Mürselât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 50 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “gönderilenler” anlamındaki الْمُرْسَلَات el-murselât kelimesinden alan Murselât sûresi, iniş sırasına göre 35, resmî sıralamada ise 77. sûredir.

Murselât sûresi resmî sıralamada öncesindeki İnsân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, insanın yaratılışına ve yaratılış gayesine değinilmektedir. Yine her iki sûrede de cennet nimetlerinin çeşitliliği hakkında bilgi verilmekte, Kur’ân’a iman etmenin ve Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğmenin önemine vurgu yapılmaktadır. Sûrenin ilk âyetlerinde yer alan yemin ifadeleri, Son Saat’in (kıyametin kopmasının) kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.

8. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir kısmı çeşitli başlıklar halinde zikredilmekte, insanın yaratılışının ilk aşamaları ve ana rahminin son derece güçlü ve güvenilir bir yer olduğuna değinilmektedir.

25. âyetten itibaren, yeryüzünün çeşitli özellikleri ve dağların durumu ile suyun yaratılış gayesi zikredildikten sonra, bu defa söz cehennemliklere getirilmektedir.

29. âyetten itibaren, cehennemin korkunç yapısına değinilmekte, mahşerde insanlar hakkında hükmün verileceği, kötülerin azaba uğratılacağı, iyilerin ise cennet ödüllerine kavuşturulacağı haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde ilâhî emirlere boyun eğmemenin ve Kur’ân’a iman etmemenin çok büyük bir kabahat olduğu ifade edilmektedir. En sonunda, Kur’ân’a inanıp güvenmenin tek çıkar yol olduğu, vahiy adına inanılacak başka söz olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu sûrede on defa yer alan, “Gerçeği yalanlayanların, o gün vay haline!” âyeti, verilen mesajların vurgulanmasını, yalanlanmaması gerektiğini ve önemini kavratmayı amaçlamaktadır. Gaye te’kid yani âyetlerde verilmek istenen mesajı pekiştirmek olduğu için bu cümleler hiçbir şekilde gereksiz birer tekrar ifadeler değillerdir.

Yüce Allah, insanın yaratılış sürecinden bir kesit olmak üzere onun değersiz bir sıvıdan yaratıldığını ifadeden sonra, sûrenin 20-28. âyetlerinde sözü yeryüzüne ve onun bazı özelliklerine getirmekte, ardından inkârcılara yönelik bildirimlerine devam ederek gerçekleri yalanların feci bir akıbet yaşayacaklarına dikkat çekmektedir.

a) İnsanın Yaratılışı ve Ana Rahmi

Yüce Allah, sûrenin 20-24. âyetlerinde insanın yaratılışı ile su arasında bir ilişkinin bulunduğunu ortaya koymak üzere, yaratılış aşamalarından birini gündeme getirmektedir. Bu çerçevede insanın ilk yaratılış evresi anlamında basit bir sıvıdan söz edildikten sonra, onun bilinen, belli bir süreye kadar güçlü bir karar yerine yerleştirildiği ve Yüce Allah’ın en güzel ölçü koyucu olduğu özelliğine dikkat çekilmektedir.

ı. Dayanıksız Sudan Yaratılış

اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ مِنْ مَآءٍ مَه۪ينٍ “Sizi dayanıksız bir sudan yaratmadık mı?”

Âyetteki اَلَمْ نَخْلُقْكُمْ elem nahlukküm sorusu “sizi biz yaratmadık mı”; مِنْ مَآءٍ min mâin kelimesi “(şöyle bir) sudan, sıvıdan”; مَه۪ينٍ mehînin sözcüğü ise “dayanıksız, zayıf, basit” demektir.

Bu âyette, insanın sudan yaratıldığı gerçeği soru cümlesi ile ifade edilmektedir.

1. Anlaşılıyor ki, bu sûre indirildiğinde muhataplar yaratılış hakkında bazı bilgilere sahiptiler. Yüce Allah, yaratılışla ilgili bilgilerini onlara hatırlatmaktadır. Suyun insana dönüşmesi, yani bir anlamda canlanıp insan şeklini alması gibi, insanların bu hayattan sonra yeni bir âlemde diriltileceğini onlara haber vermektedir. Âyette “bilinen ve ortaklaşa kabul edilen bir konudan bilinmeyene doğru bir gidiş” söz konusudur. Buna, “somuttan soyuta doğru anlatım metodu” denmektedir.

Kur’ân’da hem ilk insanın, hem de ondan sonrakilerin yaratılış süreçleri hakkında bilgiler vardır. İnsanın bir taraftan elementer geçmişi, diğer taraftan ana rahmindeki biyolojik gelişimi hakkında pek çok âyet mevcuttur.

İnsanın yaratılışı konusunu ‘Alak 96/2’de geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

2. Âyetteki نَخْلُقْ nahluk fiili, insanın yoktan var edilişini değil, bir varlıktan başka bir varlığa dönüştürülmesini anlatmaktadır. Çünkü halk fiili, “bir şeyden başka bir şey yaratmak”, bir anlamda “dönüştürmek” anlamına gelmektedir. Zaten bu âyette de insanın yoktan var edilmesi değil, sudan yaratılması hatırlatılmaktadır.

