Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 41-49. âyetlerinde ganimetlerin dağıtımını, Bedir’de tarafların durumunu, onları birbirlerine az gösterişini, savaşta dirençli olmayı, Allah’ı hatırlamayı, ilahi hükümlere itaatkâr olmayı, inkârcıların şeytanla olan diyaloglarının bir bölümünü, münafıkların ve inanç hastalığı olanların müslümanları suçlamalarını dile getirmektedir.

a) Ganimetleri Dağıtımı ve Bedir’deki Durum

Yüce Allah, sûrenin 41-44. âyetlerinde ganimetlerin dağıtımı konusunu ele almakta ve “Eğer Allah’a ve hak ile bâtılın ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun birbiri ile karşılaştığı gün (Bedir Savaşı’nda) kulumuza indirdiğimize inanmışsanız, bilin ki, ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri Allah’a, Rasûl(ün)e, (onun) akrabalar(ın)a, yetimlere, yoksullara ve yolcu(lar)a aittir. Allah her şeye kadirdir” buyurmaktadır.

Ardından, Bedir savaşında müslümanların vâdinin yakın kenarında yani Medine tarafında, diğerlerinin de uzak kenarında yani Mekke tarafında, kervanın ise daha aşağıda yani deniz sahilinde olduğu, eğer savaş için sözleşmiş olsalardı sözleştikleri vakit hususunda sözlerinde duramayacakları beyan edilmekte ve şu ilahi ilkeye yer verilmektedir: “Fakat Allah, yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi, helâk olanın açık bir delille (gözüyle gördükten sonra) helâk olması, yaşayanın da açık bir delille yaşaması için (böyle yaptı).”

Daha sonra, Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e uykusunda onları az gösterdiği, eğer çok yani gerçekte oldukları gibi şeklen kalabalık gösterseydi, elbette çekinecekleri ve bu iş hakkında mutlak surette tartışmaya girişecekleri, fakat Allah’ın müslümanları bundan kurtardığı, çünkü Allah’ın kalplerin özünü bildiği ifade edilmekte, Allah yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi için (savaş alanında) karşılaştıkları zaman müslümanlara kâfirleri az gösterdiği, müslümanları da onların gözlerinde azalttığı ifade edilmektedir.

ı. Ganimetlerin Beşte Birinin Dağıtımı

وَاعْلَمُوٓا اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَمَآ اَنْزَلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah’a ve doğru ile yanlışın ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun karşılaştığı gün (Bedir savaşında) kulumuza indirdiğimize inanmışsanız, bilin ki ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri, Allah, Elçi, yakınlık sahibi (olanlar), yetimler, yoksullar ve yolcu(lar) içindir. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin”; اَنَّمَا غَنِمْتُمْ ennemâ ğanimtüm ifadesi “ganimet olarak aldığınız”; مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi “herhangi bir şey”; فَاَنَّ لِلّٰهِ fe enne lillâhi ifadesi “muhakkak ki Allah’a aittir”; خُمُسَهُ humusehû ifadesi “onun beşte biri”;وَلِلرَّسُولِ ve li’r-rasûli ifadesi “ve Rasûl için(dir)”; وَلِذِي الْقُرْبٰى ve li zi’l-kurbâ ifadesi “ve yakınlar için(dir)”;وَالْيَتَامٰى ve’l-yetâmâ kelimesi “ve yetimler (içindir)”;وَالْمَسَاك۪ينِ ve’l-mesâkîni sözcüğü “ve yoksullar (içindir)”; وَابْنِ السَّب۪يلِ ve’bni’s-sebîli ifadesi “ve yolun adamları, yolda kalmışlar (içindir)”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; اٰمَنْتُمْ âmentüm fiili “iman etmiş (iseniz), inanıyorsanız, iman ederseniz”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَمَآ اَنْزَلْنَا ve mâ enzelnâ ifadesi “ve bir de indirdiğimiz şeylere”; عَلٰى عَبْدِنَا ‘alâ ‘abdinâ ifadesi “bizim kulumuza”; يَوْمَ الْتَقَى yevme’l-furkâni ifadesi “doğruyu yanlıştan ayırma gününde”; يَوْمَ yevme kelimesi “(şu) günde ki”; الْتَقَى iltekâ fiili “karşılaştı(ğı günde)”; الْجَمْعَانِ el-cem‘âni kelimesi “iki topluluk”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada ganimetlerin nasıl değerlendirilmesi gerektiği konusu imanla ilişkilendirilmekte, Yüce Allah’ın gücünün erişilmezliği gündeme getirilmektedir.

1. وَاعْلَمُوٓا اَنَّمَا غَنِمْتُمْ مِنْ شَيْءٍ فَاَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ “Bilin ki ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri, Allah, Elçi, yakınlık sahibi (olanlar), yetimler, yoksullar ve yolcu(lar) içindir.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde değindiği ganimet konusunu tekrar ele almakta ve ganimetlerin dağıtımıyla ilgili olarak ilk âyete göre detay vermektedir. Orada “ganimetlerin Yüce Allah’a ve Elçisi’ne ait olduğu” beyan edilmişken, burada “ganimetlerin beşte birisinin Yüce Allah’a, Rasûl’e, yakınlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara ait olduğu” hükme bağlanmaktadır. İşte bu iki âyet, Kur’ân’ın Kur’ân’la tefsirinin güzel bir örneğidir.

a) Âyetteki غَنِمْتُمْ ğanimtüm fiili “sıkıntı çekmeden bir şeye sahip olmak” manasından hareketle, “düşmandan doyumluk almak”, “savaşta düşmanlardan ganimet elde etmek” manasına gelmekte ve Haşr 59/6-7’de geçen fey’ kavramından farklı bir mana içermektedir. Fey’ “savaşsız elde edilen ganimet” için kullanılmışken el-enfâl denen “ganimetler” ise “savaş sonrası elde edilenler” manasına gelmektedir. Esasında buradaki مِنْ شَيْءٍ min şey’in ifadesi çok daha geniş bir mana içermekte ve iğneden ipliğe her ne elde edilmişse ona da ganimet denmektedir.

b) Ganimetlerle ilgili dağıtımdan söz edilirken, “Yüce Allah için” olan kısmın kamuya aidiyetinde hiçbir şüphe olamaz. Rasûlullah için olanda da aynı şekilde onun rasûl “elçi” oluşu zikredilmekte, nebî sıfatının yerine bu sıfatın kullanılması onun da aldığı payı risâlet hizmetlerinde kullanması gerektiği gibi bir mana akla getirmektedir. Gerçeği Yüce Allah bilir.

c) Âyette Yüce Allah ve Rasûlullah hariç, ganimetlerin beşte birlik kısmından pay verilmesi gerekenler bağlamında zikredilen dört grupla ilgili olarak bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir. Bu kavramlar hakkında Bakara 2/177’de geniş değerlendirmeler yapmıştık. Burada sadece kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

ı. Âyette kendilerine ganimetten pay verilmesi gerekenlerin “ilki” ذِي الْقُرْبٰى zi’l-kurbâ “yakınlık sahibi (olanlar)” şeklinde belirlenmektedir. Burada geçen ذِي الْقُرْبٰى zi’l-kurbâ ifadesinden maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlar, akraba” olduğu söylenebilir. Kur’ân’da 17 kez(1) geçen bu ifade çeşitli âyetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında geçmektedir. Benzer bir mana vermekte olan ulu’l-kurbâ ifadesi de Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(2) zikredilmektedir.

ıı. Âyette söz edilenlerin “ikincisi” الْيَتَامٰى el-yetâmâ “yetimler” şeklinde belirlenmektedir. Yetimlerle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(3) el-yetîm(4) ve yetîmeyni(5) kelimeleri tekildir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(6) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medine’de ise artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

ııı. Âyette sözü edilenlerin “üçüncüsü” الْمَسَاك۪ين el-mesâkîn “yoksullar” şeklinde belirlenmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn(7) kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişi” demektir. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi söz konusu kelimenin çoğul olarak مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ين mesâkîn/el-mesâkîn(8) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, مِسْك۪ين miskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

ıv. Âyette ganimetten yardım alacağı belirtilenlerin “dördüncüsü” “yolun oğlu” manasındaki ابْنَ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîl ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde toplam sekiz kez(9) geçmektedir. Bu ifade geçtiği her yerde “ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler” anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir.

Bu kavramın kapsamında güncel olması itibariyle sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının bulunduğunu söylemek âyetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’ân hayata dair temel değerleri ele alıyorken, onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir. Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’ân’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

d) Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu âyette hem de diğer âyetlerde sıklıkla geçen “yakınlar, fakirler, yoksullar, yetimler, yolda kalmışlar, esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır. Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları ve kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu unutulmamalıdır. Bu genel durum göz önüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekâtın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların Kur’ân çizgisinde yeniden gözden geçirilmesi gerekmektedir.

Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise, bu ifadenin geçtiği bazı sûreler Mekke dönemi sûrelerinden olsa da Kur’ân’ın toplumsal hayata dair içeriğinin bulunduğu görülmektedir. İnfak, zekât, sadaka vs. yardımlaşmalar sanıldığı gibi sadece Medine döneminin değil, aynı zamanda Mekke dönemi sûrelerinin de içeriğinde kendilerine yer bulmuştur. Mekkî sûrelerde konu daha çok şahıs, yani fert bazında ele alınmışken, Medine döneminde bu mesele daha kurumsal bir yapıya dönüştürülmüştür.

e) Savaş ganimetlerinin dağıtımıyla ilgili olarak “beşte birinin Yüce Allah’a, Rasûlü’ne, yakınlara, yetimlere, yoksullara ve yolda kalmışlara verilmesi gerektiği” hükme bağlanınca, geriye kalan beşte dörtlük kısmının ne olacağı konusu önem arz etmektedir. Bazı âlimlerimiz kalan beşte dörtlük kısmın savaş gazilerine verilmesi gerektiği yönünde görüşler ileri sürmüş olsa da, sûrenin ilk âyetinde dile getirildiği üzere savaş ganimetlerinin tamamının Yüce Allah’a ve Rasûl’e ait olduğu gerçeği ihmal edilmiş olmaktadır.

