A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 73-84. âyetlerinde önce Hz. Sâlih’in ve kavmi Semûd’un, ardından da Hz. Lût’un ve kavminin kıssasını gündeme getirmektedir.

Hz. Sâlih ve Semûd kavmi hakkında genel bilgileri Şu‘arâ’ 26/141’de vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Hz. Sâlih’ın kavminin deveyi hunharca katletmeleriyle ilgili bilgileri Şems 91/13 ve Kamer 54/29’da, şehirdeki dokuzlu çetelerle mücadelesi hakkında Neml 27/45-53’te, Hz. Sâlih’le alay edişleri hakkındaki bilgileri ise Şu‘arâ’ 26/141-159’da geniş bilgi vereceğiz.

Hz. Lût’un kıssası hakkındaki genel bilgileri ise Şu‘arâ’ 26/160’ta, ayrıca kısmî bazı noktaları da Kamer 54/33-39’da vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz. Her iki peygamber ve kavmiyle ilgili bu sûrede verilen bilgileri aktarmak ve incelemekle yetineceğiz.

a) Hz. Sâlih Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 73-79. âyetlerinde Semûd kavmine de kardeşleri Hz. Sâlih’i gönderdiğini bildirmekte, onun kavmine şöyle tebliğde bulunduğunu hatırlatmaktadır: “Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Muhakkak ki size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir delildir. Onu bırakın da Allah’ın arzında yesin, (içsin); ona hiçbir kötülük etmeyin; sonra sizi elem verici bir azap yakalar. (Allah’ın) ‘Âd (kavmin)den sonra sizi hükümran kıldığını ve yeryüzüne (bu topraklara) yerleştirdiğini hatırlayın. Ovalarında köşkler ediniyor ve dağlarından (taşlarından) evler yontuyorsunuz. Allah’ın (bu ve benzer) nimetlerini hatırlayın ve yeryüzünde taşkınlık yapmayın!”

Ardından, Hz. Sâlih’in kavminden büyüklük taslayan ileri gelenlerin zayıf düşürülmüşlere yani aralarından iman edenlere “Siz, Sâlih’in (gerçekten) Rabbinden gönderilen bir (elçi) olduğunu biliyor musunuz?” diye sorduğu, onların da “Elbette biz onunla gönderilen her şeye inanıyoruz” cevabını verdiği bildirilmekte, bunun üzerine haksız yere büyüklük taslayanların “Biz, sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz” dediği, Rablerinin emrinden çıkmış olarak o dişi deveyi boğazladıkları ve alay ederek “Ey Sâlih! Eğer gerçekten peygamberlerden isen tehdit ettiğin azabı bize getir!” diye meydan okudukları ifade edilmektedir.

Daha sonra, Semûd kavminin bir süre sonra şiddetli bir sarsıntı ile cezalandırıldığı, yurtlarında diz üstü, hareketsiz, cansız kaldıkları, Hz. Sâlih’in onlardan yüz çevirip kendilerine şöyle dediği bildirilmektedir: “Ey kavmim! Andolsun ki ben size Rabbimin mesajını tebliğ ettim ve size öğüt verdim; fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.”

ı. Hz. Sâlih’in Tebliği ve Nimet Hatırlatmaları

وَاِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّاَكُمْ فِي الْاَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Semûd’a da kardeşleri Salih’i (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Elbette size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir delildir. Onu bırakın da Allah’ın (yarattığı bu) toprakta yesin (otlasın). Ona hiçbir kötülük etmeyin! Yoksa sizi elem verici bir azap yakalar. (Allah’ın) Âd (kavmin)den sonra sizi halifeler (sorumlular) kıldığını ve yeryüzüne (bu topraklara) yerleştirdiğini hatırlayın! Ovalarında köşkler ediniyor ve dağlarından evler yontuyorsunuz. Allah’ın nimetlerini hatırlayın ve yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!”

Âyetteki وَاِلٰى ثَمُودَ ve ilâ semûde ifadesi “ve Semûd’a (Semud kavmine göndermiştik)”; اَخَاهُمْ ehâhüm tamlaması “onların kendi kardeşlerini”;صَالِحًا sâlihan kelimesi “Sâlih’i”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اعْبُدُوا ü‘büdû emri “kulluk edin, ibadet edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”;مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilâh”; غَيْرُهُ ğayruhû ifadesi “O’ndan başka”; قَدْ جَآءَتْكُمْ kad câetküm ifadesi “muhakkak ki size gelmişti”; بَيِّنَة beyyinetün sözcüğü “apaçık delil”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “işte bu”; نَاقَةُ اللّٰهِ nâkatullâhi tamlaması “Allah’ın devesi(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; اٰيَة âyeten sözcüğü “delil(dir)”;فَذَرُوهَا fe zerûhâ emri “onu bırakın”; تَاْكُلْ te’kül fiili “yesin”; ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ fî ardillâhi tamlaması “Allah’ın arzında”;وَلَا تَمَسُّوهَا ve lâ temessûhâ emri “ve sakın ona dokunmayın”;بِسُوٓءٍ bisûin kelimesi “kötülükle”;فَيَاْخُذَكُمْ fe ye’huzeküm ifadesi “yoksa sizi yakalar”; عَذَابٌ اَل۪يم ‘azâbün elîmun tamlaması “elem verici bir azap”; وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve anın, hatırlayın”;اِذْ جَعَلَكُمْ iz ce‘aleküm ifadesi “(Allah) hani sizi yapmıştı, yaratmıştı, kılmıştı”; خُلَفَاء hulefâe sözcüğü “halifeler”; مِنْ بَعْدِ عَادٍ min ba‘di ‘âdin ifadesi “Âd kavminden sonra”;وَبَوَّاَكُمْ ve bevveeküm fiili “ve sizi yerleştirmişti”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; تَتَّخِذُونَ tettehızûne fiili “ediniyorsunuz”;مِنْ سُهُولِهَا min sühûlihâ ifadesi “onun ovalarından, ovalarında”;قُصُورًا kusûran sözcüğü “köşkler”; وَتَنْحِتُونَ ve tenhıtûne fiili “ve yontuyorsunuz”; الْجِبَال el-cibâle sözcüğü “dağları, dağlardan”;بُيُوتًا büyûten kelimesi “evler”; فَاذْكُرُوا fezkürû emri “ve anın, hatırlayın”;اٰلَآءَ اللّٰهِ âlâellâhi tamlaması “Allah’ın nimetlerini”;وَلَا تَعْثَوْا ve lâ ta‘sevv emri “ve taşkınlık yapmayın”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde”; مُفْسِد۪ين müfsidîne kelimesi ise “fesat çıkaranlar, bozguncular olarak” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in kavmine tebliği, deve ile uyarıları, Yüce Allah’ın kendilerine olan nimetleri ve yeryüzünde bozgunculuk çıkarmamalarıyla ilgili uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Semûd’a da kardeşleri Salih’i (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. Elbette size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir delildir. Onu bırakın da Allah’ın (yarattığı bu) toprakta yesin (otlasın). Ona hiçbir kötülük etmeyin! Yoksa sizi elem verici bir azap yakalar.” Burada öncelikle Hz. Sâlih’in Semûd kavmine yönelik birkaç uyarısı ele alınmaktadır.

a)وَاِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا قَالَ يَا قَوْمِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ “Semûd’a da kardeşleri Sâlih’i (göndermiştik de onlara) şöyle demişti: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin; sizin için O’ndan başka hiçbir ilah yoktur.” A‘râf 7/59. âyetinde de geçtiği üzere, Hz. Nûh’un peygamber olarak görevlendirilmesiyle ilgili olarak erselnâ fiili kullanıldığı için, burada da benzer bir fiilin var olduğu kabul edilmektedir. Yüce Allah tıpkı Hz. Hûd’da olduğu gibi Hz. Sâlih’i de kavmine göndermesiyle ilgili olarak اَخَاهُمْ ehâhum “kardeşleri” ifadesini kullanmakta, böylece her peygamberin kendi kavminden seçildiği mesajını vermektedir.

Hz. Sâlih de tıpkı Hz. Nûh ve Hz. Hûd örnekliğinde olduğu gibi, kavmine gerçekleri tebliğ etmekte ve söze tevhid vurgusuyla başlamaktadır. Hz. Sâlih de diğer peygamberler gibi يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplenmiş, kendini onlardan biri olarak görmüş, kendilerine karşı hiçbir şekilde dışlayıcı ve ötekileştirici bir tutum sergilememiştir. Bu ifadenin aynısı Hz. Nûh ve Hz. Hûd tarafından da dile getirildiği için, peygamber öğretilerinde bir ruh birlikteliğinin bulunduğu, aynı değerleri tebliğ ettikleri ve çok büyük oranda aynı tepkilerle karşılaştıkları görülmektedir.

b) قَدْ جَآءَتْكُمْ بَيِّنَةٌ مِنْ رَبِّكُمْ هٰذِه۪ نَاقَةُ اللّٰهِ لَكُمْ اٰيَةً فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ وَلَا تَمَسُّوهَا بِسُوٓءٍ فَيَاْخُذَكُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Muhakkak ki size Rabbinizden apaçık bir delil gelmiştir. İşte Allah’ın şu devesi sizin için bir âyettir (delildir). Onu bırakın da Allah’ın (yarattığı bu) toprakta yesin, (içsin, otlasın)! Ona hiçbir kötülük etmeyin; sonra sizi elem verici bir azap yakalar.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde Hz. Sâlih’in kavmine yönelik “delil” hatırlatmasına dikkat çekmekte ve kendilerine katından “apaçık bir delil geldiğini” beyan etmektedir. Bu delil veya nişane, نَاقَةُ اللّٰه nâkatullâh tamlamasıyla ifade edilmekte ve “Allah’ın devesi” manasına gelmektedir. Cümlenin başındaki قَدْ kad edatı bu delilin mutlak surette gerçekleştiğini göstermektedir.

