Haşr Suresi

Medine’de hicrî 4. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 24 âyetten oluşan, adını 2. âyette Nadiroğullarının Medine’den sürülmesine işaret eden ve adını “toplanma, kalkışma” anlamına gelen الْحَشْر el-haşr kelimesinden alan Haşr sûresi, inişe göre 102, resmî sıralamada ise 59. sûredir.

Haşr sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Mücâdele sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de özellikle “münafıklardan söz edilmesi” (Mücâdele 14-20; Haşr 11-17), “zıhar, ganimet gibi sosyal hayatla ilgili konuların ele alınması” (Mücâdele 1-4; Haşr 6-8), iman ehli insanların cennetle ödüllendirilecek olması” (Mücâdele 22; Haşr 20), “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişişmez bilgi sahibi oluşu” (Mücâdele 6-7; Haşr 18) vs. noktalar ortak konu başlıkları olarak zikredilebilir.

Haşr sûresi göklerde ve yerde ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği bilgisiyle başlamakta ve sonrasında Nadîroğullarının dönekliği sebebiyle kuşatıldıkları, Yüce Allah’a ve Rasûlüllah’a karşı gelmeleri sebebiyle sürgün edilmeleri, ardından onlardan elde edilen fey’ denen ganimetlerin dağıtımının nasıl yapılması gerektiği ile Ensar denen Medineli Müslümanların Muhacir denen Mekkeli Müslümanları kendilerine tercih etmeleri, onlar için yaptıkları duaları ele alınmaktadır.

11. âyetten itibaren, münafıkların ittifak yaptıkları kitap ehline de yalan konuştukları, onları da aldattıkları, Yüce Allah’tan değil de daha çok Müslümanlardan korktukları, birlik halinde görünmelerine rağmen aralarında derin ayrılıkların bulunduğu, şeytan gibi davranarak karşılarındakileri aldattıkları, akıbetlerinin de cehennem olacağı bildirilmektedir.

18. âyetten itibaren, iman edenlere hitap edilmekte, ahiret için hazırlıklı olmaları gerektiği, Yüce Allah’ı unutanlar gibi olmamaları, cehennemliklerle cennetliklerin bir olamayacağı, cennetliklerin kurtulacakları ifade edilmekte, ardından “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah korkusundan baş eğerek, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlara düşünsünler diye veriyoruz” buyrularak vahyin indiriliş amacına dikkat çekilmektedir.

Surenin son üç âyetinde ise Yüce Allah’ın çeşitli sıfatları ele alınmakta ve sûre şu şekilde sona erdirilmektedir: “O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. (O), görülmeyeni de görüleni de bilendir. O, Rahmân’dır; Rahîm’dir. O, kendisinden başka hiçbir ilah olmayan Allah’tır. Mülkün sahibidir; kutsallığın kaynağıdır; esenlik verendir; emniyete kavuşturan/güven verendir; gözetip koruyandır; her şeyden üstündür; istediğini engelsiz yaptırabilendir; büyüklükte eşi olmayandır. Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden münezzehtir. O, yaratan, yoktan var eden, şekil veren, en güzel isimler sadece kendisine ait olan Allah’tır. Göklerde ve yerde olanlar O’nun şânını yüceltmektedirler. O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde kâinattaki tesbihi, Nadîroğullarının sürgün edilmesini, bunun sebebini, kuşatmada yaşanan bazı olayları, onlardan elde edilen kazanımların dağıtımını, Muhacirler’i, Ensâr’ı ve sonra gelenlerin dualarını dile getirmektedir.

a) Evrensel Tesbîh ve İkiyüzlülüleri Sürgün

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde göklerde ve yerde bulunan her şeyin Allah’ı tesbih etmekte olduğunu ifade ettikten sonra, kitap ehlinden inkâr edenleri, ilk sürgünde yurtlarından çıkardığını, onların (yurtlarından, evlerinden) çıkacaklarını sanmadıklarını, kendilerinin de kalelerinin onları Allah’tan koruyacağını sandıklarını, Allah’ın onlara beklemedikleri yerden gelip yüreklerine korku düşürdüğünü, evlerini (yurtlarını) hem kendi elleriyle, hem de müminlerin elleriyle tahrip ettiklerini, bundan ibret alınması gerketiğini beyan etmektedir.

Ardından, “Eğer Allah onlara sürgünü yazmamış olsaydı, elbette onları dünyada (başka şekilde) cezalandıracaktı. Ahirette de onlar için ateş azabı vardır” buyruğuna yer verilmekte, bu uygulamanın, onların Yüce Allah’a ve Rasûlüne karşı gelmelerinden ötürü olduğu, her kim Allah’a karşı gelirse muhakkak ki Allah’ın azabının şiddetli olduğunu bilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

ı. Herşeyin Yüce Allah’ı Tesbihi

سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir). O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiili “tesbih eder, tesbih etmektedir”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şey”; وَمَا فِي الْاَرْضِ ve mâ fi’l-ardı ifadesi “ve yerde ne varsa”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbihe kodlandığıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَمَا فِي الْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih eder (yüceltir).” Yüce Allah mahlûkatın hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmekte, bunun hiçbir istisnasının bulunmadığını, kullandığı مَا mâ edatıyla ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da سَبَّحَ sebbeha geçmiş zaman fiili kalıbıyla başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinin yanında, Cum‘a ve Teğâbun’da olduğu gibi يُسَبِّحُ yüsebbihu geniş zaman fiil kalıbıyla başlayan sûreler de vardır. Ayrıca A‘lâ sûresi de aynı kökten olmak üzere سَبِّحِ sebbıh emriyle başlarken, İsra suresi de سبحان sübhâne kelimesiyle başlamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiilinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, tesbih işleminin bittiğini değil, bir sistem halinde devam ettiğini göstermektedir. Nitekim يُسَبِّحُ yüsebbühu kalıbındaki kullanımlar da bunun dellilidir.(1) Bu nedenle biz de âyetin tercümesini “tesbih etmektedir” şeklinde geniş zaman olarak tercih ettik.

Fiillerin geçmiş ve gelecek zaman kalıbında getirilmeleri, birinde sistemin başlangıcını, diğerinde ise sistemin devamını ortaya koymaktadır. “Tesbîh” konusunda Hadîd sûresinin ilk âyetinde ve Bakara 2/30’da gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacak, kısa hatırlatmalarla yetineceğiz.

Hadîd sûresinin başında geniş bir şekilde belirttiğimiz üzere, Yüce Allah sûrenin bu ilk âyetinde göklerde ve yerde her ne varsa hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmektedir. Burada kullanılan مَا mâ edatı canlı-cansız, şuurlu-şuursuz mahlûk olan her şeyi içermektedir. Durum böyle olunca, yaratılmış her bir mahlûkun tesbihe kodlandığını söyleyebiliriz.

Bu çerçevede hatırlanması gereken en önemli âyet İsrâ’ 17/44’tür: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).” Her iki âyette de verilmek istenen mesaj birbirini destekler ve tamamlar mahiyettedir.

2. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir; izzet de mutlak üstünlük ve yücelik de O’na aittir. Verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler ve mutlak anlamda isabet sahibidir.

Yegane üstün güç olması itibariyle tesbihe layık olan sadece O’dur; böyle bir hüküm vermiş olmasıyla da verdiği hükümlerinde hikmet sahibi olan da sadece Yüce Allah’tır. Başka varlıklar tesbihe layık olmadıkları gibi onların verdikleri hükümlerinde de hikmetli bir karar vermiş olmalarından söz edilemez.

ıı. Nadîroğullarının Medine’den Çıkarılışı

هُوَ الَّذ۪يٓ اَخْرَجَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِاَوَّلِ الْحَشْرِ مَا ظَنَنْتُمْ اَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّٰهِ فَاَتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِاَيْد۪يهِمْ وَاَيْدِي الْمُؤْمِن۪ينَ فَاعْتَبِرُوا يَآ اُو۬لِي الْاَبْصَارِ “Kitap ehlinden kâfir olanları, ilk sürgünde yurtlarından çıkartan O’dur. Siz onların (yurtlarından) çıkacaklarını sanmamıştınız. Onlar da kalelerinin kendilerini Allah’tan koruyacağını sanmışlardı. (Ancak) Allah onlara beklemedikleri yerden (azabıyla) geldi ve yüreklerine korku düşürdü. (Onlar) evlerini (yurtlarını) hem kendi elleriyle hem de müminlerin elleriyle tahrip ediyorlar(dı). Ey öngörü sahipleri! İbret alın!”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪يٓ اَخْرَجَ ellezî ahrace ifadesi “çıkarmış olan(dır), çıkaran(dır)”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “inkâr edenleri, inkar etmiş kişileri”; مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ min ehli’l-kitâbi ifadesi “kitap ehliden olan”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların evlerinden, yurtlarından”; لِاَوَّلِ الْحَشْرِ li evveli’l-haşri ifadesi “ilk toplanma için, ilk sürgün için”; مَا ظَنَنْتُمْ mâ zanentüm fiili “sizler sanmamıştınız, sanmıyordunuz”; اَنْ يَخْرُجُوا en yahrucû ifadesi “onların çıkmalarını, çakacaklarını”; وَظَنُّوا ve zannû fiili “ve onlar da (şöyle) sanmıştı”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; مَانِعَتُهُمْ mâni‘atühum tamlaması “onları koruyacaktır, onları koruyucudr”; حُصُونُهُمْ husûnuhum ifadesi “onların kaleleri”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; فَاَتٰيهُمُ fe etâhum ifadesi “onlara (azabıyla) gelmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ حَيْثُ min haysü ifadesi “(şu) şekilde ki”; لَمْ يَحْتَسِبُوا lem yahtesibû fiili “hiç hesap etmemişleri, hiç hesap edemedikleri (yerden)”; وَقَذَفَ ve kazefe fiili “ve bırakmıştı, atmıştı, koymuştu”; ف۪ي قُلُوبِهِمُ fî kulûbihim tamlaması “onların kalplerine”; الرُّعْبَ er-ru‘be kelimesi “korku”; يُخْرِبُونَ yuhribûne fiili “tahrip ediyorlar(dı)”; بُيُوتَهُمْ buyûtehum tamlaması “onlarn kendilerinin evlerini”; بِاَيْد۪يهِمْ bi eydîhim tamlaması “hem kendi elleriyle”; وَاَيْدِي الْمُؤْمِن۪ينَ ve eydi’l-mü’minîne ifadesi “ve hem de müminlerin elleriyle”; فَاعْتَبِرُوا fa‘tebirû emri “ibret alın”; يَآ اُو۬لِي الْاَبْصَارِ yâ uli’l-ebsâri hitabı ise “ey basiret sahipleri” demektir.

Burada antlaşmaları tek taraflı olarak bozan Yahudi Nadîroğullarının Medine’den sürgün edilmeleriyle bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪يٓ اَخْرَجَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ اَهْلِ الْكِتَابِ مِنْ دِيَارِهِمْ لِاَوَّلِ الْحَشْرِ “Kitap ehlinden kâfir olanları, ilk sürgünde yurtlarından çıkartan O’dur.” Yüce Allah bütün mahlukatın kendisini tesbih ettiğini, her şeyden üstün ve her hükmünde hikmet sahibi olduğunu beyan ettikten sonra, sûreye adını veren ve الْحَشْر el-haşr denen “Nadîroğullarının kalkışmaları sonucunda Medine’den sürgün edilmeleri”yle ilgili bilgi vermektedir. Hem bu âyeti hem de devam eden birkaç âyeti daha iyi anlayabilmek için olayın ne olduğu konusunda Râzî’nin verdiği bilgileri burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Nadîroğulları, Hz. Peygamber ile onun aleyhine de lehine de çatışmamak üzere anlaşma yapmıştı. Bedir savaşı olduğunda onlar, ‘Muhammed, Tevrat’ta galibiyetiyle nitelenen peygamberin tâ kendisidir’ demişlerdi. Müslümanlar Uhud’da hezimete uğrayınca da şüpheye düşüp anlaşmalarını bozmuşlardı. Derken Ka‘b b. Eşref, binitli kırk kişilik bir kafile ile Mekke’ye varmış ve Ka‘be’nin yanında Ebû Süfyan ile anlaşma yapmıştı.”