Durum böyle olunca, her iki âyeti birlikte okuyarak beşte birlik kısmın Yüce Allah’a ve Rasûlullâh’a, beraberlerinde diğer dört gruba verilmesi gerektiği anlaşılmakta, kalan kısmın da birinci âyetteki temel hüküm gereği Yüce Allah’a ve Rasûl’e aidiyeti temel prensibinden hareketle kamu harcamalarına ayrılması, eğitim faaliyetleri, savaş gereçlerinin temini, güncel ifadeyle söylemek gerekirse, kamusal alanda harcamalarda bulunulacak “özel bir fon”a devredilmesi gerektiği ortaya çıkmaktadır. Yüce Allah’a ait görülen beşte birlik kısım bu âyette şahıslarla ilişkilendirilmişken, kalan beşte dörtlük kısım ise kamusal alanla ilişkilendirilmiş demektir.

Buradan hareketle, savaşa katılan gazilerin değil de belki savaşta şehit olanların yakınları, savaşa katılan gaziler ve yakınları eğer âyette sayılan dört gruba giriyorlarsa, onlar, kamusal alan, devlet, devletlerarası ilişkiler ve halk hizmetleri gibi kalemler bu noktada ganimetlerin dağıtımında gözetilmesi gereken noktalar olarak kastedilmektedir diyebiliriz. Bunun dışındaki yaklaşımlarda sûrenin ilk âyetindeki hükmün askıya alınması veya iptal edilmesi gibi bir durum kaçınılmaz olmaktadır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

2.اِنْ كُنْتُمْ اٰمَنْتُمْ بِاللّٰهِ وَمَآ اَنْزَلْنَا عَلٰى عَبْدِنَا يَوْمَ الْفُرْقَانِ يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ “Allah’a ve doğru ile yanlışın ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun karşılaştığı gün (Bedir savaşında) kulumuza indirdiğimize inanmışsanız.” Yüce Allah ganimet dağıtımıyla ilgili verdiği hükmü müslümanların imanıyla ilişkilendirmekte, eğer Yüce Allah’a ve kulu Hz. Peygamber’e indirdiği vahye iman ediyorlarsa böyle davranmaları gerektiğini beyan etmektedir.

a) Yüce Allah kuluna yani Hz. Peygamber’e indirdiği vahyin indiriliş zamanına da bir gönderme yapmakta ve bir hususa dikkat çekmektedir. Buna göre söz konusu nokta يَوْم الْفُرْقَانِ yevmu’l-furkâni yani “hak ile bâtılın, tevhid ile şirkin, mümin ile kâfirin ayrıldığı gün” şeklinde dile getirilmektedir ki, maksat Bedir Savaşı’nın yaşandığı gündür. Bunun açıklaması bağlamında zikredilen diğer nokta ise يَوْمَ الْتَقَى الْجَمْعَانِ yevme’ltekâ el-cem‘âni yani “iki grubun karşılaştığı gün” manasında yine aynı gündür. Bu son ifade ilkinin açıklaması olduğu için, tercümde iki beyan arasında “yani” kelimesini kullanmayı tercih ettik. Demek ki Yüce Allah Bedir Savaşı’nın yaşandığı o günü “hakkın bâtıldan, müminin kâfirden ayrıldığı gün” olarak nitelendirmektedir.

b) Âyette söz konusu edilen “iki grubun karşılaşıp hakkın bâtıldan ayrıldığı günde indirilen”den kasıt, sûrenin daha önce geçen çeşitli âyetlerindeki yardım ve zafer vaadidir. Nitekim Yüce Allah, sûrenin yedinci âyetinde iki gruptan birini kendilerine vaadettiğini beyan ederek, hangisi olursa olsun onları destekleyeceğini dolaylı olarak belirtmiş, dokuzuncu âyette onlara bin melekle destek vereceğini ifade etmiş, onuncu âyette bunu bir müjde ve kalp huzuru temini vesilesi kılacağını haber vermiş, on birinci âyette bir iç huzuru vererek kendilerine çeşitli avantajlar sağlayacak şeklide bol bir yağmurla onları desteklediğini hatırlatmıştır.

12. âyette ise kendisinin müminlerle birlikte olduğu bilgisini müminlere iletmelerini meleklere vahyederek emretmiş, aynı zamanda kâfirlerin kalplerine derin bir korku vereceğini dile getirmiş, kâfirlerin öldürülmelerinin artık son derece kolay bir hale getirildiğini bildirmişti.

İşte sözü edilen Bedir gününde Yüce Allah’ın, kulu Hz. Peygamber’e indirdiği mesajlardan maksat bu cümleler olmalıdır. Müslümanların bunlara kesin olarak iman etmeleri kendilerinden istenmekte, o âyetlerde Yüce Allah’ın verdiği sözün gereğini yerine getirdiği, bu vesileyle de Müslümanların kendilerinden sayıca ve mühimmat bakımından çok üstün olan müşrikleri mağlup ettikleri hatırlatılmaktadır. İşte o sözlerin gereği nasıl yerine getirildiyse, ganimetlerin dağıtımı konusunda da aynı iradenin yani Yüce Allah’ın hüküm koyduğu ve Müslümanların da bu hükümlere itibar etmeleri gerektiği hükme bağlanmış olmaktadır.

3. وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah her şeye gücü yetendir.” Bağlam dikkate alındığında, burada zikredilen kuderetin Bedir günü sayıca ve mühimmat bakımından çok daha güçlü olanları ilahi yardım sayesinde nasıl perişan ettiğine gönderme yapılmakta, bu anlamda da Yüce Allah’ın gücünün ve kudretinin her şeye yettiği beyan edilmiş olmaktadır. Eğer O’nun dediklerini yaparlarsa Müslümanlara ihsan ve ikram edeceği imkân ve ödüllerin haddi ve hesabının olmayacağı da dolaylı olarak müjdelenmektedir.

Yüce Allah bu ve benzer âyetlerde dile getirdiği üzere her şeye gücünün yeteceğini, bu anlamda kudretinin eşsiz ve erişilmez olduğunu, verdiği hükümlerin uygulanması gerektiğini, uygulamayanlara vereceği cezayı hiç kimsenin hiçbir şekilde erteleyemeyeceğini ve öteleyemeyeceğini ilan etmek istemektedir. Her şeye gücünün yettiğinin söylenmesi bu türden anlam açılımlarını da beraberinde getirmektedir.

ıı. Bedir’de Şeklen Aleyhteki Konum

اِذْ اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى وَالرَّكْبُ اَسْفَلَ مِنْكُمْ وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِ وَلٰكِنْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ وَاِنَّ اللّٰهَ لَسَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Hani (Bedir savaşında) siz vadinin yakın kenarında (Medine tarafında)ydınız; onlar da uzak kenarında (Mekke tarafında)ydılar. Kervan ise sizden daha aşağıda (sahilde)ydi. (Savaş için) sözleşmiş olsaydınız, zaman hakkında anlaşmazlığa düşerdiniz. Fakat Allah, yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi, helak olanın apaçık bir delille helak olması, yaşayanın da apaçık bir delille yaşaması için (böyle yapmıştı). Şüphesiz ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki اِذْ اَنْتُمْ iz entüm ifadesi “hani siz (şurada) idiniz”; بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا bi’l-‘udveti’d-dünyâ tamlaması “vadinin yakınında(ydınız)”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar ise”; بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى bi’l-‘udveti’l-kusvâ tamlaması “uzak vadide(lerdi)”; وَالرَّكْبُ ve’r-rekbu kelimesi “kervan ise”; اَسْفَلَ esfele kelimesi “aşağı tarafta (idi)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ ve lev tevâ‘adtüm ifadesi “eğer karşılıklı olarak sözleşseydiniz”; لَاخْتَلَفْتُمْ le’hteleftüm fiili “muhakkak ki ihtilaf ederdiniz, sözünüzde duramazdınız”; فِي الْم۪يعَادِ fi’l-mî‘âdi ifadesi “sözleşme zamanı hakkında”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak”; لِيَقْضِيَ liyakdiye ifadesi “(şu şekilde) hükmetsin diye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işe”; كَانَ مَفْعُولًا kâne mefaûlen ifadesi “yapılması (gerekli) olan”; لِيَهْلِكَ liyehlike ifadesi “helak olsun diye, yok olsun diye”; مَنْ هَلَكَ men heleke ifadesi “helak olacak olan kişi”; عَنْ بَيِّنَةٍ ‘an beyyinetin ifadesi “herhangi bir delille”; وَيَحْيٰى ve yahyâ fiili “ve hayatta kalsın diye”; مَنْ حَيَّ men hayye ifadesi “hayatta kalacak olan kişi”; عَنْ بَيِّنَةٍ ‘an beyyinetin ifadesi “bir delille (hayatta kalsın diye)”; وَاِنَّ اللّٰهَ ve innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَسَم۪يع le semî‘un sıfatı “elbette işiten(dir)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Bedir Savaşı’nda yaşanan pozisyonla ilgili bilgiler ile bu savaşın neden yapıldığına dair ilahi gerekçeler gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ اَنْتُمْ بِالْعُدْوَةِ الدُّنْيَا وَهُمْ بِالْعُدْوَةِ الْقُصْوٰى وَالرَّكْبُ اَسْفَلَ مِنْكُمْ “Hani (Bedir savaşında) siz vadinin yakın kenarında (Medine tarafında)ydınız; onlar da uzak kenarında (Mekke tarafında)ydılar. Kervan ise sizden daha aşağıda (sahilde)ydi.” Yüce Allah ganimetle ilgili hükmünü beyan ettikten sonra, bu defa kudretinin erişilmezliği ve müslümanlara yaptığı yardımı hatırlatmak üzere Bedir günü onların savaştaki yerlerini dile getirmektedir.