ı. Şems 91/13’te de zikredildiği üzere, نَاقَةُ اللّٰه nâkatullâh ifadesi Yüce Allah’ın Semûd kavmine yönelik seçtiği sembolik bir imtihan konusudur. Beytullâh, şe‘âirullâh, ardullâh gibi tamlamalarda da olduğu gibi buradaki maksat, devenin özel yaratıldığı veya göklerden bir yerden özel getirildiği değil, kendisine özel bir misyon yüklenmesidir ki bu da Kamer 54/27’te de ifade edildiği gibi “o kavmin imtihan edilmesi”dir. Bu tamlama, muhtemelen “kamu malı” kavramını çağrıştırmakta ve bu âlemde insanların yalnız olmadıklarını, başka canlıların da hayatlarını devam ettirebilmeleri için haklarına riayet edilmesi gerektiğini göstermektedir.

- Nâkatüllâh Kavramı

نَاقَة اللّٰهِ nâkatullâh ifadesi “Allah’ın (imtihana konu ettiği) devesi” anlamına gelmektedir. Bu tamlamayı “Allah’a ait olan, yani Allah’ın yarattığı dişi deve” şeklinde de tercüme etmek mümkündür. Beytullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygın kıldığı ev” veya şe‘âirullâh tamlaması nasıl ki “Allah’ın saygıdeğer kıldığı semboller” ya da rûhullâh ifadesi nasıl ki “Allah’ın yarattığı ruh” manasına geliyorsa, bu ifade de benzer bir hakikati karşılamakta, “Yüce Allah’ın saygın kıldığı ve insanların imtihan edilmesine konu edindiği dişi bir deve” anlamına gelmektedir.

نَاقَةَ اللّٰه nâkatullâh ifadesinin başında gizli bir “sakındırma” ifadesinin bulunduğu kabul edilir. Buna göre “Allah’ın devesine dikkat edin; ona ve su içme hakkına saygılı olun” anlamının kast edildiğini belirtmek durumundayız.

Bu açıklamalarımızın ardından şimdi de söz konusu tamlamanın muhtemel anlamlarını hatırlatmak istiyoruz.

- نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, Kamer 54/27-28’de de belirtildiği üzere, Yüce Allah’ın Semûd kavmini kendisiyle imtihan ettiği bir hayvandır. O toplumun ve bu hayvanın sudan içmeleri bir sıraya tâbi tutulmuş ve bu işlemin nöbetleşe gerçekleştirileceği hükme bağlanmıştı. Esasında bu işlem, söz konusu kavme uygulanan bir imtihandı; ancak bu kavim kendilerinden istenen davranışı ortaya koymak, yani hayvana da sudan yararlanma imkânı vermek bir yana, ona hiç hak etmediği bir muameleyi reva görmüşlerdi.

- نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, bir taraftan hayvanların sahipsiz olmadığını ortaya koyarken, diğer taraftan da “hayvan hakları”nı gündeme getirmiş olmaktadır.(1) Sahipsiz veya kimsesiz sanılan varlıkların sahibi ve kimsesi olan Yüce Allah, peygamberleri aracılığıyla çeşitli varlıklara sahip çıkılmasını öğütlemekte ve toplumlardan da bu tür emirlere azami dikkat göstermelerini istemektedir.

- نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, toplumun ortak malı anlamında “kamu malları”nı(2) da nitelendiriyor olabilir. Bu durumda, belli bir şahsın olmasa da, bütünüyle toplumun yararına sunulan ortak alan ve malların tıpkı şahıs malları gibi saygıdeğer olduğu, onlara karşı hassas ve duyarlı davranılması gerektiği, sorumsuz ve duyarsız davranışların büyük felaketlere neden olacağı ortaya konulmaktadır. Buradan hareketle, ilâhî öğretide hayvan haklarının ihmal edilmediği ve kâinatta hiçbir şeyin plansızlığa terk edilmediği hafızalara kazınmaktadır.

- نَاقَة اللّٰه nâkatellâhi “Allah’ın devesi” ifadesi, “Allah’ın insanlığa sunduğu ilâhî semboller” manasına da gelebilir. Yüce Allah, sembollerine karşı saygısızlık yapanları, hak ettikleri şekilde karşılayacak ve onları cevapsız bırakmayacaktır. Bu semboller, bazen kâinat kitabının değişik âyetlerinden de olabilir. İşte burada “dişi deve” örneği ile kâinat âyetlerine saygının öğretilmesi amaçlanmış olabilir.

Sonuç olarak, bu deve her neyi temsil ederse etsin, Yüce Allah’ın yasaklarına karşı hassas davranmak kul olmanın gereğidir; çok da sorgulanma kabul etmez. Kula düşen görev, Yüce Allah’a kulluk etmesidir, vesselâm.

ıı. Şu‘arâ’ 26/155-156 ve Kamer 54/28’de de ifade edildiği gibi, Hz. Sâlih Semûd kavmine bu devenin de beslenme hakkı olduğunu, onun da sudan yararlanma hakkının bulunduğunu, belli günlerin ona tahsis edildiğini ve kendisine hiçbir şekilde kötü muamelede bulunmamaları gerektiğini, aksi takdirde başlarına elem verici bir azabın geleceği uyarısını yapmıştı. Devenin beslenebileceği mekân olarak اَرْضِ اللّٰه ardullâh yani “Allah’ın arzı, yeryüzü” tamlaması kullanılarak, Yüce Allah’ın yarattığı yeryüzünde Allah’ın yarattığı canlıların beslenme hakkının bulunduğu ortaya konulmaktadır.

Hz. Sâlih, Semûd kavmine hitaben Şu‘arâ’ 26/156’da şöyle bir uyarıda bulunmuştur: “Sakın ona hiçbir kötülük yapmayın; yoksa sizi büyük bir günün azabı yakalayıverir.” İşte hem bu cümle hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin son cümlesi aynı mesajı içermekte ve insanların kamu mallarına karşı duyarlı davranmaları gerektiğini, diğer canlıların da bu imkânlardan yararlanma hakkının bulunduğunu beyan etmekte, özellikle hiçbir kötülük yapmamaları gerektiğini kendilerine ifade etmektedir. Aksi durumda, başlarına korkunç bir azabın geleceğini ve o azabın geleceği günün de korkunç bir mahiyet arz edeceğini belirtmektedir.

Yaratılan her şey yaratıcı için bir işarettir, bir semboldür. Sadece sahibini gösterdikleri için bile yaratılanlar saygıdeğerdir ve yaratılış amaçlarının dışında herhangi bir davranışı hak etmemektedirler. Yüce Allah’ın her bir âyeti saygındır; saygınlık çerçevesinde muamele hak etmektedir. Bu genel yapıya ilave olarak, yorumunu yapmakta olduğumuz konuda da olduğu gibi, bir de “Bu size Allah’ın bir âyetidir, delilidir” gibi bir uyarı varsa ona karşı çok daha dikkatli davranmak bir zorunluluktur.

ııı. Hûd 11/64’te de geçtiği üzere, âyette yer alan فَذَرُوهَا تَاْكُلْ ف۪يٓ اَرْضِ اللّٰهِ “Onu bırakın; Allah’ın arzında yesin (beslensin)” ifadesi, hayvanların kendi doğal ortamlarına bırakılmaları gerektiğini, onları yaratıldıkları serbest ortama bırakmanın doğru olduğunu, onlara sahip çıkma iddiasıyla adeta hapsedilmelerinin yanlış bir davranış olacağını da gösterebilir. Hayvanları doğal ortamlarına bırakmak ve orada hayatlarını devam ettirmeleri için gerekli tedbirleri almak çok daha isabetli bir davranıştır. Aksi takdirde, muhatapları elem verici bir azap beklemektedir ki bu tür ifadeler Kur’ân’da 72 kez(3) geçmektedir.

2. وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّاَكُمْ فِي الْاَرْضِ تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “(Allah’ın) Âd (kavmin)den sonra sizi halifeler (sorumlular) kıldığını ve yeryüzüne (bu topraklara) yerleştirdiğini hatırlayın! Ovalarında köşkler ediniyor ve dağlarından evler yontuyorsunuz. Allah’ın nimetlerini hatırlayın ve yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!” Hz. Sâlih, Semûd kavmine hitap ederek Yüce Allah’ın kendilerine yönelik çeşitli nimetlerini hatırlamalarını ve yeryüzünde taşkınlık yapmamalarını ifade etmektedir. Bu bağlamda âyeti üç bölüm halinde inceleyeceğiz.

a) وَاذْكُرُوٓا اِذْ جَعَلَكُمْ خُلَفَآءَ مِنْ بَعْدِ عَادٍ وَبَوَّاَكُمْ فِي الْاَرْضِ “(Allah’ın) Âd (kavmin)den sonra sizi halifeler (sorumlular) kıldığını ve yeryüzüne (bu topraklara) yerleştirdiğini hatırlayın!” Hz. Hûd A‘râf 7/69. âyette kavmine Yüce Allah’ın onları Hz. Nûh’un kavminden sonra yeryüzünün hâkimleri kıldığını hatırlatmıştı. Aynı şekilde burada da bu defa Hz. Sâlih Semûd kavmini Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd’den sonra yeryüzünün hükümranı kıldığını beyan etmekte, bu çok özel nimeti hatırlamalarını kendilerinden istemektedir. ‘Âd kavminden sonra halifeler kılınmak, o bölgenin yönetimine onların vâris kılınması demektir.