3. İnsan yaratılışının “su” ile ilişkisi Kur’ân’da yer alan gerçeklerdendir. Bu hangi “su”dur? Soruya birkaç yönden cevap verilebilir:

a) Âyette sözü edilen “su”, canlılığın kaynağı olan “su” olabilir. Nitekim Yüce Allah, “Biz, her canlı şeyi sudan yarattık” buyurmaktadır.(1) Ayrıca bir başka âyette “Allah, hareket eden her canlıyı sudan yaratmıştır” ifadesi yer almaktadır.(2)

Dahası, “Allah’ın arşı”nın su üzerinde oluşu, hayatın su ile ilişkisini ortaya koymaktadır. Zira hayatın su ile meydana getirilişi, insanın güzel davranış ortaya koyması konusundaki imtihanının gerekçesini oluşturmaktadır.(3)

Bütün bu âyetlerde yer alan su, bilinen su olarak kabul edilebilir; مَه۪ينٍ mehîn sıfatı ise “basit” anlamına alınmış olur ki bu kelime Secde 32/8’de insanın yaratıldığı su, Zuhruf 43/52 ve Kalem 68/10’da ise “değersiz” manasında kullanılmaktadır.

b) Burada sözü edilen “su”, spermlerden oluşan “erlik suyu” da olabilir. Nitekim “İnsanı sudan yaratan, onun kan bağını ve hısım sahibi olmasını sağlayan da O’dur” âyeti,(4) insanın üreme sisteminin bir parçası olan erlik suyunu ifade etmektedir.

Buna göre مَآء mâ’ kelimesinin başındaki مِنْ min edatı, ba‘ziyet anlamında “bir kısmı, parçası” demek olur ve ilgili erlik suyunun tamamının değil de bir bölümünün insana dönüştüğü hakikati devreye girer.

Âyette geçen مَآء mâ’ “su”, مَه۪ين mehîn kelimesinin de işaretiyle “basit, değersiz, tiksinilen bir sıvı” olarak kabul edilebilir. Basitlik, elbette işe yaramazlık anlamında değildir. Bu durum, ilk bakışta kendisinden bir şey anlaşılamaması ve necaset olarak algılanmasındandır. İşte insan bu sıvının özünden yaratılmış bir varlık olarak tanıtılmaktadır. Bu yaklaşım, Secde 32/8’den de destek almakta, daha ziyade erlik suyu olarak yorumlanmaktadır.

Kurtubî, ceninin sadece erkek suyundan meydana geldiğini iddia edenler için bu âyetin delil olduğunu belirtmektedir.(5) Bu görüş elbette delilden yoksun bir yaklaşımdır. Çünkü insan cenininin sadece erlik suyundan değil, erkek ve kadın hücrelerinin birleşmesinden meydana geldiğinde hiçbir şüphe yoktur. Bu konudaki istisnalar, ilk insan türü ve Hz. İsa’dır.

c) Söz konusu “su”, akan, yani atılan bir sıvı şeklinde, insanın üreme hücrelerinin ilk oluşum yerine işaret olarak da anlaşılabilir. Bu durum Târık sûresi 5-7. âyetlerinde dile getirilmektedir. “Değersiz görülen, akan ve akıtılan su” ifadesi, erkek hücreleri olarak değil de, hem erkek hem de kadın için sistemin ilk şekillendiği yer olarak anlaşılabilir.

Bu ifade, embriyodaki üreme hücrelerinin vücudun arka kısmından ve kaburga kemikleri ile bel kemiği arasından üreme organlarının son yerine inmesi olarak da kabul edilebilir. Bu intikalin basit görünümlü bir sıvı şeklinde gerçekleştiğinde şüphe yoktur.

d) Âyetteki su, nutfe-i emşâc yani “döllenmiş, katışık yumurta” anlamına da gelebilir. Nitekim İnsân 76/2’de bu husus açıkça zikredilmektedir. “Döllenmiş yumurta” rahim yolundaki bir sıvı ile ana rahmine taşındığı için, âyetteki maksadı bu şekilde anlamamıza bir engel yoktur. O sıvının bir bölümü insan hücresi olduğu için de baştaki min edatı “bir kısmından” anlamına alınmalıdır.

Âyetlerde insanın yaratılışından söz edilmektedir. Bu nedenle, bir hücreye insan denebilmesi için, onun en azından insan denebilecek bir oluşumun en küçük halini alması gerekir ki, bu hale bugünkü bilimsel ifadeyle “zigot” denmektedir.

Mâ-i mehîn tamlaması ile “zigot” anlamını şu şekilde buluşturmak durumundayız: İnsanın en küçük ilk hali, 23 kromozom erkek, 23 kromozom kadın hücresinin buluşup 46 kromozomlu bir zigota dönüşmesidir. Başta ifade ettiğimiz gibi buna nutfe-i emşâc, yani “döllenmiş yumurta” denmektedir.

Bu dölllenmiş, aşılanmış yumurta, rahim yolunda bir sıvının içerisinde hareket ederek rahme doğru yol almaktadır. İşte bu sıvı, âyetteki mâ-i mehîn olarak anlaşılabilir. Gerçeği Allah bilir.

Âyetteki “su” ifadesini hangi şekilde anlarsak anlayalım, asıl maksat inkârcı insana yaratılışının başlangıcını hatırlatmaktır. Böylece insan şeklini alan bu “sıvı”nın yaşadığı süreç gibi insanın da bu hayattan sonra başka bir âleme gideceği kendisine kavratılmak istenmektedir.

ıı. Geçici İlk İstikrar Mekânı: Ana Rahmi

فَجَعَلْنَاهُ ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ اِلٰى قَدَرٍ مَعْلُومٍ “Sonra onu belirli bir süreye kadar sağlam bir yere yerleştirmiştik.”

Buradaki فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhu fiili “ve onu yerleştirdik, kıldık”; ف۪ي قَرَارٍ fî karârin kelimesi “(şöyle bir) durakta, yerleşme yerinde”; مَك۪ينٍ mekînin sözcüğü “güçlü, korunaklı”; اِلٰى قَدَرٍ ilâ kaderin kelimesi “bir miktara, bir ölçüye, bir süreye kadar”; مَعْلُوم ma‘lûmin sözcüğü ise “belirli, bilinen, malum” demektir.

Burada insanoğlunun ana rahmindeki konumu gündeme getirilmektedir.

