Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

v. (44-47. Ayetler): Vahye İftiranın Sonuçları

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ لَاَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَم۪ينِ ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَت۪ينَ فَمَا مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حَاجِز۪ينَ “(O elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu nedenle elbette (onu önce) güçlü bir şekilde yakalardık. Sonra da bu nedenle can damarını elbette keserdik. Hiçbiriniz buna engel de olamazdınız.”

Buradaki وَلَوْ تَقَوَّلَ [ve lev tekavvele] ifadesi “ve eğer nispet etseydi, uydursaydı, isnat etseydi, iftira etseydi”; عَلَيْنَا [‘aleynâ] ifadesi “bize”; بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ [ba‘da’l-ekâvîli] tamlaması “bazı asılsız sözler, bazı asılsız laflar”; لَاَخَذْنَا [leehaznâ] fiili “mutlak surette onu yakalardık, alırdık”; مِنْهُ [minhu] ifadeleri “bu iş nedeniyle”; بِالْيَم۪ينِ [bi’l-yemîni] kelimesi “sağ elinden, kuvvetlice, kudret le”; ثُمَّ [sümme] edatı “sonra”; لَقَطَعْنَا [lekata‘nâ] fiili “elbette keserdik, koparırdık”; مِنْهُ [minhu] ifadesi “ondan”; الْوَت۪ينَ [el-vetîne] sözcüğü “şah damarını”; فَمَا مِنْكُمْ [femâ minküm ] ifadesi “içinizden (hiçbiriniz) olamazdınız”; مِنْ اَحَدٍ [min ehadin] ifadesi “herhangi bir kişi”; عَنْهُ [‘anhu] ifadesi “ondan, onunla ilgili”; حَاجِز۪ينَ [hâcizîne] sözcüğü ise “engel olanlar” demektir.

Burada vahye dair herhangi bir iftiranın korkunç sonucu gündeme getirilmektedir.

Surenin 44-47. ayetlerinde ilahi vahye iftira, ilave veya katma girişimlerinin elçi örnekliğinde bile olsa çok büyük bir hata olacağı beyan edilmekte ve sonuçlarının tahmin edilemeyecek şekilde çok ağır olacağı ifade edilmektedir.

Yüce Allah, surenin bundan önceki ayetlerinde cennetlikler ve cehennemlikler hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, 38-52. ayetlerinde sözü inkârcıların inkâr ettikleri vahye ve onun tebliğcisi Hz. Muhammed’e getirmektedir. Vahyin ilahi kaynaklı oluşu gerçeğine karşı herhangi bir olumsuz girişimin nasıl sonuçlanacağı hususunda Hz. Peygamber örnekliğinde tehditkâr ifadeler zikredilmektedir.

Yüce Allah, surenin bundan önceki ayetlerinde vahye müdahale girişimlerinin nasıl sonuçlanacağı hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, surenin sonunda sözü vahyin amacına getirmekte, bu arada karşı çıkanların bulunacağını beyan etmekte ve O’nu tesbih etmenin gerekliliğini hatırlatmaktadır.

Hâkka 69:38-52. Ayetler ve Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu

Surenin bundan sonraki ayetlerini izaha geçmeden önce çeşitli rivayetlerde yer alan ve Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirilen iki olayı burada aktarmakta yarar görmekteyiz.(159)

“Kureyş’in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslamiyet’e karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olanlara işkence yapan Ömer risaletin 6. yılında (616) Müslüman oldu (İbn Sa‘d, III, 269). Onun Müslüman oluşuna dair kaynaklarda iki rivayet bulunmaktadır.

“Hemen bütün kaynaklarda yer alan meşhur rivayete göre Hamza’nın İsl am’ı kabulünden sonra Ömer Hz. Peygamber’i öldürmek üzere yola çıkmış, yolda karşılaştığı Nuaym b. Abdullah’tan kız kardeşi Fâtıma ile kocası Saîd b. Zeyd’in Müslüman olduğunu öğrenince onların evine gitmiştir. Onları Tâhâ suresini okurken bulmuş, okuduklarını kendisine vermelerini istemiş, ancak bu isteği reddedilince kız kardeşini ve eniştesini dövmüş, kardeşi kendilerine Kur’an öğreten ve Ömer’den saklanan Habbâb b. Eret’i de çağırarak Müslüman olduklarını Ömer’in yüzüne karşı söylemiştir. Bunun üzerine yumuşayan Ömer Müslüman olmaya karar vermiş, Habbâb’dan Resûlullah’ın Erkam b. Ebü’l-Erkam’ın evinde olduğunu öğrenip oraya gitmiş ve kendisine biat ederek Müslüman olmuştur.”(160)

“Diğer rivayete göre bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramış, kimseyi bulamayınca Kâbe’ye gitmiş. Orada Kâbe’yi önüne alan Hz. Peygamber’in Beytülmakdis’e doğru namaz kıldığını görünce Kâbe’nin örtüsü altına saklanarak ona yaklaşmış, Resûl-i Ekrem’in okuduğu, Kureyşliler’in Kur’an için söyledikleri, “Şairlerin, kâhinlerin veya Muhammed’in uydurmasıdır” şeklindeki sözlere cevaplar veren Hâkka suresinin 41-46. ayetlerini duyunca Müslüman olmaya karar vererek Hz. Peygamber’i takip etmişti.”