Semûd kavminin yerleştirildiği yöre elbette bütün yeryüzü değildir. Âyette her ne kadar الْاَرْض el-ard kelimesi geçiyorsa da bu zikr-i küll irâde-i cüz’ yani “bütünü anarak parçayı kast etme kuralı”nın bir örneği olsa gerektir. Semûd kavminin yaşadığı bölge bugün Medâin-i Sâlih adıyla bilinen ve Arabistan’ın kuzeyindeki Hıcr bölgesidir. Kast edilen yöre Hz. Sâlih’in kavminin yaşadığı ve kayalardan oyularak şekillendirilen kaya şehirdir. Burada hayat sürmeleri elbette Yüce Allah’ın bir lütfuydu ve Hz. Sâlih de onlara bu nimeti hatırlamalarını öğütlemekteydi. ‘Âd kavminin yaşadığı bölge Arabistan’ın güneyinde Ahkâf adıyla bilinen Umman ve Hadramevt taraflarıydı. Semûd kavmi ise Arabistan’ın kuzeyinde yaşamıştı. Demek ki Semûd kavmi ‘Âd kavminin yaşadığı topraklara yerleştirilmemişti; onların helakinden sonra yaşadıkları bölgenin hükümranı oldukları hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavmine tebliğ ettiği mesajlar bağlamında Hûd 11/61’de şu bilgileri hatırlatmaktadır: “Semûd (kavmine) de kardeşleri Sâlih’i (göndermiştik). ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka hiçbir ilah yoktur’ demişti. O sizi yerden (topraktan) yaratmış ve sizi orada yaşatmıştı. O halde O’ndan mağfiret isteyin; sonra da O’na tevbe edin! Mukakkak ki Rabbim (kullarına) çok yakındır; (dualarını) kabul edendir.” İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle mealini aktardığımız âyet birbirini tamamlar mahiyettedir.

b) تَتَّخِذُونَ مِنْ سُهُولِهَا قُصُورًا وَتَنْحِتُونَ الْجِبَالَ بُيُوتًا “Ovalarında köşkler ediniyor ve dağlarından evler yontuyorsunuz.” Bu cümlede Semûd kavminin yaşadığı bölgenin düz yerlerinde saraylar ve köşkler edindikleri, dağlardan da evler yonttukları beyan edilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/149’da konuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Şımarıklık yaparak dağlardan (kayalardan) evler yontuyorsunuz.” Mealini verdiğimiz bu âyetteki fârihîne kelimesi “neşeli, şımarıklar olarak, neşeliler olarak” manasınadır. Hz. Sâlih kavminin dağlardan evler yonttuğunu, üstelik bunu şımararak gerçekleştirdiklerini beyan ederek, güçlü, kuvvetli ve dayanıklı kaya evlerde güvende olacakları zanlarının hatalı olduğunu kendilerine bildirmektedir.

Adını bu kavimden alan Hıcr sûresinin 80-82. âyetlerinde şöyle buyurulmaktadır: “Andolsun, Hıcr halkı da peygamberleri yalanlamıştı. Biz onlara mucizelerimizi vermiştik; fakat onlardan yüz çevirmişlerdi. Onlar, dağlardan emniyet içinde kalacakları evler oyuyorlardı.” Burada geçen âminîne kelimesi, Semûd kavminin bu kaya evleri güvenlik için inşa ettiklerini ortaya koymaktadır. Kayalardan güvenli evler yapan bu kavim, bu özellikleriyle övündükleri için, bunun yersiz bir kuruntu olduğu kendilerine hatırlatılmış olmaktadır.

Hem Şu‘arâ’ 26/149 hem de Hıcr 15/82’de geçen ifadeler, Semûd kavminin bu kaya şehirleri yapıyor oluşlarıyla övündükleri ve kendilerini son derece güvende gördükleri, şımardıkları, bu nedenle Hz. Sâlih’in sözlerine itibar etmedikleri anlaşılmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette onların ovalarda köşkler edindikleri gibi belki de birer sığınak olarak kayalardan evler yonttukları, bu sayede güven içinde oldukları hatırlatılmaktadır. Ancak diğer âyetlerdeki ifadeler de göz önüne alındığında onların bu tutumunun kınandığı görülmektedir.

Semerkandî, Semûd kavminin ovalardaki köşklerini yazlık, kayalardaki evleri ise kışlık olarak kullandıklarını beyan etmektedir ki(4) bu yorum hatalı değildir. Zira onların ovalardaki arazilerde tarım işleriyle uğraştıkları, bağlarının, bahçelerinin, su kaynaklarının, ekinlerinin, güzel ve taze hurmalıklarının bulunduğu beyan edilmektedir.(5) İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede Hz. Sâlih Semûd kavmine bu meşguliyetlerini hatırlatmakta, bunun da bir çeşit nimet olduğunu kendilerine haber vermektedir. Çünkü onları o bölgeye yerleştiren kudret Yüce Allah’a aitti.

c) فَاذْكُرُوٓا اٰلَآءَ اللّٰهِ وَلَا تَعْثَوْا فِي الْاَرْضِ مُفْسِد۪ينَ “Allah’ın nimetlerini hatırlayın ve yeryüzünde bozguncular olarak karışıklık çıkarmayın!” Hz. Sâlih birkaç nimeti zikrederek, esasında Semûd kevmine Yüce Allah’ın diğer bütün nimetlerini hatırlamalarını ve ülkede bozgunculuk ve taşkınlık yapıp karışıklığa yol açmamaları gerektiğini öğütlemektedir. Burada zikredilen husus, âyetin ilk cümlelerinde sözü edilen nimetler dâhil olmak üzere, genelde bütün nimetlerin hatırlanması olsa da bozgunculukla ilgili özel olarak maksadın “deveye zarar vermemeleri” olduğunu söyleyebiliriz. Yüce Allah’ın uyarılarına itibar etmeyenler ve toplumda ya da çevrede zulümler işleyenler bunun hesabını önce bu dünyada, ardından da mahşerde vereceklerini bilmelidirler. Hz. Sâlih’in kavmine hatırlatmak istediği temel nokta bu olsa gerektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte olan لَا تَعْثَوْا lâ ta‘sev emri “(toplumda) isyanlar yapmaya çalışamamak” demektir.(6) İşte bu ifade A‘râf 7/85’te “Islahından sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın!” şeklinde geçmektedir. Ölçü ve tartıda adaletten ayrılmanın, dosdoğru ölçüm malzemesi kullanmamanın ve insanların hakkını gasp etmenin sonucu toplumda fesatlık çıkarmaktır; ülkenin dirlik ve düzenini allak bullak etmektir. Diğer insan ilişkilerinde olduğu gibi ekonomik işleyişte de hakkaniyete riayet etmek gerekmektedir. Birinin hakkının gasp edildiği yerde huzur olmaz; orada refah ve mutluluktan söz edilemez.

“Yeryüzünde bozgunculuk yapılmaması”yla ilgili uyarı, A‘râf 7/56’da Mekkeli müşrikleri ve elbette bu ümmeti ilgilendirecek şekilde geçmektedir. Yüce Allah başta Mekkeli müşrikler olmak üzere, bütün insanlara hitap etmekte ve yeryüzünü düzenine kavuşturduktan sonra orada fesat çıkartılmaması ve bozgunculuk yapılmaması gerektiğini beyan etmektedir.

ıı. Kavminin Birbirleriyle Konuşmaları

قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ اَتَعْلَمُونَ اَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّه۪ قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلَ بِه۪ مُؤْمِنُونَ قَالَ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا بِالَّذ۪يٓ اٰمَنْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَعَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ وَقَالُوا يَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Kavminden kibirli yöneticiler zayıf düşürülmüşlere yani içlerinden iman edenlere ‘Siz Salih’in Rabbinden gönderilen bir (elçi) olduğunu (gerçekten) biliyor (buna inanıyor) musunuz?’ diye sormuşlar, onlar da ‘Şüphesiz ki biz onunla gönderilen her şeye inanıyoruz.’ cevabını vermişlerdi. Kibirlenenler ‘Biz sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz!’ demişlerdi. Rablerinin emrinden çıkarak o dişi deveyi hunharca katletmiş ve ‘Ey Salih! Elçilerdensen bize vadettiğin (azab)ı bize getir!’ demişlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti, söylemişti ki”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”; الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا ellezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış olanlar”; مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا lillezîne’stüd‘ıfû ifadesi “zayıf düşürülöüş olanlar için”; لِمَنْ اٰمَنَ limen âmene ifadesi “iman etmiş olanlara”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; اَتَعْلَمُونَ eta‘lemûne sorusu “biliyor musunuz”; اَنَّ صَالِحًا enne sâlihan ifadesi “muhakkak ki Sâlih”; مُرْسَلٌ murselun kelimesi “gönderilmiş, peygamber(miş)”; مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun Rabbinden”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;بِمَآ اُرْسِلَ bimâ ursile ifadesi “indirilen şeye”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; مُؤْمِنُونَ mü’minûne kelimesi “inananlar(ız)”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti, söylemişti ki”; الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا ellezîne’stekberû ifadesi “büyüklük taslamış olanlar”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; بِالَّذ۪يٓ اٰمَنْتُمْ billezî âmentüm ifadesi “iman etmiş olduğunuz şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisine”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi “inkâr edenler(iz)”;فَعَقَرُوا fe ‘akarû fiili “ve boğazlamışlardı”; النَّاقَةَ en-nâkate sözcüğü “dişi deveyi”;وَعَتَوْا ve ‘atevv fiili “ve karşı çıkmışlardı, isyan etmişlerdi, çıkmışlardı”; عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ ‘an emri rabbihim ifadesi “onların Rabbinin emrine, emrinden”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; يَا صَالِحُ yâ sâlıhu hitabı “ey Sâlih”; ائْتِنَا i’tinâ emri “bize getir”; بِمَا تَعِدُنَا bimâ te‘ıdünâ ifadesi “bize vaad ettiğin şeyi (azabı, helaki) bize getir”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) ise”; مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ mine’l-mürselîne ifadesi ise “elçilerden, resüllerden, peygamberlerden (isen)” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in kavminden insanları saptıranların muhataplarıyla konuşmaları, müminlerin kendilerine verdiği cevaplar, sonuçta deveyi katletmeleri ve azapla alay edişleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ اَتَعْلَمُونَ اَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّه۪ قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلَ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “Kavminden büyüklük taslayan ileri gelenler zayıf düşürülmüşlere yani aralarından iman edenlere ‘Siz, Sâlih’in (gerçekten) Rabbinden gönderilen bir (elçi) olduğunu biliyor musunuz?’ diye sormuşlar, onlar da ‘Şüphesiz ki biz onunla gönderilen her şeye inanıyoruz.’ cevabını vermişlerdi.” Bu âyet hakkında birkaç nokta üzerinde durmak gerekmektedir.

