِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “İşte onlar cennet halkıdır. Onlar orada ebedî kalacaklardır.” Yüce Allah samimiyetle iman edip islah edici işler yapan ve gönülden Rablerine boyun eğenlerin akıbetlerinin cennet olacağını ve orada ebedî olarak kalacaklarını müjdelemektedir. Cehenneme gitmek nasıl ki kişilerin kendi tercihlerinin ve davranışlarının sonucunda gerçekleşiyorsa, cennete gidebilmek için de fedakârlık yapmak gerekmektedir.

Bu çerçevede kişinin gönülden, samimi bir şekilde iman etmesi, iyi, güzel ve faydalı işler üretmesi, nihayet bütün bu yaptıklarını kesin bir yöneliş ve kalp huzuru ile gerçekleştirmiş olması bir zorunluluktur. Cehennem gibi cennet de var olduğu sürece içindekilerle ebedî olacaktır.

Rabbimizden niyazımız, bizleri de cennetlikler arasına katmasıdır. Cenneti hak eden ve cennette ebedî kalacak olan yiğitlere selâm olsun.

ııı. Kör-Sağır ile Gören-İşiten Mukayesesi

مَثَلُ الْفَر۪يقَيْنِ كَالْاَعْمٰى وَالْاَصَمِّ وَالْبَص۪يرِ وَالسَّم۪يعِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Bu iki grubun (müminlerle kâfirlerin) durumu, kör ve sağır ile gören ve duyan kişiler(in farkı) gibidir. Bunlar, örnek olarak hiç eşit olur mu? (Hâlâ gerçeği) hatırlamıyor musunuz?”

Âyetteki مَثَل meselü kelimesi “misali”; الْفَر۪يقَيْ el-ferîkayni kelimesi “iki grubun”; كَالْاَعْمٰى ke’l-a‘mâ ifadesi “kör gibi(dir)”;وَالْاَصَمِّ ve’l-esammi sözcüğü “ve sağır (gibidir)”; وَالْبَص۪يرِ ve’l-basîri kelimesi “ve gören (gibidir)”; وَالسَّم۪يعِ ve’s-semî‘ı sözcüğü “ve işiten (gibidir)”; هَلْ يَسْتَوِيَانِ hel yesteviyâni sorusu “o ikisi eşit olur mu hiç”; مَثَلًا meselen kelimesi “misal olarak, örnek olmak bakımından”; اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesi “(gerçeği) hatırlamaz mısınız” demektir.

Burada mümin ile kâfirin karşılaştırılması ve gerçeklerin hatırlanması gerektiğiyle ilgili mesaj gündeme getirilmektedir.

1.مَثَلُ الْفَر۪يقَيْنِ كَالْاَعْمٰى وَالْاَصَمِّ وَالْبَص۪يرِ وَالسَّم۪يعِ “Bu iki grubun (müminlerle kâfirlerin) durumu, kör ve sağır ile gören ve duyan kişiler(in farkı) gibidir.” Yüce Allah Hûd sûrenin yedinci âyetinden itibaren 22. âyetine kadar zikrettiği ve çeşitli özellikleri saydığı “olumsuz, kâfir, inkârcı, nankör insan tipi” ile Hûd 11/23. âyette üç özelliğini zikrettiği “mümin insan tipi”ni karşılaştırmaktadır. Bu tür mukayeselerde konu elbette fiziksel ve biyolojik engellilik değil, gerçekleri görüp işitmede takınılan olumsuz ve iradeli tavırdır. Bu tür mukayeseler soru cümlesi veya düz cümle şeklinde Kur’ân’da çeşitli konularda zikredilmektedir.(113) Bu bağlamda bazı örnekleri zikretmekte yarar vardır.