“Hz. Peygamber’in, evine girmeden önce onu farkedip “Ne var yâ Ömer?” diye sorması üzerine, “Allah’a, resulüne ve onun Allah katından getirdiği şeylere iman etmeye geldim” deyince Resûlullah, “Ey Ömer! Allah sana hidayet nasip etti” diyerek göğsünü sıvazlamış ve imanda sebat etmesi için ona dua etmiştir.”(161)

1. Vahye İftiranın İmkânsızlığı

وَلَوْ تَقَوَّلَ عَلَيْنَا بَعْضَ الْاَقَاو۪يلِ “(O elçi) bize (atfen) bazı sözler uydurmuş olsaydı.” Bu ayette Yüce Allah vahyine bazı iftira girişimleri olması durumunu gündeme getirmektedir. Cümlenin başında bulunan “eğer” anlamındaki لَوْ [lev] şart edatı, sözü edilecek hususun sonuçsuz bir varsayım olduğunu göstermektedir. Bir kez de Tûr 52:33’te geçen تَقَوَّلَ [tekavvele] fiili söylendiği kalıp gereği “zorluk ve zahmet” içermekte ve uydurma işleminin adeta imkânsız olduğunu ifade etmektedir.

Ayetteki عَلَيْنَا [‘aleynâ] ifadesi Yüce Allah’a iftira edilmek istenen şeylerin bütününün aleyhte olacağını, hiç kimsenin bu tür uydurmaları lehte bir çaba gibi gösteremeyeceğini zımnen ortaya koymaktadır. Ayrıca بَعْضَ [ba‘d] kelimesi bu tür girişimlerin en küçük bir kırıntısının bile affedilmez bir hata oluşturacağını ve faturasının da son derece ağır olacağını beyan etmektedir.

Ayetin sonundaki الْاَقَاو۪يل [el-ekâvîl] kelimesi uydurulup söyleneceklerin değersizliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bütün bu ifadelerimiz ışığında özetle şunu söyleyelim: Yüce Allah’a iftira girişiminin gerçekleştirilmesi bir tarafa, akıldan geçirilmesi bile büyük felaketlere neden olacaktır.

Konunun daha iyi anlaşılması ve vahye müdahalenin ne kadar korkunç bir hata olacağı hususunda son derece önemli bir mesaj içeren Şûrâ 42:24’teki bilgiyi hatırlamakta yarar vardır: “Yoksa onlar, (senin için) ‘Allah’a karşı yalan uydurdu’ mu diyorlar? Allah dilerse senin kalbini de mühürler. Allah b atılı yok eder; sözleriyle hakkı ortaya koyar. Muhakkak ki O, kalplerde olanları bilendir.”

Herhangi bir varlık, ister melek elçi olsun, isterse bir peygamber olsun, eğer ilahi bildirimlere ilave girişiminde bulunursa, yani Yüce Allah’ın söylemediği bir şeyi söylemiş gibi sunarsa veya söylediğini söylememiş gibi yaparsa bunun sonuçlarının ağır olacağı bildirilmektedir. Çünkü Necm 53:3-5’te de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber vahiy adına söylediklerini kendiliğinden, yani kendi hevâ ve hevesinden söylememekteydi.

Onun dile getirdiği veya aktardığı şeyler kendisine bildirilen vahiyden başka bir şey değildi ve bütün bunları ona Cebrail (as) öğretmişti. Vahyi getiren melek de onu insanlara tebliğ eden Hz. Peygamber de hiçbir şekilde vahye müdahale etmemişlerdir. Bu nedenle تَقَوَّلَ [tekavvele] fiilinin faili melek elçi de Hz. Peygamber de olabilir.

En‘âm 6:93’te yer aldığı üzere, Yüce Allah’a iftira eden veya kendisine hiçbir şey vahyedilmemesine rağmen “bana da vahyedildi” diyen ve “Allah’ın indirdiğine benzer şeyleri ben de indiririm” iddiasında bulunan kişiden daha zalim kimsenin olamayacağı beyan edilmektedir.

Aktardığımız bu ikinci rivayetle ilgili Hâkka suresinin tamamı veya özellikle 38-52. ayetleriyle ilişkili şöyle bir rivayet de kaynaklarımızda yer almaktadır. Hz. Ömer kendisi anlatıyor ve diyor ki:

“Bir gün Mekke’de içki içmek için dışarı çıktım; uygun bir yer aradım fakat bulamadım. Bunun üzerine Kâbe’de tavaf edip eve döneyim, dedim.(162) Kâbe’ye geldim, baktım ki Hz. Peygamber namaz kılıyor. Hz. Peygamber o dönemlerde namazlarını cehri, yani açıktan okuyarak kılıyordu ki müminler veya dinleyenler etkilensin.”(163)

“İşte bu Kur’an dinleme merakından dolayı Hz. Ömer Kâbe’de Hz. Peygamber’i yalnız başına Kur’an okurken bulunca, diyor ki “Hemen Kâbe’nin örtüsünün altına gizlendim; yavaşça ilerleyerek tam karşı hizasına geldim. Aramızda perde olduğu için o beni görmüyordu. Hâkka suresini okuyordu; onu dinlemeye başladım.”

