En‘âm Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 165 âyetten oluşan, adını 136, 138, 139, 142. âyetlerde altı kez geçen ve “deve, sığır, koyun, keçi” gibi hayvanlar demek olan الْاَنْعَام el-en‘âm kelimesinden alan En‘âm sûresi, inişe göre 73, resmî sıralamada ise 6. sûredir. Bir defada toptan indiril-diği söylendiği gibi 6 veya 10 âyetinin Medine’de indirildiği de ifade edilmektedir.

En‘âm sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Mâide sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. En‘âm sûresi Mekkî bir sûre ol-masına rağmen, Medenî bir sûre olan Mâide sûresiyle “haram yiye-cekler” (Mâide 3; En‘âm 145), “peygamber kıssaları” (Mâide 12-26, 44-86; En‘âm 74-90), “çeşitli helaller veya haramlar” (Mâide 87-93; En‘âm 136-146, 151-153), “verilen sözün gereğinin yerine getiril-mesi” (Mâide 1, 7; En‘âm 152), “adaletten ayrılmamak gerektiği” (Mâide 8; En‘âm 152), “vahyin insanlara yol göstericliği” (Mâide 16; En‘âm 155) gibi konular her iki sûre arasındaki konu birlikteliği örnekleri arasında yer almaktadır.

En‘âm sûresi, Yüce Allah’a hamd ile başlamakta, onun mut-lak kudretine dair bilgiler ve müşriklerin mucize istekleri bağla-mında melek beklentisine verilen esaslı cevaplarla devam etmekte, önceki nesillerin peygamberlerle alay edişleri kınanmakta, akıbetle-rinin nasıl olduğu ibrete konu edinilmektedir.

12. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın rahmeti, mahlûkatı yoktan yarattığı, hiçbir şeye muhtaç olmadığı beyan edilerek, vahyin gön-deriliş gayesinin bütünüyle insanoğlu olduğu vurgulanmakta, ki-tap ehlinden insanların hakikatı bildikleri, ancak bunu itiraf etme-dikleri, Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu, mah-şerde korkunç bir akıbet yaşayacakları beyan edilmektedir.

25. âyetten itibaren, müşriklerin Hz. Peygamber’i alaycı bir şekilde dinledikleri, inkârları sebebiyle kalplerinin mühürlendiği, dünya hayatına itibar ettikleri için hakikati yalanladıkları, esasında bu halleriyle Hz. Peygamber’i değil de Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr ettikleri vurgulanmaktadır. Bu bağlamda inkârda ısrarcı olanların Yüce Allah’ın âyetlerine itibar etmedikleri, çeşitli sıkıntılarla karşı-laşsalar da bundan ders çıkarmadıkları bildirilmektedir. Daha son-ra Hz. Peygamber’in müşriklerle iletişimi olarak onlara tevhid tebli-ğinde bulunduğu, bütün gaybı sadece Yüce Allah’ın bildiği, kudre-tinin eşsiz ve erişilmez olduğu, âyetlerle alay eden kişilerin bulun-duğu ortamı terk etmek gerektiği üzerinde durulmaktadır.

74. âyetten itibaren, Hz. İbrâhim’in kıssasına, bütün pey-gamberlerin hikmet ve kitap sahibi kılındıklarına, vahye iftiranın korkunç sonuçlarına, Yüce Allah’ın kâinat kitabındaki şaşılır dere-cedeki sanatına, müşriklerin cinlerle Allah arasındaki nesep bağı iftirasına ve Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığına değinilmektedir. Sonrasında küfür ve sövmenin yasaklığına, istekleri karşılansa da müşriklerin inanmayacağına, insan ve cin şeytanlarına, çoğunluğa itaatin felaket olduğuna dair bilgiler verilmektedir.

118. âyetten itibaren, Allah adına kesilen hayvanların yenebi-leceğine, hak-bâtıl, hidayet-dalâlet karşılaştırmasına ve cinlerin de insanların da mahşerde bir araya getirilip yargılanacağına değinil-mektedir.

136. âyetten itibaren, müşriklerin saçma algılarına göre ha-ram belirlemelerinin yanlışlığına, haramların belli olduğuna, put-perestlerin korkunç iftiralarına değinilmektedir.

151-153. âyetlerde 10 temel buyruk gündeme getirilmekte, ardından Kur’ân’a tâbi olmanın gerekliliğine, vaktinde fedakârlık yapmayanlara ölüm andaki imanlarının fayda vermeyeceğine dair uyarılara yer verilmekte, 159. âyette dinde ayrılığa düşenler kı-nanmakta ve sonrasında 161-163’te müslümanın duruşu özetlen-mekte, tevhid vurgusu yapılmakta ve imtihana tâbi tutulan insa-noğlunun değerine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 112-121. âyetlerinde “vahiy”, “Allah’ın hakemliği”, “çoğunluğa itaatin yanlışlığı” ve üzerine Allah’ın adı anılan hayvanların etlerinin yenmesi, diğerlerinin yenmemesi gibi konuları dile getirmektedir.

a) Vahye Karşıtlığın Sonuçları

Yüce Allah, sûrenin 112-115. âyetlerinde her peygambere insan ve cin şeytanlarından düşmanlar kıldığını, onların da birbirlerini aldatmak için yaldızlı sözler fısıldadıklarını, âhirete inanmayanların kalplerinin yaldızlı söze meyledip ona kanmalarını, ondan hoşlanmaları ve işledikleri suçu işlemeye devam etmeleri için böyle yaptıklarını haber vermektedir.

Ardından, çok önemli bir beyana yer verilmekte ve Yüce Allah’tan başkasının hakem edinilmemesi gerektiği şu şekilde dile getirilmektedir: “Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım! Kendilerine kitap verdiğimiz kimseler, onun (Kur’an’ın) gerçekten Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!” Bunun sonrasında ise Yüce Allah’ın sözlerinin, hükümlerinin doğruluk ve adalet bakımından tamamlandığı, O’nun sözlerini değiştirecek kimsenin olamayacağı beyan edilmektedir.

ı. Şeytanların Fısıldamaları

وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاط۪ينَ الْاِنْسِ وَالْجِنِّ يُوح۪ي بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ “Böylece (insanları) aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler vahyeden (fısıldayan) insan ve cin şeytanlarını her peygambere düşman kıldık. Rabbin dileseydi onu da yapamazlardı. Artık onları uydurdukları şeylerle bırak!”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; جَعَلْنَا ce‘alnâ fiili “yapmıştık”; لِكُلِّ نَبِيٍّ li külli nebiyyin ifadesi “her peygamber için”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşman”; شَيَاط۪ينَ الْاِنْسِ şeyâtîne’l-insi tamlaması “insan şeytanlarını”; وَالْجِنِّ ve’l-cinni ifadesi “ve cin (şeytanlarını)”; يُوح۪ي yûhî fiili “fısıldar(lar)”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اِلٰى بَعْضٍ ilâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına, birbirlerine”; زُخْرُفَ الْقَوْلِ zuhrufe’l-kavli tamlaması “yaldızlı söz”;غُرُورًا ğurûran kelimesi “aldatmak için”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe ifadesi “ve eğer dileseydi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;مَا فَعَلُوهُ mâ fe‘alûhu ifadesi “onu yapamazlardı”;فَذَرْهُمْ fe zerhum emri “onları bırak”; وَمَا يَفْتَرُونَ ve mâ yefterûne ifadesi ise “ve uydurdukları şeyleri” demektir.

Burada insan ve cin şeytanlarının peygamberlere olan düşmanlıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَكَذٰلِكَ جَعَلْنَا لِكُلِّ نَبِيٍّ عَدُوًّا شَيَاط۪ينَ الْاِنْسِ وَالْجِنِّ “Böylece insan ve cin şeytanlarını her peygambere düşman kıldık.” Yüce Allah Ebû Cehil ve arkadaşlarından oluşan inkârcıları Hz. Peygamber’e düşman kıldığını,(1) bu bağlamda insan ve cin şeytanlarını her peygamberin düşmanı yaptığını beyan etmektedir. Burada düşman kılmak “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise onların bu düşmanlığı istemesi ve tercih etmesidir.

Esasında dikkat edilirse zaten şeytan olan ve şeytanlaşmış olan cin ve insan şeytanlarının düşman kılınışından söz edilerek, herhangi bir görevlendirmeden değil, olanın onaylanmasından söz edildiği ortaya çıkmaktadır. Bu noktada akla ilk gelen örnek İblis’tir. Bilindiği üzere İblis kendi iradesiyle secde emrini reddetmiş, bundan yüz çevirmiş, kibir göstermiş ve kâfirlerden olmuştur.(2) İşte bunun sonucu olarak Yüce Allah İblis’in yani şeytanın insanoğlunun düşmanı olduğunu beyan ederek insanların onu düşman edinmesi gerektiğini ifade etmiştir.

a) Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.(3) Şeytanın izinden giden ve adeta ahlaken şeytanlaşmış insanlar da şeytanla benzer özelliklere sahip olarak insanları saptırmaya çalışmaktadır. Zuhruf 43/36’da da belirtildiği gibi, her kim Kur’ân’dan yüz çevirirse, kendisine bir şeytan musallat edilir ve artık onun ayrılmaz parçası haline gelerek şeytanlaşmış bir mahiyete bürünür. Bu haliyle insanları Allah yolundan engelleyip onları cehennemlik yapmaya gayret ederler. Nâs 114/5-6’da şeytân kelimesi ve insana yönelik etkileriyle ilgili bilgiler vereceğiz. Yüce Allah insanlara vesvese verdiğini haber verdiği varlıklar bağlamında hem insanlardan hem de cinlerden bahsederek insan ve cin şeytanlarının varlığına dikkat çekmektedir.

b) Kur’ân, “şeytan” kavramını sadece cinlerden ibaret saymaz; insanlardan da şeytanlar olduğu haberini verir. Yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/112’de hem insan hem de cin şeytanların peygamberlere düşman kılındıklarından, Nâs 114/5-6’de ise her iki vesvesecinin de insana vesvese vermesinden söz edilmektedir. İnsanı en çok ve en etkili şekilde azdıran varlık insan şeytanlardır, insan kılığındaki şeytanlardır, başka bir ifadeyle şeytanlaşmış insanlardır.

Bu noktada hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Furkân 25/31’dir: “(Ey Peygamber!) İşte böylece her nebi için suçlulardan düşman(lar) yaptık. Hidâyet edici ve yardımcı olarak (ise sana) Rabbin yeter.” Yüce Allah en baştan hiç kimseyi bir peygambere düşman olsun diye özel olarak yaratmış değildir. Eğer öyle olsaydı, âyette “mücrimlerden” değil, “insanlardan” denirdi. Kaldı ki böyle bir durumda yaratılış gerekçesi düşmanlık olarak belirlenen bir insanın bu noktada suçlanması anlamsız olurdu.

Yüce Allah, Kâf 50/16’da insanı kendisinin yarattığını ve nefsinin ona neleri vesvese verdiğini gayet iyi bildiğini, çünkü insana şah damarından daha yakın olduğunu beyan etmektedir. Demek ki, insana vesvese veren varlık sadece şeytan değildir; insan nefsi de vesvese vermekte ve insanı Hakk’tan uzaklaştırmaya çalışmaktadır. Hz. Yûsuf kıssasında Züleyha’nın itiraf ettiği gibi “kötülük emreden nefis”,(4) şeytanın insandaki şubesidir. İnsan, bununla şeytanlaşır, şeytanca işler yapar, azar, sapar ve çevresindekileri saptırmaya çalışır.