En‘âm 6/50’de ve Ra‘d 13/16’da el-a‘mâ ve el-basîr kelimeleri hak ve bâtılın karşılaştırılmasında ve tefekkür etmeme içeriğinde söz konusu edilmektedir. Aynı şekilde Ra‘d 13/19’da “Allah’tan indirilenin gerçek olduğunu bilenin buna karşı kör davranan gibi olmayacağı” beyan edilerek, mümin ve kâfir karşılaştırması yapılmaktadır. Furkân 25/73’te “Allah’ın âyetlerine karşı kör davranmamak”tan söz edilmekte ve ‘umyân kelimesi “itibar etmemek, görmek istememek” manasında kullanılmaktadır.

Fâtır 35/19-22’de söz konusu benzetme şu şekildedir: “Körle gören, karanlıklarla aydınlık, (serinletici) gölge ile (kavurucu) sıcak ve dirilerle ölüler bir olamaz. Muhakkak ki Allah dileyene işittirir. Sen (aklı, kalbi ve gönlü) kabirlerde olanlara (gerçeği) duyuramazsın.”

Mü’min 40/58’de الْاَعْمٰى el-a‘mâ ve الْبَص۪ير el-basîr kelimeleri kullanılarak bunların bir olamayacağı beyan edilmekte, bu arada bu cümlenin hemen peşinden maksadın “iman edip sâlih amel işleyenler”le “kötülük yapanlar” olduğu ifade edilmektedir. Gerçeği görmemek, aklını çalıştırmamak, hidayete gelmemek, Allah’ın âyetlerini ve âhireti yalanlamak şeklindeki kullanımlarda geçen ‘a-m-y kökünden kelimelerde de aynı mana söz konusudur.(114) Bunlara ilave olarak “gözlerin kör olmayacağı, aksine kalplerin körleşeceğinden söz eden Hacc 22/46’daki ifade de maksadın manevi körlük veya kalb körlüğü olduğunu göstermektedir.

İsrâ’ 17/72’de dünyada hakikate karşı kör davrananların mahşerde de nimetlerden yana kör kalacağı, hiçbir nimetle buluşturulmayacağı ifade edilmektedir. Aynı şekilde Tâhâ 20/124-125’te vahiyden yüz çevirenlerin mahşerde kör olarak haşredilecekleri bildirilmektedir. Böyle diriltilen nankörlerin bunun sebebini orada soracakları ve kendilerine “âyetlerimizi unutmuş olmanız” cevabının verileceği bildirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/24’te el-a‘mâ ve el-esamm kelimelerinin karşıtı olarak el-basîr ve es-semî‘ kelimeleri zikredilmekte, hakikat anlamındaki benzetmeye ilave olarak bir anlamda hakikate karşı kör ve sağır davrananların, böyle davranmayanlarla hiçbir şekilde eşit olamayacağı beyan edilmek istenmektedir.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاَصَمّ el-esamm kelimesinin “sağır” manasına geldiği, Kur’ân’da 13 kez(115) geçen الْاَعْمٰى/ اَعْمٰىel-a‘mâ/a‘mâ kelimelerinin genellikle mecaz manada hakikatı göremeyenler anlamında olsa da fiziksel manada görme engellilerle ilgili de kullanıldığı bilinmektedir.(116)