Âyetteki ifadelere göre müslümanların الْعُدْوَة الدُّنْيَا el-‘udvetü’d-dünyâ yani “yakın vâdi”de, vâdinin beri yakasında yani Medine’ye yakın yerinde, muhtemelen olumsuz şartları olan ve kuzeye düşen bir mekânda oldukları, müşriklerin ise الْعُدْوَة الْقُصْوٰى el-‘udvetü’l-kusvâ yani “uzak vâdi”de, öte yakada, muhtemelen bölgenin daha müsait bir yerinde Mekke’ye yakın tarafında ve güney kısımda bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu arada الرَّكْب er-rakb yani Ebû Süfyân’ın başında bulunduğu ve Şam’dan dönmekte olan “kervan”ın ise daha aşağıda, sahilde bulunduğu, güney tarafa doğru hareket halinde olduğu hatırlatılmakta,(10) yine de kervanın potansiyel bir tehlike oluşturduğuna dolaylı da olsa dikkat çekilmektedir. Demek ki gerek asker sayısı, gerek mühimmat, su kuyularına yakınlık, arazi durumu, gerekse savaş taktiği, araç, gereç, donanım bakımından müşriklerin çok daha avantajlı bir durumu söz konusuydu; çünkü iki taraf arasında gerçekten çok büyük bir üstünlük farkı vardı.

2. وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِ وَلٰكِنْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ “(Savaş için) sözleşmiş olsaydınız, zaman hakkında anlaşmazlığa düşerdiniz. Fakat Allah, yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi, helak olanın apaçık bir delille helak olması, yaşayanın da apaçık bir delille yaşaması için (böyle yapmıştı).” Yüce Allah âyetin bu kısmında Bedir Savaşı’yla ilgili olarak meselenin çok daha farklı yönlerine dikkat çekmektedir.

a) وَلَوْ تَوَاعَدْتُمْ لَاخْتَلَفْتُمْ فِي الْم۪يعَادِ “(Savaş için) sözleşmiş olsaydınız, zaman hakkında anlaşmazlığa düşerdiniz.” Yüce Allah Bedir Savaşı noktasında eğer karşılıklı olarak vaatleşmiş olsalardı, müslümanların bu vaadlerinin gereğini yerine getiremeyeceğini bildirmektedir. Çünkü şartlar hiç de eşit olmamasına, güç dengesi sağlanmamasına, arazi şartları da tamamiyle müslümanların aleyhinde bulunmasına karşılık, böyle bir savaşa girişmek hiçbir şekilde söz konusu olmaz, vaadin gereği yerine getirilemezdi. Yani önceden bir sözleşme yapılsaydı, sonucu müslümanlar leyhine olabilecek bu kadar uygun bir ayarlama yapılamazdı.

Şeklen şartlar aleyhte olsa da, sonuç itibariyle bir zaferin elde edilecek oluşu önceden kestirilemezdi. Yüce Allah’ın yardımı sayesinde şeklen olumsuz ve aleyhte görünen durum tam anlamıyla ilahi müdahale sayesinde lehte bir posizyona evrilmiş ve müslümanlar bu korkunç savaşı Yüce Allah’ın muhteşem yardımı sayesinde kazanmışlardı.

b)وَلٰكِنْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا “Fakat Allah, yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi için (böyle yapmıştı).” Yüce Allah şartları müslümanların aleyhinde olan bu savaşın yapılmasının gerekçesini beyan etmekte, bu çerçevede “düşmanı helak edip müslümanları galip getirecek” şekilde verdiği hükmün yerine getirilmesinden söz etmektedir. Bir anlamda müslümanları kendilerine bırakmayıp savaş kararının uygulanması için bir bakıma şartları da kendisi ayarlamıştır.

Bu amaçla iki orduyu karşı karşıya getirmiş, Enfâl sûresinin daha önce yorumladığımız 7-12. âyetlerinde dile getirdiği hususların gerçekleşmesini sağlamıştı. “Allah’ın emrinin yerine getirilmiş olması” ifadesi O’nun yapılmasını istediği şeyin aslında “olup bittiğini” zihinlere kazımakla ilgili bir mesaj içermektedir. Bu ifadenin metin veya mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(11)

c) لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيٰى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ “Helak olanın apaçık bir delille helak olması, yaşayanın da apaçık bir delille yaşaması için (böyle yapmıştı).” Yüce Allah Bedir Savaşı’nın bu olumsuz şartlara rağmen yapılmasını sağlama gerekçesini önce “verdiği hükmün yerine getirilmesi” şeklinde beyan etmekte, sonrasında ise “helak olacak olanın da hayatta kalacak olanın da bir beyyinesi yani delili olması” şeklinde belirlemektedir. Bu ifade kullanılarak müşriklerin hezimetinin ilahi gazap ile şekillendirildiği, müminlerin zaferinin de ilahi yardım ile gerçekleştiği ortaya konulsun istenmektedir.

Başka bir ifadeyle söylemek gerekirse, “yok olup gidecek olan hakkın açık tecellisiyle yok olup gitsin, kalıp yaşayacak olan da yine hakkın tecellisiyle yaşasın diye” bu savaş gerçekleştirilmişti. Burada “helak olduğuna gönderme yapılanlar” Bedir’de mağlup edilen müşriklerdir; “hayatta kalanlar” ise onları mağlup eden müslümanlardır.(12) Buna göre helak de hayat da mecaz değil, bilinen anlamda hakikat olarak kabul edilmiş olmaktadır.

Burada sözü edilen helakin inkârla ilgili bir mecaz olduğu, dolayısıyla küfrü seçenin açık bir bir delil olan bu sonuca bakıp helaki tercih etmesi, imanı seçenin de yine bu sonuca bakarak ebedi hayatı tercih etmesi için bu savaşın yaşandığı yorumları yapılmaktadır.(13) Bu yaklaşımın da elbette kendine göre kabul edilebilir yönleri bulunabilir.

Esasında bu âyet hayat pratiklerimiz ve inançla ilgili durumumuz noktasında çok önemli bir gerçeğe dikkat çekmektedir. İnsanlar her neye inanıyorlarsa onunla ilgili bir delile sahip olmalıdırlar. İmanı tercih edenlerin bir delili olması gerektiği gibi inkârı seçenlerin de bir delilinin olması istenmekte, körü körüne taklide kapılmamak gerektiğine dikkat çekilmektedir. Delilsizlik hiçliktir. Bu yüzden inançların ve onları hayata aktarma pratikleri olan uygulamaların her birinin birer delile dayandırılması gerektiği bu cümlede verilmek istenen dolaylı mesaj olarak kabul edilebilir.

3. وَاِنَّ اللّٰهَ لَسَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Muhakkak ki Allah semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bu ve benzer konularda kimlerin neler söylediğini, neler yapıp ettiğini gayet iyi işittiğini ve olup biten ne varsa hepsini gayet iyi bildiğini bu iki sıfatıyla ortaya koymakta, hiçbir şeyin O’nun bilgisinden kaçıp kurtulamayacağını bütün muhataplarına iletmektedir.

ııı. Çok Görülmeleri Durumunda Yaşanabilecek Sıkıntı

اِذْ يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلًا وَلَوْ اَرٰيكَهُمْ كَث۪يرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَ اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Hani Allah uykunda sana onları ‘az’ göstermişti. Sana onları ‘çok’ gösterseydi, elbette çekinecek ve bu iş hakkında (aranızda) elbette tartışmaya girişecektiniz. Fakat Allah (sizi bundan) kurtarmıştı. Şüphesiz ki O, göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki اِذْ يُر۪يكَهُمُ iz yürîkehum ifadesi “hani onları sana gösteriyordu”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; ف۪ي مَنَامِكَ fî menâmike ifadesi “senin uykunda”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az”;وَلَوْ اَرٰيكَهُمْ ve lev erâkehum ifadesi “ve eğer sana onları (şöyle) gösterseydi”; كَث۪يرًا kesîran ifadesi “çok, çok fazla”; لَفَشِلْتُمْ lefeşiltüm fiili “elbette çekinirdiniz”; وَلَتَنَازَعْتُمْ ve letenâza‘tüm fiili “ve elbette tartışırdınız”; فِي الْاَمْرِ fi’l-emri ifadesi “iş konusunda”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ve lakin, ancak”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; سَلَّمَ selleme fiili “(Allah sizi bundan) kurtarmıştı”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”;بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri ifadesi ise “kalplerin özünü, gönüllerin içinde olanını” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e ruyasında müşrikleri az göstermesi ve bunun aksi durumunda nelerin olabileceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ يُر۪يكَهُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَنَامِكَ قَل۪يلًا “Hani Allah uykunda sana onları ‘az’ göstermişti.” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız 11. âyetinde de belirttiği üzere, müslümanlara en-nü‘âs dediği bir “uyuklama hali” vermişti. İşte bu âyette o uykuya, uyuklamaya işaret edilmekte ve Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e rüyasında müşrikleri az sayıda gösterdiğini hatırlatmaktadır. Bu sayede müslümanların moral bulması sağlanmış olmaktadır ki devam eden cümlede durumun aksi haline dikkat çekilmektedir.

2.وَلَوْ اَرٰيكَهُمْ كَث۪يرًا لَفَشِلْتُمْ وَلَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ سَلَّمَ “Sana onları ‘çok’ gösterseydi, elbette çekinecek ve bu iş hakkında (aranızda) elbette tartışmaya girişecektiniz. Fakat Allah (sizi bundan) kurtarmıştı.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerden oluşan orduyu eğer Hz. Peygamber’e gerçekteki gibi çok fazla kalabalık bir şekilde gösterseydi ve Hz. Peygamber de bunu arkadaşlarına bu şekilde iletmiş olsaydı o zaman لَفَشِلْتُمْ lefeşiltüm yani “muhakkak ki yılgınlık göstereceklerini, çekineceklerini, dağınık bir görüntü içerisine gireceklerini” bildirmektedir.

Ardından bunun sonucunda da لَتَنَازَعْتُمْ فِي الْاَمْرِ letenâza‘tim fi’l-emri yani “iş, savaş konusunda mutlak sûrette anlaşmazlığa düşeceklerini, kavga ve nizaya bulaşacaklarını, münakaşa edeceklerini” haber vermektedir.(14)

İşte Yüce Allah, müslümanların bu sıkıntılı duruma düşmelerini engellemek üzere Hz. Peygamber’e rüyasında düşmanlarını sayı itibariyle az gösterdiğini, eğer gerçekte oldukları sayıda fazla gösterseydi onların darmaduman olup savaş konusunda tartışmalar yaşayacaklarını beyan ettikten sonra, onları bu problemden kurtardığını haber vermektedir.