a) قَالَ الْمَلَاُ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوا مِنْ قَوْمِه۪ لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا لِمَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ “Kavminden büyüklük taslayan ileri gelenler zayıf düşürülmüşlere yani aralarından iman edenlere (şöyle) demişlerdi.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in kavminden yönetici konumda olanlar için daha önce A‘râf 7/60 ve 66. âyetlerde dile getirdiği gibi الْمَلَاُ el-mele’ kelimesini kullanmakta, öncekilerden farklı olarak, Semûd kavminden olan bu kişilerin istikbâr içerisinde bulunduklarını beyan etmektedir. الْمَلَاُ el-mele’ kelimesi ilgili âyetlerde de ifade ettiğimiz üzere, kavmin “eşrafı, ileri gelenleri, yöneticileri, elit tabakası” gibi manalara gelmektedir. Bu kişleri nitelendirmek üzere dile getirilenاسْتَكْبَرُوا istekberû yani istikbâr veya müstekbir kelimesi, “aslında büyüklüğü hak etmemesine ve büyük olmamasına rağmen kendini büyük görmek veya kendini büyük gören kişi” manasına gelmektedir.

Hz. Sâlih’in kavminde bu tür insanların bulunduğu, zayıf, güçsüz ve etkisiz gördükleri kişilere soru sordukları haber verilmektedir. Toplumdaki zayıfların aslında kimler olduğu burada bir ara cümle veya açıklama kabul edilen bir ifade ile açıklığa kavuşturulmaktadır. Bununla ilgili ifade âyetteki لِمَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ “İçlerinden iman edenler” cümlesidir ve öncesindeki لِلَّذ۪ينَ اسْتُضْعِفُوا “Zayıf düşürülenler” ifadesini açıklamaktadır. Arapçada bu tür ifadelere “bedel” denmekte ve önceki ifadedeki mesajı daha anlaşılır kılmaktadır.

Toplumun zayıf düşürülenleri azgın yöneticilerin baskısı altında kalanlar ve onlara boyun eğmek zorunda bırakılanlardır. Bunların en önemli örneklerinden birisi Firavun dönemindedir. Kasas 28/4’te beyan edildiği gibi, Firavun toplum üzerinde baskı kurumuş, ahaliyi gruplara ayırmış, böylece her bir grubu zayıf düşürmüştü. Bu durum Zuhruf 43/54’te “kavmini küçümsemesi ve onları kendisine itaat etmek zorunda bırakması” şeklinde ifade edilmektedir.

Bu ve benzer örneklerde sözü edilen “zayıf düşürülenler” her zaman bu baskıya boyun eğmiş de değillerdir. Nitekim Firavun’un karşısına dikilen büyücüler son derece net bir iman duruşu ortaya koymuş ve Firavun’un tehditlerine aldırış etmemişlerdi.(7) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum aynıdır. Semûd kavminin azgın yöneticileri içlerinden iman etmiş ve zayıf düşürülmüş müminlere soru sormuşlar ve belki de hiç tahmin etmedikleri bir cevapla karşılamışlardı. Âyetin devam eden bölümünde bu nokta gündeme getirilmektedir.

b) اَتَعْلَمُونَ اَنَّ صَالِحًا مُرْسَلٌ مِنْ رَبِّه۪ “(Onlar) ‘Siz, Sâlih’in (gerçekten) Rabbinden gönderilen bir (elçi) olduğunu biliyor musunuz?’ diye sormuştu.” Semûd kavminin kâfir yöneticileri şaşkınlık ve alay içerikli olarak Hz. Sâlih’in gerçekten peygamber olduğunu mu sandıklarını dönemin müminlerine sormuşlardı. Onlar bu soruyu sorarken risaletin aslında ilâhî bir kurum olduğunu bildiklerini de ortaya koymuşlardı. Ancak sorunları Hz. Sâlih’in Yüce Allah tarafından görevlendirildiğine inanmamaları, onun yalan konuştuğunu ve Allah’a iftira ettiğini düşünmeleriydi. Nitekim bir sonraki âyette dile getirdikleri itiraflarında da bu durum görülmektedir.

c) قَالُوٓا اِنَّا بِمَآ اُرْسِلَ بِه۪ مُؤْمِنُونَ “Onlar da ‘Elbette biz onunla gönderilen her şeye inanıyoruz’ cevabını vermişlerdi.” Bu cümle, Semûd kavminden olup Hz. Sâlih’in davetine icabet eden ve azgın yöneticiler tarafından zayıf düşürülmüş, güçsüz bırakılmış az sayıdaki yiğit müminlere aittir. Esasında بِمَآ اُرْسِلَ بِه۪ bimâ ursile bihî ifadesindeki mâ edatı, mutlak umum ifade eder ve Hz. Sâlih’in getirip tebliğ ettiği bütün değerleri istisnasız kabul ettiklerini gösterir. Onlar Hz. Sâlih ile gönderilen her ne varsa ona iman ettiklerini beyan etmişler, bir anlamda Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151’deki uyarılarla uyumlu olacak şekilde, imanın istisna kabul etmeyeceğini ortaya koymuşlardı. Çünkü bir hükmü inkâr bütün hükümleri inkârla eşdeğerdir.

2. قَالَ الَّذ۪ينَ اسْتَكْبَرُوٓا اِنَّا بِالَّذ۪يٓ اٰمَنْتُمْ بِه۪ كَافِرُونَ “(Bunun üzerine haksız yere) büyüklük taslayanlar ‘Biz, sizin inandığınız şeyleri inkâr ediyoruz’ demişlerdi.” Semûd kavminin küçük de olsa bir bölümü iman etmiş olsa da, belli ki büyük çoğunluğu inkârcılık yapmış, müminlerin iman edip itibar ettiği her ne varsa onları reddetmişler, açıkça küfürden yana tercih koymuşlardı. A‘râf 7/75. âyette soruya konu edindikleri “Sâlih’in, Rabbi tarafından gönderildiğini biliyor musunuz?” ifadesi ve zayıf düşürülenlerin onlara verdiği “Ona indirilen ne varsa hepsine inanıyoruz” şeklindeki cevaptan hareketle, Semûd kavminin hem Hz. Sâlih’in risaletini hem de risalet öğretileri bağlamında tebliğ ettiği her şeyi reddettikleri anlaşılmaktadır. Semûd kavminin Hz. Sâlih’e karşı takındıkları tavır esasında bütün peygamberlere karşı inkârcı ve şımarık kavimlerinin takındığı tavrın bir örneği durumundadır.

Konuyla ilgili bütün peygamberlere yönelik inkâr manasında genel bilgi vermesi açısından Sebe’ 34/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz hangi ülkeye bir uyarıcı (elçi) göndermişsek mutlaka oranın varlıklı ve şımarık kişileri ‘Biz, size gönderilmiş olan her şeyi inkâr edicileriz’ demişlerdir.” Benzer bir mesaj Zuhruf 43/24’te de yer almaktadır. İşte geneldeki inkarcı tutumun Hz. Sâlih’in kavmine yansıyan şekli de aynı içerik arz etmektedir. Bu ifade esasında bütün inkarcı kavimlerin ortak tepkisi olarak Fussılet 41/14’te de yer almaktadır.