Hz. Peygamber bir rivayette Ebû Zerr’e “Cin ve insan şeytanlarından Allah’a sığındın mı?” deyince “İnsanın da şeytanları var mı?” diye sormuş; bunun üzerine Nebî (as) “Evet, onlar cin şeytanlarından daha tehlikelidir” cevabını vermiştir.(5) Aslında âyette önceliğin شَيَاط۪ينَ الْاِنْسِ şeyâtîne’l-insi “insan şeytanları”na verilmesi de bu gerçeğe bir delil olarak zikredilebilir. Bu âyetlerden anlaşıldığına göre, peygamberler dâhil, hiç kimse kendini her şerden korunmuş gibi algılamamalıdır. İnsanlar, bu tür cin veya insan kaynaklı vesveseler konusunda şarlatanlara değil, asıl sahibimiz olan Yüce Allah’a sığınmalıdırlar. Allah adına O’nun adını, dinini, kitabını ve ilâhî mesajını menfaatlerine kurban edenlere müracaat etmemeli, sadece ve sadece Yüce Allah’ı sığınak bilmeli ve öyle davranmalıdırlar.

2. يُوح۪ي بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ زُخْرُفَ الْقَوْلِ غُرُورًا “(İnsanları) aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler vahyediyor (fısıldıyor).” Yüce Allah insan ve cin şeytanlarının faaliyetleri bağlamında birbirlerini aldatmak için “yaldızlı sözler” söylediklerini beyan ederken يُوح۪ي yûhî fiilini kullanmaktadır.

Nisâ’ 4/163’te de ele aldığımız üzere, bu fiil “vahyetmek” anlamında tefsir literatüründe “gayr-ı ilâhî vahiy” olarak isimlendirilmektedir. Vahiy fiili Yüce Allah’tan başkasına nispet edilirse kaynağı ilâhi olmaması nedeniyle buna “hakiki” veya “ilahi vahiy” olarak bakılamaz. Hem bu âyette, hem En‘âm 6/121’de hem de Meryem 19/11’de bu fiil Yüce Allah’a değil, başkalarına nispet edildiği için bu tür vahye “gayr-ı ilâhî vahiy” denmektedir.

Kavramın bu kullanım özelliği nedeniyle, âyette geçen يُوح۪ي yûhî fiilini “vahyetmek” değil de sonrasındaki tamlama gereği “fısıldamak, telkın etmek, vesvese vermek, içi bâtıl, dışı süslü söz söylemek”(6) manasında yorumlamayı tercih etmekteyiz. Bu arada âyette geçen زُخْرُفَ الْقَوْلِ zuhrufe’l-kavli ifadesi de “yaldızlı söz, akıl ve zihin çeldirici yalanlar, içi bozuk, dışı süslü aldatıcı sözler” gibi anlamlar içermektedir.(7) Kur’ân’da dört kez(8) zikredilen زُخْرُف zuhruf kelimesi “süs” demektir. İşte insan ve cin şeytanları birbirlerini aldatmak için böyle yaldızlı ve süslü sözler söyleyerek birbirlerinin felaketini hazırlamış olurlar. Demek ki sözün dışına değil, yüklendiği içeriğe ve manasına bakmak gerekir; aksi takdirde inanıp itibar ettiğimiz sözler başımıza bela olabilir.

3. وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ مَا فَعَلُوهُ فَذَرْهُمْ وَمَا يَفْتَرُونَ “Rabbin dileseydi onu da yapamazlardı. Artık onları uydurdukları şeylerle bırak!” Yüce Allah insan ve cin şeytanlarının peygamberlere düşman kılındığını beyan ettikten sonra, bu defa daha önce yine En‘âm sûresinin 35 ve 107. âyetlerinde de ifade ettiğimiz üzere, kendi gücüne dikkat çekmekte ve dilemesi halinde bu varlıkların düşmanlık yapamayacaklarını belirtmektedir. Esasında Yüce Allah kâinatı kendisi yarattığı ve idare ettiği gibi insanların ve peygamberlerin düşmanları olan insan ve cin şeytanlarının düşmanlık yapabilmesinin de kendi izni ve ilkesine bağlı olduğunu özellikle hatırlatmaktadır. Hayatın bir imtihan alanı olarak belirlenmiş olması bu konuda bir hikmet olarak hatırlanabilir. Bu noktada Yüce Allah’ın durumu söz konusu fiilleri yaratmasından ibarettir; yoksa insan ve cin şeytanlarının fiillerinin sorumlusu elbette Yüce Allah değildir.

Yüce Allah insan ve cin şeytanlarının hak ve hakikat elçilerine düşman kılınması sonrasında, artık onları iftiralarıyla başbaşa terk edip kendi hallerine bırakmak gerektiğini, bildikleri ne varsa onu yapmalarına fırsat verilmesini beyan ederek, dolaylı olarak mutlak kudretin sahibi olan Yüce Allah’ın belirlediği prensiplere gönül vermenin gereğine dikkat çekmiş olmaktadır. Bu ifade ile Yüce Allah insan ve cin şeytanlarının dile getirdiği vesvese türünden fısıldaşmaların aslında hak ve hakikate karşı birer iftira olduğunu da bu şekilde belirtmiş olmaktadır.

ıı. İnkârcıların Yalanlara Kanmaları

وَلِتَصْغٰىٓ اِلَيْهِ اَفْـِٔدَةُ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْاٰخِرَةِ وَلِيَرْضَوْهُ وَلِيَقْتَرِفُوا مَا هُمْ مُقْتَرِفُونَ “Ahirete inanmayanların kalpleri ona (yaldızlı söze) kansınlar, ondan hoşlansınlar ve işledikleri suçu işlemeye devam etsinler diye (böyle yaparlar).”

Âyetteki وَلِتَصْغٰىve litasğâ ifadesi “ve meyletmek için”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona”; اَفْـِٔدَةُ الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ef’idetüllezîne lâ yü’minûne tamlaması “inanmayan kişilerin kalpleri”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhirete”; وَلِيَرْضَوْهُ ve liyardavhu ifadesi “ve ondan hoşlansınlar diye”; وَلِيَقْتَرِفُوا ve liyakterifû ifadesi “ve günah, suç işlemek için”; مَا هُمْ مُقْتَرِفُونَ mâ hum mukterifûne ifadesi ise “işledikleri suç türünden şeyleri” demektir.

Burada insan ve cin şeytanlarının birbirlerine yaldızlı sözler fısıldamalarının gerekçesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette insanlardan ve cinlerden şeytanları her peygamber için düşmanlar kıldığını beyan ederken, onların birbirlerine çeşitli yaldızlı, içi boş dışı aldatıcı sözler fısıldadıklarını ifade etmekte, bu âyette ise bunların amaçlarını üç noktada ortaya koymaktadır. Buna göre “ilk” amaçları “zaten âhirete inanmayan inkârcıların kalplerinin o sözlere kanmasını sağlamak” şeklinde belirlenmektedir. Âyette geçen تَصْغٰى tasğâ fiili “meyletmek”, “kulağın sesin geldiği tarafa doğru yönelip meyletmesi” demektir(9) ve fiilin başındaki lâm/le harfi de gerekçeyi ortaya koyan mana vermektedir.

Âyette sözü edilen “ikinci” gerekçe “inkârcıların yaldızlı sözlerle mutlu olması” şeklindedir. Âyette geçen وَلِيَرْضَوْهُ ve liyardavhu ifadesi inkârcı müşriklerin insan ve cin şeytanlarının yaldızlı sözlerinden razı ve memnun olmaları, o sözlerden hoşlanmaları manasını içermektedir. “Üçüncü” gerekçe ise inkârcıların “yaldızlı sözlerden etkilenerek “günah işlemeye devam etmeleri”dir. Bu bağlamda âyette geçen لِيَقْتَرِفُوا liyakterifû ifadesi “günah ve suç işlemek için”, “kazanmak için”, “yalan söylemek ve iftira etmek için” manasına gelmekte,(10) ahirete inanmayan bu kişilerin insan ve cin şeytanlarının yaldızlı sözlerine itibar ederek onlardan hoşlanmaları, böylece işlemeye alışkın ve kararlı oldukları günahları işlemeye devam etmeleri söz konusu edilmektedir.

Âyette zikredilen üç gerekçede de inkârcıların zaten âhirete inanmadıkları beyan edilerek, burada herhangi bir haksızlık olmadığı ortaya konulmaktadır. Kendileri zaten âhirete inanmamakta olan bu kişiler böylece olumsuz içerikli sözlere alışkın ve meyilli oldukları için o tür sözlere ısınmışlar, onlardan hoşlanmışlar ve daha önceden beri kazanmaya devam ettikleri günahları bu şekilde sürdürmüşlerdir. Bu nedenle, herhangi bir yadırgayıcılıklarından ve kendilerine yapılmış olan herhangi bir haksızlıktan da söz edilemez.

ııı. Allah’tan Başkasının Hakem Edinilmemesi

اَفَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْتَغ۪ي حَكَمًا وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “(De ki): ‘Size (gerçekler) apaçık ortaya konulmuş olarak Kitabı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım!’ Doğrusu kendilerine kitap verdiğimiz kişiler, onun (Kur’an’ın) Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!”

Âyettekiاَفَغَيْرَ اللّٰهِ efeğayrallâhi tamlaması “Allah’ın dışında bir şeyi mi”; اَبْتَغ۪ي ebteğî fiili “arayacağım, edineceğim”; حَكَمًا hakemen kelimesi “hakem”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ ellezî enzele ifadesi “indiren(dir), indirmiş olan(dır)”; اِلَيْكُمُ ileyküm ifadesi “size”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, Kur’ân’ı”; مُفَصَّلًا mufassalen “açıklanmış olarak”; وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ vellezîne âteynâhum ifadesi “kendilerine vermiş olduklarımız”; الْكِتَابَ el-kitâbe ifadesi “kitap”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilirler ki”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; مُنَزَّل münezzelün kelimesi “indirilmiş(tir)”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; فَلَا تَكُونَنَّ fe lâ tekûnenne emri “ve sakın olma”; مِنَ الْمُمْتَر۪ين mine’l-mümterîne ifadesi ise “şüphelenenlerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın hakem edinilmesi gerektiği ile vahyin gerçekliğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَفَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْتَغ۪ي حَكَمًا وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا (De ki): Size (gerçekler) apaçık ortaya konulmuş olarak Kitabı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve bütün müminlerin sahip olmaları gereken bir hükmü ortaya koymakta, O’ndan başkasını yani Kur’ân’dan başka herhangi bir şeyi hakem olarak belirlememek gerektiğini beyan etmektedir.

a) اَفَغَيْرَ اللّٰهِ اَبْتَغ۪ي حَكَمًا “(De ki): Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım!” Bu âyet konuyla ilgili başlıca belirleyici konumdadır; diğer mesajlar bunun ışığında anlaşılmalıdır. Zira bir tarafta Yüce Allah’ın hakemliği varken, başka şeylerin durumu her zaman ikinci konumda kabul edilmelidir. Bu noktada hatırlanması gereken bazı âyetler vardır. Öncelikle Nisâ’ 4/59’u zikretmeliyiz: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Rasûl’e ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin! Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah’a ve Rasûl’e götürün! Bu tutum, hem daha hayırlıdır hem de sonuç itibariyle daha güzeldir.”