Bu noktada çok önemli olduğunu düşündüğümüz bir konuya burada çok kısa da olsa değinmek istiyoruz: “Onları sana çok gösterseydi” ifadesi gereği, düşmanın sayıca kalabalık oluşundan ziyade, hakikatteki zayıf durumlarını Hz. Peygamber’e gösterdiği için herhangi bir hilafı hakikatten de söz edilmemelidir. Yüce Allah müşriklerin sayısını değil, kalitesizliğini Hz. Peygamber’e göstererek onların adeta bir sürü halinde oluşlarını kendisine bildirmiş olmaktaydı. Bu beyanla ilgili olarak âyette geçenسَلَّمَ selleme fiili, “kurtarmak”, “korumak”, “selamet ihsan etmek” manalarına gelmekte, müslümanları sıkınıtıya düşmekten koruduğunu ifade etmek istemektedir.

3. اِنَّهُ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Muhakkak ki O (Allah), kalplerin özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(15) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Fâtır 35/38’de de beyan edildiği üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah savaş öncesi durumda insanların kalplerinde sahip oldukları duyguları kendisinin gayet bildiğini beyan etmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(16) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e gösterdiği rüyanın kalplerde nasıl etki bıraktığını işte bu ifadesiyle ortaya koymaktadır.

Bu âyetin yorumuyla ilgili olarak yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu bağlamda ve birçok yerde bu ifade, Allah’ın ‘içten geçen duygu ve düşünceyi bilmesine’ ilaveten, o duygu ve düşünceye daha temelde neyin sebep olduğunun bilinmesine delâlet eder. Çünkü zâtu’s-sudûr ifadesinin bizi yönelttiği alan, kalbin/aklın eyleminden de öte, o eylemi ortaya çıkaran tasavvurdur. Mübalağa formu olan ‘alîm ‘sıradan bir bilmeyi’ değil ‘en ince ayrıntısına kadar bilmeyi’ ifade eder.”

“Bu âyette geçen ‘yılgınlıkla’ sonuçlanacak bir sürece, Yüce Allah’ın daha başında rüya ile müdahale ederek psikolojik bir yönlendirme yapması, sadece ‘kalpleri evirip çevirenin’ yapabileceği bir ‘gaybî yardım’dır. Allah insana olan yardımını, O’ndan başka hiç kimsenin -o yüreğin sahibinin dahi- böylesine etkileyemeyeceği insan davranışlarını yönlendiren bir merkeze ‘istikamet açısı’ vererek yapmaktadır. Bunun için Allah Rasulü şu mübarek duayı yapmıştır: Allahumme yâ mukallibe’l-kulûb sebbit kulûbenâ ‘alâ dînik: “Ey kalpleri evirip çeviren Allah’ım! Kalplerimizi dinin üzere sabit kıl!”(17)

ıv. Tarafların Birbirine Az Gösterilmesi

وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلًا وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Hani (Allah) yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi için (savaş alanında) karşılaştığınız zaman onları gözlerinizde size az gösteriyor, sizi de onların gözlerinde azaltıyordu (az gösteriyordu). Bütün işler, yalnızca Allah’a döndürülecektir.”

Âyetteki وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ ve iz yürîkümûhum ifadesi “ve hani size onları gösteriyordu”; اِذِ الْتَقَيْتُمْ izi’ltekaytüm ifadesi “karşılaştığınız zaman”; ف۪يٓ اَعْيُنِكُمْ fî a‘yüniküm ifadesi “sizin gözlerinizde”;قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az”;وَيُقَلِّلُكُمْ ve yükallilüküm ifadesi “ve sizi onlara az gösteriyordu”; ف۪يٓ اَعْيُنِهِمْ fî a‘yunihim ifadesi “onların gözlerinde”; لِيَقْضِيَ liyakdiye ifadesi “(şu şekilde) hükmetsin diye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَمْرًا emran kelimesi “herhangi bir işe”; كَانَ مَفْعُولًا kâne mefaûlen ifadesi “yapılması (gerekli) olan”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a (olacaktır)”; تُرْجَعُ turce‘u edilgen fiili “döndürelecek(tir)”; الْاُمُور el-umûru kelimesi ise “(bütün) işler” demektir.

Burada savaş meydanında tarafların birbirlerine az gösterilmesi ve işlerin nihayetinde Yüce Allah’a döndürüleceği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلًا وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِهِمْ لِيَقْضِيَ اللّٰهُ اَمْرًا كَانَ مَفْعُولًا “Hani (Allah) yapılması (gerekli) olan emri yerine getirmesi için (savaş alanında) karşılaştığınız zaman onları gözlerinizde size az gösteriyor, sizi de onların gözlerinde azaltıyordu (az gösteriyordu).” Yüce Allah önceki âyette Hz. Peygamber’e ruyasında müşrikleri az gösterdiğini beyan ettikten sonra, bu âyette de durumun savaş meydanındaki halini dile getirmekte ve savaş ortamında karşılaştıklarında müslümanların gözlerinde müşrikleri kendilerine az gösterdiğini, bununla beraber müslümanları da onların gözlerinde az sayıda gösterdiğini beyan etmekte, gerekçesini ise “yapılması, gerçekleştirilmesi gerekli olan hükmün meydana gelmesi için” bunu böyle yaptığını haber vermektedir ki bu ifadenin bir benzeri Enfâl 8/42. âyette de zikredilmektedir.

Burada sözü edilen gerekçeye daha önce yorumunu yapmış olduğumuz Enfâl 8/42. âyette de yer verilmişti. Aynı gerekçe yani “müslümanların galip getirilip düşmanlarının mağlup edilmesi” gerekçesi devam ettiği için, savaş meydanında da Yüce Allah’ın müşrikleri müslümanlara, müslümanları da müşriklere az sayıda gösterdiğini bildirmektedir. Bu şekilde müslümanlar az sayıda gördükleri müşrikler karşısında yılgınlığa düşmeyecekleri gibi müslümanların sayısını az gören müşriklerin de işi sıkı tutmamalarını, “nasıl olsa yeneriz” düşüncesiyle gevşek davranmalarını sağlamak istemişti.

Nitekim Bedir günü Abdullah b. Mes‘ûd’un yanındaki birisine “şu yetmiş kişiyi görüyor musun?” dediği, onun da “100 kişi görüyorum” cevabını verdiği rivayet edilmektedir.(18) Hatta müşriklerden bir tanesi müslümanlar için benzer şekilde “bir deve yiyimi” nitelendirmesinde bulunduğu nakledilmektedir.(19)

Âl-i İmrân 3/13’te bu konuda kâfirlerin müslümanları kendi sayılarının iki katı gördükleri de beyan edilmekte, böylece bu defa da korkuya kapıldıklarına dair bilgiler verilmektedir. İşte ilahi irade ta başından beri olaya müdahil olmuş ve nihayetinde müslümanların galip gelmesi sağlanmıştı. Yüce Allah Âl-i İmrân 3/13’te yer alan رَاْيَ الْعَيْنِ ra’ye’l-‘ayni ifadesini “gözün görmesi” manasında kullanmakta, مِثْلَيْهِمْ misleyhim “kendilerinin iki katı” ifadesi gereği sayıyı mevcudun iki katı olarak gördüklerini ifade etmektedir.

Bu iki âyette verilen bilgiler gereği, Âl-i İmrân 3/13’te zikredilen bilgi ile yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/44’te geçen وَاِذْ يُر۪يكُمُوهُمْ اِذِ الْتَقَيْتُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِكُمْ قَل۪يلًا وَيُقَلِّلُكُمْ ف۪يٓ اَعْيُنِهِمْ “(Savaş alanında) karşılaştığınız zaman size onları sizin gözlerinizde az gösteriyor, sizi de onların gözlerinde azaltıyordu” ifadesi arasında herhangi bir çelişkinin olmaması için şu durumun gerçekleştiği anlaşılmaktadır:

Demek ki Yüce Allah’ın müşriklere müslümanları bir keresinde az, bir başka keresinde ise iki katı göstermiş, bu göstermeler birkaç kez tekrarlanmıştı. Önceleri tarafları karşılıklı olarak birbirlerine az gösterdiği, fiilen savaş esnasında ise kafirlerin müslümanları mevcut sayının iki katı olarak gördükleri ifade edilmelidir. Korkuya kapılan insanların olanı değil, fazlasını görmüş olmaları anlaşılabilir bir durumdur.

2. وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler, yalnızca Allah’a döndürülecektir.” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle bazen aynı cümle halinde,(20) bazen de benzer içeriklerde ancak başka ifadeler içerecek şekilde zikredilmektedir.(21) Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınması ve تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılması sayesinde devrik cümle yapısı söz konusudur ki, bunun amacı dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını beyandır. Müşriklerin yaptığı kötülükler onların yanında kâr kalmayacak, müslümanların iyilikleri de elbette kaybolmayacaktır.

Bu cümlede başta inkârcılar olmak üzere, bütün insanların bütün eylemlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır. İnkârcıların alay ederek dile getirdikleri birtakım istekler başta olmak üzere, ortaya konulan bütün eylemler sonuçta Yüce Allah’ın huzurunda hesabın konusu olacaktır.

Bu bilgi sayesinde inkârcılara gözdağı, müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır. İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

b) Müminlere Yönelik Uyarılar ve Şeytanın Vesvesesi

Yüce Allah, sûrenin 45-49. âyetlerinde müminlere yönelik çeşitli uyarılarda bulunmakta, bu çerçevede şu beyanlara yer vermektedir: “(Daha önce size savaş açan) herhangi bir topluluk ile karşılaştığınız zaman sebat edin ve Allah’ı çok anın ki kurtuluşa eresiniz. Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin; birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da kuvvetiniz gider. Sabredin (direnç gösterin)! Muhakkak ki Allah sabredenlerle beraberdir. Çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak ve (insanları) Allah yolundan alıkoymak için yurtlarından çıkanlar (saldırgan kâfirler) gibi olmayın. Allah onların yaptıklarını çepeçevre kuşatıcıdır.”

Ardından, şeytanın müslümanlarla savaşmak için yola çıkan inkârcı müşriklere Bedir’de yaptıklarını güzel gösterdiği ve kendilerine “Bugün insanlardan size galip gelecek kimse yoktur; şüphesiz ben de sizin yardımcınızım” dediği nakledilmekte, iki ordu birbirini görünce iki ökçesinin üzerine geriye döndüğü ve “Muhakkak ki ben sizden uzağım; şüphesiz ben sizin göremediğinizi görüyorum; ben Allah’tan korkuyorum. Allah’ın azabı şiddetlidir” dediği ifade edilmektedir.