1. فَجَعَلْنَاهُ ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ “Sonra onu sağlam bir yere yerleştirmiştik.” İnsanın ilk yaratılış evresi anlamında basit bir sıvıdan söz edildikten sonra ikinci sırada onun ilk yerleştirildiği yere dikkat çekilmektedir.

a) فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhü ifadesindeki fâ edatı, bir önceki âyette sözü edilen yaratılışın ana rahmiyle ilgili ikinci aşamasını işaret etmektedir. Yani insanoğlu, ilk hücre olarak rahim yolunda bir zigot halini aldıktan sonra, korunaklı bir yer demek olan rahme yerleştirilmektedir. İşte bu edat söz konusu sıralamayı ifade etmektedir.

b) فَجَعَلْنَاهُ fe ce‘alnâhü ifadesindeki hu zamiri, rahme yerleştirilen hücreyi, yani zigotu, “siz” anlamında “insanoğlu”nu göstermektedir. Ana rahmine yerleştirilen hücreler, sadece erkekten gelen erlik suyu hücreleri değildir. Rahme rahim yolunda döllenip zigot halini alan ilk insan hücreleri yerleştirilmektedir. Bu nedenle, önceki âyetteki mâ-i mehîn tamlamasını, içinde döllenmiş yumurtanın, yani zigotun bulunduğu “sıvı” olarak anlamanın da doğru olduğu apaçık bir gerçektir.

c) ف۪ي قَرَارٍ مَك۪ينٍ fî karârin mekînin tamlaması, insanın ilk hücrelerinin nereye konulduğunu, bir anlamda nereye yerleştirildiğini göstermektedir. Bu ifadedeki fî edatı, hücrelerin konulduğu organın içini ifade eder.

Karâr-i mekîn, yani güçlü yer “ana rahmi” olduğuna göre, demek ki rahim yolunda döllenmiş yumurtadan oluşan insana ait ilk hücre olan “nutfe”, ana rahmine yerleştirilmektedir. Mü’minûn 23/13’te belirtilen husus da budur. Âyetteki bu tamlamanın “rahim” olduğu konusunda âlimlerimiz arasında fikir birliği vardır. Esasında Ra‘d 13/8 ve Hacc 22/5’teki el-erhâm “rahimler” ifadesi bunun açık bir delilidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen مَك۪ين mekîn kelimesinin çeşitli âyetlerde “güçlü, sağlam, itibarlı” gibi anlamlarda olmak üzere toplam dört kez(6) geçmekte olduğunu da bu vesileyle belirtmekte yarar vardır. Özellikle Mü’minûn 23/13’teki kullanım rahmin özelliği olarak zikredilmektedir.

2. اِلٰى قَدَرٍ مَعْلُومٍ “Belli bir süreye kadar.” Burada sözü edilen قَدَر kader kelimesi “vakitten bir miktar” anlamında anlaşılmalıdır.(7) Bu konuyla ilgili olarak Hacc 22/5’te “belirlenmiş bir süre” manasındaki ecel-i müsemmâ tamlaması zikredilmektedir. Maksat, insanın doğumuna kadarki süredir ve bunu her insan için takdir eden kudret elbette Yüce Allah’tır. Takdirin Yüce Allah’a aidiyetinin delili bir sonraki cümlede yer almaktadır.

Yorumunu yaptığımız âyette insanın, ana rahminde belli bir süreye kadar kaldığı ifade edilmekteyken, buradan “bu sürenin ne kadar olduğu veya ana rahminde olanları Yüce Allah’ın bildiği” gibi konulara uzanmak doğru değildir. Âyette yer alan mesaj, insanın belli veya bilinen bir süreye kadar ana rahminde kaldığının bilinmesidir.

ııı. Yaratılıştaki Ölçü

فَقَدَرْنَا فَنِعْمَ الْقَادِرُونَ “(İşte bunları) bir ölçüyle yaptık. Ne güzel ölçü koyanlarız biz!”

Âyetteki فَقَدَرْنَاfe kadernâ fiili “biz takdir ettik, belirledik, ölçü koyduk”; فَنِعْمَ fe ni‘me kelimesi “ne güzel, ne mükemmel”; الْقَادِرُونَ el-kâdirûne sözcüğü ise “takdir edenler(iz)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın ölçü vermedeki kudreti gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah, bu âyette yer alanقَدَرْنَا kadernâ fiiliyle bu gruptaki bütün hakikatlere gönderme yaparak, insanın yaratılış sürecinde yaşananları kendisinin takdir ettiğini, başkalarının bu konuda müdahale imkânının ve hakkının bulunmadığını beyan etmektedir. Takdir sadece O’na aittir; kullara düşen ise, takdir edilen cinsiyet, ana-baba, ömür gibi hususlarda ilâhî iradeye boyun bükmek ve kulluk görevini gereği gibi yerine getirmeye çalışmaktır.

Buradaki takdîr, insan iradesini iptal eden ve onu işlevsiz bırakan türden kısıtlayıcı bir eylem değildir. İnsan, iradesini kullanmak ve tercihleri doğrultusunda hayatını yaşamakla yükümlüdür. Tercih yapabilecek ki sonucuna katlansın. Âyette vurgulanan husus, öncelikle ve özellikle inkârcıları susturmak ve Yüce Allah’ın yaratıcılığını ilan etmektir.

2. Âyetteki نِعْمَ nı‘me kelimesiyle başlayan tamlama, Yüce Allah’ın takdirinin kabahatten ve eksiklikten uzak olduğunu ifade etmektedir. Takdir O’na aitse, bunun güzel olduğunu kabul ederek O’na teslim olmak gerekir. Çünkü en güzel takdir, en Güzel’in yani gerçek Güzel’in takdiridir.