Bu âyette müracaat edilmesi gereken yerler bağlamında Yüce Allah ve Hz. Peygamber zikredilmektedir. Ayrıca yine konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/65’te de şöyle buyrulmaktadır: “Hayır, Rabbine andolsun ki aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tam manasıyla kabullenmedikçe iman etmiş olmazlar.” Burada sözü edilen “Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi” meselesini bu defa Nisâ’ 4/105’in ışığında anlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitab’ı bir amaç ile indirdik; hainlerden taraf olma!”

Demek ki Hz. Peygamber’in hakemliği ona indirilen Kitâb ile bağlantılıdır; onun kendi başına vahiyden uzak ve yoksun bir hakemliği kesinlikle söz konusu olamaz. Eğer Hz. Peygamber’in hakemliği kendisine indirilen Kitâb yani Kur’ân ile olacaksa o zaman hakem tektir ve o da Kur’ân’ı gönderen Yüce Allah’tır. Konuya böyle bakınca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen “Allah’tan başkasını hakem mi arayayım?” beyanının anlamı gayet net bir şekilde ortaya çıkmakta, Kur’ân’dan başka temel ve başucu kaynağı arayışı vazgeçilmez sanılan önemini kaybetmiş olmaktadır.

Bu yaklaşımımızın en önemli delillerinden birisi olan Âl-i İmrân 3/23’teki bilgiyi hatırlatmakla yetineceğiz: “(Ey Peygamber!) Kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmez misin ki aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitab’ına çağırılıyorlar da sonra içlerinden bir grup yüz çevirerek dönüyor.” Demek ki hakem Allah’ın kitabıdır; yani kitap ehli için ellerindeki ilahi metin, müslümanlar için de vahiydir, Kur’ân’dır. Vahyin indirildiği dönemde ellerindeki ilahi metinleri gizleyenler nasıl ki Allah’ın kitabına davet edilmişlerse, bugün de sorunların çözümünde başvurulacak yegâne kaynak Allah’ın vahyidir, Kur’ân’dır; onun nasıl uygulandığı da Hz. Peygamber tarafından yaşayan bir sünnete dönüştürüldüğü için onun hayatından öğrenilmelidir.

b)وَهُوَ الَّذ۪يٓ اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتَابَ مُفَصَّلًا “O, size (gerçekleri) apaçık ortaya konulmuş olarak el-kitab’ı indirmiştir.” Yüce Allah bu âyette hakemliğini ne ile yapmakta olduğunu da bir sıfatıyla beyan etmektedir. Buna göre el-kitâb’ı mufassal yani “açıklanmış olarak” indirmesinden söz edilmektedir. Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb’dan maksat elbette Kur’ân’dır, vahiydir ve Hz. Peygamber’e indirilmiş olan bu son vahiy de gerçekleri bütün çıplaklığıyla ortaya koymakta, gözler önüne sermektedir.

Kur’ân’ın açıklayıcılığı ve meseleleri ayrıntılarıyla ortaya koyuculuğu noktasında çeşitli âyetler vardır. Yüce Allah’ın kitap indirmesi, “kitabı göndermesi, ulaştırması, vahyetmesi, ikram etmesi, tenezzül buyurması” gibi anlamlara gelmektedir. Bu kitap derin bir bilgiye dayalı olarak Allah tarafından açıklanmış, meseleler açıkça ortaya konulmuştur. Bu ifade Hûd 11/1-2, Fussılet 41/3 ve 44’te açıkça ifade edilmektedir. En‘âm 6/38’de bu “kitapta hiçbir şeyin eksik bırakılmadığı”, yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/114’te bütünüyle “Kitâb”ın, ayrıca A‘râf 7/174 ve Tevbe 9/11’de “âyetler”in detaylı bir şekilde açıklandığı, İsrâ’ 17/12’de ise “her şeyin açık açık anlatıldığı” beyan edilmektedir. Dahası, Nahl 16/89’da da Kur’ân’ın “her şeyin açıklaması” olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah Kur’ân’da insanlar için türlü türlü örnekler verdiğini de çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Bu bağlamda En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, Ra‘d 13/17, İbrâhim 14/25, İsrâ’ 17/89, Kehf 18/54, Nûr 24/35, ‘Ankebût 29/43, Rûm 30/58, Zümer 39/27, Muhammed 47/3, Haşr 58/21 gibi âyetleri hatırlatmalıyız.

İşte bu âyetleri birlikte düşündüğümüzde, yorumunu yapmakta olduğumuz âyettekiمُفَصَّلًا mufassalen “açıklanmış olarak” ifadesindeki maksadı anlamamız kolaylaşmaktadır. Bu kelimeyi âlimlerimiz “emrin ve nehyin, hakkın ve bâtılın âyet âyet, sûre sûre açıklanması”(11) veya “Hz. Peygamber’in risaletinin hak, karşıtlarının ise bâtıl oldukları”(12) şeklinde izah etmişlerdir.

Demek ki Yüce Allah’ın gönderdiği kitap kapalı, muğlak, anlaşılamaz, karmakarışık, çelişkilerle dolu bir kitap değil, aksine ele aldığı konuları açıklayan ve bunu derin bir bilgiyle gerçekleştiren bir yapı arz etmektedir. Kur’ân el-mübîn(13) sıfatı gereği “açıklayıcı, apaçık” bir mahiyettedir; hiçbir şekilde eğrilik ve pürüz içermemektedir.(14) Bu yönüyle Kur’ân hakikatin yegâne ölçüsü ve kaynağıdır, vesselâm.

2. وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Doğrusu kendilerine kitap verdiğimiz kişiler, onun (Kur’an’ın) Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler. Sakın şüpheye düşenlerden olma!” Yüce Allah kendilerine daha önce kitap verdiği kişilerin Hz. Peygamber’e indirilmiş olan Kur’ân’ın bir amaç için Rabbi tarafından ona indirilmiş olduğunu bildiklerini haber vermekte, böylece herhangi bir şüpheye düşmemesi gerektiğini onun şahsında ümmetine bildirmektedir.

a)وَالَّذ۪ينَ اٰتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ “Doğrusu kendilerine kitap verdiğimiz kişiler, onun (Kur’an’ın) Rabbin tarafından indirilmiş olduğunu bilirler.” Bu âyette verilen bilgilere ilave olarak, kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetlerin de bulunduğunu ifade etmeliyiz.(15) Konuyla ilgili olarak Kasas 28/52-55’te şöyle buyrulmaktadır: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de müslümanlar idik’ derler. İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler. Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Demek ki vahyin kaynağından ve içeriğinden şüphe duyulmaması gerektiğinin en önemli test edileceği kaynaklardan birisi önceki vahiylere inananlardır. Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara seslenmekte ve daha önceki ümmetler içinde ilahi bilgilerden haberdar edilmiş olanların Kur’ân’ın Yüce Allah tarafından Hz. Peygamber’e indirildiğini bildiklerini haber vermektedir. Bu arada vahyin indirilişinin “bir amaç ve anlam içerdiği” de âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesiyle ortaya konulmuş olmaktadır.

b) فَلَا تَكُونَنَّ مِنَ الْمُمْتَر۪ينَ “Sakın şüpheye düşenlerden olma!” Bu uyarının bir benzeri Yûnus 10/94’te şu şekilde zikredilmektedir: “Eğer sana indirdiğimizden kuşkuda isen, senden önce el-Kitâb’ı (Tevrât’ı) okuyanlara sor! Andolsun ki, Rabbinden sana hak gelmiştir. Sakın şüphecilerden olma!” Buna göre kendisine gelen bilginin hak ve hakikat olduğunu ve kesin olarak şüphelenenlerden olmamasını Hz. Peygamber’e emretmektedir. Hem vahyin içeriği hem de önceki mesajların onu haber vermesi vahyin gerçekliğinin birer delili olduğu için, artık ondan hiçbir şekilde şüphe duyulmaması gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bilgilerden hiçbir şekilde şüphede bulunmaması gerektiğini beyan etmektedir. Âyetin sonundaki لَا تَكُونَنَّ lâ tekûnenne ifadesinde yer alan “şeddeli nûn” harfi nedeniyle pekiştirici bir ifadeyle Hz. Peygamber’in inkâra ve şüpheye hiçbir şekilde yanaşmayan durumunu devam ettirmesi emrini içermektedir. Zira onun hayatında risaletle ilgili herhangi bir tereddüt söz konusu olmamıştır.

Bu ve benzer konularda Hz. Peygamber’i ve onun şahsında bütün ümmeti inşa eden cümleler bağlamında Yûnus 10/94 ve Kasas 28/87’de geniş bilgiler vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını şöyleyelim: Hz. Peygamber’in inşa edildiği bu tür uyarı veya şart cümlelerinin nasıl anlaşılması gerektiğinden maksadın ümmetin bilgilendirilmesi olduğunu beyan etmeliyiz.

ıv. Allah’ın Sözünün Tamamlanması

وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Rabbinin söz(leri), doğruluk ve adalet bakımından tamamlanmıştır. O’nun sözlerini değiştirecek kimse yoktur. O, es-semî’dir (işitendir); el-‘alîm’dir (bilendir).”

Âyetteki وَتَمَّتْ ve temmet fiili “ve tamamlanmştır”; كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “senin Rabbinin kelimeleri”; صِدْقًا sıdkan kelimesi “doğruluk bakımından”; وَعَدْلًا ve ‘adlen sözcüğü “ve adalet yönünden”; لَا مُبَدِّلَ lâ mübeddile ifadesi “değiştirecek yoktur”; لِكَلِمَاتِه likelimâtihî ifadesi “O’nun kelimelerini”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “her şeyi işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “her şeyi bilen(dir)” demektir.

Burada ilâhî prensiplerin doğruluğu ve mükemmelliği ile onların ebediliği gündeme getirilmektedir.