3. فَعَقَرُوا النَّاقَةَ وَعَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ وَقَالُوا يَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “(Semûd kavmi) Rablerinin emrinden çıkmış olarak o dişi deveyi boğazlamış, (alay ederek) ‘Ey Sâlih! Eğer gerçekten rasüllerden/elçilerden isen tehdit ettiğin azabı bize getir!’ demişlerdi.” Yüce Allah Semûd kavminin kendilerine verilen delili yani Allah’ın devesini nasıl hunharca katlettiklerini haber vermekte, bu yetmiyormuş gibi nasıl alaycılık yaptıklarını da ortaya koymaktadır.

a) فَعَقَرُوا النَّاقَةَ “O dişi deveyi boğazlamışlardı.” Şu‘arâ’ 26/157’de de geçtiği üzere, فَعَقَرُوا fe ‘akarû fiilinin başındaki fâ edatı ta‘kîbiyye manasında “hemen” anlamı vermekte, Semûd kavminin deveyi hemen öldürdüklerini göstermektedir. Bu arada Şems 91/14’te de zikredildiği gibi, Semûd kavmi sahipsiz ve belki de gereksiz gördükleri deveyi hunharca katletmişlerdi. Konuyla ilgili kullanılan عَقَرُوا ‘akarû fiili, “hayvanın ayaklarının kesilerek veya kırılarak yere düşürülmesi, sonra da boğazlanması” anlamına gelmektedir. Bu tür bir işkenceyle hayvan boğazlama işleminin, İslam öncesi Araplarda da var olduğu ifade edilmektedir.(8) Âyette bu tür bir öldürme eylemine dair ayrıntı verilme nedeni, benzer bir barbarlığın ve gaddarlığın başkaları tarafından da yapılmaması gereğini bütün insanlığa kavratmaktır.

Şu‘arâ’ 26/157, Kamer 54/29 ve Şems 91/14 gibi âyetlerde de belirtildiği gibi, konunun işlendiği âyetlerde Semûd kavminin içinde en azgın olanı ileri atılıp deveyi hunharca katletmişti. A‘râf 7/77, Hûd 11/65, Şu‘arâ’ 26/157 ve Şems 91/14 gibi âyetlerde bu katletme işini bir grubun yaptığı ifade edilmişse de Kamer 54/29’da bu fiili tek kişinin yaptığından söz edilmektedir. Anlaşılıyor ki, bir fiilin yapılmasına kimler karar vermişlerse o işi hepsinin yaptığı kabul edilir; dolayısıyla ceza da sadece fiili işleyene değil, karar veren herkese uygulanır.

b) وَعَتَوْا عَنْ اَمْرِ رَبِّهِمْ “Rablerinin emrinden çıkmış (olarak).” Bu cümle bir hâl cümlesi olarak kabul edilebilir. Bu durumda Semûd kavminin Yüce Allah’ın emrinden çıkarak dişi deveyi hunharca katlettikleri anlaşılmaktadır. Diğer ihtimale göre dişi deveyi katlettikten sonra, bunun bir sonucu olarak Yüce Allah’ın emrinden çıktıkları manası kast edilmiş olmaktadır. Esasında Zâriyât 51/44’te verilen bilgi de bu istikamettedir.

c) وَقَالُوا يَا صَالِحُ ائْتِنَا بِمَا تَعِدُنَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الْمُرْسَل۪ين “(Onlar) ‘Ey Sâlih! Eğer gerçekten rasüllerden/elçilerden isen tehdit ettiğin azabı bize getir!’ demişlerdi.” Bir benzeri de sûrenin A‘râf 7/70. âyette Hz. Hûd’un kıssasında yer alan bu tehditkar ve alaycı ifade hakkında gerekli açıklamaları orada yaptığımız için, benzer şeyleri burada tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim: A‘râf 7/70. âyetin sonunda es-sâdikîne, burada ise الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi geçmekte, ancak her ikisi de peygamberleri nitelendirdiği için aynı manayı içermektedir.

Onlar peygamberlerin yalan konuştuklarını ve vaadettiklerinin de gerçekleşmeyeceğini düşündükleri için, Semûd kavmi Hz. Sâlih’e hitap ederek “Vaadettiğin (azabı) bize getir” deme cüretinde bulunmuşlardı. İşte bunun devamında bir sonraki âyette kendilerine azapla cevap verilmektedir.

ııı. Kavminin Akıbeti

فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ فَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبّ۪ي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلٰكِنْ لَا تُحِبُّونَ النَّاصِح۪ينَ “(Bunun üzerine) onları bir sarsıntı yakalamıştı da yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı. (Salih) onlardan yüz çevirip kendilerine şöyle demişti: Ey kavmim! Şüphesiz ki ben size Rabbimin mesajını ulaştırdım ve size öğüt verdim fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.”

Buradakiفَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “ve onları yakalamıştı”; الرَّجْفَة er-recfetü kelimesi “o korkunç sarsıntı”;فَاَصْبَحُواْ fe asbehû fiili “dönüşmüşlerdi, olmuşlardı, (şöyle) olmuşlardı”; ف۪ي دَارِهِم fî dârihim ifadesi “onların yurdunda”; جَاثِم۪ينَ câsimîne kelimesi “dizüstü kalmış kişiler olarak”; فَتَوَلّٰى fe tevellâ fiili “yüz çevirmişti”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”; وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki, (şöyle) demişti”;يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ le kad eblağtüküm fiili “size muhakkak ki tebliğ ettim”;رِسَالَةَ رَبّ۪ي risâlete rabbî tamlaması “benim Rabbimin mesajını”; وَنَصَحْتُ ve nasahtü fiii “ve öğüt verdim”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak, lakin”; لَا تُحِبُّونَ lâ tuhibbûne fiili “sevmiyorsunuz”; النَّاصِح۪ين en-nâsıhîne kelimesi ise “öğüt verenleri” demektir.

Burada Semûd kavminin akıbeti ve Hz. Sâlih’in onlara yönelik bir hatırlatması gündeme getirilmektedir.

1. فَاَخَذَتْهُمُ الرَّجْفَةُ فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ “(Bunun üzerine) yurtlarında diz üstü (hareketsiz) kalmışlardı.” Şu‘arâ’ 26/157’de beyan edildiği gibi, Semûd kavmi dişi deveyi hunharca katlettikten sonra pişman olmuşlardı; ancak iş işten geçtiği için bunun kendilerine hiçbir faydası dokunmamış, hak ettikleri azapla buluşturulmuşlardı.

Konuyla ilgili bilgilerin yer aldığı Kamer 54/43’te geçen “Bir süre safa sürün” ifadesinden maksadın kaç gün olduğu Hûd sûresinden öğrenilmektedir. Hûd 11/65’te verilen bilgiye göre, Hz. Sâlih onların dişi deveyi katletmelerinin sonrasında kendilerine seslenmiş ve “Yurdunuzda üç gün kalın” diyerek, hiçbir şekilde yalana çıkartılamayacak ve yalanlanamayacak bir azap gününün kendilerine geleceğini haber vermişti.

Semûd kavminin sonuyla ilgili detaylı bilgileri Şu‘arâ’ 26/158’de ele alacağız. Bu kavmin akıbetiyle ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/158’de genel bir ifade şeklinde “Onları bir azabın yakaladığı” beyan edilmekte, bu azap yorumunu yapmakta olduğumuz âyette الرَّجْفَة er-racfeh “şiddetli bir sarsıntı”(9) denilen sarsıntı kelimesi ile başka âyetlerde ise es-sayhah “şiddetli bir gürültü”,(10) sayha-i vâhıdeh “tek bir gürültü”,(11) es-sâ‘ıkah “yıldırım”(12) ve et-tâğıyeh “azgın bir felaket”(13) ile ifade edilerek perişan bir hale getirilip(14) yerle bir edildikleri(15) haber verilmektedir.

Helâk edilen Semûd kavminin bu esnada yurtlarında dizüstü, hareketsiz ve cansız kaldıkları, yere serildikleri belirtilerek nasıl bir çaresizlik yaşadıkları ortaya konulmuş olmaktadır. Hûd 11/67’de de geçen ve helak sonrası Semûd kavminin durumunu ortaya koyan فَاَصْبَحُوا ف۪ي دَارِهِمْ جَاثِم۪ينَ “Yurtlarında diz üstü (hareketsiz, cansız) kalmışlardı” ifadesi,(16) Hz. Şu‘ayb’ın kavmi için de(17) söz konusu edilmekte, her iki azgın kavmin aynı akıbeti paylaştığı beyan edilmektedir. Bu azgın toplulukların yaşadığı felaketin şiddetini beyan etmek üzere hem A‘râf 7/92’de hem de Hûd 11/68’de “Sanki orada hiç şenlik kurmamışlar gibi” ifadesi kullanılmaktadır. Her iki kavmin de volkanik patlamalarla helak edildikleri, şimdilerde o bölgenin kayalardan oluşan yapısıyla da gözler önüne serilmektedir.

2. فَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَا قَوْمِ لَقَدْ اَبْلَغْتُكُمْ رِسَالَةَ رَبّ۪ي وَنَصَحْتُ لَكُمْ وَلٰكِنْ لَا تُحِبُّونَ النَّاصِح۪ينَ “(Salih) onlardan yüz çevirip kendilerine şöyle demişti: Ey kavmim! Şüphesiz ki ben size Rabbimin mesajını ulaştırdım ve size öğüt verdim fakat siz öğüt verenleri sevmiyorsunuz.” Yüce Allah Hz. Sâlih’in artık kavminden yüz çevirdiği, kavmine en son söylediği ve artık sonucu hiçbir şekilde değiştirmeyecek serzenişini haber vermektedir.