“Rasûlüllah da Muhammed b. Mesleme’ye emretmiş, sütkardeşi olan Ka‘b’ı tuzak kurup öldürmüştü. Sonra Ka‘b hurma lifinden ağzına gem vurulmuş bir eşek üzerinde Hz. Peygamber’in yanına getirilmişti. Hz. Peygamber de bölük bölük askerleriyle onların yanına varıp, onlara ‘Medine’den çıkın’ demişti. Buna karşılık onlar ‘ölüm bize buradan çıkmaktan daha hoş gelir’ demişler ve Müslümanlara savaş ilan etmişlerdi.”

“Yine rivayet edildiğine göre, onlar yol hazırlığı yapmak ve savaşa çıkmak için Hz. Peygamber’den on gün izin istemişlerdi. Münafıkların başı Abdullah b. Übeyy onlara ‘Sakın kalenizden çıkmayın. Eğer müslümanlar sizinle çarpışırlarsa bilin ki biz de sizinle beraberiz. Sizi yardımsız bırakmayız. Yemin olsun ki eğer çıkar giderseniz biz de sizinle çıkıp gideriz’ diye haber göndermişti. Bunun üzerine, geçitlerini muhkemleştirmişlerdi. Hz. Peygamber 21 gün onları kuşatma altına almıştı.”

“Yüce Allah onların kalplerine korku salıp bu Yahudiler de münafıkların yardımından ümitlerini kesince Hz. Peygamber’den barış talebinde bulunmuşlardı. Hz. Peygamber de, ancak her üç evin, diledikleri eşyaları seçip sadece bir deveye yüklemeleri şartı ile sürgüne gitmelerine razı olmuştu. Onlar, içlerinden iki ev halkı, yani Ebu’l-Hakîk ile Hayy (Huyey) b. Ahtab aileleri hariç, Şam bölgesine, o bölgedeki Erîka ve Ezri‘ât yöresine göçüp gitmişlerdi. Çünkü bu iki aile Hayber’e katılmıştı. Bir başka küçük grup da Hire’ye iltica etmişti.”(2)

İşte genel hatlarıyla bu şekilde ortaya konulmuş olan durumla ilgili olarak Yüce Allah kitap ehlinden kafirleri yurtlarından kendisinin çıkardığını bildirmekte, Enfâl 8/17’de belirtildiği gibi bütün zaferlerde kendisinin etkin olduğunu hatırlatmak istemekte, bu nedenle هُوَ الَّذ۪يٓ اَخْرَجَ “O çıkarmıştı” beyanına yer vermektedir.

Yüce Allah müslümanlar eğer üzerlerine düşen görev ve sorumlulukları yerine getirirlerse kendilerine yardım edeceğini, dolayısıyla zaferin de her zaman yakın olduğunu Saff 61/13’te beyan etmektedir. Nadîroğullarının dönekliği ve antlaşmayı bozup müşriklerle işbirliği yapmaları sonrasında hem kendilerinin hem de müttefiklerinin yüreklerine korku salarak zaferi adeta kendisi sağlamıştır. Zaten Âl-i İmrân 3/151 ve Enfâl 8/12’de inkâr edenlerin kalplerine korku salacağının haberini vermiştir.

Âyette geçen اَوَّلِ الْحَشْرِ evveli’l-haşri ifadesi “ilk toplanma” manasına gelmekte, Müslümanların bu Yahudilerin kalelerinin önünde toplanmalarını veya Medine’deki Nadîroğulları Yahudilerinin müslümanlara karşı toplanıp kalkışmalarını ifade etmektedir.

Bu olaya bir sonraki âyetteki الْجَلَآء el-celâ’ “sürgün” kelimesinin kullanımı nedeniyle “ilk sürgün” denmesinin(3) muhtemel sebepleri vardır.

Bu çerçevede İbn Abbas ve çoğunluk âlimlerin görüşüne göre, bu sürgün kitap ehlinin ilk sürgünüdür. Yani onlar, o zaman Arabistan yarımadasından ilk olarak sürgüne gönderilmişler ve Arabistan yarımadasından sürüp çıkarılmışlardı. Çünkü onlar, daha önceleri güç ve kudret sahibi bir toplum idiler.

Ayrıca bir başka gerekçe onların son sürülmelerinin Hz. Ömer’in kendilerini Hayber’den Şam’a sürüp çıkarmasıdır. “Toplanmanın ilki” ifadesi onların Hz. Peygamber’e karşı ilk kez toplanmalarını ifade etmesi manasındadır. Çünkü Hz. Peygamber onlarla ilk kez savaşmaya çıkmıştı.(4) Artık daha sonra yaşanacak olanlar da bu vesileyle hatırlatılmış olmaktadır.

2. مَا ظَنَنْتُمْ اَنْ يَخْرُجُوا وَظَنُّوٓا اَنَّهُمْ مَانِعَتُهُمْ حُصُونُهُمْ مِنَ اللّٰهِ “Siz onların (yurtlarından) çıkacaklarını sanmamıştınız. Onlar da kalelerinin kendilerini Allah’tan koruyacağını sanmışlardı.” Yüce Allah Medine’deki Nadîroğullarının muhtemelen güçlü olmaları nedeniyle müslümanların onların yurtlarını terk edebileceklerini, hiçbir direniş göstermeden oradan ayrılabileceklerini düşünmediklerini, ayrıca bu Yahudilerin de sığındıkları kalelerinin kendilerini Allah’ın gazabından koruyacağını sandıklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece burada geçen مَانِعَة mâni‘ah kelimesi “engelleyici, koruyucu, menedici” gibi manalar içermekte, aynı şekilde Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حُصُون husûn kelimesi de “kaleler”, “korunaklı yerler” manasına gelmekte, böylece söz konusu Yahudilerin sığındıkları mekânların kendilerini koruyacağını sandıkları manasını vermektedir.

“Kalelerinin kendilerini ‘Allah’tan koruyacağı” ifadesinde مِنَ اللّٰهِ minellâhi “Allah’tan” denmesi, Rasûlüllah için yüce bir şerefin ifadesine delalet etmektedir. Çünkü ayet, onların Rasûlüllah ile olan savaşlarının, bizzat Yüce Allah ile olan savaşları gibi olduğuna işaret etmektedir. Gerçekte karşılarında onlarla savaşacak ordu Hz. Peygamber’in ordusu olmasına rağmen “Allah’tan korunma” ifadesi bu manayı zorunlu kılmaktadır.

“Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olduğu”(5) gerçeği gibi, Yüce Allah’ın ve Elçisi’nin davetine icabeti emreden âyetteki tekil ifadenin de aslında ortaya koyduğu husus bu gerçektir. Rasûl, din alanında müstakil bir şahsiyet değil, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını uygulayan bir elçidir. Bu yüzden Rasûl’e itaat Yüce Allah’a itaattir; ona isyan da Yüce Allah’a isyandır.

3. فَاَتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا وَقَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ “(Ancak) Allah onlara beklemedikleri yerden (azabıyla) geldi ve yüreklerine korku düşürdü.” Yüce Allah kendilerine çok güvenen Yahudi Nadîroğullarının kuruntularını yerlebir ettiğini beyan etmek üzere hiç hesap etmedikleri yerden ve hiç tahmin edemeyecekleri bir şekilde onlara geldiğini yani azabının onlara eriştiğini, çünkü kalplerine korku saldığını bildirmektedir.

a)فَاَتٰيهُمُ اللّٰهُ مِنْ حَيْثُ لَمْ يَحْتَسِبُوا “(Ancak) Allah onlara beklemedikleri yerden (azabıyla) geldi.” Bu cümlede yer alan “Yüce Allah’ın gelmesi” ifadesi elbette mecazdır. Nitekim Nahl 16/26’da benzer bir ifade şu şekildedir: “Onlardan öncekiler de (peygamberlere) tuzak kurmuşlardı. Sonunda Allah da onların binalarını temellerinden sökmüş, üstlerindeki tavan da tepelerine çökmüştü. Bu azap onlara, farkedemedikleri bir yerden gelmişti.” Demek ki Yüce Allah’ın gelmesi aslında azabının gelmesidir.

Esasında Nahl 16/26. ayette hem “Allah’ın gelmesi” hem de “azabının gelmesi” zikredilerek ikisinin aynı şey olduğu ortaya konulmak istenmektedir. Bu nedenle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de maksat “Yüce Allah’ın fiilen gelmesi” değil, bir çeşit azap demek olan “kalplerine korku salmasıdır.” Bu ifadenin benzerleri Hûd 11/40, Nahl 16/1, 26 ve Fecr 89/22 gibi âyetlerde de söz konusudur.

b) وَقَذَفَ ف۪ي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ “Yüreklerine korku düşürdü.” Bu cümle, hemen öncesinde yer alan “Yüce Allah’ın gelmesi” ifadesini açıklamakta, maksadın inkârcıların kalplerine korku salmak olduğu işte bu cümle ile dile getirilmek istenmektedir. Yüce Allah müminleri desteklemek bakımından kâfirlerin kalplerine korku salacağını bildirmektedir ki en önemli moral kaynağı olan cümlelerden birisi de budur. Kur’ân’da beş kez(6) geçen الرُّعْب/رُعْب er-ru‘b/ru‘b kelimeleri “korku” manasına gelmektedir. Buna göre onların morallerinin çökmesi bu şekilde sağlanmış olacaktı.

4.يُخْرِبُونَ بُيُوتَهُمْ بِاَيْد۪يهِمْ وَاَيْدِي الْمُؤْمِن۪ينَ “(Öyle ki onlar) evlerini (yurtlarını) hem kendi elleriyle hem de müminlerin elleriyle tahrip ediyorlar(dı).” Yüce Allah kitap ehlinden olan Nadîroğullarının kalplerine korku salarak onların evlerini hem kendi elleriyle, hem de müminlerin elleriyle tahrip etmeye başladıklarını haber vermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يُخْرِبُونَ yuhribûne fiili “harap hale getirmek”, “tahrip etmek” demektir. Burada sözü edilen şey Nadîroğullarının Medine’yi terk ederken bir taraftan geriye müslümanlara hiçbir şey kalmaması için her şeyi tahrip etmeleri olabilir; hem de kapı, pencere, kap, çanak gibi yanlarında götürebilecekleri ne varsa onları da evleri tahrip ederek alıp götürmeleri olabilir.

“Evlerini, yurtlarını kendi elleriyle tahrip etmek” ifadesi Nadîroğlu Yahudilerinin yapıp ettiklerinin yani Medine’de müslümanlarla yaptıkları saldırmazlık antlaşmasını tek taraflı olarak bozmalarının bu sürgün akıbetini getirmesi manasına da gelebilir. İfadeye bu şekilde mana verilirse mecazi bir anlam da söz konusu edilebilir. Onlar yaptıklarıyla çıkacak sonuçlara sebep oldular, müminler de onların hak ettiği sonucu ortaya koymuş oldu.

5. فَاعْتَبِرُوا يَآ اُو۬لِي الْاَبْصَارِ “Ey öngörü sahipleri! İbret alın!” Yüce Allah risalet görevini yüklediği peygamberlere düşmanlık yapan, müminlere hayatı zindan etmeye çalışan, yaptıkları antlaşmaları tek taraflı olarak iptal edip düşmanlarla işbirliğine girenler, ne kadar güçlü olurlarsa olsunlar onların hiç hesap etmedikleri bir yerden ilahi tokatı yiyeceklerini, çünkü kalplerine korku saldığını bildirerek akıl sahiplerinin bundan ders ve ibret alması gerektiğini emretmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen فَاعْتَبِرُوا fa‘tebirû emri “ibret alın” manasına gelmektedir. Kur’ân’da üç kez(7) yer alan اُو۬لِي الْاَبْصَارِ uli(ü)’l-ebsâri ifadesi “basiret sahipleri” manasında “gerçeği bilmek isteyenler”, ulü’l-elbâb yani “sağduyu sahipleri” ve uli’n-nühâ yani “gerçeğin en uç noktalarını bilip yanlışlıklardan uzak durmayı başaranlar” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın verdiği bilgilerin bu anlamda insana basiret kazandıracağı, gerçekleri öğreteceği, akıllarını çalıştıracağı, meselelerin kabuğunda kalmayıp özüyle ilgilenmelerini sağlayacakları anlaşılmaktadır.