1.وَتَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقًا وَعَدْلًا “Rabbinin söz(leri), doğruluk ve adalet bakımından tamamlanmıştır.” Yüce Allah önceki âyette beyan ettiği üzere, Allah’tan başka hakem aramama gereğiyle uyumlu olacak şekilde gerekçesini ortaya koymakta, çünkü sözlerinin ve verdiği hükümlerin hem doğruluk bakımından hem de yerli yerinde olma noktasında tamamlanmış olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(16) geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(17) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(18) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de şirkte ve inkarcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Âyette “tekil” olarak geçen كَلِمَت kelimeh sözcüğü bir sonraki cümledeki كَلِمَات kelimât sözcüğü gereği “çoğul” anlamda değerlendirilmelidir. Esasında bu âyet Mâide 5/3’te yer alan “Bugün size dininizi tamamladım; nimetimi ikmal ettim ve din olarak İslâm’ı uygun gördüm” ifadesiyle de birebir uyumludur. Dahası En‘âm 6/38’de zikredildiği üzere, Yüce Allah insanlar için gerekli esasları tamamladığını ve kitapta herhangi bir şeyi eksik bırakmadığını belirtmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak bir benzeri Hûd 11/119’da şöyle geçmektedir: “Rabbinin, ‘Andolsun ki cehennemi tümüyle insanlar ve cinlerle dolduracağım’ sözü gerçek olacaktır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ temmet kelimetü rabbike ifadesi Hûd 11/119’da da yer almakta ve “Allah’ın sözü, hükmü, kararı tamamlandı” yani “gerçekleşti, gerekli oldu, vacip oldu” manalarını vermektedir.(19) Âyetin önceki cümlelerinin ortaya koyduğu mana ile birlikte düşünüldüğünde bu cümlede herhangi bir kapalı nokta bulunmamaktadır. Sâffât 37/171-173’te Yüce Allah’ın peygamberlerine yönelik belirlediği kelimesinin “Onlara yardım etmesi, askerlerinin galip gelmesi” olduğu bildirilmektedir.

Yüce Allah’ın hayata dair belirlediği yasalar, ilkeler, hükümler, vaatler, prensipler ve kararlar doğruluk, adalet, isabetlilik ve mükemmellik bakımından tamamlanmış, geride herhangi bir eksiklik bırakılmamıştır. Yüce Allah’ın kelimeleri Hz. Âdem’le ilgili olarak Bakara 2/37’de, Hz İbrâhim’le ilgili olarak Bakara 2/124’te zikredilmektedir. Dolayısıyla En‘âm 6/114. âyette de belirtildiği üzere başka hakem aramanın hiçbir anlamı ve gereği yoktur.

2. لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O’nun kelimelerini değiştirebilecek yoktur. O, es-semî’dir (işitendir); el-‘alîm’dir (bilendir).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde hem meydan okumakta hem de iki sıfatına dikkat çekmektedir.

a) لَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ “O’nun kelimelerini değiştirebilecek yoktur. O işitendir; bilendir.” Daha önce En‘âm 6/34’te de açıkladığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da üç kez(20) geçenلَا مُبَدِّلَ لِكَلِمَاتِه۪ şeklindeki bu ifadesinde inkârcı muhataplarına meydan okumakta ve belirlediği esasların hiç kimse tarafından değiştirilemeyeceğini haber vermektedir. Yüce Allah kendisine ait ilkelerin hiç kimse tarafından değiştirilemeyeceğini beyan ederek vahyin tamamlanmış olduğuna dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili olarak Kehf 18/27’de şöyle buyrulmaktadır: “O’nun kelimelerini değiştirebilecek yoktur. O’ndan başka bir sığınak da bulamazsın.” “Allah’ın kelimeleri”nden maksat, O’nun sözleri, hükümleri, vaatleri, prensipleri manasına alınmalıdır. Hiçbir güç veya kuvvet Yüce Allah’ın koyduğu prensipleri değiştiremez. Âyetin bu cümlesi Kur’ân’da neshin bulunduğunu iddia edenlere de iyi bir cevap teşkil etmektedir. O’nun hükümlerini hiç kimse değiştiremez; hiç kimse vahiyde eksiklik veya fazlalık yapamaz vesselâm.(21) Eğer herhangi bir müdahale girişimi söz konusu olursa o zaman başta Hz. Peygamber olmak üzere hiç kimsenin Yüce Allah’tan başka sığınılacak yer bulamayacağı Kehf 18/27’de bildirilmektedir.

b) وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O, es-semî’dir (işitendir); el-‘alîm’dir (bilendir).” Rabbimiz belirlediği esasların ve prensiplerin hiç kimse tarafından değiştirilemeyeceğini ifade ettikten sonra, kendisinin السَّم۪يع es-semî‘ yani her şeyi hakkıyla ve tam anlamıyla işittiğini, الْعَل۪يم el-‘alîm yani her şeyi tam ve mükemmel bir şekilde bildiğini haber vermektedir. Bu iki sıfata sahip olan bir kudretin kelamını değiştirmeye kalkışmak, onun hükümlerini yersiz ve eksik görmek, onları tamamlamaya veya düzeltmeye kalkışmak, onlara düzen vermeye cüret etmek, nesih vs. iddialarla hükümlerini iptale girişmek en hafif tabirle haddini aşmaktır. Mümin duruşunda böyle bir görüntü akla ziyandır.

b) Çoğunluğa İtaat ve Haddi Aşma

Yüce Allah, sûrenin 116-117. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap etmekte, yeryüzündekilerin çoğunluğuna itaat ederse onu Allah’ın yolundan saptıracaklarını, hepsinin zanna tabi olduklarını ve saçmaladıklarını bildirmekte, sonuçta kendi yolundan kimlerin saptığını da kimlerin hidâyete erdirilmiş olduğunu da çok iyi bildiğini beyan etmektedir.

ı. Çoğunluğa İtaat ve Sapma İhtimali

وَاِنْ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنْ فِي الْاَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “Yeryüzünde bulunanların çoğuna uyacak olursan, seni Allah’ın yolundan saptırırlar. Onlar, zandan başka bir şeye uymuyorlar ve onlar yalandan başka bir şey söylemiyorlar.”

Âyettekiوَاِنْ تُطِعْ ve in tutı‘ ifadesi “ve eğer itaat edersen”; اَكْثَرَ مَنْ eksera men ifadesi “(şu) kişilerin çoğuna, çoğunluğuna”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzündekilerin”; يُضِلُّوكَ yudillûke fiili “seni saptırırlar”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah’ın yolundan”; اِنْ يَتَّبِعُونَ in yettebi‘ûne fiili “onlar tâbi olmazlar, uymazlar”; اِلَّا الظَّنَّ ille’z-zanne istisnası “zandan, sanıdan başka (bir şeye)”; وَاِنْ هُمْ ve in hum ifadesi “ve onlar (şundan başka bir şey) değillerdir”; اِلَّا يَخْرُصُونَ illâ yahrusûne istisnası ise “yalan söyleyenlerden başkası” demektir.

Burada hakikatin kalabalıklarda değil, kaynağında olduğu ve zanna uymanın feci akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنْ فِي الْاَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Yeryüzünde bulunanların çoğuna uyacak olursan, seni Allah’ın yolundan saptırırlar.” Bu âyet En‘âm 6/119. âyetle yakından anlam irtibatına sahiptir. Yüce Allah kendisinden başkasının hakem olarak aranmaması gerektiğini, çünkü prensiplerinin doğruluk ve adalet bakımından mükemmel olduğunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde başka bir arayışa girişmemesi gerektiğini bildirmektedir. Bu çerçevede eğer yeryüzündekilerin yani çevresinde bulunan çoğunluğa, bir anlamda Mekkeli müşriklere itibar ederek onların isteklerine boyun eğer, onlara itaat ederse kendisini Yüce Allah’ın yolundan ayrı düşüreceklerini haber vermektedir.(22)

Esasında En‘âm 6/153’te beyan edildiği üzere, Yüce Allah’ın belirlediği sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yol”un dışında başka yollara tâbi olanların Allah yolundan ayrı düşeceği bildirilmektedir. Çünkü o yollar En‘âm 6/111’de de belirtildiği gibi cahillerin yoludur.

Burada sözü edilen şart ve cevap cümlelerinin benzerleri Yûnus 10/106 ve Zümer 39/65’te de söz konusu edilmektedir. Yûnus 10/106’da şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın peşi sıra sana fayda da zarar da veremeyecek şeylere yalvarma! Eğer bunu yaparsan, o takdirde muhakkak ki zalimlerden olursun.”

Çeşitli âyetlerde beyan edildiği üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, burada da olduğu gibi pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(23) Durum böyle olunca, hak ve hakikatin taraftar kalabalıklığına ve kadimliğine yani eskilerden gelmesine göre değil, kaynağına göre değer kazanacağı bu şekilde bir kez daha dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Şimdilerde de kalabalıkların hakikat ölçüsü olduğu sanılarak bilgi ve fikirlerin doğruluğu veya yanlışlığı üzerinden fikir yürütülmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre, çoğunluk hakikatin ölçüsü değildir. Çünkü genellikle çoğunluklar hevalarına uyarlar.(24) Unutulmamalıdır ki peygamberler daima çoğunluğa karşı mücadele vermişler, hak davalarını savunmuşlardır. Esasında Nahl 16/120’de belirtildiği üzere, Hz. İbrâhim’in “tek başına bir ümmet” olarak tanıtılması da gerçeklerin icabında tek başına bile savunulması, azınlık psikolojisiyle hareket edilmemesi gerektiğini öğretmektedir. Yûsuf 12/103 ve 106’da verilmek istenen mesaj bundan başka bir şey değildir.

2. اِنْ يَتَّبِعُونَ اِلَّا الظَّنَّ وَاِنْ هُمْ اِلَّا يَخْرُصُونَ “Onlar, zandan başka bir şeye uymuyorlar ve onlar yalandan başka bir şey söylemiyorlar.” Bu cümle aynı ifadelerle Yûnus 10/66’da, fiillerin muhatap kalıplarıyla olmak üzere de En‘âm 6/148’de geçmekte, benzer bir mesaj Zuhruf 43/20’de de yer almaktadır. Yüce Allah Mekkeli müşriklerin sadece ve sadece hakikatten hiçbir şey ifade etmeyen zanna uymakta olduklarını ve yalan söylediklerini beyan etmektedir. Onların bu durumu Bakara 2/78’de belirtildiği gibi Medine’de yaşayan bir grup kitap ehli kişinin el-Kitâb’ı bilmeyip zanna uymalarına benzemektedir.

Yûnus 10/36 ve Necm 53/28’de belirtildiği gibi, zan gerçeğin hiçbir şekilde karşılığı değildir. Yine Yûnus 10/32’ye göre de hakikatten öte geriye sapkınlıktan başka bir şey de kalmaz. Âyette iki kez yer alan اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları onların yolunun sadece zanna uymak ve yalan konuşmak olduğunu, başka bir söylemlerinin, arayışlarının ve uygulamalarının bulunmadığını ortaya koyan bir hasr/kasr yani “vurgulu” ifade örneğidir.

Hucürât 49/12’de zandan çok kaçınılması gerektiği, çünkü zannın bir bölümünün apaçık ve çok büyük bir günah olduğu beyan edilmektedir. Ayrıca zanla ilgili Hz. Peygamber’in de çok önemli bir uyarısını paylaşmak istiyoruz: “Zandan çok sakının, muhakkak ki zan sözün en yalan olanıdır.”(25)

En‘âm 6/116, Yûnus 10/66 ve Zuhruf 43/20’de de geçen يَخْرُصُونَ yahrusûne ve En‘âm 6/148’de geçen tahrusûne fiili “yalan söylemek”, “saçmalamak”, “tahminde bulunmak”, “fasit vehimler üretmek”, “bilgisizlikle bâtıl sözler uydurmak”(26) gibi anlamlar vermekte ve müşriklerin tapınmalarındaki temelsizliği ortaya koymaktadır. Zâriyât 51/10’da geçen el-harrâsûne kelimesi de bu fiilin mübalağa kalıbında sıfat şeklidir. Hakka ve hakikate uymayanların “atalar dini” bağlamında taklit ederek peşlerinden gittikleri şeyler sadece ve sadece zandır, yalandır, hezeyandır, uydurmadır, bâtıldır,(27) vesselâm.