Bu vesileyle şu bilgileri de hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Yüce Allah insanın dünyada nasıl davranması gerektiğini yani neyi yapıp neyi yapmaması gerektiğini peygamberleri aracılığı ile gönderdiği vahyide bildirmiştir. Vahyin okunması, anlaşılması ve davranışlarla hayata geçirilme aşaması, insan davranışının duyu organlarından başlayarak üst beyine kadar olan oluşum süreciyle aynıdır. Davranışın oluşumu duyu organları seviyesinde hissetme, hissedilenleri algılama, algılananları anlamlandırma, değerlendirme, yorumlanma ve sonunda nasıl bir davranışta bulunulacağına karar verme aşamalarından oluşur. Göz, kulak ve deri gibi duyu organlarımız çevremizdeki uyaranları hissetmemizi sağlayan özelleşmiş vücut yapılarıdır. Örneğin, gözün hissettiği ışık veya kulağın hissettiği ses dalgası gibi uyaranlar beyindeki görme ve işitme merkezleri tarafından algılanır yani ışık görüntüye, ses dalgası ise sese çevrilir. Algılanan görüntü ve ses istemli (bile isteye) davranışlarımızın şekillenmesini sağlayan üst beyne gönderilir ve burada anlamlandırılır, değerlendirilir, yorumlanır ve belirli bir amaca ve niyete yönelik davranışların planlaması gerçekleşir. İşte üst beynin gerçekleştirdiği tüm bu aşamalar akıl ve iradenin ta kendisidir. Bu nedenledir ki akıl ve iradeye sahip olan insan, davranışlarından sorumludur. Yüce Allah’ın vahyi okunduğunda veya dinlendiğinde gözün ve kulağın hissettiklerinin ‘akleden’ üst beyin tarafından işleme tabi tutulması gerekir ki insan vahye uygun olarak davranabilsin. Yani üst beyin devrede yoksa vahye uygun davranış geliştirmek de mümkün olmaz. Ayette geçen ‘körlük’ ve ‘sağırlık’, gözün ve kulağın ışığı ve sesi hissetmemesi yani duyu organlarının işlevlerinin kaybı anlamında körlük veya sağırlık değil, hatta beynin görme ve işitme merkezlerinin algılamaması da değil, üst beynin görüleni veya duyulanı anlamaması, değerlendirmemesi, yorumlamaması ve uygun davranış biçimini seçmemesidir. Bu durum ise kişinin kendi iradesiyle üst beynini yani aklını doğru kullanmamasından dolayıdır. İşte ayette geçen ‘müminlerle kâfirlerin durumu, kör ve sağır ile gören ve duyanın farkı gibidir’ ifadesi ile aklını kendi iradesiyle vahyi anlamak için kullananlarla kullanmayanların bir olmadığı bildirilmektedir. Kur’an’ı anlayarak okuduktan yani kıraat ettikten sonra onu gönül gözü ile okumaya (tertil) başlayabiliriz. Allah bizi ve tüm kardeşlerimizi Kur'an'ı anlayarak ve gönül gözüyle okuyan kullarından eğlesin.(117)

2. هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Bunlar, örnek olarak hiç eşit olur mu! (Hâlâ gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” Yüce Allah yaptığı mukayeseyi hatırlatarak, her iki grubun hiçbir şekilde eşit olmayacağını soru cümlesi şeklinde zikretmekte, sonunda ise muhatapların gerçeğin farkına varıp öğüt almamalarını eleştirmektedir.