ııı. Sürgünün Sebebi

وَلَوْلَآ اَنْ كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ الْجَلَآءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ شَآقُّوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَآقِّ اللّٰهَ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah onlara (yaptıklarına karşılık ceza olarak) sürgünü yazmamış olsaydı, elbette onları dünyada (başka bir şekilde) cezalandıracaktı. Ahirette de onlar için ateş azabı vardır. Bu (uygulama), onların Allah’a ve Elçisine karşı gelmelerinden ötürüdür. Kim Allah’a karşı gelirse, şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.”

Buradaki وَلَوْلَآ اَنْ كَتَبَ ve levlâ en ketebe ifadesi “eğer yazmamış olsaydı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْجَلَآءَ el-celâe kelimesi “sürgünü”; لَعَذَّبَهُمْ le ‘azzebehum ifadesi “onlara elbette azap ederdi”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; عَذَابُ النَّارِ ‘azâbu’n-nâri tamlaması “ateş azabı”; ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şu(dur)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; شَآقُّوا şâkkû fiili “karşı gelmişlerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne de (karşı gelmiş idiler, sebep buydu)”; وَمَنْ يُشَآقِّ ve men yüşâkı ifadesi “her kim karşı gelirse, azgınlaşırsa”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah (şöyledir)”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada Nadîroğullarının sürgün edilmesi ve bunun nedeni gündeme getirilmektedir.

1.وَلَوْلَآ اَنْ كَتَبَ اللّٰهُ عَلَيْهِمُ الْجَلَآءَ لَعَذَّبَهُمْ فِي الدُّنْيَا وَلَهُمْ فِي الْاٰخِرَةِ عَذَابُ النَّارِ “Allah onlara (yaptıklarına karşılık ceza olarak) sürgünü yazmamış olsaydı, elbette onları dünyada (başka bir şekilde) cezalandıracaktı. Ahirette de onlar için ateş azabı vardır.” Yüce Allah Nadîroğullarının Medine’den sürülmelerinin aslında kendilerine yönelik bir lütuf olduğunu, çünkü eğer haklarında hüküm olarak “sürgün” kararını vermemiş olsaydı, onlara dünyada şiddeli bir şekilde azap edeceğini, âhirette ise ateş azabına atacağını haber vermektedir.

a) Âyette geçen اَنْ كَتَبَ اللّٰهُ en ketebellâhu ifadesi “Allah’ın yazması” yani “hüküm olarak belirlemesi”, “farz kılması” anlamına gelmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(8) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

Hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere Kur’ân’da 13 kez yer(9) alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Bunlardan sadece Hacc 22/4’te geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi “ona yazılmak”, “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen الْجَلَآء el-celâ’ sözcüğü ise “sürgün” manası vermektedir.(10)

b) Yüce Allah sözlerinden dönüp Mekke’deki müşriklerle işbirliği yapan Medineli Yahudi Nadîroğullarını sürgünle cezalandırmayı hüküm olarak belirlediğini, aksi takdirde çok daha ağır cezaların söz konusu olabileceğini bildirmektedir. Bu çerçevede dünya hayatında savaş, yaralanma, esaret, açlık, kıtlık, öldürülme vs çeşitli azaplara maruz bırakılmak, mahşerde ise ateş azabıyla buluşmak kaçınılmaz olacaktı.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ شَآقُّوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَآقِّ اللّٰهَ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Bu (uygulama), onların Allah’a ve Elçisine karşı gelmelerinden ötürüdür. Kim Allah’a karşı gelirse, şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.” Benzeri Bedir’de müşriklerin mağlubiyet sebebi ile Yüce Allah’ın müminlere yardımının gerekçesi bağlamında Enfâl 8/13’te de geçen bu âyeti iki başlıkta ele alacağız.

a)ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ شَآقُّوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Bu (uygulama), onların Allah’a ve Elçisine karşı gelmelerinden ötürüdür.” Yüce Allah inkârcılara karşı Müslümanlara verdiği desteğin ve Nadîroğlu Yahudilerinin Medine’den sürgün edilmelerinin asıl sebebini beyan etmek üzere onların Allah’a ve Elçisi’ne olan düşmanlıklarını dile getirmektedir. Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi kullanımı teknik olarak bir şeyin sebebini ortaya koyan bir ifadedir ve “bunun sebebi şu” manasını vermektedir.

Bu arada Enfâl 8/13 ve Muhammed 47/32’de de zikredilen شَآقُّوا şâkkû fiili de “düşmanlık yapmak”, “meydan okumak”, “kendini koparmış olmak”, “karşısında yer almak”, “karşıya konuşlanmak”, “karşı gelmek”, “zıt gitmek”, “karşı tarafa geçmek”, “müminlerin bulunduğu tarafın aksi tarafında bulunmak”(11) gibi anlamlar vermekte ve söz konusu yahudilerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne olan düşmanlıklarını ortaya koymaktadır.

Yüce Allah ve Rasûlü ile düşmanlık ilişkisinde olan, onlara meydan okuyan, kendilerini onların karşısına diken kişiler mutlak sûrette mağlup edilmeyi hak etmiş oldukları için kendilerine Bedir’de olduğu gibi bu sürgünde de büyük bir mağlubiyet yaşatılmıştır.

b) وَمَنْ يُشَآقِّ اللّٰهَ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Kim Allah’a karşı gelirse, şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.” Bu ifadenin bir benzeri ilk cümlede olduğu gibi Enfâl 8/13’te de geçmektedir. Âyette geçen يُشَآقِّ yüşâkkı fiilinin aslı yüşakıkı şeklindedir; okunuş gereği bazen bu türden şeddelemeler yapılmaktadır. Şeddeli olabilediği gibi Enfâl 8/13’te de olduğu gibi yüşakıkı şeklinde şeddesiz, yani harfler ayrı ayrı da okunabilmektedir.

Yüce Allah kendisine ve elçisine meydan okuyan, düşmanlık yapan kişilere şiddetli bir azap uygulayacağını haber vermekte, azabının çok çetin ve çok şiddetli olduğunu bildirmektedir.

Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle ise benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde yer almaktadır.(12) Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın dünya hayatında verdiği emirleri çeşitli bahanelerle erteleyenler, öteleyenler veya reddedenler bilmelidirler ki bu tavrın karşılığı çok ağır olacak, mahşerde ilahi azabın en şiddetlisi böylelerine uygulanacaktır.

b) Kuşatma ve Kazanımların Dağıtımı

Yüce Allah, sûrenin 5-7. âyetlerinde kuşatma esnasında hurma ağaçlarının kesilmesinin de kökleri üzerine bırakılmasının da Allah’ın izniyle gerçekleştiğini, böylece yoldan çıkanların rezil edilmesinin hedeflendiğini, Allah’ın, onların mallarından sorumluluğunu Elçisine verdiği şeyler için Müslümanların at ve deve koşturmadığını, Allah’ın, peygamberlerini dilediği kimselere karşı üstün kılacağını ifade etmektedir.

Ardından, elde edilen kazanımların dağıtımı için hususlar belirtilmektedir: “Allah’ın, (fethedilen) ülkeler halkından (sorumluluğunu) Rasûlüne verdiği şeyler (kazanımlar), o (mallar), içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir devlet olmasın diye Allah, Peygamber, yakınları, yetimler, yoksullar ve yolda kalmışlar içindir. Rasûl size ne verdiyse onu alın; size neyi yasakladıysa on(u istemek)ten de kaçının. Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun. Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.”

ı. Hurma Ağaçlarına Yapılan Muamele

مَا قَطَعْتُمْ مِنْ ل۪ينَةٍ اَوْ تَرَكْتُمُوهَا قَآئِمَةً عَلٰىٓ اُصُولِهَا فَبِاِذْنِ اللّٰهِ وَلِيُخْزِيَ الْفَاسِق۪ينَ “Hurma ağaçlarından herhangi birini kesmeniz veya kökleri üzerinde ayakta bırakmanız hep Allah’ın izniyledir. Sonunda (Allah) yoldan çıkanları rezil eder.”

Âyetteki مَا قَطَعْتُمْ mâ kata‘tüm fiili “kestiğiniz (şeyler)”; مِنْ ل۪ينَةٍ min lînetin kelimesi “herhangi bir hurma ağacı türünden”; اَوْ تَرَكْتُمُوهَا ev teraktümûhâ ifadesi “veya kendilerini bıraktığınız”; قَآئِمَةً kâimeten sözcüğü “ayakta”; عَلٰىٓ اُصُولِهَا ‘alâ usûlihâ ifadesi “onların kökleri üzerine”; فَبِاِذْنِ اللّٰهِ fe biiznillâhi ifadesi “(bu durum) Allah’ın izniyle(dir)”; وَلِيُخْزِيَ ve li yuhzüye fiili “ve (ayrıca) rezil etmesi için(dir)”; الْفَاسِق۪ينَ el-fâsikîne sözcüğü ise “yoldan çıkanları” demektir.

Burada Nadîroğulları kuşatmasında hurma ağacı kesilip kesilmemesinin Yüce Allah’ın izniyle oluşu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Nadîroğullarının Medine’den sürgün edilmeleriyle ilgili durumu ve bunun gerekçesini beyan ettikten sonra, Yahudi olan bu kişiler kuşatılırken onlara ait hurma ağaçlarının kesilmesinin de kökler üzerinde bırakılmasının da Allah’ın izni yani buyruğu ile gerçekleştiğini, asıl sebebin yoldan çıkan bu Yahudilerin rezil edilmesi olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ل۪ينَة lîneh kelimesi acve haricindeki “hurma ağacı”,(13) اُصُول usûl sözcüğü ise “kökler” manasına gelmekte, hurmaların kesilip kesilmemesi meselesinin Müslümanların kararıyla değil de Yüce Allah’ın buyruğuyla gerçekleştiği ortaya konulmuş olmaktadır. Bir kuşatmada hurma ağaçlarının kesilmesi elbette bir tahrip değil, muhtemelen kuşatmanın sağlıklı yürütülmesi amacına yönelik olarak yani bir strateji olarak okunması gerekmektedir.

Esasında benzer şartlarda düşmanın beslendiği kaynakları yok etmekte herhangi bir sakınca ve anlaşılmaz nokta da yoktur. Nitekim bu tavır, onların silah fabrikalarını tahriple eşdeğer görülmelidir. Bu nedenle, neyin, ne kadar kesileceği kararını Yüce Allah vermiştir. Zira bu türden çok büyük zorunluluklar haricinde tarım ürünlerine, ağaçlara veya şahıs mülkiyetlerine zarar vermenin Hz. Peygamber tarafından yasaklandığı bilinmektedir.

Burada anlaşılıyor ki büyük bir mazeret söz konusu olduğu için Yüce Allah böyle bir izin vermiş, kesilmesi gerekenler kesilmişken, kökleri üzere bırakılması gerekenler de bulundukları o hal üzere terk edilmiş, kendilerine zarar verilmemiştir. Yüce Allah’ın izin vermediği durumlarda savaşta bile ağaç kesilmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır diyebiliriz.

Bu arada âyetin sonunda yer alan “fasıkların rezil rüsva edilmesi” ifadesi de savaş veya kuşatma ortamında düşmanın beslendiği kaynakların kullanılamaz hale getirilmesi, böylece güçlerinin kırılması gerektiği de bir mazeret olarak özellikle hatırlanmalıdır.