ıı. Yüce Allah’ın Bilgisi

اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَب۪يلِه۪ وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَد۪ينَ “Şüphesiz ki Rabbin -evet yalnızca O- kendi yolundan kimin sapmakta olduğunu iyi bilendir ve O kimlerin doğru yola ulaştırıldığını da iyi bilendir.”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ hüve zamiri “O”; اَعْلَمُ a‘lemü kelimesi “en iyi bilen(dir), çok iyi bilen(dir)”; مَنْ يَضِلُّ men yedıllü ifadesi “sapan kişiyi, şaşıranı, şaşkınlığa düşeni”;عَنْ سَب۪يلِه۪ ‘an sebîlihî tamlaması “O’nun (Allah’ın) yolundan”;وَهُوَ ve hüve zamiri “ve O”; اَعْلَمُ a‘lemü kelimesi “en iyi bilen(dir), çok iyi bilen(dir)”; بِالْمُهْتَد۪ينَ bi’l-mühtedîne kelimesi ise “doğru yola eriştirilmiş olanları” demektir.

Burada Allah yolundan sapanları da hidayet üzere olanları da Yüce Allah’ın gayet iyi bildiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyette insanların sapıklık veya hidayet üzere olmalarıyla ilgili bilginin sadece kendisinde olduğunu beyan etmektedir. Bu âyette de bir taraftan Hz. Peygamber’in şahsında bütün zamanların müminlerine moral verilmesi hedeflenmekte, diğer taraftan Mekke müşriklerinin şahsında bütün zamanların inkârcılarına gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Âyetteki هُوَ hüve zamiri fasl zamiridir ve cümleye “sadece O” manasını katmaktadır. Kalem 68/7’de de açıkladığımız üzere, ism-i tafdîl kalıbı “görecelilik” veya “derecelendirme” manasında “daha iyi, en iyi” gibi anlamlar vermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette iki kez geçen اَعْلَمُ a‘lemü kelimeleri Yüce Allah için kullanılmakta ve ism-i tafdîl kalıbında gelmektedir. Esasında “daha iyi bilen” veya “en iyi bilen” manasına gelen bu kalıp Yüce Allah için kullanılınca “çok iyi bilen, gayet iyi bilen” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Yüce Allah kimin saptığını, kimin de hidayet üzere olduğunu gayet iyi bildiğini pek çok âyette dile getirmektedir.(28)

Muhatabı beğenmeme ve imanı nedeniyle ona “sapık” deme ahlaksızlığı Hz. Nuh’un kavminde de görülmüştü.(29) İsrâ’ 17/62’de yer aldığı gibi, İblis’ten gelen ve peygamberlere düşmanlık eden bütün kavimlerin ortak hastalığı olan “alay ve küçümseme” Mekkeli müşriklerde de yoğun bir şekilde mevcuttu. Mutaffifûn 83/29-32’te bu konuda çarpıcı ifadeler vardır. Yüce Allah, kendilerini hak yolda sanıp gerçek müminleri sapıklıkla itham eden bu inkârcılara cevap vermekte ve asıl değerlendirmeyi mahşerde kendisinin yapacağını belirtmektedir.

Bu konuda ve her konuda Yüce Allah’ın bilgisi tamdır; herhangi bir eksiklik ve yanlışlık içermemektedir. Âyette ism-i tafdîl sıgasının kullanılma nedeni de budur. Burada vurgulanan husus, kimin hidayet üzere olduğunu, kimin saptığını sadece Yüce Allah’ın bildiği, başkalarının bu konuda fikir beyan etme ve karar verme yetkisinin olmadığıdır. Çünkü konu bütünüyle Yüce Allah’ın iradesine ve kararına bağlıdır.

c) Hayvanlara Allah’ın Adının Anılıp Anılmaması

Yüce Allah, sûrenin 118-121. âyetlerinde “Allah’ın âyetlerine inanıyorsanız, üzerine O’nun adı anılan (hayvan)lardan yiyin” emrini vermekte, sonrasında mecburiyet halleri dışında, üzerine Allah’ın adı anılan hayvanlardan yememenin haklı bir sebebi olmadığını, çünkü Allah’ın haram kıldığı şeyleri muhakkak ayrıntılı bir şekilde açıkladığını ve haddini aşanları da gayet iyi bildiğini haber vermektedir.

Ardından, “Haramın açığını da gizlisini de bırakın! Haram işleyenler, yaptıklarının cezasını mutlaka ileride (mahşerde) çekeceklerdir” buyrulmakta, bu bağlamda üzerine Allah’ın adı anılmayan hayvanlardan yenmemesi, çünkü bunun büyük günah olduğu ifade edilmekte, daha sonra “şeytanlar dostlarına sizinle mücadele etmeleri için fısıldar (telkinde bulunur)lar. Eğer onlara uyarsanız şüphesiz siz de müşrik olursunuz” buyrularak muhataplar bilinçlendirilmek istenmektedir.

ı. Allah’ın Adı Anılanların Yenmesi

فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ بِاٰيَاتِه۪ مُؤْمِن۪ينَ “O’nun ayetlerine inanıyorsanız, üzerine Allah’ın adı anılan (hayvan)lardan yiyin!”

Âyetteki فَكُلُوا fe külû emri “ve yiyin”; مِمَّا ذُكِرَ mimmâ zükira ifadesi “anılmış olanlar (hayvanlar)dan”; اسْمُ اللّٰهِ ismullâhi tamlaması “Allah’ın adı, Allah’ın ismi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; بِاٰيَاتِه۪ biâyâtihî ifadesi “O’nun âyetlerine”; مُؤْمِن۪ين mü’minîne kelimesi ise “inananlar” demektir.

Burada müminlerin gıdalarla ilgili nasıl bir uygulama içerisinde bulunmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah En‘âm 6/114. âyette, indirdiği kitapta her şeyin detaylı bir şekilde açıkladığını bildirmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu ve devam eden âyetlerde söz konusu açıklamalara dair kesilen hayvanlarla ilgili örnek hükümler zikredilmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah üzerine “besmele” çekilerek kesilen hayvanları yemeyen Mekkeli müşriklerin uygulamalarının yanlışlığını beyan ederek, gerçek müminlerin böyle yapmaması gerektiğini, üzerine Allah’ın adı anılarak kesilen hayvanların yenmesi gerektiğini bildirmektedir.

Anlaşılıyor ki bu âyetlerin indirildiği dönemde insanlar helali haram, haramı helal sayıyorlar, kendi kanaatlerine göre bir din algısı oluşturuyorlardı. Müşrikler kendiliğinden ölen hayvanları aslında Allah’ın öldürdüğünü düşünerek, bu şekilde ölenlerin etlerinin yenmemesini, kişilerin kendilerinin kestiklerinin ise yenmesini eleştirmektelerdi. Onlara göre Allah’ın öldürdüğü yani kendiliğinden ölen hayvanlar kişilerin kestiklerine göre daha temizdi.(30)

Bu yaklaşım daha önce yorumladığıız En‘âm 6/112. âyette yer alan “insan ve cin şeytanlarının birbirlerine fısıldadığı yaldızlı sözlere, yanlışlıklara” bir örnektir. İşte tam da bu noktada Yüce Allah müminleri inşa etmekte ve dinde helal ve haram kılma yetkisinin kendisinde bulunduğunu beyan ederek bir yanlışı düzeltmek istemektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyete göre, üzerine Allah’ın adı anılan (hayvan)ların yenmesi, En‘âm 6/121. âyete göre üzerine Allah’ın adı anılmayanların ise yenmemesi gerektiği ifade edilmektedir.

Bu âyette ve devam eden âyetlerde aslında “üzerine Allah’ın adı anılarak kesilen hayvanlar” denmemektedir. Daha sonra gelecek bölümde yani En‘âm 6/136-146. âyetler arasındaki konu gereği, buradaki meselenin de hayvanlarla ilgili olduğu kanaati yaygınlık kazandığı için(31) biz de açıklamalarımızı bu yönde yapmaya çalıştık. Esasında En‘âm 6/118-121. âyetlerden hareketle mesajı evrensele taşımamız da mümkündür. Buna göre, kesilen veya avlanan hayvansal besinlerle bitkisel gıdaların, ayrıca içilenler bağlamında sahip olduğumuz bütün bu imkânların Yüce Allah’ın ihsan ettiği nimetler olduğu bilincinde olmamız gerektiğini söyleyebiliriz.

Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde bir nimet ahlakının öncelendiğini, nimetlerin arka planında Yüce Allah’ın bulunduğunu unutmamak gerektiğini ve yemek yerken bu bilinçle hareket etmenin bir duyarlılık oluşturduğunu vurgulamak âyetinlerin ruhuna uygun bir yorumdur. Zaten âyetin sonundaki اِنْ كُنْتُمْ بِاٰيَاتِه۪ مُؤْمِن۪ينَ in küntüm biâyâtihî mü’minîne “eğer âyetlerine iman ediyorsanız” ifadesi de zımnen bunu gerektirmektedir. Bu nedenle, her ne türden olursa olsun, bir şeyler yerken veya içerken besmele çekmek bu duyarlılığın davranışa dönüştürülmüş bir şeklidir.

ıı. Mecburiyet Durumundaki İstisna

وَمَا لَكُمْ اَلَّا تَاْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ اِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْهِ وَاِنَّ كَث۪يرًا لَيُضِلُّونَ بِاَهْوَآئِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِالْمُعْتَد۪ينَ “Üzerine Allah’ın adı anılan (hayvan)lardan yememenize sebep nedir ki! (Oysa Allah), mecbur bırakıldıklarınız dışında, haram kıldığı şeyleri elbette size ayrıntılı açıklamıştır. Doğrusu birçoğu, bilgisizce kendi arzularına uyarak (insanları) saptırıyorlar. Şüphesiz ki Rabbin, haddi aşanları çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “size ne oluyor da, neden siz”; اَلَّا تَاْكُلُوا ellâ te’külû ifadesi “yemiyorsunuz”; مِمَّا ذُكِرَ mimmâ zükira ifadesi “anılmış olanlar (hayvanlar)dan”; اسْمُ اللّٰهِ ismullâhi tamlaması “Allah’ın adı, Allah’ın ismi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; وَقَدْ فَصَّلَ ve kad fessale fiili “ve (O) muhakkak ki açıklamıştı”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; مَا حَرَّمَ mâ harrame ifadesi “haram kıldığı şeyi”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ illâ madturirtüm istisnası “mecbur bırakıldıklarınız şeyler, durumlar müstesna”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”; وَاِنَّ كَث۪يرًا ve inne kesiran ifadesi “muhakkak ki çokları”; يُضِلُّونَ yudillûne fiili “saptırırlar”; بِاَهْوَآئِهِمْ bi ehvâihim tamlaması “onların heva ve hevesleriyle”; بِغَيْرِ عِلْمٍ biğayri ‘ılmın tamlaması “bilgisizce”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; هُوَ huve zamiri “O”; اَعْلَم a‘lemu kelimesi “çok iyi bilen(dir)”; بِالْمُعْتَد۪ين bi’l-mu‘tedîne ifadesi ise “haddi aşanları” demektir.