Hz. Nûh A‘râf 7/62. âyette, Hz. Hûd ise sûrenin 68. âyetinde kavimlerine yönelik olarak gerçekleştirdikleri tebliğ için اُبَلِّغُ übelliğu ve اَنْصَحُ ensahu fiillerini geniş zaman kalıbında kullanmışlardı. Onlar risaletlerinin başlangıç dönemlerinde bu hususa değinmişlerken, Hz. Sâlih artık her türlü tebliği yapmasına rağmen sonuç alamamış ve işin sonunda Semûd kavmine seslenirken اَبْلَغْتُ ebleğtü ve نَصَحْتُ nasahtu fiillerini geçmiş zaman kalıbında getirmiştir. Bunun sebebi, zamanlarının kalmadığını, sürenin sonuna gelindiğini ve gelinen bu noktadan artık geri dönüşün olmadığını onlara hatırlatmaktı.

Hz. Sâlih, azgın kavminin tebliğden yararlanmamalarının sebebini “nasihat edenlerden hoşlanmamalarına” bağlamış, dolayısıyla onların davetlerine de icabet etmediklerini belirtmiştir. Esasında Hûd 11/62’de belirtildiği üzere, Semûd kavmi Hz. Sâlih için önceleri olumlu kanaate sahip olduklarını, onu aralarında gözde birisi olarak gördüklerini, ancak tevhidle ilgili sunumlar yaptıktan sonra bu kanaatlerinin değiştiğini, kendilerini davet ettiği şeye karşı derin bir şüphe içinde olduklarını beyan etmişlerdi. İşte bütün bu hususlar bir arada düşünüldüğünde Hz. Sâlih de kendilerine hitap etmekte ve onların davetçilerden, peygamberlerden ve nihayet nasihatçilerden hoşlanmadıklarını beyan etmiş, bunun faturasının da çok ağır olacağını haber vermiştir.

Hz. Sâlih’in bu sözünden anlaşılıyor ki, günümüzde ve gelecekte din tebliğinde bulunacak kişilerin tebliğ faaliyetlerini yaparken muhatapları dışlamamaları ve onları ötekileştirmemeleri gerekmektedir. Aidiyet psikolojisi içerisinde onların lehine şeyler söylemeye çalışan ve onların iyiliğini düşünen biri olduğu izlenimini mutlak surette karşıtlarına vermelidir. Bu arada tebliğin de bir nasihat mantığıyla yapılması gerektiği, paylayıcı ve hakaret edicilikten uzak, sahiplenici ve olabildiğince kibar bir tutum takip edilmesinin zorunu olduğu da bu ifadelerden anlaşılmaktadır. Dahası, muhataplar suçlanmadan önce kendilerine tebliğ yapılmasının da bir zorunluluk olduğu, eğitilmeden sonuç beklemenin yanlış olduğu da bu vesileyle ifadelerin maksatları arasına yerleştirilmiş olmaktadır.

b) Hz. Lût Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 80-84. âyetlerinde Hz. Lût’u da peygamber olarak görevlendirdiğini ve kavmine şöyle dediğini bildirmektedir: “Sizden önce hiç kimsenin yapmadığı bir çirkinliği (ahlaksızlığı) mı yapıyorsunuz? Kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere yanaşıyorsun (öyle mi?) Doğrusu siz haddi aşan bir topluluksunuz.”

Ardından, kavminin “Onları (Lût’u ve arkadaşlarını) şehrinizden (yurdunuzdan) çıkarın; çünkü onlar (güya) temizlik taslayan insanlarmış!” şeklinde cevap verdiğini, nihayetinde hanımı hariç Hz. Lût’un ve inanç ailesinin kurtarıldığı, diğerlerinin üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirildiği, suçluların akıbetinin feci olduğu beyan edilmektedir.

ı. Hz. Lût’un Kavmine Uyarıları

وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعَالَم۪ينَ اِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَآءِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ “Lut’u da (peygamber göndermiştik de) kavmine şöyle demişti: Sizden önce âlemlerden (insanlardan) kimsenin sizi geçmediği bir çirkinliği mi yapıyorsunuz? Şüphesiz ki siz, kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere yanaşıyorsunuz. Doğrusu siz haddi aşan bir topluluksunuz.”

Buradakiوَلُوطًا ve lûtan sözcüğü “ve Lût’u da (göndermiştik)”;اِذْ قَالَ iz kâle fiili “hani (şöyle) demişti”; لِقَوْمِه li kavmihî ifadesi “onun kavmine”; اَتَاْتُونَ ete’tûne sorusu “varıyor musunuz, gidiyor musunuz”; الْفَاحِشَةَ el-fâhışete kelimesi “çirkin bir işe, fuhuş”; مَا سَبَقَكُمْ mâ sebekaküm fiili “sizi geçmemişti”; بِهَا bihâ ifadesi “o konuda”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin kelimesi “hiç kimse, hiçbir kişi”; مِنَ الْعَالَم۪ينَ mine’l-‘âlemîne ifadesi “insanlardan, âlemlerden”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَتَاْتُونَ lete’tûne ifadesi “elbette varıyorsunuz”; الرِّجَال er-ricâle kelimesi “adamlara, erkeklere”; شَهْوَة şehveten sözcüğü “şehvetle”;مِنْ دُونِ النِّسَآءِ min dûni’n-nisâi ifadesi “kadınların peşi sıra, kadınları bırakıp”; بَلْ bel edatı “bilakis, aksine”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz, sizler”; قَوْم kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk(sunuz)”;مُسْرِفُون müsrifûne kelimesi ise “haddi aşanlar, ileri gidenler” demektir.

Burada Hz. Lût’un azgın kavmine yaptığı uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعَالَم۪ينَ “Lut’u da (peygamber göndermiştik de) kavmine şöyle demişti: Sizden önce âlemlerden (insanlardan) kimsenin sizi geçmediği bir çirkinliği mi yapıyorsunuz?” Yüce Allah, A‘râf sûresinin 80-84. âyetlerinde Hz. Lût’un ve kavminin kıssasını gündeme getirmekte, diğer sûrelerde yer alan kısımlara ilave olarak, kıssanın sadece burada geçen birtakım detaylarına dikkat çekmektedir.

Bu âyeti iki başlıkta ele almak gerekmektedir:

a) وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ “Lût’u da (peygamber olarak göndermiştik de) kavmine şöyle demişti: Böyle bir çirkinlik (ahlaksızlık) mı yapıyorsunuz?” Hz. Lût ve kavmi hakkında Şu‘arâ’ 26/160’ta bilgi vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

Yüce Allah, Neml 27/54’te de geçtiği gibi, bu âyette Hz. Lût’a da vahyettiğini beyan ederek,وَلُوطًا “Lût’a da” ifadesini A‘râf sûresinin 59. âyetinde Hz. Nûh’u risaletle görevlendirmesiyle ilgili kullandığı لَقَدْ اَرْسَلْنَا “Muhakkak göndermiştik” ifadesine atfetmektedir, yani bağlamaktadır.

Bu âyette sözü edilen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesi, bağlam gereği erkek erkeğe yapılan “homoseksüellik” ahlaksızlığıdır. A‘râf 7/33’te de belirttiğimiz üzere, f-h-ş kökünden kelimeler Kur’ân’da 24 yerde geçmekte ve çeşitli kalıplarda “kötülük”;(18) “fuhuş” (kadın-erkek zina,(19) lezbiyenlik,(20) homoseksüellik(21)); “cimrilik”;(22) “zulüm”(23) gibi anlamlara gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْفَاحِشَة el-fâhışeh kelimesi “homoseksüellik” manasına gelmektedir.

Hz. Lût, kavminin erkeklere varmasını, cinsel ahlaksızlık anlamındaki bu tercihlerini اَتَاْتُونَ ete’tûne ifadesinde soru edatıyla dile getirmektedir. Bu ifadenin düz cümle şeklindeki bir benzeri de ‘Ankebût 29/28’de yer almaktadır. İki kullanımı birlikte düşündüğümüzde yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki soru cümlesinden maksadın aslında soru sormak olmadığı, “inkârî bir soru tekniği” kullanılarak bu çirkin fiili yapanların kınandığı anlaşılmaktadır.

Hûd 11/78 ve Hıcr 15/67’de belirtildiği gibi, bu azgın ve homoseksüellik batağındaki ahlaksız kavim Hz. Lût’un yanına gelen melek elçileri erkek delikanlılar sandıkları için onlardan yararlanma duygusuyla birbirini müjdeleyerek Hz. Lût’un yanına koşuşturmuşlardı. Onların bu düşüncede oldukları Kamer 54/37’de şöyle beyan edilmektedir: “Dahası, onlar (ahlaksız emelleri için) Lût’un misafirlerinden yararlanmak bile istemişlerdi.”

b) مَا سَبَقَكُمْ بِهَا مِنْ اَحَدٍ مِنَ الْعَالَم۪ين “Onu (ahlaksızlığı) sizden önce âlemlerden (insanlardan) hiç kimse sizi geçmemişti.” Aynısı ‘Ankebût 29/28’de de yer alan bu cümlede, مَا mâ ve اَحَدٍ ehad kelimesinin başındaki مِنْ min edatının birlikte kullanımı, olumsuz manayı güçlendirmekte,(24) söz konusu çirkin fiili daha önce bu düzeyde hiç kimsenin yapmadığını göstermektedir. Buradakiالْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi genelde bütün mahlûkatı içerecek “âlemler” manasından ziyade, bağlam gereği “insanları”(25) ifade etmektedir. Hz. Lût kavmine seslenerek “âlemler içerisinde, yani dünyada daha önce böyle bir ahlaksızlığı bu düzeyde hiç kimsenin yapmadığını, kendilerini hiç kimsenin geçmediğini” kendilerine hatırlatmaktadır. Bu yaklaşımımızın sebebi ayette geçen سَبَقَ sebeka fiilinin “müsabaka yapmak, öne geçmek” anlamları nedeniyledir. Buna göre sözü edilen ahlaksızlığı Hz. Lut’un kavminden önce de yapanların bulunabileceği, ancak Hz. Lut’un kavmini bu noktada daha önceden hiç kimsenin geçemediği belirtilmiş olmaktadır.