“Bu arada kendi kendime dedim ki ‘bu, olsa olsa şair sözüdür.’ İşte tam bu esnada Hz. Peygamber de surenin “O hiçbir şekilde bir şairin sözü değildir; ne kadar azınız inanıyorsunuz!” mealindeki 41. ayetini okuyordu. O zaman dedim ki ‘şair sözü değilse bir kâhinin sözüdür.”

“Hz. Peygamber okumaya devamla bu defa da sıradaki “O hiçbir şekilde bir kâhinin sözü de değildir; ne kadar azınız düşünüyorsunuz!” mealindeki 42. ayeti okudu. Bunun üzerine içimden dedim ki, ‘mademki bu okunan şey şair sözü de, kâhin sözü de değil, o zaman kendi uydurmasıdır’. Bu esnada Hz. Peygamber surenin devam eden şu 43-47. ayetlerini okudu: “O (Kur’an) âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir.Eğer o (elçi) Bize bazı sözler uydurup isnat etseydi, bu yaptığı nedeniyle onu sağ elinden kuvvetli bir şekilde yakalardık; sonra da şah damarını keser parçalardık; üstelik buna hiçbiriniz engel de olamazdınız.”

Bu ayetleri dinleyince çok etkilendim ve baktım ki ne düşünürsem cevabı geliyor. Hz. Peygamber sureyi sonuna kadar okudu, rukü ve secdesini yaparak oradan ayrıldı.(164) Abdülmüttalib sokağına girince ben de peşinden girdim; beni fark etti ve “Kim o?” diye seslendi. Ben de “Ömer” dedim.”

“Mahzum oğulları içerisinde Müslüman olanlara işkence yapmakla ünlü olduğu için Ömer’in bu cevabı nedeniyle Hz. Peygamber korktu. Bana yönelerek “Ne oldu ey Ömer?” deyince ben de “İman etmeye geldim” cevabını verdim. Bunun üzerine geldi, kalbimi sıvazladı ve “Allah sana hidayet etti ey Ömer” dedi ve ayrıldık.(165)

Kur’an’da “Allah’a yalan atıp iftira edenden daha zalim kim olabilir ki?!” şeklinde pek çok ifadenin bulunduğu bilinmektedir.(191) Hûd 11:18’de Yüce Allah böyle davrananların mahşerde Rablerine arz edilecekleri, şahitlerin “İşte bunlar Rablerine yalan atıp iftira edenlerdir!” diyeceği ve Allah’ın lanetinin bu zalimlerin üzerine olacağı bildirilmektedir.

Bu ayetteki تَقَوَّلَ [tekavvele] fiilini [tukuvvile] şeklinde [meçhul], yani “edilgen kalıp”ta, [ba‘d] kelimesini de [nâibu fail] olarak ötre okuyan âlimlerimiz de vardır. Buna göre anlam “Eğer bazı sözler Bize isnat edilseydi” şeklini alır ve daha evrensel bir mesaj söz konusu olur.(192) Edilgen okunan fiillerde işi kimin yaptığı değil, yapılan iş ön planda olduğu için, تَقَوَّلَ [tekavvele] fiiline özel bir fail aramaya da böylece gerek kalmaz.

Söylenmek istenen şudur: Her kim, ne niyetle söylemiş olursa olsun, eğer bazı sözleri Yüce Allah’a iftira etseydi, mutlak surette sonuçlarına katlanmak zorunda kalırdı. Bu durum geçmişte böyle olduğu gibi günümüzde de gelecekte de aynı mahiyeti arz edecektir. Allah adına konuşurken dikkatli davranmak ve O’na hiçbir sözü iftira etmemek gerekmektedir. Yûnus 10:59-60 ve Nahl 16:116-117 gibi ayetlerde bu konu son derece şiddetli ifadelerle muhataplara hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah adına yalan konuşmanın ne kadar ağır bir günah olduğu ifade edilince, benzer bir akıbetin Hz. Peygamber adına yalan konuşmak için de söz konusu olduğunu belirtmek durumundayız. Bu nedenle bu ayet grubunun sonunda “Rivayetlere Yaklaşımda Takip Edilmesi Gereken Yöntem” başlığıyla bir bölüm açıp konuyu ele almaya çalışacağız.

2. İftiranın Sonuçları

a) Kıskıvrak Yakalanması

لَاَخَذْنَا مِنْهُ بِالْيَم۪ينِ “Bu nedenle elbette (onu önce) güçlü bir şekilde yakalardık.” Bu cümleyi “Bu işi nedeniyle onu sağ kolundan şiddetle yakalardık” şeklinde de tercüme edebiliriz. Buradaki الْيَم۪ينِ [el-yemîn] kelimesine “güçlü bir şekilde”, “sağ elini”, “gücümüzle” veya “kıskıvrak” gibi anlamlar verilmektedir.

Anlam her ne olursa olsun, burada verilmek istenen mesaj, Yüce Allah’a yalan atıp iftira edenlerin güç ve kuvvetlerinin onlardan alınacağı ve ağır bir şekilde cezalandırılacaklarıdır.

b) Şah Damarının Kesilmesi:

ثُمَّ لَقَطَعْنَا مِنْهُ الْوَت۪ينَ “Sonra da bu nedenle can damarını elbette keserdik.” Bu ifade ise cezanın zirvesidir. Şah damarını, can damarını kesip koparmak verilecek cezanın son noktasıdır. Kur’an’da sadece bu ayette zikredilen الْوَت۪ينَ [el-vetîn] kelimesi “can damarı” veya Kâf 50:16’da da kullanılan [hablü’l-verîd], yani “şah damarı” demektir.