Burada üzerine Allah’ın adının anıldığı şeyleri yememenin doğru olmadığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لَكُمْ اَلَّا تَاْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ اِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْهِ “Üzerine Allah’ın adı anılan (hayvan)lardan yememenize sebep nedir ki! (Oysa Allah), mecbur bırakıldıklarınız dışında, haram kıldığı şeyleri elbette size ayrıntılı açıklamıştır.” Yüce Allah önceki âyetin mesajını devam ettirerek, üzerine Allah’ın adının anıldığı gıdaları yememenin hiçbir haklı ve makul gerekçesi olamayacağını, mecburiyet durumları hariç, neleri haram kıldığını açık bir şekilde ortaya koyduğunu, buna rağmen müminlerin herhangi bir tereddüt içerisinde bulunmaması gerektiğini beyan etmektedir.

a) وَمَا لَكُمْ اَلَّا تَاْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ مَا حَرَّمَ عَلَيْكُمْ “Üzerine Allah’ın adı anılan (hayvan)lardan yememenize sebep nedir ki! (Oysa Allah), haram kıldığı şeyleri muhakkak size ayrıntılı açıklamıştır.” Yüce Allah üzerine kendi adı anılarak kesilen veya avlanan hayvanları yemeyen müşrikleri kınamakta, bu yanlışı müminlerin yapmaması gerektiğini ortaya koymaktadır. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerekçe zikrederek, insanların ölüm halleri gibi çok büyük mazeretlerinin olduğu çaresizlik halleri dışında, normal hayatta neleri haram kıldığını apaçık bir şekilde ele alıp açıkladığını hatırlatmaktadır.

Dinde haram kılma yetkisinin sadece Yüce Allah’ta olduğu konusunu A‘râf 7/33’te ele alacağız. Burada yiyecek anlamında neleri haram kıldığını ifade ederek Bakara 2/173, Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bunları açıkça belirttiğine gönderme yapmaktadır. Elbette nüzul sırası itibariyle ilk kez burada ele alınan bu konunun daha sonra indirildiği bilinen âyetlere gönderme yapması bir sorun gibi görünebilir. Ancak iniş itibariyle sonraki dönemlerde indirilmiş olan bazı sûrelerde konuyla ilgili âyetlerin daha önce indirilmiş olmasına engel bir durum yoktur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ “O (Allah) muhakkak ki sizin için ayrıntılı olarak açıklamıştır” ifadesini ilgili diğer âyetlerin daha önce indirilmiş olması manasında yorumlayabiliriz. Bir diğer ihtimal ise, burada “haram kılanın sadece Yüce Allah olduğu”nun ifade edildiğini kabul ederek, sonra zikredilecek haramlara gönderme yapıldığını da belirtebiliriz. Kaldı ki En‘âm sûresinin bir anda ve topluca indirildiği görüşüne bakılırsa zaten ortada böyle bir sorun da kalmamaktadır; çünkü En‘âm sûresinin 145. âyetinde haram kılınan şeyler sayılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz 119. âyetle konunun ele alındığı 145. âyet arasında 26 âyetin bulunması hiçbir şekilde sorun teşkil etmez. Dahası, bu sûrenin hemen peşinden ve belki de eşzamanlı olarak indirilen Nahl sûresinde de bazı yiyeceklerin yasaklanması da bu anlamda hatırlanabilir.

b) اِلَّا مَا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْهِ “Kendisine mecbur bırakıldıklarınız müstesna.” Burada geçen اضْطُرِرْتُمْ udturirtüm edilgen fiilinin anlam ve mesaj olarak benzerleri, haram yiyecekler konusunun işlendiği dört âyette(32) daha udturra tekil mâzî kalıpta geçmektedir. Yüce Allah yiyecek, içecek vs. şeylerle ilgili olarak insanların bazen kendi iradeleri dışında gelişebilecek birtakım durumları da hatırlatmaktadır. İfadenin edilgen getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

Böyle mecburiyetlerin ve kaçınılmaz durumların yaşandığı anlarda daha önce haram kılındığı belli olan hükümlerin askıya alınabileceğini, bu yasak hükümlerin o zamanlarda uygulanmayabileceğini haber vermekte, benzer sıkıntılı durumlarda, yaşanabilecek çaresizlik hallerinde müminleri rahatlatmak istemektedir. Konu gıdalarla ilgili böyle geçince, meselenin inanç boyutunun ihmal edildiği de sanılmamalıdır. Çünkü Nahl 16/106’da kalbinde iman bulunmasına rağmen ölüm tehdidi içerikli dış baskılarla zorlamaya tâbi tutulan kişilere zahiren inkârları nedeniyle azap ve gazap edilmeyeceği müjdelenmektedir.

2. وَاِنَّ كَث۪يرًا لَيُضِلُّونَ بِاَهْوَآئِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ “Doğrusu birçoğu, bilgisizce kendi arzularına uyarak (insanları) saptırıyorlar.” Âyetin bu cümlesi daha önce yorumladığımız 116. âyetle anlam bakımından birbirini desteklemektir. Yüce Allah konuyu bu şekilde ele aldıktan sonra, pek çok müşrikin herhangi bir bilgiye dayanmadan tamamen kendi heva ve arzularına uyarak insanları hak ve hakikatten saptırdığını bildirmektedir. Burada ele alınan konu “üzerine Allah’ın adının anıldığı şeylerin yenmesi” olduğu için, belli ki müşrikler yine de kendi kendine ölen hayvanların yenebileceğini söyleyerek insanları saptırmaya devam etmişlerdi. Bu âyette kimlerin bu şekilde davrandığı isim olarak ifade edilmemektedir. Ancak bazı müfessirlerimiz bu konuda çeşitli isimler zikretmişlerdir.(33)

Âyette geçen يُضِلُّونَ yudıllûne fiilini yâ’nın fethasıyla yedıllûne şeklinde okuyan kıraat âlimleri de vardır.(34) Buna göre maksat başkalarını “saptırmak” değil de bizzat bu kişilerin kendilerinin “sapması”dır.

3.اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِالْمُعْتَد۪ينَ “Muhakkak ki Rabbin haddi aşanları çok iyi bilendir.” Yüce Allah dinde helal ve kılma yetkisinin sadece kendisinde bulunduğunu ifade ederek, buna karşı bir duruş ortaya koyanları “haddini aşanlar” diye tanıtmakta ve kimin neler yaptığını gayet iyi bildiğini beyan etmektedir.

Âyetteki هُوَ hüve zamiri fasl zamiridir ve cümleye “sadece O” manasını katmaktadır. Âyette zikredilen اَعْلَمُ a‘lemu kelimesi de Yüce Allah için “daha iyi” veya “en iyi” şeklinde değil de “çok iyi bilen” anlamında yorumlanmalıdır. Çünkü Rabbimizin bilgisi aracısız, gerçek, tam ve mükemmeldir; başkalarının bilgisinde ise bu nitelikler hiçbir şekilde söz konusu değildir.

Âyetin sonunda yer alan الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne kelimesinin tekili olan مُعْتَد mu‘ted kelimesi “zorba, haddi aşan, hakkı çiğneyen, hak-hukuk tanımayan, alabildiğine zalim, kepazeliğin her türlüsünü yapan kişi” anlamlarına gelmektedir. Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında, bu kelime aynı anlamlarda Kâf 50/25 ve Mutaffifûn 83/12’de de geçmektedir.

Ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi el-mu‘tedî(û)ne şeklinde çoğul kalıpta “kalbi mühürlenenler”,(35) “haddi aşanlar, saldırganlar”,(36) bu nedenle “Allah’ın sevmediği kişiler”(37) anlamlarına da gelmektedir. Söz konusu kelimenin ‘âd,(38) el-‘âdûne(39) ve el-‘âdiyâti(40) kalıplarında da benzer bir anlam söz konusudur. Burada geçen الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne kelimesinin fiil ve emir kalıplarında da “haddini aşmak” manası ön plandadır.(41)

Bağlam gereği burada kast edilen anlam Yüce Allah’ın din adına belirlediği ve çizdiği çizgiyi beğenmeyip çiğneyen, haddi aşan, sınır tanımayan inkârcı müşrik azgınlardır. Nisâ’ 4/13, Mücâdele 58/5 ve 20’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın belirlediği sınırları aşıp hâşâ Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e sınır belirlemeye çalışanlar tepelenecekler, alçaltılacaklar ve ebedi olarak cehenneme atılacaklardır.

ııı. Gizli ve Açık Günahlardan Kaçınma

وَذَرُوا ظَاهِرَ الْاِثْمِ وَبَاطِنَهُ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْسِبُونَ الْاِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ “Haramın açığını da gizlisini de bırakın! Haram işleyenler, yaptıklarının cezasını mutlaka ileride çekeceklerdir.”

Âyetteki وَذَرُوا ve zerû emri “ve terk edin, bırakın”; ظَاهِرَ الْاِثْمِ zâhira’l-ismi tamlaması “günahın açığı”; وَبَاطِنَهُ ve bâtınehû tamlaması “ve gizlisini de”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْسِبُونَ innellezîne yeksibûne ifadesi “muhakkak ki kazananlar”; الْاِثْم el-isme kelimesi “günah, haram”; سَيُجْزَوْنَ seyüczevne edilgen fiili “ileride kendilerine karşılık verilecektir”; بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ bimâ kânû yefterûne ifadesi ise “iftira etmiş olmalarından dolayı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın belirlediği ve haram dediği bütün günahlardan kaçınma ve aksi takdirde mahşerdeki akıbet gündeme getirilmektedir.

1.وَذَرُوا ظَاهِرَ الْاِثْمِ وَبَاطِنَهُ “Haramın açığını da gizlisini de bırakın!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve bütün insanlığa seslenmekte ve الْاِثْم el-ism denen “haram”ın açığını da gizlisini de terk etmek, onlardan uzak durmak gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âyetteki bu emir daha önce yorumladığımız En‘âm 6/118. âyetle bağlantılıdır. Söylenmek istenen şudur: Üzerine Yüce Allah’ın adının anıldığı (hayvan)lardan yiyin; ama bunun ötesine geçerek haramın gizlisinden de açığından da uzak durun.”

a) Konuyla ilgili olarak ve daha da kapsamı geniş bir şekilde A‘râf 7/33’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Rabbim ancak açık ve gizli kötülükleri, günahı, haksız yere azgınlık yapmayı, hakkında hiçbir delil indirmediği herhangi bir şeyi Allah’a ortak koşmanızı ve Allah hakkında bilmediğiniz şeyleri söylemenizi haram kılmıştır.” Mealini verdiğimiz bu âyette الْفَوَاحِش el-fevâhış kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْاِثْم el-ism sözcüğünün yerinde yer almaktadır.