Bazı kaynaklarda o gün Müslümanların kestiği hurma ağaçlarının sayısının iki veya altı tane olduğu da ifade edilmektedir. Anlaşılan o ki bir tabiat facıası boyutunda değil, çok stratejik olan yerde ulaşımı engelleyen konumdaki birkaç ağaç yine de Yüce Allah’ın izniyle kesilmiş, geri kalanlar kökleri üzerinde bırakılmıştır. Bu beyan, bize hayatı Yüce Allah bilinciyle yaşamamız gerektiğini gösteren çok önemli bir eğitim ve öğretim unsuru olarak görülmelidir.

ıı. Kazanımların Rasûlüllâh’ın Kontrolüne Verilmesi

وَمَآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ مِنْهُمْ فَمَآ اَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah’ın, onlardan (mallardan sorumluluğunu Elçisine) verdiği şeyler (fey’ler) için siz at ve deve koşturmamıştınız. Fakat Allah elçilerini dilediği kişilere üstün kılar. Allah her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki وَمَآ اَفَآءَ ve mâ efâe ifadesi “ve ganimet olarak verdiği şeyler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلٰى رَسُولِه۪ ‘alâ rasûlihî ifadesi “O’nun Elçisi’ne”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَمَآ اَوْجَفْتُمْ fe mâ evceftüm fiili “sürmemiştiniz”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “on(lar)ın üzerine”; مِنْ خَيْلٍ min haylin kelimesi “herhangi bir at”; وَلَا رِكَابٍ ve lâ rikâbin sözcüğü “herhangi bir binek (deve de sürmemiştiniz), binek (üzerinde değildiniz)”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak, ve lakin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah”; يُسَلِّطُ yüsellitu fiili “(üzerine) salmaktadır, salar, üstün kılar”; رُسُلَهُ rusülehû ifadesi “O’nun elçilerini”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dilediği kişilere, layık gördüklerine”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada fey’ denen kazanımların Hz. Peygamber’in kontolüne verildiği, başkalarının bunda herhangi bir hakkının bulunmadığı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ مِنْهُمْ فَمَآ اَوْجَفْتُمْ عَلَيْهِ مِنْ خَيْلٍ وَلَا رِكَابٍ “Allah’ın, onlardan (mallardan sorumluluğunu Elçisine) verdiği şeyler (fey’ler) için siz at ve deve koşturmamıştınız.” Yüce Allah Nadîroğullarının kuşatılmasının ardından Medine’yi terk etmelerinden sonra, Hz. Peygamber’e fey’ olarak verdiği şeylerde müslümanların at ve deve kullanmadıklarını beyan etmekte, böylece Enfâl 8/1 ve 41’de ele aldığı savaşla elde edilen ganimetlerinden farklı olarak savaşsız kazanılan bu türden savaşsız getiriler üzerinde ganimet beklentisinde bulunmamaları gerektiği mesajını vermek istemektedir.

Ahzâb 33/50 ve Haşr 59/8’de de geçen fey’ kavramı, savaş sonrası elde edilen “ganimet”in aksine, savaşsız bir şekilde yani düşmanla savaş başlamadan önce onların teslim olmaları neticesinde onlardan elde edilen kazançlar demektir. İşte Nadîroğullarıyla ilgili olarak da bunlar yaşandığı yani savaş yapılmadan Medine’yi terk ettikleri için onlardan alınanlar “ganimet” olarak değil de “fey’” olarak isimlendirilmekte ve hepsinin Rasûlüllâh’a bırakıldığı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da sadece burada kullanılan اَوْجَفْتُمْ evceftüm fiili “sürmek”, “mahmuzlamak”, “sevk etmek”, “hızlı yürütmek”(14) gibi anlamlar içermekte, dört kez(15) zikredilen خَيْل hayl/el-hayl kelimesi “at”, Kur’ân’da sadece burada geçen رِكَاب rikâb sözcüğü ise “deve”, “binek” gibi anlamlar vermektedir. Anlaşılıyor ki Nadîroğullarıyla ilgili olarak yaşanan şey, sadece bir kuşatmadan ibaretti ve hiçbir şekilde bilinen manada herhangi bir savaş yaşanmamıştı. Bunun yerine nelerin olduğu ise âyetin devam eden kısmında şu şekilde dile getirilmektedir:

2. وَلٰكِنَّ اللّٰهَ يُسَلِّطُ رُسُلَهُ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Fakat Allah elçilerini dilediği kişilere üstün kılar. Allah her şeye gücü yetendir.” Yüce Allah Nadîroğulları olayında kendisinin elçilerini dilediği insanlara musallat edeceğini, çünkü her şeye gücünün yettiğini beyan etmektedir.

Nisâ’ 4/90’da selleta kalıbında, burada ise يُسَلِّطُ yüsellitu kalıbında kullanılan fiil “(üzerine) salmak”, “üstün kılmak”, “sevk etmek”, “musallat etmek” gibi anlamlara gelmekte, böylece Yüce Allah’ın elçilerini dilediği yani layık gördüğü, hak eden azgın, dönek vs. kişilere üstün kılacağı mesajını vermektedir.

Âyette geçen رُسُل rusül kelimesi “elçiler” manasına gelmekte ve Yüce Allah’ın genelde bütün peygamberlerle ilgili olan uygulması dile getirilmektedir. Buradan hareketle, son elçi olan Hz. Peygamber’in de Nadîroğullarının üzerine sevk edilip onlara üstün getirildiği ifade edilmiş olmaktadır.

Bu “elçiler”in bilinen anlamda “peygamberler” değil de Yüce Allah’ın “orduları” manasında “melekler” olma ihtimali de elbette vardır ve Allah Teâlâ meleklerden ordularını dilediği kişilerin üzerine gönderebileceği gibi çeşitli âyetlerde dile getirdiği üzere kâfirlere korku salması da bu çerçevede hatırlanabilir.

Âyetin sonunda yer alan وَاللّٰهُ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Allah’ın her şeye gücünün yettiği” ifadesi, hem özelde savaşlı veya savaşsız müdahaleleri hem de diğer bütün alanlardaki eşsiz ve erişilmez kudretini içermektedir. Mutlak gücü ve otoriteyi elinde bulunduran kudretin sahibi Yüce Allah olduğu için O’nun dediğini yapanların da her zaman üstün geleceğine dair bu âyette dolaylı mesajların bulunduğu söylenebilir.

ııı. Fey’ Denen Kazanımların Dağıtımı

مَآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى فَلِلّٰهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْاَغْنِيَآءِ مِنْكُمْ وَمَآ اٰتٰيكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهٰيكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah’ın (fethedilen) şehirler(in) halkından (sorumluluğunu) Elçisine verdiği şeyler, içinizden sadece zenginler arasında (dolaşan) bir devlet olmasın diye Allah, Elçi, yakınlık sahibi (olanlar), yetimler, yoksullar ve yolcu(lar) içindir. Elçi size (fey’ ve ganimetten) ne verdiyse onu alın; size neyi yasakladıysa ondan da kaçının! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.”

Âyetteki مَآ اَفَآءَ mâ efâe ifadesi “ganimet olarak verdiği şeyler”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلٰى رَسُولِه۪ ‘alâ rasûlihî ifadesi “O’nun Elçisi’ne”; مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى min ehli’l-kurâ ifadesi “şehir halkından”; فَلِلّٰهِ fe lillâhi ifadesi “Allah’a aittir, Allah için(dir)”; وَلِلرَّسُولِ ve li’r-rasûli ifadesi “ve Rasûl için(dir)”;وَلِذِي الْقُرْبٰى ve li zi’l-kurbâ ifadesi “ve yakınlar için(dir)”; وَالْيَتَامٰى ve’l-yetâmâ kelimesi “ve yetimler (içindir)”; وَالْمَسَاك۪ينِ ve’l-mesâkîni sözcüğü “ve yoksullar (içindir)”; وَابْنِ السَّب۪يلِ ve’bni’s-sebîli ifadesi “ve yolun çocukları, yolda kalmışlar (içindir)”; كَيْ لَا يَكُونَ key lâ yekûne ifadesi “olmaması için, olmasın diye”; دُولَةً dûleten kelimesi “dolaşan şey”; بَيْنَ الْاَغْنِيَآءِ beyne’l-ağniyâi ifadesi “zenginler arasında”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”; وَمَآ اٰتٰيكُمُ ve mâ âtâküm ifadesi “size verdiği şey var ya”; الرَّسُولُ er-rasûlü kelimesi “Rasûl(ün), Elçi(nin)”; فَخُذُوهُ fe huzûhu emri “onu alın”; وَمَا نَهٰيكُمْ ve mâ nehâküm ifadesi “ve sizi menettiği şeyi”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “kendisinden”; فَانْتَهُوا fentehû emri “(ondan) sakının”;وَاتَّقُوا vettekû emri “takvalı (duyarlı olun)”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada fey’ denen kazanımların nasıl dağıtılacağı, Rasûl’e itaatin gerekliliği ve sorumlu davranmakla ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.مَآ اَفَآءَ اللّٰهُ عَلٰى رَسُولِه۪ مِنْ اَهْلِ الْقُرٰى فَلِلّٰهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ “Allah’ın (fethedilen) şehirler(in) halkından (sorumluluğunu) Elçisine verdiği şeyler, Allah, Elçi, yakınlık sahibi (olanlar), yetimler, yoksullar ve yolcu(lar) içindir.” Yüce Allah Elçisi’nin sorumluluğuna fey’ olarak verdiği kazanımların اَهْلِ الْقُرٰى ehlu’l-kurâ’dan yani “şehir, belde halkı”ndan alındığını bildirmekte, böylece benzer kazanımların değerlendirilmesinde çok önemli bir ilke belirlemekte, elde edilenlerin çarçur edilmeyip, kimlere dağıtılması gerektiğine dair bir ölçü koymuş olmaktadır.

a) Yüce Allah, Enfâl 8/1’de “ganimetlerin Allah’a ve Rasûlü’ne ait olduğunu” ifade ettikten sonra, Enfâl 8/41’de bunun açılımı yapılarak ganimetlerin dağıtımıyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Eğer Allah’a ve hak ile bâtılın ayrıldığı gün, (yani) iki ordunun birbiri ile karşılaştığı gün (Bedir Savaşı’nda) kulumuza indirdiğimize inanmışsanız, bilin ki, ganimet olarak aldığınız herhangi bir şeyin beşte biri Allah’a, Rasûl(ün)e, yakınkara, yetimlere, yoksullara ve yolcu(lar)a aittir. Allah her şeye kadirdir.” Ganimetlerin beşte birinin verileceği kişiler bu defa fey’in tamamının dağıtılacağı kişiler olarak belirlenmektedir.

Ganimetlerle ilgili dağıtımdan söz edilirken Yüce Allah için olan kısmın kamuya aidiyetinde hiçbir şüphe olamaz. Rasûlullah için olanda da aynı şekilde onun rasûl “elçi” oluşu zikredilmekte, nebî sıfatının yerine bu sıfatın kullanılması onun da aldığı payı risâlet hizmetlerinde kullanması gerektiği gibi bir mana akla getirmektedir. Bugünlerde ise bu türden kazanımların devleti yönetenlerin kontrolünde İslam davası için harcanması gerektiği anlaşılmaktadır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) “Ganimetler”in dağıtımında da zikredildiği gibi, fey’ denen kazanımların dağıtımı hakkında da âyette Yüce Allah ve Rasûlullah’la birlikte dile getirilen dört grupla ilgili olarak bazı hatırlatmalarda bulunmak gerekmektedir. Bu kavramlar hakkında Bakara 2/177’de ve Enfâl 8/41’de geniş değerlendirmeler yapmıştık. Önemine binaen burada da kısa hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

ı. Âyette kendilerine fey’den pay verilmesi gerekenlerin “birincisi” ذِي الْقُرْبٰى zi’l-kurbâ “yakınlar” şeklinde belirlenmektedir. Burada geçen ذِي الْقُرْبٰى zi’l-kurbâ ifadesinden maksadın birinci derece “yakınlar”dan başlamak üzere “yakınlar, akraba” olduğu söylenebilir. Kur’ân’da 17 kez(16) geçen bu ifade çeşitli âyetlerde ve genellikle ekonomik yükümlülüklerin yerine getirilmesi bağlamında geçmektedir. Benzer bir mana vermekte olan ulu’l-kurbâ ifadesi de Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(17) zikredilmektedir.