Bu âyet, önceki bölümde sözü edilen iki grup insanın mukayesesini ortaya koyduğu gibi, bundan sonraki bölümde “birbirinin peşi sıra ele alınacak olan altı ayrı kıssanın hemen öncesinde, insan tasavvuruna iyi-kötü ayrımını, gören-görmeyen, işiten-işitmeyen örneği çerçevesinde sunmaktadır. Yine aynı kıssaların farklı boyut ve vurgularla ele alındığı A‘râf sûresinde, kıssaların hemen öncesinde yer alan 58. âyet de iyi-kötü ayrımını ‘verimli toprak-verimsiz toprak’ örneği temelinde sunmaktaydı.”(118)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 145.
• 2 - Semerkandî, age., II, 145; Râzî, age., XVII, 192-193.
• 3 - Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsiri, X, 11.
• 4 - Semerkandî, age., II, 315. 5 - Âl-i İmrân 3/173. 6 - Nisâ’ 4/109. 7 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12. 8 - Âl-i İmrân 3/173; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 9 - Müzzemmil 73/9. 10 - Nisâ’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48. 11 - En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/54; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6; Furkân 25/43. 12 - Nisâ’ 4/109; İsrâ’ 17/2, 68, 86.
  • Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/109 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Âl-i İmrân 3/173 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Müzzemmil 73/9 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/54 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6 Furkân 25/43 Nisâ 4/109 İsrâ 17/2 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86
• 13 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13, 35; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33.
  • Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Hûd 11/35 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33
• 14 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 15 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 16 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 17 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 18 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 19 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 20 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 21 - Dühân 44/14. 22 - Sâd 38/4. 23 - Mutaffifûn 83/32. 24 - Sebe’ 34/43. 25 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/25, 38. 26 - Yâsîn 36/15. 27 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Sâd 38/7; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8; Tûr 52/33. 28 - En‘âm 6/25; Enfâl 8/31; Nahl 16/24; Furkân 25/5; Kalem 68/15. 29 - Müddessir 74/24. 30 - En‘âm 6/7; Hûd 11/7; Enbiyâ’ 21/3; Sebe’ 34/43; Sâffât 37/15; Zuhruf 43/30; Ahkâf 46/7; Tûr 52/15; Kamer 54/2; Saff 61/6; Müddessir 74/24. 31 - Sebe’ 34/43. 32 - Ahkâf 46/11. 33 - Nahl 16/101-102; Müddessir 74/25. 34 - Furkân 25/4-6. 35 - Tekvîr 81/25. 36 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 37 - Hâkka 69/41-42. 38 - Târık 86/14.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43 Hûd 11/27 Mü'minûn 23/25 Mü'minûn 23/38 Yâsîn 36/15 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Sâd 38/7 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Tûr 52/33 En‘âm 6/25 Enfâl 8/31 Nahl 16/24 Furkân 25/5 Kalem 68/15 Müddessir 74/24 En‘âm 6/7 Hûd 11/7 Enbiyâ 21/3 Sebe' 34/43 Sâffât 37/15 Zuhruf 43/30 Ahkâf 46/7 Tûr 52/15 Kamer 54/2 Saff 61/6 Müddessir 74/24 Sebe' 34/43 Ahkâf 46/11 Nahl 16/102 Müddessir 74/25 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Hâkka 69/42 Târık 86/14
• 39 - Taberî, age., XXI, 90. 40 - Âl-i İmrân 3/94; En‘âm 6/21, 93, 144; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Saff 61/7. 41 - Şûrâ 42/24. 42 - Hâkka 69/44-47.