2.اِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَآءِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ مُسْرِفُونَ “Şüphesiz ki siz, kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere yanaşıyorsunuz. Doğrusu siz haddi aşan bir topluluksunuz.” Bu cümlenin bir benzeri Neml 27/55’te başta soru edatıyla yer almakta, âyetin sonu bu kavmin son derece cahil bir topluluk olduğu mesajını vermektedir. ‘Ankebût 29/29’da da bu konu soru cümlesi şeklinde gelmekte, ancak orada bu ahlaksız fiilin “insan neslinin üreme sisteminin bu şekilde kesilip engellendiği” ve “Lût kavminin bu ahlaksızlığı külüplerinde topluca yaptıkları” şeklinde iki yönüne daha değinilmektedir.

İnsan neslinin üremesi ve cinsel ihtiyaçların meşru ve helal yollardan karşılanması için Yüce Allah kadın ve erkeği birbinin eşi olarak yaratmış, nikah kurumuyla da beraberliklerini mümkün kılmıştır. Bakara 2/187 ve Rûm 30/21’de beyan edilen hususlar bu noktaları öne çıkarmaktadır. Bu kurala rağmen Hz. Lût’un azgın kavmi bu sisteme başkaldırmış, kadınları bırakıp erkeklere yanaşma ahlaksızlığını tercih etmişlerdi.

Hz. Lût’un kavmine söylediği sözlerle ilgili olarak benzer ifadelerden birisi Şu‘arâ’ 26/165-166’da meâlen şöyle geçmektedir: “Rabbinizin sizler için yarattığı eşlerinizi bırakıp da, insanlar içinden erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Doğrusu siz sınırı aşmış (sapık) bir topluluksunuz!” Bu âyetteki ‘âdûne kelimesi ile Neml 27/55’teki techelûne fiilinin verdiği anlam, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonundakiمُسْرِفُون müsrifûne kelimesinin anlamını da ortaya koymaktadır. Nitekim bu kavim aslında sınırı aşan, cahilâne bir ahlaksızlık ortaya koyan, ölçü tanımayan, yoldan çıkan ve taşkınlıkta sınır tanımayan bir mahiyet arz etmekte, insanlık tarihinin en karanlık simalarından bir grubu oluşturmaktadır.

ıı. Kavminin Cevabı

وَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ اِنَّهُمْ اُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ “Kavminin cevabı ‘Onları (Lut’u ve arkadaşlarını) şehrinizden çıkarın; çünkü onlar (güya) temizlik taslayan insanlarmış!’ sözünden başka bir şey olmamıştı.”

Âyetteki وَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ ve mâ kâne cevâbe kavmihî tamlaması “kavminin cevabı olmamıştı, değildi”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû istisnası “(şöyle) demelerinden başka”; اَخْرِجُوهُمْ ahricûhum emri “onları çıkarın”;مِنْ قَرْيَتِكُمْ min karyetiküm ifadesi “sizin şehrinizden”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”;اُنَاس ünâsün sözcüğü “insanlar(mış)”; يَتَطَهَّرُونَ yetetahherûne fiili ise “temizlik taslamaktadırlar, temiz davranmaktalar(mış)” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavminin peygamberlerine verdikleri alay içerikli cevapları gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti iki başlıkta inceleyeceğiz:

1. وَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اَخْرِجُوهُمْ مِنْ قَرْيَتِكُمْ “Kavminin cevabı ‘Onları (Lut’u ve arkadaşlarını) şehrinizden çıkarın’ sözünden başka bir şey olmamıştı.” Kur’ân’da “Kavminin cevabı şunu demekten başka bir şey olmamıştı” şeklinde A‘râf 7/82, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/29’da “Hz. Lût” için, ‘Ankebût 27/24’te ise “Hz. İbrahim” için beyanlar zikredilmektedir.

Hz. Lût’un kavminin ona verdiği cevap cümlesi Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/29’da da yer almaktadır. ‘Ankebût 29/29’daki ifadede kavminin Hz. Lût ile alay edişleri, “eğer doğru söyleyenlerden ise kendilerine vadettiği Allah’ın azabını getirmesini” ondan istedikleri belirtilmektedir.

Çok küçük bir değişiklikle benzer ifadenin yer aldığı Neml 27/56’da da zikredildiği üzere, Hz. Lût’un kavmi kendisine kararlı bir şekilde cevap vermektedir. Çünkü her üç âyette de cümle hasr/kasr denen “vurgulu ifade” tekniklerinden biriyle şekillendirilmiştir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çıkartılmasını istedikleri kişiler için اَخْرِجُوهُمْ “Onları çıkarın” ifadesi kullanılmaktayken, bunu açıklayıcı tamlama Neml 27/56’da yer almaktadır. Orada اٰلَ لُوطٍ âle lûtın “Lût’un ailesi” tamlaması kullanılarak Hz. Lût’un ve onunla birlikte olan inanç ailesinin ülkelerinden çıkartılması isteği yer almıştır. Demek ki اٰلَ لُوطٍ “Lût’un ailesi” tamlaması “biyolojik aile bağı”nı değil, “inanç ailesi”ni ortaya koymaktadır. Kavminin tehditkâr ifadesi, inançları nedeniyle müminlerin ülkelerinden çıkartılmasına kadar varmaktadır.

2. اِنَّهُمْ اُنَاسٌ يَتَطَهَّرُون “Çünkü onlar (güya) temizlik taslayan insanlarmış!” Neml 27/56’da da geçtiği üzere, bu söz açıkça alaycılık içermekte, ahlaklı olmak onlar tarafından ayıplanacak bir husus olarak görülmekteydi. “Onlar temiz kalmak istiyorlarmış, bizim aramızda kalarak kirlenmesinler” demeye getirerek, kendilerince muhataplarını aşağılamaktan da geri kalmamışlardı.

Ayette geçen يَتَطَهَّرُونَ yetetahherûne fiili tefe‘‘ul babından/kalıbından olduğu için, belli bir hal üzere devam etmeyi içerir; dolayısıyla alaycı sözlerinde onların temiz kalmaya gayret etmeleri önemli bir yer tutmaktaydı. İnkârın temelinde inananları küçük görme, onlara hor hakir insanlar muamelesi yapma hastalığı bulunduğu için, onlar hem ülkeden çıkartma tehdidini hem de temiz kalma alay sözünü muhataplarına yönlendirmişlerdi.

ııı. Kavminin Akıbeti

فَاَنْجَيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِم۪ينَ “Bunun üzerine onu ve ailesini kurtarmıştık. Yalnız hanımı hariç; o, geride kalanlardandı. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Bak ki suçluların sonu nasıl olmuştu!”

Buradaki فَاَنْجَيْنَاهُ fe enceynâhu ifadesi “onu kurtarmıştık”; وَاَهْلَهُ ehlehû ifadesi “ve onun (inanç) ailesini de”;اِلَّا امْرَاَتَهُ ille’mraetehû istisnası “hanımı hariç”;كَانَتْ kânet fiili “(o kadın şöyle) olmuştu”; مِنَ الْغَابِر۪ينَ mine’l-ğâbirîne ifadesi “geride kalanlardan”; وَاَمْطَرْنَا ve emtarnâ fiili “ve yağdırmıştık”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerlerine”;مَطَرًا metaran sözcüğü “yağmur, azap sağanağı”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “âkıbeti”; الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelmesi ise “suçluların” demektir.

Burada Hz. Lût’un ve onunla birlikte inananların kurtarılıp diğerlerinin azap yağmuruna tâbi tutulduğu gündeme getirilmektedir.

1. فَاَنْجَيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ كَانَتْ مِنَ الْغَابِر۪ينَ “Bunun üzerine onu ve ailesini kurtarmıştık. Yalnız hanımı hariç; o, geride kalanlardandı.” Yüce Allah Hz. Lût’u ve inanç ailesini kurtardığını beyan etmektedir. Nitekim Zâriyât 51/36’da da belirtildiği gibi, o toplumda bir evden başka ahalisi Müslüman bir başka ev de yoktu. Âyette geçen اَهْلَهُ ehlehû “ailesi” ifadesinden maksadın inanç ailesi olduğunda şüphe yoktur.

Helakten kurtarılma işleminde geride kalanlar arasında امْرَاَتَهُ imraetehû yani “onun eşi” istisna edilmişti ki bu kadın Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/32-33’den de anlaşıldığı gibi Hz. Lût’un hanımıydı; kocasına da ihanet/hıyânet etmişti.(26) Bazı tefsirlerimizde bu hanımın adı Za‘ûrâ veya Rîşâ olarak ifade edilmektedir.(27)

Çeşitli âyetlerde(28) zikredilen الْغَابِر۪ين el-ğâbirîne kelimesi “toprak” anlamındaki ğubâr ile aynı köktendir ve helak edilenlerin toz toprak haline getirilmiş olduğunun bir işaretidir. Dahası, bu kelimenin “geride azapta kalanlar” şeklinde bir anlamı da vardır ki(29) bu anlam da yaşanan vakaya uygundur. Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı. Esasında bu kadınla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/83’te kullanılan كَانَتْ kânet fiili onun bizzat kendi iradesiyle geride olanlar arasında kalmayı tercih ettiğinin delilidir.