ıı. Âyette sözü edilenlerin “ikincisi” الْيَتَامٰى el-yetâmâ “yetimler” şeklinde belirlenmektedir. Yetimlerle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(18) el-yetîm(19) ve yetîmeyni(20) kelimeleri tekildir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(21) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Mekke’de henüz devlet olmadığı için yetimlerle teker teker ilgilenilmesi gerektiğini öğretmek, Medine’de ise artık kurumsal anlamda onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

ııı. Âyette sözü edilenlerin “üçüncüsü” الْمَسَاك۪ين el-mesâkîn “yoksullar” şeklinde belirlenmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/ الْمِسْك۪ينmiskîn/el-miskîn(22) kelimeleri “yoksul” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksul(lar)”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişi” demektir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi söz konusu kelimenin çoğul olarak مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ينmesâkîn/el-mesâkîn(23) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, مِسْك۪ين miskîn kelimesinin kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

ıv. Âyette ganimetten yardım alacağı belirtilenlerin “dördüncüsü” “yolun oğlu” manasındaki ابْنَ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîl ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu tamlama Kur’ân’da sekiz kez(24) geçmektedir. Bu ifade geçtiği her yerde ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir.

Bu kavramın kapsamında güncel olması itibariyle sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının bulunduğunu söylemek âyetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’ân hayata dair temel değerleri ele alıyorken onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir.

Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’ân’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

c) Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu âyette hem de diğer âyetlerde sıklıkla geçen “yakınlar”, “fakirler”, “yoksullar”, “yetimler”, “yolda kalmışlar”, “esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır.

Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları unutulmamalıdır ve kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Bu genel durum göz önüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekâtın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların yeniden ve Kur’ân çizgisinde gözden geçirilmesi gerekmektedir.

2. كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْاَغْنِيَآءِ مِنْكُمْ “(Böylece o mallar), içinizden yalnız zenginler arasında dolaşan bir devlet olmasın diye.” Yüce Allah fey’ denen kazanımların tamamının verilmesi gerekenleri öncelikle teker teker saydıktan sonra, bu defa neden böyle bir dağıtım yaptığını açıklamakta, gerekçesini bu cümlede dile getirerek “fey’ denen kazanımların toplumun zenginleri arasında dolaşan bir bedele dönüşmemesi” şeklinde bir açıklama yapmıştır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen دُولَة dûleten kelimesi “mal olarak elden ele dolaşan şeyin adı”dır. Aynı kökten gelen devleh “devlet” ise, intikal eden halin adıdır. Buna göre ayetin manası, “Hakkı, fakirlere verilmek olan fey’i zenginlerin eline düşüp de onlar arasında dolaşan bir şey olmasın diye...” şeklindedir.

İslam’ın mala, servete bakışını özetleyen bu cümlede Yüce Allah fakir fukaranın gözetilmesini, durumlarının dikkate alınmasını, onları kendi hallerine terk etmemek gerektiğini, işleyen ekonominin bir parçası haline gelmelerini sağlamayı, hayatın sadece zenginlerin hakkı değil, aynı zamanda fakirlerin de hakkı olduğu gerçeğini haykırmamız gerektiğini Hz. Peygamber zamanındaki bir örnekle öncelikle bizim dikkatlerimize, ardından bütün insanlığın bilgisine sunmaktadır.

Zaten zengin olanların zenginliğine yeniden katkı vermek yerine, fakir olanların ellerinden tutulması, üstelik bunun Yüce Allah’ın bir emri halinde dini bir zorunluluk olarak uygulamak gerektiği öğretilerek, fakirlerin bizzat devlet tarafından gözetilerek fakirlere büyük bir moral kazandırılması da sağlanmış olacaktır.

İçerisinde yaşanılan toplum değerleri, durumu sıkıntıda olanların kendi başlarına terk edilmeyip gözetildikleri, ellerinden tutulduğu bilgisi ve uygulaması yaygınlaştığında işte o toplumun zengin-fakir ayırımı zaman içinde kaldırılmakta, zenginlerin mal ve servetlerine fakirlerin gözünün akması engellenmiş olmaktadır.

Esasında müellefe-i kulûb denilen ve kalpleri İslâm’a henüz kazandırılmış olanlara zekâttan pay verilmesinin temel gerekçesi de bu olmalıdır; yani onların da yeni girdikleri bu dinin mensupları tarafından gözetildiği huzuru kendilerine kazandırılmış olmaktadır. Çünkü en büyük kayıp sahipsizlik duygusudur. İslam ise insanlara sahipsiz olmadıklarını öğreten, herkesi birbirinden sorumlu bir hale getiren, herkesi birbirinin kimsesi oldukları bilinciyle donatmayı amaçlayan bir dindir.

İslâm’a göre her koyun kendi bacağından asılmamakta, birbirisiz bir hayatın söz konusu olmadığı bilinci şu şekilde verilmek istenmektedir: “Ben herkesten, herkes de benden sorumludur.” Tevbe 9/71’de mümin erkeklerin ve kadınların birbirlerinin dostu olduğu beyanının ardından dile getirilen emr-i bi’l-ma‘rûf ve nehy-i ‘ani’l-münker denen “iyiliği emredip kötülükten menetme” kurumununun öğretmek istediği de infak, sadaka ve zekat buyruklarının dinde yer almasının sebebi de bundan başka bir şey değildir.

İslam dini zengin seven, zenginleri önemseyen, önceleyen ve hayatı sadece zenginlere tahsis eden bir din değildir. Aksine zenginlerin mallarında fakirlerin de hakkının bulunduğunu beyan ederek aradaki makasın açılmasını ve nihayet bir uçuruma dönüşmesini engellemek üzere tedbirler üreten bir dindir. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de fey’ denen kazanımların dağıtımı uygulaması bunun apaçık bir göstergesidir.

Mal ve servet birer emanettir; çünkü insanlar birbirlerine emanettir. Birbirini gözetmeyen insanların yaşadığı toplumda paylaşımdan, huzurdan, saadetten, adaletten, kardeşlikten, insanlıktan, dindaşlıktan söz edilemez. Bu yüzden, Kur’ân’ın genel anlamda ekonomiye, mala ve serveye olumlu ve sorumluluk içerikli bakışı bir tarafa, sadece bu âyetindeki mesaj bile tek başına konunun önemini ve Kur’ân’ın insanca bir hayat projesini öncelediğini ortaya koymaya yetmektedir.

3. وَمَآ اٰتٰيكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهٰيكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا “Elçi size (fey’ ve ganimetten) ne verdiyse onu alın; size neyi yasakladıysa ondan da kaçının!” Yüce Allah fey’ denen kazanımların dağıtımı konusunda müslümanları bilinçlendirmeye devam etmekte, Hz. Peygamber’in bu türden elde edilen kazanımları dağıtımında uyguladığı şeyin aslında Yüce Allah’ın buyruğu olduğunu unutmadan ona teslimiyet gösterilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Rasûlüllah (as) fey’ denen kazanımlardan pay olarak her neyi vermişse onu almalarını, vermeyip yasakladığı veya menettiği şeyleri istemekten de kesinlikle kaçınmaları gerektiğini evrensel bir buyruk olarak beyan etmektedir.

Âyetin indirildiği dönemde bu işi Hz. Peygamber üzerinden şekillendiren bu âyette verilmek istenen evrensel mesaj ise sonraki dönemlerde bunu uygulama görevinin devletin başındakilere verildiğini bildirmektir. O gün nasıl ki bir keyfilik yapılmasına izin verilmediyse, bugün de sonrasında da kamu malı demek olan bu tür ekonomik içerikli dağıtımlarda kesinlikle keyfilik yapılamayacağı hükme bağlanmış olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilmek istenen mesaj, fey’ denen kazanımların dağıtımıyla ilgili özel bir hükümdür. Ancak bunu bağlamından kopartarak Hz. Peygamber’in her alanla ilgili söylediği dünyevî her şeyi kapsayacak şekilde yorumlamak doğru değildir. Hz. Peygamber’in Yüce Allah’tan alıp ümmete ilettiği bütün prensipler, bilgiler, öğretiler ümmete aktarılmıştır ve bunları kabul etmek iman gereğidir.

Bu nedenledir ki fey’ denen kazanımların dağıtımıyla ilgili âyette de sorumluluğun Hz. Peygamber’e verildiği beyan edilirken onun rasûl oluşu özellikle dile getirilmiştir ki maksat onun da keyfi bir uygulama yapamayacağını, Yüce Allah’ın yaptığı dağıtımı uygulamakla yükümlü olduğunu bildirmektir.

Hz. Peygamber’in risalet görevi gereği Yüce Allah’tan aldığı her şey ümmete aktarılarak din diye uygulanmıştır ki bu esasların tamamı Kur’ân’da yer almaktadır. Bunun dışında yani peygamberliğinin ötesinde bir baba, eş, şehirli, komutan, devlet başkanı vs. olarak söylediği şeyler din değildir; zira bu konularda zaman zaman hata yaptığı da bilinmektedir. Buradan hareketle, rasûl olan Hz. Muhammed’in Yüce Allah’tan alıp ümmete tebliğ ettiği her şey kabül edilerek uygulanmak zorundadır. Bu konudaki en küçük bir tereddüt Bakara 2/85 ve Nisâ’ 4/150-151 gereği dini kaybetmektir.

Âl-i İmrân 3/31 ve A‘râf 7/158’de Hz. Peygamber’e tâbi olmak emredildiği gibi, Ahzâb 33/21’de de Yüce Allah’a ve âhiret gününe iman edip Allah’ı çokça zikredenler için Allah’ın Rasûlü’nde çok güzel bir örneklik bulunduğu beyan edilmektedir. Esasında rivayetlere yaklaşımımızda takip etmemiz gereken nokta rivayetin Kur’ân’a uygunluğu veya aykırlığıdır.

Kur’ân’a uygun olanlar senet de sahih ise doğrudur, Hz. Peygamber’e aittir. Eğer Kur’ân’a aykırı iseler senetleri nasıl olursa olsun, hangi kitapta nakledilmiş olurlarsa olsunlar bunlar Hz. Peygamber’e ait olamazlar. Çünkü Hz. Peygamber din adına asla ve asla Kur’ân’a aykırı konuşmaz; onun Kur’ân’dan beslenerek söylediği ve hikmet dediğimiz sözlerin ve uygulamaların Kur’ân’a aykırı olması düşünülemez.

Rivayetler Kur’ân’a aykırı iseler onları kabul etmek doğru değildir. Fakat içerisinde vahye aykırı olanlar bulunduğu için “Kur’ân’a arz” dediğimiz “vahyin hakemliğine başvurma” şeklindeki ölçüyü uygulayarak onları ayıklamak yerine, toptancı bir mantık ortaya koyarak süpürüp atmak da kesinlikle doğru değildir.

Kur’ân’ın hakemliğine, onun onayına başvurmadan süpürüp almak nasıl yanlış ise aynı şekilde süpürüp atmak da çok büyük bir hatadır. Çünkü dinin teorisi Kur’ân’dır; pratik uygulamaların nasıl olacağı şeklindeki örnek de Hz. Peygamber’dir. Peygambersiz bir din anlayışı geliştirmek ise dinsizlikten başka bir şey değildir.