Daha sonra, münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların Bedir’e giden müslümanlar için “Bunları dinleri aldatmış” dedikleri, hâlbuki Yüce Allah’a güvenenlere O’nun yeteceği, zira Allah’ın mutlak galip ve hükmünde hikmet sahibi olduğu belirtilmektedir.

ı. Savaşta Sebatkârlık ve İlahi Emirlere İtaat

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا لَق۪يتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ر۪يحُكُمْ وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Ey iman edenler! (Daha önce size savaş açan) herhangi bir topluluk ile karşılaştığınız zaman dayanıklı olun ve Allah’ı çok hatırlayın ki kurtulasınız! Allah’a ve Elçisine itaat edin; birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da gücünüz gider. Sabredin (direnç gösterin)! Şüphesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا لَق۪يتُمْ izâ lekîtüm ifadesi “karşılaştığınız zaman”; فِئَة fieten kelimesi “bir (düşman) topluluk ile”; فَاثْبُتُوا fesbütû emri “sabit kalın, kararlı olun”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “anın, zikredin, hatırlayın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’ı”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çokça”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi “kurtuluşa eresiniz diye”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُٓ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne”; وَلَا تَنَازَعُوا ve lâ tenâze‘û emri “ve birbirinizle çekişmeyin”; فَتَفْشَلُوا fe tefşelû fiili “(yoksa) korkuya kapılırsınız”;وَتَذْهَبَ ve tezhebe fiili “ve gider, gitmiş olur”; ر۪يحُكُمْ rîhuküm tamlaması “sizin rüzgârınız, gücünüz”; وَاصْبِرُوا vasbirû emri “ve sabredin”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الصَّابِر۪ينَ me‘a’s-sâbirîne cümlesi ise “sabredenlerle beraber(dir)” demektir.

Burada savaşla ilgili iki emir ve Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edip birbiriyle kavga etmemeye dair uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا لَق۪يتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey iman edenler! (Daha önce size savaş açan) herhangi bir topluluk ile karşılaştığınız zaman dayanıklı olun ve Allah’ı çok hatırlayın ki kurtulasınız!” Yüce Allah Bedir’de yaşananları beyan ettikten sonra, bütün müminlere hitap etmekte ve kendilerine iki buyruk yönlendirmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا لَق۪يتُمْ فِئَةً فَاثْبُتُوا “Ey iman edenler! (Daha önce size savaş açan) herhangi bir topluluk ile karşılaştığınız zaman dayanıklı olun!” Yüce Allah müminlere hitap etmekte, kendilerine savaş açanlarla savaş ortamında karşılaştıkları topluluğa karşı sebat göstermelerini, dayanmalarını, yılmamalarını emretmektedir. Nitekim daha önce yorumladığımız Enfâl 8/15. âyette de geçtiği üzere, arkalarını dönüp geri çekilmemelerini, yılgınlık göstermemelerini, aksine sağlam ve sıkı durmalarını bildirmekte, savaşta da başka alanlarda da Yüce Allah’ı çokça hatırlamalarını, nihayetinde bu sayede kurtuluşa erişebileceklerini müjdelemektedir.

Burada bağlam gereği olarak ilk muhatapların müslümanları yurtlarından çıkaran saldırgan “Mekkeli müşrikler” olduğu, ancak evrensel manada düşünüldüğünde kendileriyle savaşılacakların “saldırganlık yapan herkes” olduğu anlaşılmaktadır. Buradan hareketle, müslümanların savunma savaşı yapmaları, saldırganlık yapmamaları gerektiği Bakara 2/190-195, Tevbe 9/5, Hacc 22/39 gibi âyetlerde beyan edilmektedir.

b)وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “ve Allah’ı çok hatırlayın ki kurtulasınız!” Âyetteki ikinci buyruk وَاذْكُرُوا اللّٰهَ كَث۪يرًا “Allah’ı çokça zikredin” şeklinde belirlenmektedir ki bu ifade Ahzâb 33/41 ve Cum‘a 62/10’da da geçmektedir. İşte bu emir, normal hayattan savaş meydanlarına taşınarak orada askerlerin “Allah Allah” diyerek savaşmaları bu âyetin bir tezahürü olarak uygulanmıştır(22) ve bundan sonra da aynı duyarlılık devam etmelidir.

Savaşta Yüce Allah’ı zikretmek O’nun yardımını talep etmek, düşmanların kahredilmesini, köklerinin kazınmasını istemek demektir(23) ve savaş meydanları bunun en çok hissedildiği ortamlardır. Kurtuluşa giden yani Yüce Allah’ın rızasını kazanarak cennet ödüllerine kavuşmanın yolu Allah’ın emirlerine sıkıca sarılmaktan, onları hayata taşımaktan ve o emirlerin hayatı çepeçevre kuşatmasından geçmektedir vesselâm.

2.وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ر۪يحُكُمْ وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Allah’a ve Elçisine itaat edin; birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da gücünüz gider. Sabredin (direnç gösterin)! Şüphesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir.” Yüce Allah müslümanlara yönelik emrileri bağlamında Allah’a ve Elçisi’ne itaat etmelerini, hiçbir şekilde birbirleriyle çekişip kavga etmemeleri gerektiğini beyan etmekte, aksi takdirde korkuya kapılacaklarını ve rüzgârlarını kaybedeceklerini hatırlatmakta, sabırlı davranmalarını emretmekte, nihayetinde kendisinin de sabredenlerle birlikte olduğunu haber vermektedir.

a)وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَلَا تَنَازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَتَذْهَبَ ر۪يحُكُمْ “Allah’a ve Elçisine itaat edin; birbirinizle çekişmeyin; sonra korkuya kapılırsınız da gücünüz gider.” Enfâl 8/1 ve 20’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah âyette Allah’a ve Elçisi’ne itaatin bir gereği olarak toplumsal hayat için çok önemli olan bir hususa dikkat çekmekte ve bir buyruğunu dile getirerek buna itibar edilmemesi durumunda nelerin olacağını haber vermektedir.

ı. Âyette geçen لَا تَنَازَعُوا lâ tenâze‘û emri “birbiriyle çekişmemek”, “birbirine düşmemek”, “birbiriyle didişmemek”, “kavga-niza etmemek” gibi manalar içermekte ve karşılıklı olarak birbirine zarar vermek şeklindeki her türlü ilişkiyi yasaklayan bir mesaj sunmaktadır. Bu arada devam eden bölümde yer alan فَتَفْشَلُوا fe tefşelû ifadesi “zayıf düşmek”, “yılgınlaşmak”, “yıpranmak”, “direncini yitirmek”, “dağılmak”, “korkak olmak”(24) gibi manalara gelmektedir. Bu âyette uyarıya konu olan konulara gerekli hassasiyet gösterilmemesi sonucunda Uhud’da yaşanan mağlubiyetle ilgili bilgiler Âl-i İmrân 3/152’de etraflı bir şekilde ele alınmaktadır.

ıı. Bunların sonucu olarak, âyette zikredilen وَتَذْهَبَ ر۪يحُكُمْ ve tezhebe rîhuküm ifadesi “güç kaybetmek”, “cesaretin gitmesi”, “rüzgârını yitirmek”, “havayı kaybetmek”, “ağırlığı yitirmek”, “devletsiz kalmak”(25) gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılıyor ki müslümanların birbirleriyle didişmeleri, kavga ve nizaya bulaşmaları onların direncini yitirmelerine ve güçlerini kaybedip dağılmalarına neden olarak gösterilmektedir.

Özellikle وَتَذْهَبَ ر۪يحُكُمْ ve tezhebe rîhuküm “Rüzgârınız gider” ifadesinde geçen ر۪يح rîh kelimesinin “koku” manasından hareketle, bu türden kavgalaşmaların müslümanların birbirlerini tanımaları gereken kokularını kaybetmelerine neden olarak tanıtılmaktadır. Çünkü birbirlerini tanıdıkları kokusunu yitirenler her şeylerini yitirirler.

Buradaki ر۪يح rîh kelimesine mecazi olarak “maneviyat, caserat” gibi anlamlar da verilebilir.(26) Dolayısıyla karşılıklı didişmenin toplumu oluşturan fertler arasında bir maneviyat ve cesaret kaybına neden olacağı da muhakkaktır.

ııı. Karşılıklı olarak birbiriyle kavgalaşmak sonuçta ayrılığı ve tefirkayı beraberinde getirecek, toplumun dayanışması ortadan kalkacak ve nihayetinde o toplumun tarih sahnesinden silinmesi kaçınılmaz olacaktır. Kur’ân bu konuda oldukça net uyarılara sahiptir ve müslümanların ihtilafa düşüp tefrikaya dalmamalarını hararetle emretmektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/159’da şöyle buyrulmaktadır: “Dinlerini parça parça edip guruplara ayrılanlar var ya, senin onlarla hiçbir ilişkin yoktur. Onların işi ancak Allah’a kalmıştır. Sonra (Allah) onlara yapmış olduklarını (mahşerde) bildirecektir.” Yüce Allah bu cümlede dinlerini parça parça edenlerden, bir anlamda Allah’ın gönderdiği dini terk edenlerden, sonrasında ise grup grup olanlardan ve fırkalara bölünenlerden söz etmekte ve Hz. Peygamber’in onlarla hiçbir işinin olmadığını beyan etmektedir. Bu yönüyle, bölünüp parçalanmanın bir anlamda şeytana hizmet olduğunu ve onun “ümmeti bölüp parçalamak” şeklindeki hedefine hizmet etmek ve ekmeğine yağ sürmekten başka bir işe yaramadığını belirtmek gerekmektedir.

ıv. “Hepiniz topluca Allah’ın ipine sımsıkı sarılın; tefrikaya düşmeyin!”(27) prensibinin yer aldığı Kur’ân’da, dinde tefrika ve ihtilafın korkunç akıbetiyle ilgili olarak Âl-i İmrân 3/105’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine apaçık deliller geldikten sonra parçalanıp ayrılığa düşenler gibi olmayın! İşte bunlar için büyük bir azap vardır.”