3. Âyetin sonundaki الْقَادِرُون el-kâdirûne kelimesi hakkında şunları söyleyebiliriz.

a) الْقَادِرُون el-kâdirûne kelimesinin çoğul getirilişinin nedeni, Yüce Allah’ın başka bazı fiillerde olduğu gibi bu konuda da melekleri görevlendirmesi olabilir. Yüce Allah bazı eylemleri için sadece “Ben” demekteyken, melek görevlendirme sistemi gereği bazı eylemleri için hem “Ben”, hem de “Biz” demeyi tercih etmektedir. İnsanın yaratılış sürecinde meleklerin, insana yardımcı olma ve onun hizmetine sunulma gibi konularda sistemde yer almış olmaları, ifadenin çoğul getirilmesinin nedeni olarak görülebilir.

b) الْقَادِرُون el-kâdirûne kelimesinin çoğul oluşu, başka takdir edenlerin de bulunduğunu, ancak en güzelin Yüce Allah’a ait olduğunu ortaya koymaktadır. Başkalarının takdiri, sadece takdir görüntüsü veya iddiasıdır; çünkü onlar, öncelikle bizzat kendilerinin yaratılmış olmasına muhtaçtır. Daha sonra, ilgili konuda akla, iradeye, bilince, bilgilendirilmeye, bilgiye, tecrübeye vs. muhtaçtır. Dahası güce, imkâna, zamana, mekâna veya başka varlıklara muhtaçtır. Her şeyden önemlisi, Yaratan’ın yaratmış olması onlar için vazgeçilmez önemdedir.

Bütün bu ve benzer noktaların hiçbiri Yüce Allah’ın takdiri için gerekli değildir; çünkü Yüce Allah bunlara veya başka bir şeye muhtaç değildir. Durum böyle olunca, başka varlıkların takdiriyle Yüce Allah’ın takdirinin karşılaştırılması yerine, tek ve gerçek takdir edicinin Yüce Allah olduğunu ifade eden bir yaklaşım ortaya konulmalıdır.

c) Bu konuda bir başka ihtimal ise şudur: Âyetteki el-kâdirûne ve hemen öncesindeki kaddernâ kelimelerinin çoğul getirilişinin muhtemel nedeni, Yüce Allah’ın azametine, şanının yüceliğine ve kudretinin erişilmezliğine işaret olabilir. Tercümede vermeye çalıştığımız anlam bunun bir sonucudur.

4. Sözün burasında, Yüce Allah’ın Kur’ân’da kendisi için neden “Biz” dediği sorusunu da çok kısa bir şekilde ele almak gerekir.

Kadr 97/1’de geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da kendisini ifade bağlamında bazen “Ben”, bazen “O”, bazen de “Biz” zamirlerini kullanmaktadır. Bunun sebebi, O’nun bir insan veya bir cinsiyet sahibi olarak algılanmasını engellemektir.

Yüce Allah “Biz” ifadesiyle bazen kendi yüceliğini ve erişilmezliğini, bazen istişarenin önemini, bazen de alçakgönüllü olmayı ve “ben” değil, “biz” demeyi insanlara öğretmeyi amaçlamış olabilir. v

Bazı âyetlerin ve özellikle yorumunu yapmakta olduğumuz Murselât 77/20-23’teki fiillerin “Biz” zamiriyle getirilmesinin muhtemel diğer bir gerekçesi de şu olabilir: Bu konudaki fiiller çok yüce ve aşkın bir güç tarafından yapılmaktadır. Uyarı çok önemlidir; bütün muhatapların buna karşı çok dikkatli davranması hayati bir önem arz etmektedir.

Bu bilgilendirmenin şakası yoktur; çünkü bilginin önemli oluşu sahibinin yüceliğinden kaynaklanmaktadır. “Takdir eden Biz’iz” demek, onu başkası değil, bizzat Yüce Allah’ın gücü ve kurduğu sistem şekillendirdi, demektir.

ıv. Yaratılışı ve Âhireti Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Bu âyetteki mesaj, bir taraftan dünyada gerçekleşen ve herkesin tâbi tutulduğu hayatın oluşum safhalarını hatırlatmaktır. Diğer taraftan da, buradaki yaratılış gibi âhirette de yeniden diriltilmenin yaşanacağını bildirmektir. İşte bu iki yönüyle âyette muhataplardan bu gerçekleri yalanlamamaları istenmekte ve inkâr edenlerin de büyük bir hasrete düşecekleri haber verilmektedir.

b) Çekim Merkezi: Yeryüzü

Yüce Allah, sûrenin 25-28. âyetlerinde yeryüzünün çok önemli bir özelliğini gündeme getirerek, kâinata olan hâkimiyetini ifade etmekte, “Biz, yeryüzünü diriler ve ölüler için toplanma yeri yapmadık mı?” buyruğu gereği yeryüzünün toplayıcı özelliğini, bir anlamda insanların ona muhtaç oluşunu beyan etmektedir.

Ardından, yine yeryüzüyle ilgili olarak, fakat yüzeyiyle değil, içiyle ilişkili bir yönü şu şekilde gündeme getirilmektedir: “Oraya koca koca ağırlıklar koyduk. Size tatlı sular içirdik.” Bunun peşinden bütün bu nimetleri yalanlayanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.

ı. Ölülerin ve Dirilerin Toplanma Yeri Yeryüzü

اَلَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ كِفَاتًا اَحْيَآءً وَاَمْوَاتًا “Biz yeryüzünü diriler ve ölüler için toplanma yeri yapmadık mı?”

Buradaki اَلَمْ نَجْعَلِ elem nec‘al fiili “kılmadık mı, yapmadık mı, şekillendirmedik mi, programlamadık mı”; الْاَرْضَ el-arda kelimesi “yeryüzünü, yeri ”; كِفَاتًا kifâten sözcüğü “içine alan, toplayan, çekim alanı olarak belirleyen”; اَحْيَآء ahyâen kelimesi “dirileri”; وَاَمْوَاتًا ve emvâten sözcüğü ise “ve ölüleri” demektir.