Anlaşılıyor ki önümüzde Kur’ân dışında bulunan kitaplarda Hz. Peygamber’e nispet edilen şeylerin kabulü noktasında belirleyici unsur sadece Kur’ân’dır. Rivayetler kim tarafından aktarılmış ve hangi kitapta yer almış olursa olsun, Kur’ân’a aykırı iseler onları Hz. Peygamber’in söylemiş olması ihtimal dışıdır. Buradan hareketle, Kur’ân dışı her bir söylemin Kur’ân’ın onayına muhtaç olduğunu özellikle dile getirmek gerekmektedir. Aksi davranışlar zaten sıkıntılı olan ümmetin daha da dağılmasına neden olacaktır.

4.وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.” Yüce Allah fey’ dağıtımı konusunda ilkelerini beyan ettikten sonra, özelde bu konuda, genelde bütün ilahi buyrukları uygulamada müminlerin takvalı yani sorumluluğunun bilincinde ve duyarlı bir şekilde davranması gerektiğini bildirmekte, aksi takdirde azabının şiddetli olduğunun bilinmesini istemektedir.

Yüce Allah’a karşı muttaki olmak, O’nun prensiplerine karşı duyarlı olmayı, sorumluluğunu bilip ona göre sorumlu davranmayı, kısaca ilahi emir ve yasaklar konusunda azami dikkati göstermede arzu edilen duyarlılığı göstermeyi gerektirmektedir. Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu daha önce yorumladığımız Haşr 59/4’de ele aldığımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

c) Muhacirler, Ensâr ve Sonrakiler

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde savaşsız elde edilen kazanımların dağıtımının yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılmış olan, Allah’tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah’ın dinine ve Elçisi’ne yardım eden muhacir fakirlere olacağını, çünkü bu kişilerin sâdık insanlar olduğunu bildirmektedir.

Ardından, söz Ensâr’a getirilerek şöyle buyrulmaktadır: “Daha önceden (Medine’yi) yurt edinmiş ve gönüllerine imanı yerleştirmiş olan kimseler (Ensâr), kendilerine hicret edenleri severler; onlara verilenlerden dolayı gönüllerinde bir ihtiyaç (eğilimi) hissetmezler. Kendileri zaruret içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim(ler) nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtuluşa erenlerin ta kendileridir.”

Daha sonra, bunların peşinden gelenlerin şu evrensel duası ve niyazı bütün ümmete öğretilmek istenmektedir: “Bunların arkasından gelenler şöyle dua ederler: Ey Rabbimiz! Bizi ve bizden önce gelip geçmiş imanlı kardeşlerimizi bağışla; kalplerimizde iman edenlere karşı hiçbir kin bırakma! Ey Rabbimiz! Muhakkak ki sen çok şefkatlisin; çok merhametlisin!”

ı. Fey’e Layık Olan Muhâcirler

لِلْفُقَرَآءِ الْمُهَاجِر۪ينَ الَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَاَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ “(Bu ganimet malları), yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılmış olan, Allah’tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah’(ın dinin)e ve Elçisine yardım eden muhacir fakirlerindir. İşte doğru olanlar sadece bunlardır.”

Âyetteki لِلْفُقَرَآءِ li’l-fukarâi ifadesi “fakirler için(dir)”; الْمُهَاجِر۪ينَ el-muhâcirîne kelimesi “hicret edenler”; الَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا ellezîne uhricû ifadesi “çıkartılmış olanlar”; مِنْ دِيَارِهِمْ min diyârihim ifadesi “onların evlerinden, yurtlarından”; وَاَمْوَالِهِمْ ve emvâlihim ifadesi “ve onların mallarından”; يَبْتَغُونَ yebteğûne fiili “isterler, dilerler”; فَضْلًا fadlen kelimesi “bir ikram, bir lütuf olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرِضْوَانًا ve rıdvânen kelimesi “ve razılık, memnuniyet olarak”; وَيَنْصُرُونَ ve yensurûne fiili “ve yardım ederler”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a, O’nun yoluna”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne (yardım ederler)”; اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte sadece bunlardır”; الصَّادِقُونَ es-sâdikûne kelimesi ise “sâdık olanlar, doğru olanlar” demektir.

Burada fey’ denen kazanımların kimlere verilmesi gerektiğiyle ilgili önceki âyetin bir açılımı gündeme getirilmektedir.

1. لِلْفُقَرَآءِ الْمُهَاجِر۪ينَ الَّذ۪ينَ اُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَاَمْوَالِهِمْ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنَ اللّٰهِ وَرِضْوَانًا وَيَنْصُرُونَ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “(Bu ganimet malları), yurtlarından ve mallarından uzaklaştırılmış olan, Allah’tan bir lütuf ve rıza dileyen, Allah’(ın dinin)e ve Elçisine yardım eden muhacir fakirlerindir.” Yüce Allah önceki âyette fey’ denen savaşsız bir şekilde elde edilen kazanımların kimlere dağıtılacağını beyan ettikten sonra, bu âyette bir anlamda önceki âyetin açılımını yapmakta ve pay verilecek kişlerin “fakirler” olması gerektiğini bildirmektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(25) zikredilen الْفُقَرَآء el-fukarâ’ sözcüğü “muhtaçlar” manasına gelmektedir.

Burada sözü edilen fakirlerin evlerinden/yurtlarından çıkartılan muhacirler olduğu, ayrıca onların hicret etmelerinin asıl gerekçesinin Yüce Allah’ın lütuf ve ikramını elden edip O’nun rızasını kazanmak olduğu ifade edilmektedir. Muhâcir denen yiğitler bu tavırlarıyla Yüce Allah’a yani O’nun dinine ve Elçisi Hz. Muhammed’e de yardım edenler olarak tanıtılmaktadır.

Âyette sözü edilen kişilerin, fakir, muhâcir, yurtlarından sürülmüş, mallarından ayrı bırakılmış, Yüce Allah’ın fadlini yani cennetini isteyen, O’nun rızasını uman, Allah’a ve Elçisi’ne yardım edenler olduğu ifade edilerek, aslında ideal bir müslüman kimliği ortaya konulmaktadır. Elbette âyetin indirildiği dönem itibariyle kast edilenler, o günkü fakir muhacirlerdir ve fey’ denen savaşsız bir şekilde elde edilen kazanımların hak sahipleri bunlardır.

Ancak sayılan özelliklere biraz daha yakından bakıldığında, burada daha başka bir mesajın da verildiği rahatlıkla görülmektedir. Buna göre âyette ideal bir müminin nasıl olması gerektiğiyle ilişkili bir şekilde “devamlı olarak Yüce Allah’a muhtaç olduğunu bilen”, “Allah yolunda kötü, yanlış ve zararlı her türlü inanç ve uygulamadan hicret eden, uzaklaşan”, “bu uğurda gerekiyorsa yurtlarından ve servetlerinden mahrum bırakılan”, “Yüce Allah’ın rızasını ve cennetini isteyen”, nihayetinde “Yüce Allah’ın ve Rasûlüllah’ın davasına yardım eden, destek olan” yiğitler olabilmek ideal bir müslüman olabilmenin ilkeleri arasında zikredilmiş olmaktadır.

2. اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الصَّادِقُونَ “İşte doğru olanlar sadece bunlardır.” Yüce Allah âyetin başından beri saydığı özelliklerle ilgili olarak sonunda iman iddiasında samimi olanların ve sadakat sahiplerinin işte bu niteliklere sahip kişiler olduğunu, gerçek manada samimiyet sahiplerinin sadece ve sadece bu kişiler olduğunu vurgulu bir şekilde beyan etmektedir.

Cümlede yer alan هُم hum zamiri, “fasl zamiri”dir ve cümleye hasr/kasr denen “vurgu” manası katmaktadır. Bu nedenle, kimlerin iman ve teslimiyet iddiasında sadakat sahibi olduğunun cevabını Yüce Allah vermekte, insanların kendi kafalarına göre belirlediklerinin değil, O’nun onayının belirleyici olduğunu ifade etmek istemektedir.

ıı. Ensâr’ın Duyarlılığı: Îsâr

وَالَّذ۪ينَ تَبَوَّؤُ الدَّارَ وَالْا۪يمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ اِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ ف۪ي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّآ اُو۫تُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Daha önceden (Medine’yi) yurt edinmiş ve kalplerine imanı yerleştirmiş olanlar (ensar), kendilerine hicret edenleri (muhacirleri) severler. Onlara verilenlerden dolayı göğüslerinde (kalplerinde) herhangi bir ihtiyaç hissetmezler. Kendileri ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler. Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ تَبَوَّؤُ vellezîne tebeeû ifadesi “yerleşmiş olanlar, erişmiş olanlar”; الدَّارَ ed-dâra kelimesi “eve, yurda”; وَالْا۪يمَانَ ve’l-îmâne kelimesi “ve imana”; مِنْ قَبْلِهِمْ min kablihim ifadesi “onlardan önce”; يُحِبُّونَ yuhibbûne fiili “severler”; مَنْ هَاجَرَ men hâcera ifadesi “hicret etmiş olan kişileri”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “kendilerine”; وَلَا يَجِدُونَ ve lâ yecidûne fiili “ve bulmazlar, hissetmezler”; ف۪ي صُدُورِهِمْ fî sudûrihim ifadesi “onların kendilerinin gönüllerinde, kalplerinde”; حَاجَةً hâceten kelimesi “herhangi bir kıskançlık”; مِمَّآ اُو۫تُوا mimmâ ûtû ifadesi “onlara verilenler nedeniyle”; وَيُؤْثِرُونَ ve yü’sirûne fiili “ve (onları) tercih ederler”; عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ ‘alâ enfüsihim ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”;وَلَوْ كَانَ ve lev kâne ifadesi “(şöyle) olsaydı bile”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlarla, o şeylerle ilgili”; خَصَاصَةٌ hasâsatün kelimesi “ihtiyaç, muhtaçlık”; وَمَنْ يُوقَ ve men yûka ifadesi “ve korunan(lar), her kim korunursa”; شُحّşuhha kelimesi “cimriliğinden”; نَفْسِه۪ nefsihî ifadesi “onun nefsinin, kendisinin”; فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-muflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler” demektir.

Burada Medine’li Ensâr’ın kendilerine hicret eden kardeşlerine yönelik neler hissettikleri bütün ümmete örnek olacak şekilde gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ تَبَوَّؤُ الدَّارَ وَالْا۪يمَانَ مِنْ قَبْلِهِمْ “Daha önceden (Medine’yi) yurt edinmiş ve kalplerine imanı yerleştirmiş olanlar (ensar).” Yüce Allah fey’ denen kazanımların kimlere dağıtılması gerektiği bağlamında “muhacir fakirleri ve onların çeşitli özellikleri”ni beyan ettikten sonra, bu defa onların hicret ettiği Medine şehrini daha önce yurt edinmiş olan, dahası diğerleri henüz hicret etmeden önce imanı kalplerine nakşetmiş olan yiğitlerden söz etmektedir ki bunlar Tevbe 9/100 ve 117’de beyan edildiği gibi “muhacirlere yardım edenler” manasında “Ensâr”dır.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen تَبَوَّؤُ tebevveû fiili “yerleştiler” demektir; الدَّار ed-dâr kelimesi ise “ev” manasına gelse de konu yurtla ilgili olduğu için maksadın “Medine” şehri olduğunda herhangi bir şüphe olmamalıdır. Bu arada belirtelim ki bu âyette geçen tebevveû fiilinin sonunda bir sonraki âyette geçen câû fiilinde olduğu gibi sonunda elif harfi yazılmamaktadır. Bu konuda bir sonraki âyette bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(26) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(27) فَآؤُ۫ fâû(28) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تَبَوَّؤُ tebevveû(29) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örnekler arasında Sebe’ 34/5’teki سَعَوْ se‘av, Furkân 25/21’deki عَتَوْ ‘atevv fiilleri de vardır. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze veya vâv harfi ile bitiyor oluşudur.