Bu çarpıcı rivayeti naklettikten sonra şunu ifade edelim: Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilgili rivayetler içerisinde bu rivayet diğerlerine göre çok daha anlaşılır olmakta ve hem rivayetin içeriği hem de konuyla ilgili ayetler birbirleriyle örtüşmektedir.

Bazıları bu kelimeye “belkemiği, omurilik” anlamı vermişlerdir.(193) Bu damarın veya iliğin kesilmesi, sahibinin ölmesi anlamına gelmektedir. İşte vahye karşı iftira içerisinde olanlar manen ölmüş sayılacaklar ve hayat onlar için olumlu anlamda bütün manasını kaybetmiş olacaktır.

“Şah damarını parçalamak biyolojik anlamda alınmamalıdır; bunu kinaye olarak manevî anlamda almak gerekiyor. Yüce Allah bu tip insanlardan ilişkisini keseceğini ifade etmektedir. Buradaki الْوَت۪ينَ [ el-vetîne,] kulun Allah ile olan ilişkisi, bağları ve kanalları demektir. Yüce Allah onlarla, o toplumlarla ilişkisini kesince ne hale geleceklerini tasavvur etmemizi temin için bu kavrama yer vermektedir.”(194)

Bu önemli açılımı çok yerinde görmekteyiz. Gerçekten de Yüce Allah, kendisine iftira edenlerle ilişkisini keseceğini beyan ederek, bu hususta gösterilmesi gereken hassasiyete dikkat çekmektedir.

c) Azaba Engel Olunamaması

فَمَا مِنْكُمْ مِنْ اَحَدٍ عَنْهُ حَاجِز۪ينَ “Hiçbiriniz buna engel de olamazdınız.” Buradaki اَحَد [ehad] kelimesi tekil ve çoğul anlamlarda erkek ve dişiler için ortaklaşa anlam vermektedir.(195) [Müzekker], yani “erkek” kalıpta olan bu kelime Ahzâb 33:32’de de olduğu gibi [müennes]ler, yani “dişi”ler için de kullanılmaktadır. Bakara 2:285’te de geçtiği üzere çoğul anlam veren bu kelime, cümle olumsuz olduğu için yorumunu yapmakta olduğumuz bu ayette “hiç kimse” demektir.

Eğer bir elçi veya herhangi bir kişi vahye katmalarda bulunsaydı, ona uygulanacak cezaya hiç kimse engel olamaz, Yüce Allah’a karşı hiç kimse hiç kimseyi savunamazdı. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risaletini ve tebliğ ettiği vahyi her ne kadar kabul etmiyor idiyseler de, ona başkasının zarar vermesine de razı değillerdi. Onunla ilgili olarak “Zamanın felaketlerine çarpılmasını bekliyoruz”(196) diyerek, kendisini zamana havale ediyorlardı. İşte bu ayet, onların Hz. Peygamber’i sahte sahiplenme düşüncelerini de geçersiz kılmaktadır.

Vahyin indiriliş sürecinde dile getirilen bu husus elbette evrensel bir mesaj vermekte ve benzer kötü niyetli kalkışmalarda tehdide konu olan işlem kaçınılmaz olmaktadır. Vahye katmalarda veya eksiltmelerde bulunmak isteyenler karşılarında ilahi iradeyi bulacaklardır; çünkü Rabbimiz Hicr 15:9’da vahyi kendisinin indirdiğini ve onu koruyacak olanın da sadece kendisi olduğunu beyan etmektedir. Ayrıca Fussilet 41:42’de Kur’an’ın önünden ve arkasında hiçbir iptal edici etkinin onu etkisiz bırakamayacağı ifade edilmektedir.

Hacc 22:52’de dile getirildiği gibi, insanların fark edemeyeceği türden görünmeyen şeytan kaynaklı müdahale girişimlerini Yüce Allah neshedip sildiğine göre, görünen ve hissedilen insan girişimlerini çok daha etkin bir şekilde sonuçsuz bırakacaktır.

Bu nedenle, hiçbir beşer böyle bir şeyi aklının ucundan dahi geçirmemeli, özellikle dini konularda bilgilendirme yapanlar Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını muhataplara ulaştırmada çok hassas davranmalıdırlar. Aksi takdirde, onlar görse de görmese de, hissetseler de hissetmeseler de ilahi azap kendilerini ya dünyada ya da mahşerde yakalayacaktır.

vı. Rivayetlere Yaklaşımımız

Sözün burasında dinî konularda rivayetlere yaklaşımda nasıl bir yol takip edilmesi gerektiğine kısaca değinmekte yarar görmekteyiz. Kur’an Tefsiri’mizin ilk cildinde Giriş bölümünde geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, İslam kültürünü oluşturan en önemli değerlerden birisi de elbette “hadîs-i şerifler”dir. Yüce Allah’a iftira nasıl ki en büyük zulüm ise Rasûlüllah (as)’a olan da benzer şekilde büyük bir hatadır.