  • Âl-i İmrân 3/94 En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Saff 61/7 Şûrâ 42/24 Hâkka 69/47
• 43 - Hûd 11/13. 44 - Bakara 2/23; Yûnus 10/38.
  • Hûd 11/13 Bakara 2/23 Yûnus 10/38
• 45 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34
• 46 - Semerkandî, age., II, 145; Taberî, age., XII, 10. 47 - Zemahşerî, age., II, 369. 48 - Taberî, age., XII, 10; Zemahşerî, age., II, 369.
• 49 - Semerkandî, age., II, 145.
• 50 - Semerkandî, age., II, 146. 51 - Taberî, age., XII, 10; Zemahşerî, age., II, 369.
• 52 - Semerkandî, age., II, 146.
• 53 - Semerkandî, age., II, 383. 54 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/5, 53; En‘âm 6/88; Tevbe 9/17, 69; Hûd 11/16; Kehf 18/105; Ahzâb 33/19; Muhammed 47/9, 28, 32.
  • Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/5 Mâide 5/53 En‘âm 6/88 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Hûd 11/16 Kehf 18/105 Ahzâb 33/19 Muhammed 47/9 Muhammed 47/28 Muhammed 47/32
• 55 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 56 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 57 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 58 - Hucürât 49/2. 59 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 60 - Semerkandî, age., II, 147; Zemahşerî, age., II, 370.
• 61 - Zemahşerî, age., II, 370; Râzî, age., XVII, 201. 62 - Semerkandî, age., II, 146; Taberî, age., XII, 14-15. 63 - Yazır, age., IV, 531.
• 64 - En‘âm 6/122; Hûd 11/17; Ra‘d 13/33; Fâtır 35/8; Zümer 39/9; Mülk 67/22.
  • En‘âm 6/122 Hûd 11/17 Ra‘d 13/33 Fâtır 35/8 Zümer 39/9 Mülk 67/22
• 65 - Semerkandî, age., II, 146-147; Taberî, age., XII, 15-16.
• 66 - Semerkandî, age., II, 147; Zemahşerî, age., II, 370.
• 67 - Şu‘arâ’ 26/196; Şûrâ 42/13. 68 - En‘âm 6/90.
  • Şu‘arâ 26/196 Şûrâ 42/13 En‘âm 6/90
• 69 - Semerkandî, age., II, 147.
• 70 - Hûd 11/17; Ra‘d 13/36; Meryem 19/37; Ahzâb 33/20, 22; Sâd 38/11, 13; Mü’min 40/5, 30; Zuhruf 43/65. 71 - Müslim, İmân, 240. 72 - Semerkandî, age., II, 147; Râzî, age., XVII, 203.
  • Hûd 11/17 Ra‘d 13/36 Meryem 19/37 Ahzâb 33/20 Ahzâb 33/22 Sâd 38/11 Sâd 38/13 Mü'min 40/5 Mü'min 40/30 Zuhruf 43/65
• 73 - Hûd 11/17, 109; Hacc 22/55; Secde 32/23; Fussılet 41/54. 74 - İslâmoğlu, age., s. 382’de 28. not. 75 - Semerkandî, age., II, 147; Zemahşerî, age., II, 371; Râzî, age., XVII, 203.
  • Hûd 11/17 Hûd 11/109 Hacc 22/55 Secde 32/23 Fussilet 41/54
• 76 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 77 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 78 - Âl-i İmrân 3/94.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Âl-i İmrân 3/94
• 79 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/56, 116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47.
  • En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/56 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47
• 80 - Bu konuda geniş bilgilendirmeler için daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı kitabımıza başvurulabilir.
• 81 - Semerkandî, age., II, 148; Taberî, age., XII, 20-21; Zemahşerî, age., II, 371.
• 82 - Nisa 4/118; Hıcr 15/35; Sâd 38/78. 83 - Bakara 2/89; Ahzâb 33/64. 84 - Bakara 2/88; Nisâ’ 4/13, 46, 52; Mâide 5/60, 64. 85 - Mâide 5/78. 86 - Nisâ’ 4/47. 87 - Âl-i İmrân 3/61. 88 - Âl-i İmrân 3/87. 89 - A‘râf 7/44; Mü’min 40/52. 90 - Tevbe 9/68; Ahzâb 33/61. 91 - Hûd 11/60. 92 - Hûd 11/99; Kasas 28/42. 93 - Feth 48/6. 94 - Hûd 11/18. 95 - Ahzâb 33/57. 96 - Nisâ’ 4/93. 97 - Ra‘d 13/25; Muhammed 47/23. 98 - Bakara 2/159, 161. 99 - Nûr 24/7, 23.