İşte bu âyette ve bir sonrakinde bu defa Ensâr denen diğer insanların özelliklerini ümmetin örnek alması gereken yiğitlerle ilişkilendirerek tanıtmakta, bu bağlamda şu bilgileri vermektedir:

2. يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ اِلَيْهِمْ وَلَا يَجِدُونَ ف۪ي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّآ اُو۫تُوا وَيُؤْثِرُونَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ “Kendilerine hicret edenleri (muhacirleri) severler. Onlara verilenlerden dolayı göğüslerinde (kalplerinde) herhangi bir ihtiyaç hissetmezler. Kendileri ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler.” Yüce Allah Ensâr’ın özellikleri bağlamında üç noktaya dikkat çekmektedir:

a) يُحِبُّونَ مَنْ هَاجَرَ اِلَيْهِمْ “Kendilerine hicret edenleri (muhacirleri) severler.” Burada “ilk” sırada belirlenen bu özellik, müslüman olabilmenin en önemli ilkeleri arasında bulunması gerektiği nedeniyledir. Mücâdele 58/22’de de belirttiğimiz üzere, muhabbet elbette çok önemli bir değerdir; hatta “De ki, eğer Allah’ı seviyorsanız bana tâbî olun ki Allah da sizi sevsin”(30) âyetinde kullanılan kelime tuhıbbûne/yuhbib kalıplarında mahabbettir.

Dahası, “Birbirinizi sevinceye kadar cennete giremezsiniz”(31) mealindeki hadiste “sevmek” manasında kullanılan kelime de mahabbettir. “Allah bir kulunu sevdiğinde Cebrâîl’e nida eder ve ‘Ben filancayı sevdim; siz de onu sevin’ diye buyurur. O da gök ehline ve yer ehline duyurur. Bir kuluna buğz edince de aynısı olur.”(32)

Bu ve benzer rivayetlerde kullanılan ilgili kelimeler mahabbet kökündendir. Pek çok rivayette de yer alan mahabbetle ilgili kelimelerin kültürümüzde ne kadar yer aldığı herkesin malumudur. “Muhammed’den muhabbet oldu hâsıl; Muhammed’siz muhabbetten ne hâsıl” beyti bunun en güzel örneklerinden bir tanesidir.(33)

Yüce Allah Meryem 19/96’da da belirtildiği gibi, iman edip salih ameller işleyenler için birbirlerini sevecekleri imkanlar yaratacaktır. Buna göre Medineli Ensâr’ın kendilerine hicret eden kardeşlerine bu bağlamda sevgi besledikleri, bu nedenle imanlarının va salih amellerinin onları bu duyarlılığa getirdiği rahatlıkla söylenebilir.

Şimdilerde ve sonraki zamanlarda da benzer hicretlerin, göçlerin, sığınmaların yaşanabileceği gerçeğini unutmadan Ensâr-Muhâcir kardeşlik örnekliğini daima hatırımızda tutmak ve buna göre bir duyarlılık geliştirmek imanımızın bir parçası olarak kimliğimiz halini almalıdır.

Bizi biz yapan değerlerden birisi de birbirimizi sevmemizdir; birbirimize emanet olduğumuzu unutmamamızdır; bize sığınan birilerine sahip çıkmamızdır; birilerinin kimsesi olduğumuzu hissettirmemizdir; kardeşlerimizin daima yanında bulunduğumuzu onlara göstermemizdir.

b) وَلَا يَجِدُونَ ف۪ي صُدُورِهِمْ حَاجَةً مِمَّآ اُو۫تُوا “Onlara verilenlerden dolayı göğüslerinde (kalplerinde) herhangi bir ihtiyaç hissetmezler.” Yüce Allah Ensâr’ın Muhâcirlere karşı beslediği “ikinci” duyguyu beyan etmekte ve fey’ denen kazanımların kendilerine verilmesi halinde onlara verilen şeyler nedeniyle gönüllerinde hiçbir ihtiyaç hissi barındırmadıklarını ifade etmektedir.

Yûsuf 12/68 ve Mü’min 40/80’de de geçen حَاجَة hâceh kelimesi “ihtiyaç” manasına gelse de bağlam gereği bu âyette vermek istediği mana “haset”, “kıskançlık”, “hasislik” olmalıdır. Bu durumda muhacirlere verilen fey’ payı nedeniyle kalplerinde hiçbir şekilde kıskançlık hissi bulundurmadıkları ifade edilmiş olmaktadır ki kelimenin nekra yani “belirteç edatı olmadan kullanılması”, kıskançlığın hiçbir türünün onlarda bulunmadığını göstermeyi amaçlamaktadır.

c)وَيُؤْثِرُونَ عَلٰىٓ اَنْفُسِهِمْ وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ “Kendileri ihtiyaç içinde bulunsalar bile onları kendilerine tercih ederler.” Yüce Allah Medine’li Ensâr’ın “üçüncü” özelliğini onların “îsâr” denen duyguya sahip olmaları şeklinde dile getirmektedir. Îsâr kavramı, “kendisi muhtaç olmasına rağmen kardeşini kendine tercih edebilmektir.”

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde çeşitli kalıplarda geçen,(34) bu âyette ise يُؤْثِرُونَ yü’sirûne kalıbında zikredilen fiil “tercih etmek” manasına gelmekte, devam eden kısımda yer alan وَلَوْ كَانَ بِهِمْ خَصَاصَةٌ ve lev kâne bihim hasâsatün ifadesi gereği “muhtaç olmalarına rağmen kardeşlerini kendilerine tercih etmek” manasını kazanmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen خَصَاصَة hasâsah kelimesi de “ihtiyaç”, “muhtaçlık”, “yoksulluk” manalarına gelmekte, zor durumda bile olsalar Ensâr’ın daha zorda olduklarını düşündükleri için Muhâcir kardeşlerini kendilerine tercih ettiklerini göstermektedir.

Îsâr denen muhteşem bir duyarlılık kavramına sahip olması gereken müslümanların önünde bu harika örnek nesiller yaşamış, kaldı ki bu manayı bir hayat tarzına dönüştürmemiz gerektiğini Hz. Peygamber de sözlerine konu edinerek bizleri uyarmıştır. Bir rivayette Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(35)

Batılıların “empati” dediği şeyin çok daha kapsamlısı işte bu hadiste de işaret edildiği ve âyetin öğrettiği şekilde îsâr denen duygudur, duyarlılıktır. Müslümanlar kendi değerlerinden haberdar olsalardı başkalarının değer sandıkları şeylerin peşinden koşmazlardı. İslâm dini bir değerler dinidir ve hayatta gerekli olan her şeyi muhataplarına sunmuştur. Şimdilerde bu değerlere sadakat gösteren yiğitler beklenmektedir.

3. وَمَنْ يُوقَ شُحَّ نَفْسِه۪ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Kim nefsinin cimriliğinden korunursa, işte onlar kurtulanların ta kendileridir.” Bu cümle bir kez de infakın önemi bağlamında Teğâbun 64/16’da geçmektedir.

Yüce Allah Medine’li Ensâr’ın Muhâcirleri sevdiklerini, onlara verilen şeylerden dolayı kalplerinde hiçbir şekilde kıskançlık hissi barındırmadıklarını ve kendileri muhtaç olsalar dahi kardeşlerini kendilerine tercih ettiklerini haber verdikten sonra, işte bu duyarlılıkların bir hayat tarzı olması gerektiğini beyan edercesine nefsinin cimriliğinden korunmayı başaranların sonuçta kurtuluşa ereceklerini هُمُ hum zamiri kullanılarak zamir-i fasl denen hasr/kasr içerikli “vurgulu” ifadeyle müjdelemektedir.

Yüce Allah cömertlik demek olan ve kardeşini kendisine tercih etmek manasındaki îsâr denen duyarlılığın karşısına bu âyette شُحّ şuhh dediği cimriliği yerleştirmekte ve nefsin insana emredip durduğu bu türden cimriliklerden korunanların mutlak kurtuluşa ereceklerini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak sadece bu iki âyette geçen ve vekâ kökünden gelen يُوقَ yûka edilgen fiili “korunmak” manasına gelmekte, yine bu iki âyette, ayrıca bir kez de Nisâ’ 4/128’de geçen شُحّ şuhh sözcüğü ise “cimrilik” anlamını vermektedir.

“Kurtuluşa erenler” anlamında الْمُفْلِحُون el-müflihû(î)ne kelimeleri ile(36) “kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(37) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Eğer emredilenler yerine getirilirse felâh demek olan kurtuluşa erebilmek mümkün olabilecektir. Rabbimizden niyazımız bizi de kurtulacaklar arasına katmasıdır.

Şuhh denen cimriliğin ilacı cömertlik demek olan îsâr’dır, infaktır. “İnfâk” yani bir anlamda îsâr, nifakın panzehiri olduğu gibi, şuhh denen cimriliğin de ilacıdır. Mal, servet, çocuklar, aile vs. şeyler uğrunda cimrilik yapmak kişinin felaket sebebidir. İşte bundan korunabilmek de kurtuluş reçetesini uygulayıp cennet vizesi alabilmektir. Âyette هُم hum zamirinin kullanılmasının muhtemel sebebi, cimrilik yapanların kurtulamayacağına vurgu yapmak, cömertliğin de îsâr ve infâk’la elde edilip sahibini kurtuluşa eriştireceğini zihinlere kazımaktır.

Bu âyet vesilesiyle bazı kavramları hatırlatmak istiyoruz.

Haset, “Bende yok, onda da olmasın”;

Buhl, “Bende var, ama onda olmasın”;

Şuhh, “Onunki benim olsun”;

Gıpta, “Onda var, bende de olsun”;

Sehâvet, “Bende var, onda da olsun”;

Îsâr, “Benim değil, onun olsun (benimki onun olsun)”;

Cûd, “Bende yok, ama onda olsun”;

Fakr ise, “Onda yok, bende de olmasın” demektir.(38)

İşte burada kurtuluşa engel olarak görünen şuhh denen “cimrilik”, başkasının elindekine göz dikmektir. Tekrar vurgulamak gerekirse, buhl kendi elindekini başkasından esirgemek, şuhh ise başkasının malına göz dikmektir. Kurtuluşa ermenin yolu bu ve benzer hastalıklı hallerden kurtulmaya ve korunmaya bağlanmaktadır. Ümmetin bugün en çok muhtaç olduğu değerler kapsamında bunları hatırdan çıkarmamak gerekmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak rivayet edilen bir olayı naklederek âyet hakkındaki izahlarımızı noktalamak istiyoruz:

“İbn Abbas’tan rivayet olunduğuna göre, Hz. Peygamber Ensâr’a şöyle demiştir: ‘Eğer isterseniz, evlerinizden ve mallarınızdan muhacirlere bir pay verebilirsiniz. Ben de size ganimette onlara verdiğim gibi bir pay veririm. Yok, eğer istemezseniz fey’ onların olur; evleriniz ve mallarınız size kalır.’ Onlar da ‘Hayır, bilakis biz onlara hem evlerimizden ve mallarımızdan vereceğiz, hem de fey’de onlara ortak olmayacağız’ demişlerdir.”

“Bunun üzerine Yüce Allah bu ayeti indirmiş ve böylece Ensâr’ın Muhâcirleri kendilerine tercih edişlerinin mal hususunda zenginliklerinden dolayı olmadığını, aksine kendileri de ihtiyaç ve fakirlik içinde oldukları halde bu fedakârlığı gösterdiklerini beyân etmiştir.”(39)

Hayatını imanına, imanını hayatına şahit kılan sahâbî örneklerimize, Hz. Peygamber’in arkadaşarına selam olsun.