Burada kainat kitabından yeryüzünün yapısına dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَمْ نَجْعَلِ الْاَرْضَ كِفَاتًا “Biz, yeryüzünü toplanma yeri yapmadık mı?” Bu âyet, yeryüzünün toplayıcılık özelliğini ifade etmektedir. Bir sonraki âyetle düşünüldüğünde, bu durum kendiliğinden ortaya çıkmakta ve kolayca anlaşılmaktadır.

Önceki âyet grubunda insanın ana rahmindeki korunmuşluğu dile getirilirken, bu âyetlerde de bir anlamda “ikinci vatan”a gönderme yapıldığı söylenebilir. Her iki âyet grubundaki ortak mesaj, insanın ilâhî irade tarafından kuşatılmışlığını ortaya koymak ve Yüce Allah’ın insan için korunak ve barınak imkânlarını sağladığını bildirmektir.

İlk vatan “rahim”, ikincisi ise “dünya”dır. Bu iki vatanın hatırlatılma nedeni, bir üçüncüsünün de, yani “âhiret-mahşer”in de mutlak surette geleceğini haber vermektir. Bu iki vatana inanan kişi, bunları yaratan gücün üçüncüyü de yaratacağına inanmalıdır. Bu sıralamanın yapılma gerekçesi kanaatimizce budur.

2. اَحْيَآءً وَاَمْوَاتًا “Diriler ve ölüler için.” Âyette “hayat”ın önce, “ölüm”ün sonra zikredilmesinden şöyle bir sonuç çıkartılabilir: Burada âhirete inanmayanlara yönelik özel bir mesaj vardır. Yani hayatta olan herkes bir gün öleceğini bilmeli ve ona göre hazırlıklı olmalıdır. Bu mesaja Bakara 2/28’i de katarsak, ölümden sonra yeniden diriltilmenin ve Yüce Allah’a sunulmanın yaşanacağını özellikle belirtmemiz gerekir.

Bu ifadenin birkaç türlü anlam ihtimali vardır:

a) Yüce Allah, yeryüzünün toplanma alanı oluşunu, “dirileri üzerinde, ölüleri ise kabirlerde yani karnında toplaması” şeklinde beyan etmektedir. Bu yoruma göre, diri ya da ölü olan bütün insanlar âyette kastediliyor demektir. Bu anlamıyla yeryüzü, tıpkı bir ana gibi, insanı üzerinde veya karnında taşımaktadır. Önceki âyet grubunda ana rahmine değinilmesi ile bu anlam aynı doğrultuda bir yorum olarak görülebilir.

b) Söz konusu kelimeler nekra, yani belirsiz geldiği için âyetin “insan olsun, hayvan olsun, bütün canlıların dirilerini ve ölülerini” içerdiğini de söyleyebiliriz. Bu dünyada sadece insanlar yaşamamaktadır; başka canlıları da hayatımızda ortak görmek durumundayız. Dolayısıyla maksadı daha geniş bir çerçevede anlayabiliriz.

c) Âyetteki ifadeyi “diri veya ölü bütün canlı organizmalar ve cansız varlıklar” şeklinde de anlayabiliriz. Bu durumda âyetin kapsamına dünyadaki bütün yaratıklar girer.

d) Buradaki اَحْيَآء ahyâ’ “diriler”, اَمْوَات emvât “ölüler” kelimeleri “müminler” ve “inkârcılar” olarak da anlaşılabilir. Buna göre Yüce Allah, hem müminleri hem de kâfirleri bu dünyada yaşatmakta ve beslemekte olduğunu ortaya koymaktadır. Bu durumda âyet, sadece yaşayan insanları içerir ve yeryüzünün inkârcı veya imanlı olarak yaşayan bütün insanları toplayıcı olduğunu ifade eder. Hayatta olan insanların ibret almalarının sağlanması için bu yorum oldukça isabetlidir.

Yeryüzünün cazibe merkezi oluşu, başta inkârcılar olmak üzere, bütün diri insanları kendine çekmesiyle ilgili olarak da görülebilir. Ölüler ise zaten kabirlerde bulunmuş olacaklardır.(8) Buna göre âyet, bir önceki âyetteki kifât kelimesiyle ve onun “çekim gücü ve çekicilik” anlamıyla buluşturulmuş olur.

Bütün bu ihtimaller söz konusu olsa da, mesajın ilk maddede söylediğimiz olduğunu görüşünü benimsediğimizi ifade etmeliyiz. Diğerlerinin de Kur’ân metninin bir zenginliği olarak görülmesini arzu ettiğimiz için onları da hatırlatmak istedik.

Âyetlere Farklı Bir Yorum

Murselât sûresinin 25 ve 26. âyetlerinin anlamları yukarıda sıraladıklarımızdır. Öncelikli anlamlar bunlar olsa da, özellikle Murselât 77/25. âyetteki كِفَات kifât kelimesinin anlam çeşitliliğinden ve bir sonraki âyetteki beyanlardan hareketle âyette farklı bir mesajın bulunduğunu da düşünmekteyiz.

Zemahşerî ve Râzî gibi âlimlerin de ifade ettiği gibi, كِفَات kifât kelimesi, “çekmek, toplamak, yapışmak ve içine almak” anlamlarına gelmektedir. Bu durumda, âyette yerkürenin kendi içindeki çekim gücünün kastedilmesi de mümkündür. Anlaşılıyor ki kifât kelimesi, Murselât 77/27’de sözü edilen “Yerin içine yüce, koca koca, büyük ağırlıkların yerleştirilmesi” mesajıyla da bir anlam birlikteliği meydana getirir. Bu anlam ihtimali çerçevesinde âyetlerin manası ve mesajı şu şekilde olur: “Biz, yeryüzünü diriler ve ölüler için bir çekim yeri yapmadık mı?”

Daha önce de ifade ettiğimiz üzere, yeryüzünün çekim gücüne sahip kılınması (kifât), magmanın altındaki çekirdek kısmına ağır metallerin yerleştirilmesiyle ilişkili olabilir. Esasında yeryüzünün çekim gücü de özelliğini bu yapısından almaktadır. Bu anlamın destekçisi olması bakımından bir sonraki âyette de oldukça ilginç mesaj derinlikleri vardır.