Çeşitli âyetlerde de belirtildiği üzere, Rabbimizin haram kıldığını haber verdiği ilk konu الْفَوَاحِش el-fevâhış denen açık ve gizli bütün “çirkinlikler”dir. Bunlar açık ve gizli yüz kızartıcı, utanç verici, çirkin her bir davranıştır. Gerek giysiler, gerekse yiyecekler anlamında insan kaynaklı yasakların değil, Yüce Allah’ın belirlediklerinin önemli olduğu unutulmamalıdır. Çıplak tavaf eden ve bu esnada bazı hayvansal ürünleri yemeyenlere cevap verilmekte, Allah adına hiç kimsenin bir şeyleri haram kılamayacağı özellikle ifade edilmektedir.

b) A‘râf 7/33’te de zikredildiği üzere, الْاِثْم el-ism kelimesi Yüce Allah’ın haram kıldığı eylemlerin genel ismidir. Bazıları buna her ne kadar küçük günah manası vermişlerse de A‘râf 7/34. âyetin başındaki حَرَّمَ harrame fiili bunun da diğerleri gibi haramlık ifade ettiğinde şüphe olamaz. Müşriklerin bir kısmı çıplak tavaf edip bazı hayvansal gıdaları kendilerine yasaklayınca, Yüce Allah neyin haram olacağını kendisinin belirleyeceğini, dolayısıyla onlara özenme ihtimali bulunan Müslümanları da uyardığını ifade etmiş olmaktadır.

Günahın açık olanı açıktan yapılan veya kötülüğü apaçık olandır; gizlisi ise gizliden yapılan veya kötülüğü hemen görünmeyip sonradan ortaya çıkandır. Bu kapsamda organlarla işlenen hırsızlık, insan öldürme, zina, yalan, dedikodu, iftira vs. günahlar günahın açığına örnektir. Kalpte işlenen küfür, şirk, inkâr, nifak, kibir, haset, kin, öfke, nefret, kıskançlık gibi günahlar da haramın gizlisine örnektir.(42)

Bağlam gereği düşündüğümüzde, maksadın öncelikli olarak yenecek gıdalarla ilgili olduğunu söylemek durumundayız. Buna göre günahın açığı müşriklerin yiyeceklerle ilgili olarak açıktan söyleyip yaptıkları yanlışlardır; gizlisi de sakladıklarıdır. Ancak âyette herhangi bir gönderme bulunmadığı için, bütün açık ve gizli haramların yasaklandığı ve onlardan uzak durulması gerektiği beyan edilmiş demektir.

c) Burada çok önemli bir hususu mutlak sûrette hatırlatmak gerekmektedir. Demek ki hem bu âyette hem de A‘râf 7/33’te günahın veya haramın sadece açıktan olanı değil, gizlice yapılanı veya gizlide kalanı da günahtır ve sakıcalıdır; bunlardan da mutlak sûrette uzak durmak gerekmektedir.

Buradan hareketle, Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi “Fiiliyata dökülmediği sürece kalblerde bulunan şeylerden dolayı Allah insanları sorumlu tutmaz” görüşü yanlıştır; çünkü Yüce Allah bu âyette günahın her çeşidinden uzak durmayı emretmiş, açık ve gizli her günahı yasaklamıştır. Esasında bu konuda Bakara 2/284’te son derece açık bir bilgi vardır: “Göklerde ve yerdekilerin hepsi Allah’ındır. İçinizdekileri açığa vursanız da gizleseniz de Allah ondan dolayı sizi hesaba çekecektir. Sonra dilediğini (hak edeni) affeder; dilediğine (hak edene) de azap eder. Allah her şeye kadirdir.”

Bu arada konuyla ilgili olarak Bakara 2/225’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah sizi kasıtsız yeminlerinizden sorumlu tutmaz. Lâkin kalplerimizin kazandıklarından dolayı sizi sorumlu tutar. Allah bağışlayandır; müsamahalıdır.” Demek ki insanların sadece organlarıyla işledikleri değil, aynı zamanda kalplerinin kazandığı şeyler de onların hesaba çekilecekleri şeyler arasındadır; hatta organların yapıp ettikleri onlarla ilgili kalplerin niyetlerine göre değer kazanır.

Bu bağlamda Mâide 5/89 ile Nahl 16/106. âyetlerde de bilgiler vardır. İnsanlar eğer organlarıyla yani bedensel ve fiziksel anlamda günahlar işlediklerinde nasıl ki harama bulaşmış oluyorlarsa, kalplerinden ilgili şeyleri geçirdiklerinde de aynı haramla buluşmuşlar demektir. İşlenen haramlar bedeni, tasarlanan kötülükler ise ruhu köreltir.

Yüce Allah bu nedenle yorumunu yapmakta olduğumuz En‘âm 6/120’de, ayrıca A‘râf 7/33’te günahın açığından da gizlisinden uzak durmayı emretmekte, bu tür günahları terk etmek gerektiğini beyan etmektedir. Eğer gizlide kalan yani sadece kalpte olan bir şeyden söz ediliyorsa ve bunun fiiliyata dönüşmediği sürece günah olmadığı iddia ediliyorsa, o zaman yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki emrin hiçbir anlamı kalmayacak ya da evrensel manadaki bir emir daraltılarak maksat çarpıtılmış olacaktır.

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَكْسِبُونَ الْاِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ “Haram işleyenler, yaptıklarının cezasını mutlaka ileride çekeceklerdir.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde inkârcıların yaptıklarının, yani işledikleri açık ve gizli haramların yanlarına kâr kalmayacağını, bunların hesabını vereceklerini ve cezalandırılacaklarını beyan etmektedir. Çünkü onlar âyette de belirtildiği gibi Yüce Allah’ın kesin olarak yasakladığı şeylere itibar etmeyerek الْاِثْم el-ism denen günah ve haramları kendileri kesbetmiş yani işlemiş ve bunları kendileri kazanmışlardır.

Bu bağlamda âyette geçen بِمَا كَانُوا يَقْتَرِفُونَ bimâ kânû yakterifûne ifadesi “günah ve suç işlemeleri sebebiyle, günah kazanmaları nedeniyle” manasına gelmektedir.(43) Yüce Allah’ın yasakladığı ve kaçınılmasını emrettiği davranışları işleyenlerin esasında En‘âm 6/112. âyette de geçtiği üzere, insan ve cin şeytanlarının yaldızlı sözlerine itibar ettikleri, dolayısıyla günah ve haram kazandıkları, bu nedenle de yaptıklarının karşılıklarının kendilerine gösterlip verileceği bildirilmiş olmaktadır. Âyetin sonunda yer alan بِمَا bimâ ifadesi inkârcıların hak ettikleri için cezalandırılacaklarını, yoksa kendilerine haksızlık yapılmayacağını gösermektedir.

ıv. Allah’ın Adı Anılmayanların Yenmemesi

وَلَا تَاْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ وَاِنَّ الشَّيَاط۪ينَ لَيُوحُونَ اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ “Üzerine Allah’ın adı anılmayan (hayvan)lardan yemeyin! Şüphesiz ki o elbette yoldan çıkmaktır. Şüphesiz ki şeytanlar, dostlarına sizinle mücadele etmeleri için vahyeder (fısıldar)lar. Onlara uyarsanız siz de müşrik olursunuz.”

Âyettekiوَلَا تَاْكُلُوا ve lâ te’külû emri “ve yemeyin”; مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ mimmâ lem yüzker ifadesi “zikredilmemiş olan (hayvanlar)dan”; اسْمُ اللّٰهِ ismullâhi tamlaması “Allah’ın adı, Allah’ın ismi”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerine”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakakak ki o”; لَفِسْق lefıskun kelimesi “elbette günah(tır), pis(tir)”;وَاِنَّ الشَّيَاط۪ينَ ve inne’ş-şeyâtîne ifadesi “muhakkak ki şeytanlar”; لَيُوحُونَ leyûhûne fiili “elbette fısıldarlar”; اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِهِمْ ilâ evliyâihim ifadesi “onların dostlarına”; لِيُجَادِلُوكُمْ li yücâdilûküm ifadesi “sizinle tartışmaları için”; وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ ve in eta‘tümûhum ifadesi “ve eğer onlara itaat ederseniz”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; لَمُشْرِكُونَ le müşrikûne kelimesi ise “elbette şirk koşanlar, ortak koşanlar (olursunuz)” demektir.

Burada hangi hayvanların yenmesinin ne tür sonuçlara sebep olacağıyla ilgili ilâhî uyarı gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تَاْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ “Üzerine Allah’ın adı anılmayan (hayvan)lardan yemeyin! Şüphesiz ki o elbette yoldan çıkmaktır.” Yüce Allah En‘âm 6/118-120. âyetlerde ele alıp hükme bağladığı konuyu bitirmekte, üzerine Allah’ın adı anılmayan şeyleri yemeyi kesin olarak yasaklamakta, gerekçe olarak da bunların fısk olduğunu belirtmektedir. Üzerine Yüce Allah’ın adı anılmış olanlardan yenmesi gerektiği, bunları yememek için herhangi bir haklı sebep bulunmadığı, dolayısıyla açık ve gizli bütün haramlardan kaçınmak gerektiği beyan edildikten sonra, yenecek şeylerle ilgili “Allah adına olması”nın tek kural olarak belirlendiği anlaşılmaktadır.

“Üzerine Allah’ın adının anılmaması bir yiyeceği neden yenmez hale getirmektedir?” Bu sorunun cevabını hayvanlar üzerinden vermek gerekir. Nitekim Yüce Allah konuyla ilgili olarak En‘âm 6/145’te şöyle buyurmaktadır: “De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum.

Başkasına zarar vermemek ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Rabbin bağışlayandır; esirgeyendir.” İşte bu âyette de geçtiği üzere, Yüce Allah kendisinin dışındaki şeylere, putlara vs.’ye adanan şeylerin fısk yani din adına artık pis olduğunu beyan etmiş olmaktadır. Bu yaklaşıma göre, fısk olan şey Yüce Allah’ın dışındaki varlıklar için kesilen hayvanlardır ve bu hayvanların eti dinen haramdır; yenmez hükmündedir.

Bu arada başka bazı âlimlerimiz ise âyette sözü edilen fısk olma durumunu kesilen “hayvan”la değil de bu işle yani onların etinden “yeme”yle ilişkilendirmişlerdir. Onlara göre, üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanların kendileri değil de onları Allah’tan başkası adına kesme ve o etten yeme işlemi pisliktir, günahtır. Nitekim bu kanaatte olanlar âyetin tercümesini de şu şekilde yapmaktadırlar: “Üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanlardan yemeyin! Çünkü o(nu yemek) fısktır (yoldan çıkmadır).”(44)

Her iki durumda da mesaj aynı kapıya çıkmaktadır ki müşriklerin kendilerinin heva ve heveslerine göre uydurdukları bir yanlış bu şekilde düzeltilmek istenmektedir. Üzerine Allah’ın adı anılarak kesilen veya avlanan hayvanlardan yenebilir; hatta yenmemesi saçma bulunur. Bunun zıddına olarak, bu defa başkaları adına kesildiği için üzerine Allah’ın adı bilerek ve kasten anılmadan kesilen veya avlanan hayvanların eti de yenmez. Çünkü bu durum bir fısktır; yani Allah’ın belirlediği sınırları aşmak ve onun hükmüne itibar etmemektir.