Dinde ayrılığa düşen ve perişan, dağınık bir görüntü veren müşriklerin durumu ve müminlerin böyle bir görüntü vermemesiyle ilgili olarak Rûm 30/30-32’de de şu bilgiler söz konusudur: “(Ey Peygamber!) Sen yüzünü hanîf olarak dine, Allah’ın insanları üzerinde yarattığı fıtrata çevir! Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı gelmekten sakının, namazı kılın; müşriklerden olmayın! Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın! Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.”

Konuyla ilgili benzer bir mesaj içermesi bakımından Mü’minûn 23/52-53’ü de hatırlamak gerekir: “(İnkârcılara) ‘Şüphesiz bu (insanlar) bir tek ümmet olarak sizin ümmetinizdir; ben de sizin Rabbinizim. Öyle ise bana karşı duyarlı olun’ (denildi). Ne var ki insanlar kendi aralarındaki işlerini parça parça böldüler. Her grup kendilerinde bulunan (fikir ve davranış) ile sevinip böbürlenmektedirler.”

b) وَاصْبِرُوا اِنَّ اللّٰهَ مَعَ الصَّابِر۪ينَ “Sabredin (direnç gösterin)! Şüphesiz ki Allah sabredenlerle beraberdir.” Yüce Allah müslümanların birbirileriyle didişerek dağılmamalarını ve kuvvetlerini yitirmemelerini, böylece bölünüp parçalanmamalarını kendilerine emrettikten sonra, sabretmelerini de aynı şekilde emir buyurmaktadır.

Burada sözü edilen sabır, her türlü zillet ve meskenet içerisinde kalıp duruma razı olmak değil, aksine her ne şartta olursa olsun, yaşanacak her türlü olumsuz duruma karşılık kendi değerlerine sadakatle sarılmayı, değerlerinden ve ideallerinden hiçbir şekilde vazgeçmemeyi, toplumu toplum yapan prensipler uğrunda direnç ve kararlılık göstermeyi, sıkıntılara, baskılara ve problemlere göğüs germeyi ifade etmektedir. Eğer bu şekilde bir direnç ortaya koyarlarsa Yüce Allah da böyle davrananlarla beraber olduğunu, yani kendilerini desteklediğini müjdelemektedir.

ıı. Müşriklere Benzememe Gerekliliği

وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَآءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَاللّٰهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “Çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak ve (insanları) Allah yolundan alıkoymak için yurtlarından çıkanlar (saldıran kâfirler) gibi olmayın! Allah onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.”

Âyetteki وَلَا تَكُونُوا ve lâ tekûnû emri “ve sakın (şu kişiler gibi) olmayın”; كَالَّذ۪ينَ خَرَجُوا kellezîne haracû ifadesi “çıkmış olanlar, çıkanlar gibi”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların kendilerinin evlerinden”; بَطَرًا betaran kelimesi “kibirlenmek için”;وَرِئَآءَ النَّاسِ ve riâe’n-nâsi ifadesi “ve insanlara gösteriş için”;وَيَصُدُّونَ ve yesuddûne fiili “ve engelliyorlar”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi “yapmakta oldukları şeyleri”; مُح۪يطٌ muhîtun kelimesi ise “çepeçevre kuşatıcı(dır)” demektir.

Burada müslümanlara yönelik bir uyarıya yer verilmekte ve şımarık müşrikler gibi davranmamaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَكُونُوا كَالَّذ۪ينَ خَرَجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ بَطَرًا وَرِئَآءَ النَّاسِ وَيَصُدُّونَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak ve (insanları) Allah yolundan alıkoymak için yurtlarından çıkanlar (saldıran kâfirler) gibi olmayın!” Yüce Allah müslümanlara hitap etmeye devam etmekte, Allah’a ve Elçi’ye itaat emriyle birlikte, aralarında kavgalaşmamaları uyarısının ardından, sözü yeniden Bedir Savaşı’na getirmekte ve Mekkeli müşriklerin kibirli, alaycı ve saldırgan tutumlarını hatırlatarak müslümanların böyle bir tavır içerisine girmemelerini kendilerine emretmektedir.

a) Yaşanan olayın ne olduğuyla ilgili olarak şöyle bilgiler nakledilmektedir:

“Müşrikler (Bedir Savaşı’na giderlerken) Cuhfe denilen yere geldiklerinde, Ebu Cehil’in dostu olan el-Hikâf el-Kinânî, içlerinde oğlunun da bulunduğu bir heyeti birtakım hediyelerle birlikte Ebu Cehil’e göndermişti. Derken oğlu, Ebû Cehil’in yanına varınca, ‘Babam, sana selâm gönderiyor ve şu haberi yolluyor: Eğer istersen sana adamlarımla yardım ederim. Eğer yanımdaki yakınlarımla beraber senin yanında olmamı, savaşmamı istersen bunu da yaparım.’ Bunun üzerine Ebu Cehil ‘Babana de ki: Allah mükâfatını ve hayrını bol versin. Eğer biz Muhammed’in iddia ettiği gibi Allah’la savaşıyor isek Allah’a yemin ederim ki bizim Allah’la savaşmaya gücümüz yoktur.”

“Yok eğer biz insanlarla savaşıyor isek Allah’a yemin olsun ki bizim savaşacağımız insanlara gücümüz, kudretimiz yeter. Biz, Muhammed’le savaşmaktan kaçmayacağız. Hatta biz Bedir’e varacağız; orada içkilerimizi içeceğiz ve orada bize şarkıcı ve çalgıcılar çalgı çalıp şarkı söyleyecekler! Çünkü Bedir, Arapların panayırlarından bir panayır ve onların alış veriş yaptıkları pazarlardan bir pazardır. Böylece de Araplar bu olayı duyacaklardır.”(28)

Bu kibirli ve kendinden emin tavırlarla Bedir’e gelen müşrik ordusu, ziyafet olarak kılıç darbeleri yediler; içki yerine ölüm içtiler; şarkı dinlemek yerine ölmekte ve yaralanmakta olan arkadaşlarının feryâdü figanlarını, ağlamalarını, sızlanmalarını ve ağıtlarını dinlediler. İşte Yüce Allah böyle feci bir akıbete uğramamaları için müslümanları çok net ifadelerle uyarmaktadır.

b) Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَطَر betar kelimesi “gurur”, “kibir”, “çalım satmak”, “kasılmak” gibi anlamlara gelmekte, bu arada Kur’ân’da üç âyette(29) zikredilen رِئَآءَ النَّاسِ riâe’n-nâsi ifadesi ise “insanlara gösteriş yapmak” manasını içermektedir. İşte Mekkeli müşriklerin Bedir’e gelirken takındıkları tavır tam anlamıyla bu şekilde yaşanmış, büyük bir gurur ve kibir içerisinde, çevrelerinde bulunan insanlara gösteriş olsun diye, bir de insanları yani Medine’deki müslümanları Yüce Allah’ın yolundan engellemek için yurtlarından çıkmalarını eleştirmekte, müslümanların da hiçbir şekilde böyle davrananlar gibi olmamalarını kendilerine emretmektedir.

Bir müslüman, sahip olduğu inancıyla, ahlakıyla, davranışlarıyla, hayata dair tavırlarıyla müşriklere veya kâfirlere benzememelidir. İşte Yüce Allah bu noktada uyarısını yaparak böyle bir tavrı müslümanların gündeminden çıkarmak istemekte, hatta böyle bir tavırla hiçbir zaman anılmamaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

2. وَاللّٰهُ بِمَا يَعْمَلُونَ مُح۪يطٌ “Allah onların yaptıklarını çepeçevre kuşatandır.” Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de geçmektedir.(30) Yüce Allah inkârcıların ortaya koyduğu tavrı eleştirdikten sonra, onların yapıp ettiği her ne varsa hepsini çepeçevre kuşattığını, yani onları bildiğini, kaydettirdiğini ve günü geldiğinde de hesabını soracağını âyetin sonundaki cümlenin mesaj kapsamına almıştır. Yüce Allah’ın insanların yaptıklarını kuşatıcı olması bu türden yorumları beraberinde getirmektedir.

“Allah her şeyi bilir; O her şeyi görür, işitir, kuşatır, gözetler” gibi ifadeler mutlak sûrette Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretini içerdiği gibi, O’nun her şeyden haberdar olduğunu, O’na hiçbir şeyin gizli kalamayacağını, azgınların yapıp ettiklerini O’ndan kaçıramayacaklarını ve her şeyin hesabını soracağını ortaya koymayı amaçlamaktadır.

ııı. Şeytanın Vesvesesi ve Dönekliği

وَاِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَاِنّ۪ي جَارٌ لَكُمْ فَلَمَّا تَرَآءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلٰى عَقِبَيْهِ وَقَالَ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكُمْ اِنّ۪يٓ اَرٰى مَا لَا تَرَوْنَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ وَاللّٰهُ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Hani şeytan onlara yaptıklarını güzel göstermiş ve ‘Bugün insanlardan size galip gelecek kimse yoktur; şüphesiz ki ben de sizin yardımcınızım!’ demişti. Ne zaman ki iki ordu birbirini görünce (şeytan) iki topuğunun üzerine geriye dönmüş ve ‘Şüphesiz ki ben sizden uzağım; şüphesiz ben sizin göremediğinizi görüyorum; gerçek şu ki ben Allah’tan korkuyorum. Allah’ın azabı şiddetlidir.’ demişti.”

Âyetteki وَاِذْ زَيَّنَ ve iz zeyyene ifadesi “ve hani süslemişti”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlara, onlar için”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اَعْمَالَهُمْ a‘mâlehum ifadesi “onların amellerini”;وَقَالَ ve kâle fiili “ve (şöyle) demişti”; لَا غَالِبَ lâ ğâlibe ifadesi “galip gelecek kimse yoktur”; لَكُمُ leküm ifadesi “sizin için, sizin üzerinize, size”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; مِنَ النَّاسِ mine’n-nâsi ifadesi “insanlardan, insanların içinden”;وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; جَارٌ cârun kelimesi “yardımcı(yım)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; فَلَمَّا تَرَآءَتِ fe lemmâ terâet ifadesi “görünce, gördükleri zaman”; الْفِئَتَان el-fietâni kelimesi “o iki topluluk”; نَكَصَ nekesa fiili “ardına dönmüştü, geri dönmüştü”; عَلٰى عَقِبَيْهِ ‘alâ ‘akıbeyhi ifadesi “onun iki ökçesinin üzerine”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; بَر۪يٓءٌ berîun kelimesi “uzak (olanım)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَرٰى erâ fiili “görüyorum, görmekteyim”; مَا لَا تَرَوْنَ mâ lâ teravne ifadesi “sizin görmediğiniz şeyleri”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkarım, korkuyorum”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli(dir)” demektir.