ıı. Yerin Merkezine Ağırlıklar Yerleştirilmesi

وَجَعَلْنَا ف۪يهَا رَوَاسِيَ شَامِخَاتٍ “Oraya sabit ağırlıklar koyduk.”

Âyetteki وَجَعَلْنَا ve ce‘alnâ fiili “ve koyduk, yerleştirdik, kıldık”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “oraya, orada”; رَوَاسِيَ revâsiye kelimesi “sabit, çakılı, kopmayan ağırlıklar”; شَامِخَاتٍ şâmihâtin sözcüğü ise “koca koca” demektir.

Burada yer tabakasının içine yerleştirilen ağırlıklar gündeme getirilmektedir.

Âlimlerimizin çok büyük bir çoğunluğu, bu âyette “yeryüzüne yüce dağların yerleştirilmesi”nin kastedildiği kanaatindedirler. Oysa رَوَاسِي revâsî kelimesi, Râzî’nin ifade ettiği gibi çakılı duran, hiç kopmayan “ağırlıklar” demektir. Böyle olunca, kelimeyi “dağlar” şeklinde tercüme etmek bir zorunluluk değildir. Ayrıca, revâsî kelimesini nitelendiren şâmihât sıfatını da “uzunluk, büyüklük” anlamında değil de, şimdilik mahiyetini bilemediğimiz “yoğunluk” veya “yücelik” olarak anlayabiliriz.

- Savrulmanın Engellenmesi

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğunun araştırılması gereklidir. Bu bağlamda, yerin içinde, magmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu, yine araştırılması gereken konulardandır. Konuyu Kur’ân’ın işaretleriyle ele aldığımızda şu tespitlerde bulunabiliriz:

1. Âyette yeryüzünün “üzeri”nden değil, “içi”nden söz edilmektedir. جَعَلْنَا ce‘alnâ fiilinden sonra kullanılan ف۪يهَا fîhâ ifadesi, maksadın yeryüzünün “üzeri”yle değil, “içi”yle ilgili olduğunu açıkça göstermektedir. Durum böyle olunca, “yerin üzerine yerleştirilen ağırlıklar” anlamı dayanağını kaybetmektedir.

Âyet, “yerin içerisine yerleştirilen ağırlıklar” olarak anlaşılmak zorundadır. Çünkü Kur’ân’da dağların yeryüzüne çakılmasından veya dikilmesinden söz eden âyetlerde revâsî kelimesi tercih edilmemekte, bunun yerine ersâ ile evtâd kelimeleri kullanılmaktadır.(9) Böylece âyette muhteşem bir mucizenin yer aldığını söylemek durumundayız. Dahası, maksadın bilinen anlamda dağ veya dağlar olması durumunda el-cibâl/el-cebel kelimesinin kullanılması beklenirdi. Bu fark bile maksadın bilinen “dağlar” değil, başka “ağırlıklar” olduğunun delili olarak görülebilir.

Kur’ân’da dokuz âyette(10) yer alan ve رَوَاسِي revâsî denilen “ağırlıklar”ın yeryüzüne konulması, onların yerin içine, yani magmanın da altındaki çekirdek kısmına yerleştirilmesi olarak anlaşılabilir. Buradaki ağırlıklar, yerin içine yerleştirilen “değişik ağır metaller” olmalıdır; bu sayede yeryüzü savrulmaktan ve yalpalanmaktan kurtulmaktadır. Bu ağırlıklar bir anlamda dengeyi sağlama görevini yerine getirmektedir.

Fussılet 41/10’da yer alan “arzın içine üstten ağır baskılar yerleştirilmesi” ifadesindeki maksadın da “kutuplardaki basınç” olabileceğini belirtmek durumundayız. Çünkü âyette hem “içine, içinde” anlamında fîhâ, hem de “üzerinden, üstünden” anlamında min favkıhâ ifadesi yer almaktadır.

Anlaşılan o ki yerkürenin üzerinden içine doğru baskılanan bir güçten, bir basınçtan söz edilmektedir. Benzer bir kullanım bu defa fîhâ değil de lehâ şeklinde Neml 27/61’de söz konusudur ki maksat Fussılet 41/10. âyetle aynı olabilir.

Bu çok önemli konu bilim insanlarının incelemesini ve gerçeği ortaya koymasını beklemektedir. Kur’ân bu konuda işaret içerikli bilgi sunmakta, meselenin detayı ise bilim insanları tarafından ortaya konulsun istenmektedir.

2. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Murselât 77/25’te yeryüzü için kifât kelimesini kullanmaktadır. Bu kelime hem “toplanma, bir arada yaşama yeri”, hem de “çekim gücü” anlamını vermektedir. Bu anlamıyla ilgili kelime, Murselât 77/27’de sözü edilen “yeryüzüne yüce ağırlıkların yerleştirilmesi” mesajıyla yakın bir anlam birlikteliği meydana getirir. Demek ki yeryüzünün çekim gücüne sahip kılınması (kifât), magmanın altındaki çekirdek kısmına ağır metallerin yerleştirilmesiyle de ilişkili olmalıdır.

3. İster ersâ, ister mürsâ, isterse râsiye veya revâsî kelimeleri olsun, hepsinde “ağırlık, çakmak, demir atmak” gibi “ağırlık”la ilgili bir anlam ortaklığı vardır. Özellikle Nâzi‘ât 79/42’de de olduğu üzere, bu kökten gelen mürsâ kelimesinin “demir atma” anlamına gelmesi çok ilginçtir.

“Demir, ağırlık, çakmak” anlamları, yerin altındaki, yani magmanın altında bulunan ağırlıklarla ilişkilendirildiğinde, bu durum oradaki ağır metallerden bir bölümünün “demir metalleri” olduğunu akla getirmektedir. Buradan hareketle, yerin en merkezinde bazı ağır metallerin bulunduğu ve bunlar sayesinde savrulmanın engellendiği, sistemin bu şekilde belirlendiği anlaşılmış olmaktadır.