Hz. Peygamber bir hadisinde “kendisi aleyhine kasten yalan uyduranların ateşteki yerlerine hazırlanmaları gerektiğini”(197) beyan ederek, konunun önemini gözler önüne sermiştir. Bu nedenle, insan kaynaklı bilgilerin zirvesi demek olan Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayetler hakkındaki genel tutumumuzu özellikle ifade etmek istiyoruz.(198)

Bazı konularda rivayetlerin çokluğu onların doğrulukları hakkında yeterli bir delil değildir. Bu nedenle söz konusu kabullerin daha güvenilir bir kaynak tarafından desteklenmesi gerektiği gayet açıktır. Bir rivayetin niçin doğru olmadığını söylemeden ya da rivayetlerin doğruluğunu tespitte doğru bir ilke ortaya koymadan “bu rivayet doğru değildir” demek inandırıcılıktan uzak bir nitelendirmedir. Buradan hareketle, söz konusu ilkeyi belirlemede meseleyi “Kur’an’a sunma, arz etme” ekseninde ele almak istiyoruz.

* Rivayetlerin Kur’an’a Arzı

Bir konuda ileri sürülen herhangi bir görüşün doğruluğunu tespitte genel bir metot uygulamak durumundayız. Prensip gayet açıktır: Riv ayet her nerede bulunursa bulunsun, onu her kim riv ayet etmiş olursa olsun, konu eğer Kur’an’da varsa riv ayet Kur’an’a uygun olmalıdır; konu Kur’an’da yoksa bu defa rivayetin Kur’an’ın genel mesajına ve ruhuna aykırı olmamasına, ilgili sözün herhangi bir ayetle çelişip çelişmediğine bakılmalıdır.

İşte buna rivayetlerin veya görüşlerin “Kur’an’a arz edilmesi” denmektedir. Görüşlerin veya rivayetleri doğru kabul etmenin yeterli başka bir yolu yoktur. Nitekim sıhhati bazılarınca şüpheli görülse de bir rivayette Rasûlüllah (as) şöyle buyurmuştur:

ما جائكم عني فأعرضوه علي كتاب الله فما وافقه فأنا قلته وما خالفه فلم أقله “Benden size geleni Allah’ın Kitabına arz edin; ona uygunsa o sözü ben söylemişimdir, aykırı ise o sözü ben dememişimdir.”(199)

Bu riv ayet, aslında her şeyi açıkça ortaya koymaktadır. Zira Hz. Peygamber din namına elbette Kur’an’a aykırı bir şey söylemezdi; söyleseydi zaten peygamber olamazdı. Yukarıdaki riv ayet yorumunu yapmakta olduğumuz Hâkkâ suresinin 44-47. ayetleri çerçevesinde değerlendirildiğinde şeklen veya usul açısından Hz. Peygamber’e aidiyeti ispatlansa da ispatlanmasa da bu rivayetin ortaya koyduğu ilkenin doğruluğu kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Rivayetlerin Hz. Peygamber’den geldiği konusunda herhangi bir fikir birliği bulunmamaktadır. Eğer bir sözü Hz. Peygamber’in söylediği kesin olarak bilinse ona inanmada hiçbir müminin herhangi bir tereddüdü bulunmazdı. Buradaki asıl sorun, Hz. Peygamber’den geldiği söylenen rivayetlerin gerçekten ondan gelip gelmediğinin kesin olarak bilinememesidir. Nitekim Hz. Peygamber’den gelen bir rivayette şöyle buyurulmaktadır:

“Benden rivayet edilen bir hadisi duyduğunuzda kalpleriniz onu tanır (ona ünsiyet sağlar), içinizin ona karşı yumuşadığını, ruhunuzun onu özümsediğini, onun size yakın olduğunu hemen hisseder, anlarsınız; yani onun akla uygun olduğunu görürseniz ondan şüphe etmeyin. Fakat hadisi duyduğunuzda kalpleriniz ondan nefret eder, içiniz ondan ürperip uzaklaşır, aklınız da onu kabul etmezse o söz benden değildir.”(200) Hz. Peygamber’in Kur’an’a aykırı olan, onun anlamını değiştiren herhangi bir sözü söylemeyeceği inanan herkes tarafından kabul edilen veya kabul edilmesi gereken bir gerçektir.

Bu hususta şu yaklaşımı zikretmeyi uygun buluyoruz:

“Bir peygamberin, ilk olarak kendisinin uymakla yükümlü olduğu bir kitaba aykırı inanç, düşünce ve eylem içinde olması hiçbir surette söz konusu olamayacağındandır ki, biz bugün herhangi bir kaynakta rastladığımız makbul (sahih-hasen) bir hadisin, zahiren Kur’an’a ters düştüğünü görecek olursak, yapılacak ilk iş, bu ilkeyi uygulamaya koymak olmalıdır. Hadislerin Kur’an kriterine vurulmasının dinî bilginin epistemolojisiyle de yakın ilgisi vardır.”

“Daha açık ifade edecek olursak, dinin esaslarının belirlenmesinde başvurulacak bilginin ‘kesin’ bir bilgi olması son derece önem arz eder. Elimizde mevcut bütün hadisler ise, ‘âh ad’ hadis kategorisine dâhil olup Peygamberimize aidiyetleri ‘kesin’ değil, ‘zannî’dir. Zannî nitelikteki rivayetlere başvururken herhangi bir yanlışlık yapmamak için, bunların Kur’an ölçüsüne vurulması gerekir.”(201)

Bir konuda ifade edilen rivayetler her yönüyle birbirleriyle uyuşmadıkları ve pek çok çeşitlilik arz ettikleri için(202) bunların hangisinin vahiy ile ilişkili olduğunu kestirmek mümkün değildir. Dolayısıyla her hadisi vahye dayalı gibi görmenin ya da herhangi birini vahiy dışına itmenin Kur’an dışında herhangi bir ölçüsünü bulmak mümkün değildir.”