Demek ki bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı bile olsa, eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş ona fayda sağlayamamakta, hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır. Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılaşacak, ona göre hesaba çekilecektir; peygamber yakını olmak, sonucu değiştiremeyecektir. Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği de buydu.(30)

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/169-173’te Hz. Lût’un önce duası, ardından Yüce Allah’ın bu duaya icabeti gereği olaya müdahelesi bağlamında şu bilgiler verilmektedir: “(Lût) ‘Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar’ (diye dua etmişti). Biz de azapta kalanların içindeki kocakarı (eşi) hariç, onu ve bütün (inanç) ailesini kurtarmış, ardından diğerlerini helâk etmiştik. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik. Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

Yüce Allah Hûd 11/81-83’te de bu kavmin helaki bağlamında kavminin ona zarar veremeyeceğini belirterek Hz. Lût’a moral vermiş, inanç ailesini geceleyin oradan uzaklaştırmasını ve geriye bakmadan ilerlemelerini, hanımının da diğerleri gibi azaba muhatap kılınacağını haber vermiştir. Ardından, başlarına gelecek azap zamanının sabah vakti olduğu, azap emri gelince şehirlerinin altının üstüne getirildiği, çamurdan pişmiş, hazırlanmış ve istif edilmiş taşlarla helak edildikleri beyan edilmiştir.

2. وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُجْرِم۪ينَ “Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Bak ki suçluların sonu nasıl olmuştu!” Neml 27/58’de de zikredildiği üzere, Yüce Allah Hıcr 15/73’te bu azap kasırgasından önce Hz. Lût’un kavminin helakiyle ilgili olarak gün doğarken, yani sabaha yakın bir vakitte korkunç bir gürültünün, meydana gelen depremin kendilerini yakaladığını haber vermektedir. Lût kavminin helak başlangıcının sabaha karşı gerçekleşen bu korkunç gürültü olduğu anlaşılmaktadır.

Hz. Lût’un kavminin helak edildiği yağmurun bir “bela yağmuru” veya “yağmur gibi taşlar yağdırılması”(31) şeklinde gerçekleştiği anlaşılmakta, “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı”(32) diğer âyetlerde beyan edilmektedir. Âyetin sonunda ise “uyarılmış olmalarına rağmen buna itibar etmeyen suçluların akıbetinin ne kadar kötü olduğu” bir ibret ifadesi olarak beyan edilmektedir.

Hz. Lût’un kavmi gibi sınır tanımayanların akıbeti benzer şekilde sınır tanımayan bir felaketle şekillenecek ve benzer yanlışlıkları yapanlar benzer cezalarla helak edileceklerdir. Son ümmetin fertleri de bu noktada duyarlı davranmalı, dünyada azap yağmurunu, mahşerde ise ebedî azabı hak edenlerden olmamak için çaba sarfetmeleri gerektiğini unutmamalıdırlar. Cinsel anlamda ahlaksızlık yapanlar, adeta tabiatın dengesini bozdukları için helakleri de tabiat kuvvetlerinin azaba dönüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda hakikati bozanlardır; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir, yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını herkes bilmelidir. Âyetteki انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de, mesaj “bak, düşün, ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette emirler vardır.(33)

Âyetin sonunda zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen الْمُجْرِم۪ينَ el-mücrimîn kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi verdiğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 1 - Bu yorum için bk. Bayraklı, age., XXI, 160. 2 - Bu yorum için bk. İslâmoğlu, age., s. 1263’te 12. not.
• 3 - Bakara 2/10, 104, 174, 178; Âl-i İmrân 3/21, 77, 91, 177, 188; Nisâ’ 4/18, 138, 161, 173; Mâide 5/36, 73, 94; En‘âm 6/70; A‘râf 7/73; Enfâl 8/32; Tevbe 9/3, 34, 39, 61, 74, 79, 90; Yûnus 10/4, 88, 97; Hûd 11/26, 48, 102; Yûsuf 12/25; İbrâhim 14/22; Hıcr 15/50; Nahl 16/63, 104, 117; İsrâ’ 17/10; Hacc 22/25; Nûr 24/19, 63; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/201; ‘Ankebût 29/23; Lokmân 31/7; Ahzâb 33/8; Sebe’ 34/5; Yâsîn 36/18; Sâffât 37/38; Fussılet 41/43; Şûrâ 42/21, 42; Zuhruf 43/65; Dühân 44/11; Câsiye 45/8, 11; Ahkâf 46/24, 31; Feth 48/16, 17, 25; Zâriyât 51/37; Mücâdile 58/4; Haşr 59/15; Saff 61/10; Teğâbun 64/5; Mülk 67/28; Nûh 71/1; Müzzemmil 73/13; İnsân 76/31; İnşikâk 84/24.
  • Bakara 2/10 Bakara 2/104 Bakara 2/174 Bakara 2/178 Âl-i İmrân 3/21 Âl-i İmrân 3/77 Âl-i İmrân 3/91 Âl-i İmrân 3/177 Âl-i İmrân 3/188 Nisâ 4/18 Nisâ 4/138 Nisâ 4/161 Nisâ 4/173 Mâide 5/36 Mâide 5/73 Mâide 5/94 En‘âm 6/70 A‘râf 7/73 Enfâl 8/32 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Tevbe 9/39 Tevbe 9/61 Tevbe 9/74 Tevbe 9/79 Tevbe 9/90 Yûnus 10/4 Yûnus 10/88 Yûnus 10/97 Hûd 11/26 Hûd 11/48 Hûd 11/102 Yûsuf 12/25 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/50 Nahl 16/63 Nahl 16/104 Nahl 16/117 İsrâ 17/10 Hacc 22/25 Nûr 24/19 Nûr 24/63 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/201 ‘Ankebût 29/23 Lokmân 31/7 Ahzâb 33/8 Sebe' 34/5 Yâsîn 36/18 Sâffât 37/38 Fussilet 41/43 Şûrâ 42/21 Şûrâ 42/42 Zuhruf 43/65 Duhân 44/11 Câsiye 45/8 Câsiye 45/11 Ahkâf 46/24 Ahkâf 46/31 Fetih 48/16 Fetih 48/17 Fetih 48/25 Zâriyât 51/37 Mücâdele 58/4 Haşr 59/15 Saff 61/10 Teğâbun 64/5 Mülk 67/28 Nûh 71/1 Müzzemmil 73/13 İnsân 76/31 İnşikâk 84/24
• 4 - Semerkandî, age., I, 529. 5 - Şu‘arâ’ 26/147-148.
  • Şu‘arâ 26/148
• 6 - Semerkandî, age., II, 592.
• 7 - A‘râf 7/125-126; Tâhâ 20/72-73; Şu‘arâ’ 26/50-51.
  • A‘râf 7/126 Tâhâ 20/73 Şu‘arâ 26/51
• 8 - Esed, age., s. 288’de 61. not.
• 9 - A‘râf 7/78. 10 - Hûd 11/67; Hıcr 15/83. 11 - Kamer 54/31. 12 - Fussılet 41/17; Zâriyât 51/44. 13 - Hâkka 69/5. 14 - Furkân 25/39; Neml 27/51. 15 - Şems 91/14. 16 - Semerkandî, age., I, 529; Taberî, age., VIII, 233; Zemahşerî, age., II, 119. 17 - A‘râf 7/91; Hûd 11/94; ‘Ankebût 29/37.
  • A‘râf 7/78 Hûd 11/67 Hicr 15/83 Kamer 54/31 Fussilet 41/17 Zâriyât 51/44 Hâkka 69/5 Furkân 25/39 Neml 27/51 Şems 91/14 A‘râf 7/91 Hûd 11/94 ‘Ankebût 29/37
• 18 - Âl-i ‘Imrân 3/135; En‘âm 6/151; A‘râf 7/28, 33; İsrâ’ 17/32; Nûr 24/19; ‘Ankebût 29/45; Ahzâb 33/30; Şûrâ 42/37; Necm 53/32. 19 - Bakara 2/169; Nisâ’ 4/19, 22, 25; Yûsuf 12/24; Nûr 24/21; Talâk 65/1. 20 - Nisâ’ 4/15. 21 - A‘râf 7/80; Neml 27/54; ‘Ankebût 29/28. 22 - Bakara 2/268. 23 - Nahl 16/90.
  • Âl-i İmrân 3/135 En‘âm 6/151 A‘râf 7/28 A‘râf 7/33 İsrâ 17/32 Nûr 24/19 ‘Ankebût 29/45 Ahzâb 33/30 Şûrâ 42/37 Necm 53/32 Bakara 2/169 Nisâ 4/19 Nisâ 4/22 Nisâ 4/25 Yûsuf 12/24 Nûr 24/21 Talâk 65/1 Nisâ 4/15 A‘râf 7/80 Neml 27/54 ‘Ankebût 29/28 Bakara 2/268 Nahl 16/90
• 24 - Zemahşerî, age., II, 121. 25 - Zemahşerî, age., III, 319.
• 26 - Tahrîm 66/10. 27 - Semerkandî, age., II, 271.
  • Tahrîm 66/10
• 28 - A‘râf 7/83; Hıcr 15/60; Şu‘arâ’ 26/171; Neml 27/57; ‘Ankebût 29/32, 33; Sâffât 37/135. 29 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 236; Zemahşerî, age., II, 121. 30 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
  • A‘râf 7/83 Hicr 15/60 Şu‘arâ 26/171 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/135
• 31 - Semerkandî, age., I, 530; Taberî, age., VIII, 237; Zemahşerî, age., II, 121. 32 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34
• 33 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25