4. Bu gerçeğe ilave olarak, konuyla bağlantılı bir şekilde Nâzi‘ât 79/32. âyette sözü edilen husus “dağların yerküreye çakılması”dır. Bu çakılma işlemi, dağların toprak altındaki derinliklerde adeta dişliler gibi birbirine geçmiş ve çakılmış durumlarını anlatmaktadır.

Onların hareketsiz gibi görünen bu sağlam ve sabit hallerini yaratan gücün farkına varılması ve önünde saygı ile boyun bükülmesi insan olmanın gereğidir. Yüce Allah’a layık olan şey, büyüklüğünü idrak etmemiz ve emirlerine saygı duyarak gereğini yerine getirmemizdir.

5. Nahl 16/15’te de ifade ettiğimiz üzere, esasında sarsıntıyla ilgili âyetlerde olumsuz edat kullanılmaması nedeniyle maksadın insanların sarsılması olduğunu, yeryüzünün içerisinde ağırlıkların yerleştirilmesinde insanların sarsılmasının hedeflendiği, bu nedenle dağlık bölgelerde depremlerin yaşandığı bilinmektedir.

Elbette belli oranlarda sarsılmanın yaşanması yeryüzünün içerisine ağırlıkların yerleştirilmesi nedeniyledir. Bir enerji birikimi nedeniyle sarsılmaların yaşanması doğaldır ve belli oranlarda bunun gerçekleşmesi bir anlamda zorunludur ve insan hayatının devamı için de büyük bir önem arz etmektedir.

Dünyanın ya da üzerindekilerin savrulmaması veya sarsılmaması için Yüce Allah’ın koyduğu kanunların nelerden oluştuğunun araştırılması gereklidir. Bu bağlamda yerin içinde, magmanın da altındaki çekirdek kısmının bu sarsılmayla ilgisinin nasıl olduğu, yine araştırılması gereken konulardandır.

Bu ve benzer âyetlerin vermek istediği mesajın bilim insanlarının ilgisinin beklediğini ve öncelikle bunu Müslümanların gerçekleştirmesinin çok daha anlamlı olduğunu tekrar beyan etmek durumundayız. Öyle görülüyor ki “yeryüzü, dağlar, ağırlıklar, çakmak, savrulmak” gibi konular daha uzun yıllar veya asırlar sürecek şekilde bilim insanlarının dikkatini çekecek önemde ve ciddiyette olacaktır.

ııı. Hayatın Devamı İçin Tatlı Su

وَاَسْقَيْنَاكُمْ مَآءً فُرَاتًا “Size tatlı sular içirdik.”

Âyettekiوَاَسْقَيْنَاكُمْ ve eskaynâküm fiili “ve sizi içirdik, size su verdik, suladık, size su vermekteyiz”; مَآءً mâen kelimesi “(şöyle bir) su ile”; فُرَاتًا furâten sözcüğü ise “tatlı” demektir.

Yüce Allah, yeryüzünün diri ve ölü bütün varlıklar için çekim merkezi olduğunu ve yerin merkezine çeşitli ağırlıklar yerleştirdiğini beyan ettikten sonra, şimdi de insanların su ile buluşturulduklarını gündeme getirmektedir.

1. Âyetteki cümle geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olsa da bunu bütün zamanları içine alacak şekilde geniş zaman olarak anlamakta herhangi bir sakınca yoktur. Yüce Allah, insanların su ihtiyacını karşılamak üzere sistemini şekillendirmiş, tatlı su kaynakları yaratarak onları susuz bırakmamıştır.

a) Su nimeti, bir taraftan canlı hayatın var ediliş sürecinin ilk aşamasını oluştururken,(11) diğer taraftan da hayatın devamı için vazgeçilmez değer olarak sunulmaktadır. Cansız gibi duran bu âlemin hem semasından yani gökten ve bulutlardan su nimeti yağdırılmakta, hem de yerin derinliklerinden gözeler fışkırtılmaktadır. Böylece insanlar ve diğer canlılar varlıklarını devam ettirmeye çalışmaktadırlar.

b) Yüce Allah, varlıkların yaratılış çeşitliliğinden söz ettiği Nâzi’ât 79/27-33. âyetlerde, özellikle insanlar ve hayvanlar için su kaynaklarını ve otlakları yerden çıkarttığını beyan etmektedir. İlgili âyet grubunda yeryüzünün coğrafi yapısı hakkında bilgi verdikten sonra, yeryüzünde su ve besin kaynaklarının var edilişini gündeme getirmektedir.

Aslında Murselât 77/27’deki “tatlı suyun insanlara içirilmesi” mesajı, onlar için bütünüyle besin kaynaklarının da var edilmesi anlamını içerir. “Parçayı anarak bütünü kast etme kuralı” gereği böyle bir sonuca ulaşabiliriz.

c) Konuya biraz daha farklı boyutuyla Fussılet 41/10’da değinilmekte, yeryüzünün bereketlendirildiği, besin kaynaklarının şekillendirildiği ve bütün bunların yeryüzü sakinlerinin hizmetine sunulduğu beyan edilmektedir. Dolayısıyla Murselât 77/27, Nâzi‘ât 79/31 ve Fussılet 41/10. âyetlerin birbirinin tefsiri olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. Böylece “Kur’ân’ın Kur’ân’la Tefsîri”nin güzel ve çarpıcı bir örneği de verilmiş olmaktadır.

d) ‘Abese 80/24-32’de gıdaların oluşum safhaları gündeme getirilmekte ve Kâf 50/7-11’de de benzer bilgilere yer verilmektedir. Hıcr 15/14-21’de her şeyin dengeli ve ölçülü bir şekilde yaratıldığı, insanlar ve diğer varlıklar için hayat ve geçim imkânlarının var edildiği, her şeyin kaynağının Allah katında olduğu ve belli bir ölçüye göre hizmete sunulduğu beyan edilmektedir.