“Bu itibarla, riv ayetleri değerlendirirken onları Kur’an aynasına vurmak dışında başka yollar aramak veya üretmek, güvenilirlikten yoksun çabalardır. Çünkü pek çok riv ayetin sıhhati hususunda yeterli delil bulunmamasına rağmen riv ayetleri kollayıp ayetleri görmezlikten gelmek anlamında çok çeşitli örneklerin bulunduğu herkesin malumudur.

Rivayetleri Kur’an’a sunma konusunda destek olması bakımından bu yöntemi daha önce uygulayan ve dolayısıyla bize de örnek olan İmâm-ı A‘zam’ın konuya ilişkin tutumunu burada zikretmek istiyoruz.

İmâm-ı A‘zam’ın Rivayetlere Yaklaşımı

İmâm-ı A‘zam Ebû Hanîfe, rivayetler konusunda hassasiyetiyle tanınan bir âlimdir. Kur’an’a arzettikten sonra reddettiği rivayetlerle ilgili olarak [el-‘Âlim ve’l-Müte‘allim] adlı eserinde yer alan metodunu burada özellikle hatırlatmak istiyoruz. Böylece Büyük İmâm’ın rivayetler konusunda nasıl bir yol takip ettiğini ve bizim “Kur’an’a arz” adıyla ele aldığımız yaklaşımımızın asıl kaynağının kim olduğunu bu vesile ile ortaya koymuş olacağız.

“Zina eden müminin, başından gömleğinin çıkarılması gibi imanı da çıkarılır”(203) hadisinin güvenilir insanlar tarafından rivayet edildiği, bunu kabul ederse Hâricilerle birlikte kabul edileceği, reddederse bu defa da Hz. Peygamber’in sözünü reddetmek durumunda kalacağının sorulması üzerine Ebû Hanîfe şu ölümsüz açıklamayı yapmıştır:

Yalanlamak, ancak “Ben, Hz. Peygamber’in sözünü yalanlıyorum” diyen kimsenin yalanlamasıdır. Ancak bir kimse “Ben, Hz. Peygamber’in söylediği her şeye iman ederim; fakat o, kötülük yapılmasını söylemedi, Kur’an’a da muhalefet etmedi” derse bu söz o kimsenin, Hz. Peygamber’i ve Kur’an-ı Ker im’i onaylamasıdır; Allah’ın Rasûlünü Kur’an’a muhalefetten tenzih etmesidir.”

“Eğer Hz. Peygamber, Kur’an’a muhalefet edip Allah için hak olmayan şeyleri kendiliğinden uydursa idi, Allah onun kudret ve kuvvetini alır, kalp damarını koparırdı. Nitekim bu husus Kur’an’da şöyle belirtilir: “Eğer (Peygamber) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, elbette onu sağ elinden kıskıvrak yakalardık; sonra da onun can damarını koparırdık (onu yaşatmazdık); içinizden hiç kimse de ona engel olamazdı.”(204)

“Allah’ın peygamberi Allah’ın kitabına muhalefet etmez, Allah’ın kitabına muhalefet eden kimse de Allah’ın Peygamber’i olamaz. Onların riv ayet ettikleri (yukarıdaki zina edenin imansız olacağı) şeklindeki bu haber Kur’an’a aykırıdır. Çünkü Yüce Allah, Kur’an-ı Ker im’de “zina eden kadın ve erkek”(205) ayetinde zina eden erkek ve kadından iman özelliğini kaldırmamıştır.”

“Aynı şekilde “Sizden fuhuş yapanlardan her ikisi de…”(206) ayetinde Allah “sizden” kaydı ile Yahudi ve Hristiyanları değil, Müslümanları kastetmektedir. O halde Kur’an-ı Ker im’in zıddına, Hz. Peygamber’den hadis nakleden herhangi bir kimseyi reddetmek, Hz. Peygamber’i reddetmek veya yalanlamak değildir. Aksine Hz. Peygamber adına yanlışı riv ayet eden kimseyi reddetmek demektir. İtham Hz. Peygamber’e değil, nakleden kimseye yöneliktir.”

“Hz. Peygamber’in söylediğini duyduğumuz yahut duymadığımız her şey can, baş üstünedir. Biz onların hepsine iman ettik, onların Allah’ın Rasûlü’nün söylediği gibi olduğuna şehadet ederiz. Keza Hz. Peygamber’in, Yüce Allah’ın yasakladığı bir şeyi emretmediğine, Allah’ın kullarına ulaştırılmasını emrettiği bir şeye de engel olmadığına şahitlik ederiz. O, hiçbir şeyi Yüce Allah’ın nitelendirdiğinden başka şekilde nitelendirmez.”