2. وَاِنَّ الشَّيَاط۪ينَ لَيُوحُونَ اِلٰىٓ اَوْلِيَآئِهِمْ لِيُجَادِلُوكُمْ “Şüphesiz ki şeytanlar, dostlarına sizinle mücadele etmeleri için vahyeder (fısıldar)lar.” Yüce Allah müşriklerin “kendiliğinden ölen hayvanların etlerinin yenebileceğini, kişilerin kestiklerinin yenmeyeceğini” söyledikleri bu sözün aslında insan ve cin şeytanların insanları saptırmak için söyledikleri yaldızlı sözlerden olduğunu beyan etmektedir. Bu çerçevede hem insan hem de cin şeytanlarının kendilerine dost gördükleri müşriklere müslümanlarla tartışmaları, onlarla mücadele etmeleri için bu türden yanlış ve saçma şeyler fısıldadıklarını, benzer türden vesveselerle onları saptırdıklarını haber vermektedir.

Müslümanlara düşen görev, dinde haram kılma yetkisinin sadece Yüce Allah’ta bulunduğunu bilerek hareket etmeleri ve başka haram koyucular ihdas etmemeleri ya da böyle haram kılanlar olursa onlara itibar etmemeleridir. Bu konuda En‘âm 6/145’te çok net bilgilerin yer almakta olduğunu hatırlatmakla yetinelim.

Âyetteki ifadelerden anlaşıldığına göre, şeytanların derdi dostlarını müminlerin üzerine salmalarıdır. Çünkü onlar hak ve hakikat adına herhangi bir değere sahip olmadıkları için muhataplarını rahatsız etmeye, onları huzursuz etmeye, tartışma ortamına çekmeye ve kendilerini ayartmaya çalışırlar. Cin şeytanları görünmediği için onların insandaki etki alanı kişilerin nefisleri aracılığıyladır ve genellikle insanlar kendilerine nefislerinin neler fısıldadığını, hangi fısıltıların şeytan kaynaklı olduğunu anlayabilirler.

Burada asıl sorun şeytanlaşmış insanlardır. İşte onların neler dediğini kestirmek çok zordur; çünkü Sâffât 37/28’de geçtiği gibi, insanlara hep sağdan yani sûreti haktan görünerek gelirler; kendilerini gizler, hak ve hakikati söylediklerini muhataplara beyan ederek onları aldatmaya çalışırlar. İşte bütün bu müdahalelerden korunmanın bir tek yolu vardır ki o da En‘âm 6/155’te belirtildiği gibi Furkân olan Kur’ân’a tâbi olmaktır. Kişiler Furkân olan Kur’ân’a tâbi olurlarsa muttaki olacaklardır. Kur’ân ile muttaki olanlar eğer takvâyı takınabilirler ve Enfâl 8/29’da geçtiği gibi Allah’a karşı duyarlı davranırlarsa Yüce Allah da onlar için doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü anlamında furkân yaratacaktır. Böylece A‘râf 7/201’de müjdelendiği gibi kişiler muttaki olurlarsa şeytandan gelen bir vesveseyi hemen tanırlar ve adeta bütün organlarıyla ona karşı dikkat kesilirler.

3. وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ “Onlara uyarsanız siz de müşrik olursunuz.” Yüce Allah çok önemli bir uyarıda da bulunarak helal ve haram konusunda kaynağı ilahi olmayan herhangi bir kabule itaat etmenin kişiyi müşrik yapacağını haber vermektedir. Müşrik muhataplara itaat etmek onların helal dediğine helal, harama dediğine de haram demek manasına geleceği için, Yüce Allah böyle bir işlemin başlangıçta fısk, sonuçta da şirk olduğunu ifade etmektedir.(45) Böyle davrananlar bir taraftan fasık olurlar, diğer taraftan da müşrik.

Buna benzer bir uyarı da Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiği veya onlarla alay edildiği bir ortamda bulunmayla ilgili Nisâ’ 4/140’ta şu bilgi yer almaktadır: “O (Allah), Kitap’ta size şöyle indirmiştir ki: Allah’ın âyetlerinin inkâr edildiğini yahut onlarla alay edildiğini işittiğiniz zaman, onlar bundan başka bir söze dalıncaya (konuya geçinceye) kadar kâfirlerle beraber oturmayın; yoksa siz de onlar gibi olursunuz. Elbette Allah, münafıkları ve kâfirleri cehennemde bir araya getirecektir.”

Demek ki inançta olduğu gibi uygulamada da Yüce Allah’a itibar edilmemesi sonuçta kişiyi müşrik yapabilir. Rabbimiz bu büyük felakete karşı uyanık davranmamızı lutfetsin.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 476; Taberî, age., VIII, 3. 2 - Bakara 2/34; A‘râf 7/11; Hıcr 15/31; Sâd 38/74.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 Hicr 15/31 Sâd 38/74
• 3 - Bakara 2/168, 208; Nisâ’ 4/101; En‘âm 6/142; A‘râf 7/22; Yûsuf 12/5; İsrâ’ 17/53; Kehf 18/50; Tâhâ 20/117; Kasas 28/19; Fâtır 35/6; Yâsîn 36/60; Zuhruf 43/62.
  • Bakara 2/168 Bakara 2/208 Nisâ 4/101 En‘âm 6/142 A‘râf 7/22 Yûsuf 12/5 İsrâ 17/53 Kehf 18/50 Tâhâ 20/117 Kasas 28/19 Fâtır 35/6 Yâsîn 36/60 Zuhruf 43/62
• 4 - Yûsuf 12/53. 5 - Ahmed b. Hanbel, V, 178-179, 165; Taberî, age., VIII, 4-5.
  • Yûsuf 12/53
• 6 - Semerkandî, age., I, 476; Zemahşerî, age., II, 56. 7 - Semerkandî, age., I, 476; Taberî, age., VIII, 4-6; Zemahşerî, age., II, 56. 8 - En‘âm 6/112; Yûnus 10/24; İsrâ’ 17/93; Zuhruf 43/35.
  • En‘âm 6/112 Yûnus 10/24 İsrâ 17/93 Zuhruf 43/35
• 9 - Semerkandî, age., I, 476; Taberî, age., VIII, 6; Zemahşerî, age., II, 57; Râzî, age., XII, 156.
• 10 - Semerkandî, age., I, 476; Taberî, age., VIII, 7-8; Zemahşerî, age., II, 57; Râzî, age., XII, 158.
• 11 - Semerkandî, age., I, 477; Taberî, age., VIII, 8. 12 - Zemahşerî, age., II, 57. 13 - Nisâ’ 4/174; Mâide 5/15; En‘âm 6/59; Yûnus 10/61; Yûsuf 12/1; Hıcr 15/1; Şu‘arâ’ 26/2; Neml 27/1, 75; Kasas 28/2; Yâsîn 36/69; Zuhruf 43/2; Dühân 44/2. 14 - Kehf 18/1; Zümer 39/28.
  • Nisâ 4/174 Mâide 5/15 En‘âm 6/59 Yûnus 10/61 Yûsuf 12/1 Hicr 15/1 Şu‘arâ 26/2 Neml 27/1 Neml 27/75 Kasas 28/2 Yâsîn 36/69 Zuhruf 43/2 Duhân 44/2 Kehf 18/1 Zümer 39/28
• 15 - Âl-i İmrân 3/113-114, 199; Mâide 5/83-84, En‘âm 6/114; A‘râf 7/159; İsrâ’ 17/107-109; Kasas 28/52-55; ‘Ankebût 29/47; Hadîd 57/28-29.
  • Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 Âl-i İmrân 3/113 Mâide 5/83 En‘âm 6/114 A‘râf 7/159 İsrâ 17/109 Kasas 28/55 ‘Ankebût 29/47 Hadîd 57/29
• 16 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 17 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 18 - Zümer 39/19, 71.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71
• 19 - Semerkandî, age., II, 182.
• 20 - En‘âm 6/34, 115; Kehf 18/27.
  • En‘âm 6/34 En‘âm 6/115 Kehf 18/27
• 21 - Semerkandî, age., II, 362.
• 22 - Semerkandî, age., I, 477; Taberî, age., VIII, 10.
• 23 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 24 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 25 - Buhârî, Vesâyâ, 8; Nikâh, 45; Müslim, Birr, 28; Ahmed b. Hanbel, Müsned, II, 245, 287. 26 - Semerkandî, age., I, 477; II, 127; Taberî, age., VIII, 10; XI, 139; Zemahşerî, age., II, 58. 27 - Zemahşerî, age., II, 57.
• 28 - En‘âm 6/117, 119; Nahl 16/125; İsrâ’ 17/84; Kasas 28/37, 56, 85; Necm 53/30, 32; Kalem 68/7.
  • En‘âm 6/117 En‘âm 6/119 Nahl 16/125 İsrâ 17/84 Kasas 28/37 Kasas 28/56 Kasas 28/85 Necm 53/30 Necm 53/32 Kalem 68/7
• 29 - A‘râf 7/60.
  • A‘râf 7/60
• 30 - Zemahşerî, age., II, 58; Râzî, age., XII, 164-165.
• 31 - Semerkandî, age., I, 478; Taberî, age., VIII, 11.
• 32 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 33 - Râzî, age., XII, 166.
• 34 - Taberî, age., VIII, 13; Zemahşerî, age., II, 58; Râzî, age., XII, 166.
• 35 - Yûnus 10/74. 36 - En‘âm 6/119; Tevbe 9/10. 37 - Bakara 2/190; Mâide 5/87; A‘râf 7/55. 38 - Bakara 2/173; En‘âm 6/145; Nahl 16/115. 39 - Mü’minûn 23/7; Şu‘arâ’ 26/166; Me‘âric 70/31. 40 - ‘Âdiyât 100/1. 41 - Bakara 2/61, 65, 178, 190, 194, 229, 231; Âl-i İmrân 3/112; Nisâ’ 4/14, 154; Mâide 5/2, 78, 87, 94; A‘râf 7/163; Kehf 18/28; Talâk 65/1.
  • Yûnus 10/74 En‘âm 6/119 Tevbe 9/10 Bakara 2/190 Mâide 5/87 A‘râf 7/55 Bakara 2/173 En‘âm 6/145 Nahl 16/115 Mü'minûn 23/7 Şu‘arâ 26/166 Me‘âric 70/31 ‘Âdiyât 100/1 Bakara 2/61 Bakara 2/65 Bakara 2/178 Bakara 2/190 Bakara 2/194 Bakara 2/229 Bakara 2/231 Âl-i İmrân 3/112 Nisâ 4/14 Nisâ 4/154 Mâide 5/2 Mâide 5/78 Mâide 5/87 Mâide 5/94 A‘râf 7/163 Kehf 18/28 Talâk 65/1
• 42 - Semerkandî, age., I, 478-479; Taberî, age., VIII, 13-15; Zemahşerî, age., II, 58; Râzî, age., XII, 167.
• 43 - Semerkandî, age., I, 476; Taberî, age., VIII, 7-8; Zemahşerî, age., II, 57; Râzî, age., XII, 158.
• 44 - Semerkandî, age., I, 479; Taberî, age., VIII, 15; Zemahşerî, age., II, 58.
• 45 - Semerkandî, age., I, 479; Zemahşerî, age., II, 59; Râzî, age., XII, 170.