Nahl 16/15’te, yeryüzünde nehirlerin ve yolların yaratıldığı ve Enbiyâ’ 21/30’da hayatın kaynağının su olduğu belirtilerek, suyun önemine dikkat çekilmektedir. Kur’ân’da bu konuda daha pek çok örnek âyet vardır. Bu noktada Vâkı‘a 56/63-73’te de çeşitli bilgiler verilmektedir.

İbn Abbâs kaynaklı bir rivayette Murselât 77/27’de sözü edilen “tatlı su”yun veya bu su kaynaklarının dört tanesinin “Seyhan, Ceyhan, Nil ve Fırat” olduğu, ayrıca suyundan insanoğlunun içtiği bütün nehirlerin de âyette kastedildiği beyan edilmektedir.(12)

2. Kur’ân’da suyun gökten, yani bulutlardan yağdırıldığını ifade eden âyetler bulunmasına rağmen, burada konu sadece “tatlı su” olarak belirlenmektedir. Âyetteki فُرَات furât kelimesi, “tatlı” demektir ve Furkân 25/53 ile Fâtır 35/12’de “acı ve tuzlu su”yun zıddı olarak “içimi kolay ve susuzluğu giderici” özelliğiyle yer almaktadır.

Kanaatimizce, burada suyun bu şekilde hatırlatılması ile insanın çok daha yakınındaki bir su örnekliğinin kendisine sunulması amaçlanmış olabilir. İnsanlar yağan yağmura, akan ırmaklara veya nehirlere, çevredeki denizlere veya okyanuslara bakmadan önce, içtiği tatlı suya bakarlar, bakmalıdırlar.

En yakınında olan ve her gün defalarca çeşitli ihtiyaçlarında kullandığı, dahası, onsuz yaşayamayacağını bildiği bir su örnekliği çok daha etkilidir ve anlamlıdır. Öncelikle elinde, avucunda veya ağzındaki bir nimetten ibret almak varken, uzaktakilerden örnekler vermek cazip olmayabilir. Bu nedenle, âyette “tatlı su” örnekliğinin tercih edildiğini düşünmekteyiz.

3. Sûrenin bu bölümünde “yakından uzağa anlatım metodu” kullanılarak, önce “insanın yaratılış süreci”nden söz edilmekte, ardından sıra yakın çevresi anlamında “yeryüzü”ne getirilmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Murselât 77/27’de ise mesele yeniden yakına getirilerek konu “tatlı su”ya kadar uzanmaktadır.

Bu metotla, inkârcı insanın ders alması sağlanmak istenmektedir. İnsan ne kadar inkârcı veya nankör olsa da, içtiği suya ve yediği gıdaya bakmak durumundadır. Böylece, en yakınında ve onun için vazgeçilmez olan şeylere ibret nazarıyla bakmasını sağlamak önemli bir eğitim tekniğidir; Kur’ân’da kullanılan üslup da budur.

Suyun yaratılması aslında bir anlamda, öldükten sonra âhirette diriltilmeyi de düşündürten bir gerçektir. Cansız gibi duran topraktan veya yeryüzünden ya da bulutlardan oluşturulan su, yine aynı cansız toprağı aşılayarak bitkilerin meydana gelmesini sağlamaktadır.

Yaşanan sürekli değişim ve dönüşüm, bir gün bu hayatın da sona ereceğini ve yerine yeni bir hayatın başlayacağını âdeta haykırmaktadır. İşte Yüce Allah, suyu var eden güç olduğunu beyan ederek, mahşer için diriltmede de eşsiz gücüne dikkat çekmektedir.

ıv. Yüce Allah’ın Gücünü Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Yeryüzü özelinde bütün kâinatın sahibi olan Yüce Allah’ın, sistemleştirip insanların hizmetine sunduğu bu âlem hakkında müşriklerin tereddüdü bulunmamaktaydı. Onların sorunu, değişik vesilelerle de vurguladığımız üzere kıyâmet ve âhirete imandaydı.

İşte Yüce Allah, bilinen ve kabul edilen gerçeklerden hareketle, inkârcıların mahşere inanmalarını sağlamayı istemekte ve bu örnekleri vermektedir. Her şeye rağmen, bu hakikatleri yalanlamaya devam edenleri âhirette derin bir mahcubiyetin beklediği, bu sûrede defalarca aynı ifadelerle hatırlatılmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Enbiyâ’ 21/30. 2 - Nûr 24/45. 3 - Hûd 11/7. 4 - Furkân 25/54.
  • Enbiyâ 21/30 Nûr 24/45 Hûd 11/7 Furkân 25/54
• 5 - Kurtubî, age., XIX, 104.
• 6 - Yûsuf 12/54; Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20.
  • Yûsuf 12/54 Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20
• 7 - Zemahşerî, age., IV, 666.
• 8 - Bu yorum için bk. İslâmoğlu, age., s. 1210’da 4. not.
• 9 - Nebe’ 78/7; Nâzi‘ât 79/42.
  • Nebe' 78/7 Nâzi‘ât 79/42
• 10 - Ra‘d 13/3; Hıcr 15/19; Nahl 16/15; Enbiyâ’ 21/31; Neml 27/61; Lokmân 31/10; Fussılet 41/10; Kâf 50/7; Murselât 77/27.
  • Ra‘d 13/3 Hicr 15/19 Nahl 16/15 Enbiyâ 21/31 Neml 27/61 Lokmân 31/10 Fussilet 41/10 Kâf 50/7 Mürselât 77/27
• 11 - Enbiyâ’ 21/30; Nûr 24/45.
  • Enbiyâ 21/30 Nûr 24/45
• 12 - Taberî, age., XXIX, 238.