“Yine şehadet ederiz ki o, bütün işlerde Allah’ın emrine uymuş, hiçbir bid‘at ortaya koymamıştır. Allah’ın söylemediği hiçbir şeyi de Allah’a isnat etmemiştir. Bunun için Yüce Allah, “Elçiye itaat eden kişi Allah’a itaat etmiş demektir”(207) buyurmaktadır.(208)

Görüldüğü gibi İmâm-ı A‘zam, Hz. Peygamber’in Kur’an’a ters düşen bir söz söylemeyeceğini ve Kur’an’a aykırı böyle bir davranışta bulunmayacağını öne sürmektedir. Hadislerde ve nakledilen sünnetinde Kur’an’a ters düşen ne varsa onlar hadisi ve sünneti nakleden kişiye aittir.

Çünkü Hz. Peygamber, İmâm-ı A‘zam’ın da naklettiği Hâkka suresindeki ayetleri herkesten daha iyi biliyor ve ona göre davranıyordu. Bundan şüphe etmek, dolaylı olarak da olsa Hz. Peygamber’in vahye uymadığını ve Yüce Allah’a itaat etmediğini iddia etmek olur.

İşte rivayetlere karşı ortaya konulması gereken tutum İmâm-ı A‘zam’ınki gibi olmalıdır. Konuya onun baktığı Kur’an penceresinden bakmak ve böyle bir yol takip etmek, sorunların çözümünde büyük kolaylıklar sağlayacaktır.

Yüce Allah’ın kitabına uyma hususunda en başarılı örnek olan Hz. Peygamber’i Kur’an’a aykırı sözler söyleyen kişi konumuna düşürmemek için rivayetleri Kur’an ölçüsüne vurmak, dinî gerçeklerin adresini öncelikli olarak Kur’an diye belirlemek, vahiy ile desteklenmeyen insan kaynaklı görüşleri Kur’an derecesine yükseltmemek bu hususta atılacak adımların ilklerini oluşturmaktadır.

Rivayetlere veya insan kaynaklı görüşlere yaklaşımda “Kur’an’a uygunluk veya aykırı olmama” ölçüsünü en değerli insan olan Hz. Muhammed’e nispet edilen rivayetler üzerinden vermeye çalıştık. Onunla ilgili görüşlerde bile Kur’an’a uygunluk şartının vazgeçilmezliğini kabul ettiğimize göre, diğer insanlara ait görüşlerdeki ölçümüz de elbette aynı olacaktır.