Burada şeytanın Mekkeli müşrikleri nasıl aldattığı, sonrasında da onları nasıl terk ettiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ زَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ اَعْمَالَهُمْ وَقَالَ لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ وَاِنّ۪ي جَارٌ لَكُمْ “Hani şeytan onlara yaptıklarını güzel göstermiş ve ‘Bugün insanlardan size galip gelecek kimse yoktur; şüphesiz ki ben de sizin yardımcınızım!’ demişti.” Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği müşrik inkârcıların kibirli ve gösterişe boğulmuş hallerinin perde arkasında nelerin olduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede şeytanın bu kişilere “Bedir’e gitme kararlarında” yaptıklarını süslü gösterdiği, onlara cesaret vermek istediği, o gün itibariyle hiçbir insani gücün onları alt edip yenemeyeceğini, çünkü kendisinin de onlara yardımcı olacağını söylediği beyan edilmektedir.

a) Âyette sözü edilen الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesi, cinlerden olmasının yanında şeytan kılıklı insan olma ihtimalini de içermektedir. Şeytanın insan suretine girdiğini kabul edenler olduğu gibi bunu kabul etmeyenler de vardır. Kabul edenlere göre İblis/şeytan Kinâne oğullarından şair Sürâka b. Mâlik b. Cu‘şum sûretinde kendilerine görünmüştü.(31) Çünkü En‘âm 6/112 ve Nâs 114/6’da beyan edildiği gibi, şeytanlar insanlardan da olabilmektedir. İşte buradaki konuşmalar şeytan kılıklı birinin konuşmasını andırmaktadır.

Her iki durumda da inkârcıların aldatıldığı, şeytanın veya şeytan kılıklı birisinin onları boş hayallere daldırdığı, onların da buna aldandığı anlaşılmaktadır. Bu şeytan eğer bilinen manada cinlerden olan şeytan ise burada söyledikleri “vesvese türünden fısıltılar” olarak düşünülebilir. Yok eğer insan şeytanlardan biri idiyse, bu defa da doğrudan inkârcı müşriklere yönelik söylediği “saçma ve aldatıcı sözler” anlaşılmalıdır. Neticede her iki durumda da sonuç aynı yere varmaktadır.

b) Âyette zikredilen لَا غَالِبَ لَكُمُ الْيَوْمَ مِنَ النَّاسِ lâ ğâlibe lekümü’l-yevme mine’n-nâsi ifadesi “bugün yani Bedir günü size insanlardan galip gelebilecek hiç kimse yoktur” manasına gelmekte, inkârcılara içi boş bir moral verme mesajını içermektedir. Bu arada âyette yer alan اِنّ۪ي جَارٌ لَكُمْ innî cârun leküm ifadesi ise “muhakkak ki ben size komşuyum”, yani “ben sizin yardımcınızım”, “ben de size yardım edeceğim”, “ben de sizin yanınızdayım”, “ben de sizin arkanızdayım” gibi manalar vermektedir.

İşte bütün bu ifadeler, şeytanın Mekkeli müşrikleri aldattığı, onlara Bedir’e gitmekle yaptıkları işi doğru ve süslü gösterdiği, onların hiçbir kimse tarafından mağlup edilemeyecek güç ve kuvvette olduklarını söylediği, dahası kendisinin de onların yanında kendilerini destekleyeceği beyanını oluşturmuş, kendilerini boş hayallere daldırmıştı.

2. فَلَمَّا تَرَآءَتِ الْفِئَتَانِ نَكَصَ عَلٰى عَقِبَيْهِ وَقَالَ اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكُمْ اِنّ۪يٓ اَرٰى مَا لَا تَرَوْنَ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ “Ne zaman ki iki ordu birbirini görünce (şeytan) iki topuğunun üzerine geriye dönmüş ve ‘Şüphesiz ki ben sizden uzağım; şüphesiz ben sizin göremediğinizi görüyorum; gerçek şu ki ben Allah’tan korkuyorum.’ demişti.” Yüce Allah, şeytanın verdiği vesvesenin ardından, kibirli bir şekilde Bedir’e gelen müşriklerle müslümanlar birbirlerinin görüş alanına girdiklerinde, şeytanın ökçeleri üzerine geri döndüğünü ve müşriklerden uzak olduğunu, çünkü onların görmediklerini gördüğünü, nihayetinde de Allah’tan korktuğunu söyleyip kaçtığını aktarmaktadır.

a) Âyette geçen نَكَصَ عَلٰى عَقِبَيْهِ nekesa ‘alâ ‘akıbeyhi ifadesi “iki ökçesinin üzerine geriye dönmek”, “tabanları üzerine geri dönmek”, “gerisin geri kaçmak” manalarına gelmekte ve onun inkârcıları terk ettiği manasını içermektedir. Bu arada اِنّ۪ي بَر۪يٓءٌ مِنْكُمْ innî berîun minküm “ben sizden uzağım” ifadesi de şeytanın onları terk ettiğini göstermektedir. Ayrıca اِنّ۪يٓ اَرٰى مَا لَا تَرَوْنَ innî erâ mâ lâ teravne cümlesi ise “muhakkak ki ben sizin görmediğinizi görüyorum” manasına gelmektedir ki, maksat onların göremediği gerçeği gördüğünü kendilerine iletmektir.

Müslümanların adeta yürek olup aktığını, müşriklerin ise rehavet içerisinde durumun vahametini kavrayamaz durumlarını farkedice, onların görüp kestiremediği gerçeği kendisinin fark ettiğini onlara söylediği anlaşılmaktadır. Bazı müfessirlerimiz şeytanın gördüğü şeyin “melekler” olduğunu söyleseler de(32) biz bunun “durumu görmek” şeklinde olduğu kanaatindeyiz.

Kur’ân’da on kez(33) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için, kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul anlam verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te de büraâ’ kalıbında “uzak olanlar” manasında yer almaktadır.

b) Nihayetinde şeytanın sözlerinin sonunda اِنّ۪يٓ اَخَافُ اللّٰهَ innî ehâfullâhe “muhakkak ki ben Allah’tan korkarım” şeklinde Allah’tan korkuğunu söylemesi ise, olaya Yüce Allah’ın bir çeşit müdahalede bulunduğunu fark ettiğini ortaya koymaktadır. Çünkü bu “korku” sözü, değişik bir durumun yaşandığını göstermektedir.

Haşr 59/16’da da benzer bir ifadesinden anlaşıldığına göre, şeytan bile bazı insanların yoldan çıkışına hayret etmekte, onların korkmadığı şekilde kendisinin âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’tan korktuğunu itiraf ettiğini bize göstermektedir. Belli ki Mekkeli müşrikler şeytanı bile geride bırakacak şekilde şeytanlaşmış, yoldan çıkmış ve sapkınlık batağına saplanmıştı.

3. وَاللّٰهُ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah’ın azabı şiddetlidir.” Âyetin sonunda Yüce Allah’ın azabının şiddetli olduğu beyanına yer verilmektedir ki bu ifadeyi Yüce Allah söylemiş olabileceği gibi şeytan da bu cümleyi inkârcı Mekkeli müşriklere söylemiş olabilir; metin her iki ihtimale de müsaittir. Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu daha önce yorumladığımız Enfâl 8/13. âyette ele almıştık.

ıv. Münafıkların ve Kalpleri Hasta Olanların Sözleri

اِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ د۪ينُهُمْ وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ فَاِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Hani münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar, (Bedir’e giden müslümanlar için) ‘Bunları dinleri aldatmış!’ diyorlardı. (Oysa) kim Allah’a güvenirse, şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki اِذْ يَقُولُ iz yekûlü ifadesi “hani diyordu”; الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesi “münafıklar”; وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ vellezîne fî kulûbihim ifadesi “ve kalplerinde (şöyle bir şey) bulunanlar”; مَرَضٌ meradun kelimesi “hastalık”; غَرَّ ğarra fiili “aldattı”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “bunları”; د۪ينُهُمْ dînuhum ifadesi “onların dini”;وَمَنْ يَتَوَكَّلْ ve men yetevekkel ifadesi “her kim güvenirse (bilsin ki)”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür), galip(tir)”; حَك۪يمٌ hakîmun cümlesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların müslümanlarla ilgili yanlış bir kanaati ve kendilerine verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ يَقُولُ الْمُنَافِقُونَ وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ غَرَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ د۪ينُهُمْ “Hani münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlar, (Bedir’e giden müslümanlar için) ‘Bunları dinleri aldatmış!’ diyorlardı.” Bu âyetin Abdullah b. Übeyy veya müslüman olmasına rağmen Mekke’de kalıp hicret etmeyen, sonrasında Mekkeli müşrikler tarafından zorla Bider’e götürülenler ya da doğrudan müşrikler hakkında indirildiği rivayet edilmektedir.(34)

Esasında bu tür rivayetlere değil de doğrudan âyetin metnine bakıldığında, âyetin münafıklar ve kalplerinde hastalık bulunanlarla ilgili olarak indirdiği gayet açıktır; isim verilmesine de zaten gerek yoktur. Çünkü burada ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, her zaman ve zeminde buna benzer insanların bulunacağını ortaya koymak ve tercihini müslümanlardan yana belirlemek gerektiğidir.

Yüce Allah müslümanlar sayıca ve mühimmat bakımından kendilerinden çok daha fazla ve güçlü olan Mekkeli müşriklere karşı savaşa çıktıkları için çevrelerinde bulunan münafıkların ve kalplerinde hastalık bulunanların sözlerine yer vermekte ve onlara göre dinlerinin yani Hz. Peygamber’in risalet öğretilerinin Bedir’de savaşa giden müslümanları aldattığını söylediklerini hatırlatmaktadır.