  • Nisâ 4/118 Hicr 15/35 Sâd 38/78 Bakara 2/89 Ahzâb 33/64 Bakara 2/88 Nisâ 4/13 Nisâ 4/46 Nisâ 4/52 Mâide 5/60 Mâide 5/64 Mâide 5/78 Nisâ 4/47 Âl-i İmrân 3/61 Âl-i İmrân 3/87 A‘râf 7/44 Mü'min 40/52 Tevbe 9/68 Ahzâb 33/61 Hûd 11/60 Hûd 11/99 Kasas 28/42 Fetih 48/6 Hûd 11/18 Ahzâb 33/57 Nisâ 4/93 Ra‘d 13/25 Muhammed 47/23 Bakara 2/159 Bakara 2/161 Nûr 24/7 Nûr 24/23
• 100 - Âl-i İmrân 3/99; Nisâ’ 4/55, 167; A‘râf 7/45, 86; Enfâl 8/47; Tevbe 9/9, 34; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3; Nahl 16/88, 94; Hacc 22/25; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/38; Zuhruf 43/37; Muhammed 47/1, 32, 34; Mücâdile 58/16; Münâfikûn 63/2, 5.
  • Âl-i İmrân 3/99 Nisâ 4/55 Nisâ 4/167 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Enfâl 8/47 Tevbe 9/9 Tevbe 9/34 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/88 Nahl 16/94 Hacc 22/25 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/38 Zuhruf 43/37 Muhammed 47/1 Muhammed 47/32 Muhammed 47/34 Mücâdele 58/16 Münâfikûn 63/2 Münâfikûn 63/5
• 101 - Kehf 18/1; Tâhâ 20/107, 108; Zümer 39/28. 102 - Âl-i İmrân 3/99; A‘râf 7/45, 86; Hûd 11/19; İbrâhim 14/3.
  • Kehf 18/1 Tâhâ 20/107 Tâhâ 20/108 Zümer 39/28 Âl-i İmrân 3/99 A‘râf 7/45 A‘râf 7/86 Hûd 11/19 İbrâhîm 14/3
• 103 - Zemahşerî, age., II, 371.
• 104 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 105 - Râzî, age., XVII, 206.
• 106 - Bakara 2/86, 162; Âl-i İmrân 3/88; Nahl 16/85; İsrâ’ 17/97; Fâtır 35/36; Mü’min 40/49.
  • Bakara 2/86 Bakara 2/162 Âl-i İmrân 3/88 Nahl 16/85 İsrâ 17/97 Fâtır 35/36 Mü'min 40/49
• 107 - Semerkandî, age., II, 149; Taberî, age., XII, 22-23; Zemahşerî, age., II, 371-372.
• 108 - İslâmoğlu, age., s. 402’de 2. not. 109 - En‘âm 6/24, 94; A‘râf 7/53; Yûnus 10/30; Hûd 11/21; Nahl 16/87; Kasas 28/75; Ahkâf 46/28.
  • En‘âm 6/24 En‘âm 6/94 A‘râf 7/53 Yûnus 10/30 Hûd 11/21 Nahl 16/87 Kasas 28/75 Ahkâf 46/28
• 110 - Hûd 11/22; Nahl 16/23, 62, 109; Mü’min 40/43. 111 - Semerkandî, age., II, 149; Taberî, age., XII, 23.
  • Hûd 11/22 Nahl 16/23 Nahl 16/62 Nahl 16/109 Mü'min 40/43
• 112 - Semerkandî, age., II, 149; Taberî, age., XII, 24; Zemahşerî, age., II, 372; Râzî, age., XVII, 209.
• 113 - Nisâ’ 4/95; Mâide 5/100; En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16; Nahl 16/76; Fâtır 35/12, 19, 22; Zümer 39/9, 29; Mü’min 40/58; Hadîd 57/10; Haşr 59/20.
  • Nisâ 4/95 Mâide 5/100 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Nahl 16/76 Fâtır 35/12 Fâtır 35/19 Fâtır 35/22 Zümer 39/9 Zümer 39/29 Mü'min 40/58 Hadîd 57/10 Haşr 59/20
• 114 - Bakara 2/18, 171; Mâide 5/71; En‘âm 6/104; A‘râf 7/64; Yûnus 10/43; Hûd 11/28; Neml 27/66, 81; Kasas 28/66; Rûm 30/53; Fussılet 41/17, 44; Zuhruf 43/40; Muhammed 47/23.
  • Bakara 2/18 Bakara 2/171 Mâide 5/71 En‘âm 6/104 A‘râf 7/64 Yûnus 10/43 Hûd 11/28 Neml 27/66 Neml 27/81 Kasas 28/66 Rûm 30/53 Fussilet 41/17 Fussilet 41/44 Zuhruf 43/40 Muhammed 47/23
• 115 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16, 19; İsrâ’ 17/72; Tâhâ 20/124, 125; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 116 - En‘âm 6/50; Hûd 11/24; Ra‘d 13/16; Nûr 24/61; Fâtır 35/19; Mü’min 40/58; Feth 48/17; ‘Abese 80/2. 117 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum. Ayrıca bilgi için bk. Kandel ER, et al. Brain and behaviour. Principles of neural science. Mc Grav Hill Medical, Newyork, 2013; s. 5-20).
  • En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Ra‘d 13/19 İsrâ 17/72 Tâhâ 20/124 Tâhâ 20/125 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2 En‘âm 6/50 Hûd 11/24 Ra‘d 13/16 Nûr 24/61 Fâtır 35/19 Mü'min 40/58 Fetih 48/17 ‘Abese 80/2
• 118 - İslâmoğlu, age., s. 402’de 3. not.