Dipnotlar

• 159-) Hz. Ömer hakkında geniş bilgi için bk. Mustafa Fayda, “Hz. Ömer” mad., DİA, XXXIV, 44-51.
• 160-) İbn İshak, es-Sîre , s. 160-163; İbn Hişâm, es-Sîre , I, 343-346; İbn Sa‘d , Tabakât, III, 267-269. 161-) Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 17; İbn Hişâm, age ., I, 346-348 .
• 162-) Vahyin nüzûl dönemi öncesinde de o dönemde de Mekkeli müşrikler bir yere giderken veya bir yerden gelirken Kâbe’yi tavaf ederlerdi. 163-) O zaman Mekkeli müşrikler de buna karşılık Kur’an ’ın veya Hz. Peygamber’in dinlenmesine izin vermiyorlardı ki millet etkilenip Müslüman olmasın. Özellikle çoluk çocuk hiç kimsenin dinlememesini sağlamaya çalışıyorlardı. Aslında onların bu tavırları Fussilet 41 : 26’da açıkça bildirilmektedir. Hz. Ebu Bekir evinde yüksek sesle Kur’an okur ve namaz kılarmış, müşrikler ise onun dinlenilmesini engellerlermiş, yasaklarlarmış, ama bir taraftan da onun i‘cazından etkilenerek Kur’an ’ı merak ederlermiş. Bir gece Ebû Cehil, Ahnes b. Şurayh ve Ebû Süfyân geceleyin birbirilerinden habersiz olarak gizlice gelip Hz. Peygamber’i sabaha kadar dinlemişler; gün ağarırken evlerine dönerken köşede karşılaşmışlar ve birbirlerine niçin geldiklerini sorunca “aman bir daha gelmeyelim, çoluk çocuk, kadınlar gelip dinlerler ve Müslüman olurlar” diyerek birbirlerini uyarmışlar ve ayrılmışlardı. Ertesi gün “nasıl olsa artık gelmeyeceğiz” deyip yine birbirlerinden habersiz gelip Kur’an dinlemişler, ayrılırken yine karşılaşıp artık bir daha gelmemek üzere anlaşmışlar. Fakat kendilerini de çevredekileri de engelleyemeyeceklerini anlayınca bir gün bir evde toplanırlar. “Bizim gibi büyükleri halk görür de dinlerlerse iman ederler; buna bir çözüm bulalım” derler. Bu arada Ahnes b. Şurayh Ebû Cehil’e dönüp der ki: “Biz niye iman etmiyoruz, Muhammed hak mıdır, yalancı mıdır, bir söyler misin?” Ebû Cehil, “Vallâhi Muhammed haktır” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Ahnes, “Peki biz niye inkâr ediyoruz?” deyince Ebû Cehil şu cevabı verir: “Bizim kabilemiz olan Mahzum oğullarıyla onlarınki yıllardır birbirimizle yarış halindeyiz. Onlar bir iyilik yaptı, biz de yaptık; onlar hacılara su verdi, biz de verdik. Onlar yemek yedirdi, biz de yedirdik. Adeta at başı beraber gittik. Şimdi onlar içlerinden bir peygamber çıkardıklarını söylüyorlar, biz peygamber ner e den bulacağız? Bu nedenle sonuna kadar direneceğiz.” Bilgi için bk. İbn İshâk, es-Siyer , s. 250, 270-271; İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebî, I, 208.
  • Fussilet 41/26
• 164-) Demek ki Hz. Peygamber Kur’an ’daki emirleri hemen uyguluyordu; çünkü sure nin sonunda “Yüce Rabbinin ismini tesbih et” emri yer almaktadır. 165-) Konuyla ilgili rivayetler için bk. İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebî , I, 229-232; Ahmed b. Hanbel, Müsned , I, 108; İbn Kesîr, Tefsîru’l- Kur’an i’l-‘Azîm , IV, 417.
• 191-) Âl-i İmrân 3 : 94; En‘âm 6 : 21, 93, 144, 157; A‘râf 7 : 37; Yûnus 10 : 17; Hûd 11 : 18; Kehf 18 : 15; ‘Ankebût 29 : 68; Zümer 39 : 32; Saff 61 : 7. 192-) Zemahşeri , age ., IV, 594.
  • Âl-i İmrân 3/94 En‘âm 6/21 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7
• 193-) Yazır, age ., VIII, 327. 194-) Bayraklı, age ., XIX, 566.
• 195-) Zemahşeri , age ., IV, 594. 196-) Tûr 52 : 30.
  • Tûr 52/30
• 197-) Buhari , İlm, 38; Cenâiz, 33; Enbiyâ, 50; Edeb, 109; Müslim, Zühd, 72; Ebu Davud , İlm, 4; Tirmizi , Fiten, 70; İlm, 8, 13; İbn Mace , Mukaddime, 4; Darimi , Mukaddime, 25, 46; Ahmed b. Hanbel, II, 72, 83, 123, 150, 159. 198-) Bu konudaki bilgiler daha önce kaleme aldığımız bir eserimizin ilgili bölümünden özetlenerek sunulmuştur. Okuyan, Kur’ â n -ı Kerîm’e Göre Kabir Kavramı ve Kıyâmet-Âhiret Süreci , s. 338-361.
• 199-) Muhammed b. İdris eş-Şâfi‘î, er-Risâle , s. 224. Gerçi İmam Şâfi‘î, bu riv ayet i kabul etmediğini de söylemektedir. Başka bazı ilim adamları da bunun uydurma olduğunu, bu hadisleri Hâricilerin, Râfızîlerin ve Zındıkların uydurmuş olduğunu söylemişler; ancak bu konuda toptancı yaklaşımların sağlıklı sonuç vermeyeceğini ileri sürenler de olmu ştur. Bu konudaki kanaa tler için bk. Ahmet Keleş, Hadislerin Kur’an’a Arzı , s. 69-113.
• 200-) Ahmed b. Hanbel , V, 224.
• 201-) Kırbaşoğlu, Alternatif Hadis Metodolojisi , s. 185-199; İslâm Düşüncesinde Sünnet -Eleştirel Bir Yaklaşım -, Ankara, 1997, 271-303; Keleş, Hadislerin Kur’an ’a Arzı , İstanbul, 1998; Salih Karacabey, Hz. Peygamber’de Nebevî ve Beşerî Bilgi , İstanbul, 2002, s. 182-219; Nihat Hatipoğlu, “Hz. Peygamber'e Kur'an Dışında Vahiy Geldiğini Red Düşüncesine Yönelik Bir Alan Taraması”, İslami Araştırmalar , c. XI, sayı: 3-4, Ankara, 1998, s. 273-296; Bünyamin Erul, “Hz. Peygamber'e Kur’an Dışında Vahiy Geldiğini İfade Eden Riv ayet lerin Tahlil ve Tenkidi”, İslâmiyat , c. I, sayı. 1, Ankara, 1998, s. 55-73; Mevlüt Güngör, “Hz. Peygamber'in Kur'an'ın Dışında da Vahiy Aldığının Kur'an'dan Delilleri”, Kur’an Araştırmaları , c. II, sayı. 2, İstanbul, 1996, s. 53-86; Mehmet Erdoğan, Akıl-Vahy Dengesi Açısından Sünnet , İstanbul, 1995, s. 70-72. Bu konuda geniş değerlendirmeler için ayrıca bk. Sarmış, Hz. Peygamber’i Doğru Anlamak ., s. 366-371. 202-) Riv ayet çeşitliliği ve bunları değerlendirme bağlamında pek çok örnek için bk. Enbiya Yıldırım, Geleneksel Hadis Yorumculuğu , İstanbul, 2001, s. 32-292.
• 203-) Hadis için bk. Ebu Davud , Sünne, 15; Tirmizi , İmân, 11. 204-) Hâkka 69 : 44-47.
  • Hâkka 69/44
• 205-) Nûr 24 : 2. 206-) N isâ 4: 16. 207-) N isâ 4: 80. 208-) Nu‘mân b. Sâbit, İmâm A‘zam Ebû Hanîfe, el-‘Âlim ve’l-Müte‘allim , tercüme: Mustafa Öz, İstanbul, 2002, s. 24-25.
  • Nûr 24/2 Nisâ 4/16 Nisâ 4/80