Çünkü onlar dışardan baktıkları için “görünen köy onlara göre kılavuz istemezdi” ve nihayetinde bu şartlarda müslümanların yenilecekleri son derece kesindi. Medine’de müminlerle birlikte yaşayanlar arasında münafıklar da vardı. İmanla küfür arasında debelenip duran, ancak tercihi daha çok inkârdan yana şekillenenler de vardı ki Kur’ân’da bu tipler için وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ “kalplerinde hastalık bulunanlar” ifadesi kullanılmaktadır.

Çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, “Kalplerinde hastalık bulunanlar” ifadesiyle kimlerin kastedildiği müfessirlerimizi meşgul etmiş ve farklı kanaatler ileri sürmelerine neden olmuştur. Genel olarak bu ifade ile “münafıklar”ın kastedildiği kabul edilmiş ve ileride meydana gelecek bir durumu Kur’ân’ın önceden haber vermesi de bir Kur’ân mucizesi olarak takdim edilmiştir.

Bu yaklaşım en azından yorumunu yapmakta olduğumuz âyet için de olsa doğru olamaz. Çünkü bu âyette “Kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar” ifadesi Enfâl 8/49 ve Ahzâb 33/12, 60’ta olduğu gibi “münafıklar”la ve Müddessir 74/31’de olduğu gibi başka gruplarla birlikte de kullanılmakta, hatta bazen müstakil olarak(35) da yer almaktadır. Durum böyle olunca, söz konusu ifadeyi “münafıklar” şeklinde anlamak doğru değildir.

Nihayetinde kanaatimiz odur ki, وَالَّذ۪ينَ ف۪ي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ ifadesi ile kastedilenler, mutlak manada kâfirlerden veya müşriklerden farklı olarak, “doğruyu yanlıştan, hakkı bâtıldan ayırmada güçsüz kalan ve inanç ile inkâr arasında bocalayanlar” olmalıdır. Bunlar, iman ile inkâr arasında bulunan halleri ile tam ortada değil de, daha çok inkâra meyilli olanlar veya yarım gönüllüler şeklinde anlaşılabilir.

Bu tipler savaşa katılmaktan korkan, zayıf inançlı, tereddütlü, ödlek kimselerdi. Burada geçenمَرَض merad kelimesi, mutlak anlamda “inkâr”ı değil de, daha çok “şüphe”yi ifade etmekte, sonunda sahibini inançsızlığa sevk edecek hastalığı içermektedir. Söz konusu kelimeyi maddî anlamda bir rahatsızlık, kalp rahatsızlığı şeklinde anlamlandırmak ise hiçbir şekilde doğru ve mümkün değildir.

2. وَمَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللّٰهِ فَاِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “(Oysa) kim Allah’a güvenirse, şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah münafıklara ve kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunanlar başka olmak üzere bütün muhataplara seslenmekte ve Allah’a güvenenlerin mutlak surette galip geleceklerini, çünkü gerçek güçlünün ve galibin de verdiği hükümlerde hep hikmet sahibi olanın da Allah olduğunu bilmelerini istemektedir.

a) Tevekkülün emredildiği âyetlerden birisi olan Furkân 25/58’de şöyle buyrulmaktadır: “Ölümsüz diri olan (Allah)a güven ve O’nu hamd ile tesbih et.” Bu cümlede Hz. Peygamber’e moral verilmekte, fani şeylere değil, ölümsüz diriye güvenmesi ve O’nu tesbih etmesi emredilmektedir.

ı. Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(36) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(37) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(38) her şeye vekîl olan O’dur;(39) O en güzel vekildir.(40)

ıı. Güven kaynağı sadece Yüce Allah’tır; öyleyse “sadece O’na güvenmek” gerekir.(41) “Allah vekîldir; vekîl olarak Allah yeter” anlamında Kur’ân’da oldukça fazla âyet vardır.(42) Zira yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/49’da, ayrıca Talâk 65/3’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter. Zaten gerçek müminler de böyle uygulamışlardır.(43) Başka varlıklara güvenilmemesi veya onlara güvenin bir anlam ifade etmediği, hatta Hz. Peygamber’in insanlara vekîl olmadığı yönünde de pek çok âyet vardır.(44)

Konuyla ilgili bütün söylenenleri özetleyecek cümle ise Zümer 39/36’daki şu ifadedir: “Allah kuluna yetmez mi? Seni O’ndan başkasıyla korkutuyorlar. Allah kimi şaşırtırsa artık onu yola getirecek kimse yoktur.” Mü’min 40/44’te de geçtiği üzere, gerekeni yaptıktan sonra “işi Allah’a bırakmak”, yani meseleleri O’na havale etmek insanı rahatlatan en önemli unsurlardan birisidir. Zaten tevekkül denen şey, elden geleni yaptıktan sonra sonuçla ilgilenmeyip “Allah’a güvenmek” demektir.

b) Kendisine güveneni üstün ve galip kılacak kudret Yüce Allah’ındır; yoksa orduların sayı ve techizat üstünlüğü ile zaferler elde edilememekteir. İşte münafıkları da kalplerinde hastalık bulunanları da asıl yanıltan nokta burası olmuştur.

Bakara 2/249 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/19’da da belirtildiği gibi, sayı kalabalıklığı belirleyici değildir. Çünkü nice az sayıda ferdi bulunan topluluklar kendilerinden çok daha kalabalık olanları yenmişlerdir. Bedir’de de işte tam bu durum yaşanmıştı; ancak hakikati bilmeyenler veya Yüce Allah’ın hayata müdahil olduğu gerçeğini fark edemeyenler elbette bu ince noktadan haberdar değillerdi; sadece dışarıdan gördükleriyle karar verip görünüşe baktıkları için de hata etmişlerdi.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/83, 177; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/106; En‘âm 6/152; Enfâl 8/41; Nahl 16/90; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Fâtır 35/18; Haşr 59/7. 2 - Nisâ’ 4/8; Tevbe 9/113; Nûr 24/22.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/106 En‘âm 6/152 Enfâl 8/41 Nahl 16/90 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Fâtır 35/18 Haşr 59/7 Nisâ 4/8 Tevbe 9/113 Nûr 24/22
• 3 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 4 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 5 - Kehf 18/82. 6 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7. 7 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3. 8 - Bakara 2/83, 177, 215; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/89, 95; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; Kehf 18/79; Nûr 24/22; Haşr 59/7.
  • İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7 Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/89 Mâide 5/95 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7
• 9 - Bakara 2/177, 215; Nisâ’ 4/36; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/36 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Haşr 59/7
• 10 - Semerkandî, age., II, 22; Zemahşerî, age., II, 216-217.
• 11 - Nisâ’ 4/47; Enfâl 8/42, 44; İsrâ’ 17/5, 108; Ahzâb 33/37; Müzzemmil 73/18.
  • Nisâ 4/47 Enfâl 8/42 Enfâl 8/44 İsrâ 17/5 İsrâ 17/108 Ahzâb 33/37 Müzzemmil 73/18
• 12 - Semerkandî, age., II, 22-23;
• 13 - Zemahşerî, age., II, 217; Esed, age., s. 332’de 46. not; İslâmoğlu, age., s. 304’te 48. not.
• 14 - Zemahşerî, age., II, 217-218.
• 15 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13. 16 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 304’te 49. not.
• 18 - Semerkandî, age., II, 24. 19 - Zemahşerî, age., II, 218.
• 20 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 21 - En‘âm 6/159; Hûd 11/123; Hacc 22/41; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Şûrâ 42/43, 53.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 En‘âm 6/159 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53
• 22 - İslâmoğlu, age.,, s. 305’te 50. not.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 219.
• 24 - Semerkandî, age., II, 24.
• 25 - Semerkandî, age., II, 24; Zemahşerî, age., II, 219.
• 26 - Esed, age., s. 333.
• 27 - Âl-i imrân 3/103.
  • Âl-i İmrân 3/103
• 28 - Zemahşerî, age., II, 220; Râzî, age., XV, 172.
• 29 - Bakara 2/264; Nisâ’ 4/38; Enfâl 8/47.
  • Bakara 2/264 Nisâ 4/38 Enfâl 8/47
• 30 - Bakara 2/19; Âl-i İmrân 3/120; Nisâ’ 4/108, 126; Enfâl 8/47; Hûd 11/92; Fussılet 41/54; Burûc 85/20.
  • Bakara 2/19 Âl-i İmrân 3/120 Nisâ 4/108 Nisâ 4/126 Enfâl 8/47 Hûd 11/92 Fussilet 41/54 Burûc 85/20
• 31 - Semerkandî, age., II, 25; Zemahşerî, age., II, 220.
• 32 - Semerkandî, age., II, 25; Zemahşerî, age., II, 220. 33 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 34 - Semerkandî, age., II, 26; Zemahşerî, age., II, 221.
• 35 - Bakara 2/10; Tevbe 9/125; Hacc 22/53; Nûr 24/50; Muhammed 47/20, 29.
  • Bakara 2/10 Tevbe 9/125 Hacc 22/53 Nûr 24/50 Muhammed 47/20 Muhammed 47/29
• 36 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 37 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 38 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 39 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 40 - Âl-i İmrân 3/173. 41 - Âl-i ‘Imrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; Enfâl 8/61; Tevbe 9/51; Yûnus 10/84; Hûd 11/123; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13; Müzzemmil 73/9. 42 - Âl-i ‘Imrân 3/173; Nisâ’ 4/81, 132, 171; En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; İsrâ’ 17/65; Kasas 28/28; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/62. 43 - Enfâl 8/2; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Şûrâ 42/36. 44 - Nisâ’ 4/81; En‘âm 6/66, 107; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/2, 54, 68, 86; Furkân 25/43; Zümer 39/41; Şûrâ 42/6.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Yûnus 10/84 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Müzzemmil 73/9 Âl-i İmrân 3/173 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 İsrâ 17/65 Kasas 28/28 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/62 Enfâl 8/2 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Şûrâ 42/36 Nisâ 4/81 En‘âm 6/66 En‘âm 6/107 Yûnus 10/108 İsrâ 17/2 İsrâ 17/54 İsrâ 17/68 İsrâ 17/86 Furkân 25/43 Zümer 39/41 Şûrâ 42/6