ııı. Sonrakilerden Harika Bir Dua Örneği

وَالَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذ۪ينَ سَبَقُونَا بِالْا۪يمَانِ وَلَا تَجْعَلْ ف۪ي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا رَبَّنَآ اِنَّكَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Bunların arkasından gelenler şöyle dua ederler: “Rabbimiz! Bizi ve imanda bizi geçmiş (bizden önce iman etmiş) kardeşlerimizi bağışla! İman edenlere kalplerimizde hiçbir kin bırakma! Rabbimiz! Şüphesiz ki sen çok şefkatlisin; çok merhametlisin!”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ vellezîne câû ifadesi “ve gelmiş olanlar”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; يَقُولُونَ yekûlûne fiili “(şöyle) derler, dua ederler”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اغْفِرْ ığfir duası “bağışla, affet”; لَنَا lenâ ifadesi “bizi”; وَلِاِخْوَانِنَا ve li ıhvâninâ fadesi “ve bizim kardeşlerimizi de”; الَّذ۪ينَ سَبَقُونَا ellezîne sebekûnâ ifadesi “bizi geçmiş olanları”; بِالْا۪يمَانِ bi’l-îmâni ifadesi “imanda, bizden önce iman etmiş olanları”; وَلَا تَجْعَلْ ve lâ tec‘al duası “ve yapma, kılma, bırakma”; ف۪ي قُلُوبِنَا fî kulûbinâ ifadesi “bizim kalplerimizde”; غِلًّا ğıllen kelimesi “hiçbir kin”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar için, onlara karşı”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; رَؤُ۫فٌ raûfun keliemsi “çok şefkatli(sin)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(sin)” demektir.

Burada daha sonra gelen yiğitlerin kendilerinden önce geçen kardeşleri için nasıl dua ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ مِنْ بَعْدِهِمْ يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذ۪ينَ سَبَقُونَا بِالْا۪يمَانِ وَلَا تَجْعَلْ ف۪ي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Bunların arkasından gelenler şöyle dua ederler: “Rabbimiz! Bizi ve imanda bizi geçmiş (bizden önce iman etmiş) kardeşlerimizi bağışla! İman edenlere kalplerimizde hiçbir kin bırakma!” Yüce Allah Muhâcirlerden ve onlara ev sahipliği yapan Ensâr’dan söz ettikten sonra, diğer müminlere de yer vermekte ve onların kendilerinden önce gelip geçenlerle ilgili yaptıkları duaya dikkat çekmektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ جَآؤُ۫ مِنْ بَعْدِهِمْ “Onlardan sonra gelenler.” Bu ifade gereği, sözü edilenlerin “iyilik yapma hususunda evvelkilere tabi olanlar” olduğu ifade edildiği gibi, bunların Muhâcir ve Ensâr’dan sonra, kıyamet gününe kadar gelen bütün müminler olduğu da dile getirilmektedir. Yüce Allah burada sözünü ettiği yiğitlerin hem kendileri için hem de kendilerinden önce iman etmiş kimseler için duâ ettiklerini ve ‘Ey Rabbimiz! Bizi ve iman ile daha önden bizi geçmiş olan din kardeşlerimizi bağışla. İman etmiş olanlar için kalplerimizde hiçbir kin, yani hased, öfke ve buğz bırakma’ dediklerini ifade etmektedir.”

“Bilinmelidir ki bu ayetler, bütün müminleri içine almaktadır. Çünkü müminler ya Muhâcirdir ya Ensâr’dır ya da onlardan sonra gelenlerdir. Yüce Allah Muhâcir ve Ensâr’dan sonra gelenlerin halinin, kendilerinden önce geçmiş olanlar için dua ve rahmetle anmak olduğunu beyan etmektedir. Dolayısıyla kim böyle olmaz, aksine onları kötülükle anarsa, haklarında kötü konuşursa, bu ayetin açık ifadesine göre müminlerin kapsamının dışına çıkmış olur.”(40)

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(41) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır.

Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(42) فَآؤُ۫ fâû(43) ve bir önceki âyette yani Haşr 59/9’da geçen تَبَوَّؤُ tebevveû fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örneklerden birisi de Sebe’ 34/5’teki se‘av fiilidir. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşu olarak düşünülebilir.

Burada sözü edilenlerin şahıs olarak kim olduklarından ziyade, aslında bir ümmet bilinci oluşturmaya dair bilginin verildiği unutulmamalıdır. Ümmetin fertleri kendilerinden önce yaşayan veya kendilerinden önce imana eren kardeşleri için dua etmeli, hayır niyazda bulunmalıdırlar. Onların nasıl dua etmeleri gerektiği ise şu ifadelerle öğretilmektedir:

b) يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذ۪ينَ سَبَقُونَا بِالْا۪يمَانِ وَلَا تَجْعَلْ ف۪ي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “(Onlar) şöyle dua ederler: Rabbimiz! Bizi ve imanda bizi geçmiş (bizden önce iman etmiş) kardeşlerimizi bağışla! İman edenlere kalplerimizde hiçbir kin bırakma!” Burada duanın iki hususu içermekte olduğu görülmektedir:

ı. يَقُولُونَ رَبَّنَا اغْفِرْ لَنَا وَلِاِخْوَانِنَا الَّذ۪ينَ سَبَقُونَا بِالْا۪يمَانِ “(Onlar) şöyle dua ederler: Rabbimiz! Bizi ve imanda bizi geçmiş (bizden önce iman etmiş) kardeşlerimizi bağışla!” Yüce Allah müminlerin birbirlerine yönelik duasının hemen öncesinde başlangıçta kendileri için bağışlanma duasında bulunduklarını beyan etmektedir. Kulların bağışlanmak için yaptıkları dualar veya Yüce Allah’ın bu türden günahları bağışlayacağıyla ilgili bilgiler çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(44)

Yüce Allah Muhacir ve Ensâr’dan sonra gelen duyarlı müminlerin kendileri için bağışlanma dileğinde bulundukları gibi daha önceden iman eden, imanda kendilerini geçen bütün insanları اِخْوَانِنَا ıhvâninâ ifadesi gereği “kardeşler” kabul ettiklerini ve onların da bağışlanması için niyazda bulunduklarını beyan etmektedir. Burada üzerinde durulan nokta “kardeşlik” vurgusudur. Tevbe 9/71 ve Hucürât 49/10’da da belirtildiği gibi bütün müminler birbirlerinin dostu ve kardeşidirler. Dostluk ve kardeşlik de elbette birbiri için duada bulunmayı gerektirmektedir.

ıı. وَلَا تَجْعَلْ ف۪ي قُلُوبِنَا غِلًّا لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “İman edenlere kalplerimizde hiçbir kin bırakma!” Yüce Allah sözünü ettiği duyarlı yiğitlerin duasının ikinci bölümünü bu cümle ile beyan etmekte ve hiçbir mümini dışarıda bırakmamak üzere bütün müminleri içerecek şekilde onlarla ilgili olarak kalplerinde hiçbir ğıll denen “öfke” bırakmamasını dilediklerini hatırlatmaktadır.

A‘râf 7/43, Hıcr 15/47 ve Haşr 59/10’da geçen غِلّ ğıll kelimesi “kin”, “kıskançlık”, “yersiz/uygunsuz düşünce veya duygu”, “kalbin içine işleyen kin ve öfke” gibi anlamlar içermekte ve dostluğa, kardeşliğe yakışmayacak her türlü olumsuzluğu kapsamaktadır. İşte övülen bu yiğitler kalplerinde mümin kardeşlerine karşı hiçbir kin ve öfkenin kalmaması için dua etmekte ve bir Müslüman kimliği oluşturmada nasıl bir bilincin özlendiği ortaya konulmaktadır. Birbirine selamı çok gören ümmetin bugünkü halinin yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki duyarlılığa ne kadar muhtaç olduğu apaçık bir gerçekliktir.

2.رَبَّنَآ اِنَّكَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Rabbimiz! Şüphesiz ki sen çok şefkatlisin; çok merhametlisin!” Yüce Allah âyette dile getirdiği duyarlı müminlerin dualarını işte bu cümle ile bitirdikilerini haber vermekte, bir anlamda bizlere dua âdâbı öğretmektedir.

“Çok şefkatli ve çok merhametli” olan Yüce Allah insanlara verdiği sayısız nimetlerini şefkati ve merhameti gereği ihsan etmektedir. Kur’ân’daki bir kullanımı hariç,(45) رَؤُ۫ف raûf sıfatı hep Yüce Allah’a nispet edilmekte(46) ve Allah’ın çok şefkatli oluşunu ifade etmektedir. Fâtiha 1/1’de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da Tevbe 9/128’deki kullanım hariç, toplam 114 yerde geçen رَح۪يم rahîm sıfatı da Yüce Allah’ın merhametini ifade etmektedir.

İnsanlara verdiği maddî-manevî, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen, hissedilen-hissedilmeyen vs. sayısız nimetlerinin yanında her insana verdiği akıl, irade, fıtrat ve vicdan gibi değerler, bağlam gereği olarak gönderdiği kitaplar ve görevlendirdiği peygamberler ile insanları yönlendirdiği bu yeni ufuk da bir başka nimeti ve şefkatiyle merhametinin tecellisi olarak görülmelidir. İşte yiğit müminlerin şahsında bizlerin de dualarımızı Yüce Allah’ın bu sıfatlarıyla şekillendirmemiş gerektiği apaçık bir öğretidir, vesselâm.

Bu vesileyle çok önemli gördüğümüz bir konuya kısaca işaret etmekte de yarar görmekteyiz: Müminler mezarlıklarda veya ölüleri için dua etmek istedikleri yer ve zamanlarda işte bu âyeti, ayrıca İbrâhim 14/41 ve Nûh 71/28 gibi dua âyetlerini okumalı, imanla göçmüş din kardeşleri için bağışlanma dileğinde bulunmalıdırlar.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 459; Râzî, age., XXIX, 206.
• 2 - Râzî, age., XXIX, 278-279; Bu konuda benzer veya daha detaylı anlatımlar için de ayrıca bk. Semerkandî, age., III, 422-425; Taberî, age., XXVIII, 27-30; Zemahşerî, age., IV, 486-487.
• 3 - Semerkandî, age., III, 425. 4 - Râzî, age., XXIX, 279.
• 5 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 6 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Kehf 18/18; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Kehf 18/18 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 7 - Âl-i İmrân 3/13; Nûr 24/44; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/13 Nûr 24/44 Haşr 59/2
• 8 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 9 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4. 10 - Semerkandî, age., III, 426; Taberî, age., XVIII, 31; Zemahşerî, age., IV, 488.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 11 - Semerkandî, age., II, 11; Taberî, age., IX, 200; Zemahşerî, age., II, 199.
• 12 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 13 - Semerkandî, age., III, 426; Taberî, age., XXVIII, 32-33; Zemahşerî, age., IV, 488.
• 14 - Semerkandî, age., III, 426; Taberî, age., XXVIII, 35; Zemahşerî, age., IV, 490. 15 - Âl-i İmrân 3/13; Enfâl 8/60; Nahl 16/8; Haşr 59/6.
  • Âl-i İmrân 3/13 Enfâl 8/60 Nahl 16/8 Haşr 59/6
• 16 - Bakara 2/83, 177; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/106; En‘âm 6/152; Enfâl 8/41; Nahl 16/90; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Fâtır 35/18; Haşr 59/7. 17 - Nisâ’ 4/8; Tevbe 9/113; Nûr 24/22.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/106 En‘âm 6/152 Enfâl 8/41 Nahl 16/90 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Fâtır 35/18 Haşr 59/7 Nisâ 4/8 Tevbe 9/113 Nûr 24/22
• 18 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 19 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 20 - Kehf 18/82. 21 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7. 22 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3.
  • İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7 Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3
• 23 - Bakara 2/83, 177, 215; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/89, 95; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; Kehf 18/79; Nûr 24/22; Haşr 59/7. 24 - Bakara 2/177, 215; Nisâ’ 4/36; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/89 Mâide 5/95 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/36 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Haşr 59/7
• 25 - Bakara 2/271, 2373; Tevbe 9/60; Nûr 24/32; Fâtır 35/15; Muhammed 47/38; Haşr 59/8.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/237 Tevbe 9/60 Nûr 24/32 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Haşr 59/8
• 26 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 27 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 28 - Bakara 2/226. 29 - Haşr 59/9.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 30 - Âl-i İmrân 3/31.
  • Âl-i İmrân 3/31
• 31 - Müslim, İmân, 93; Ebû Dâvûd, Edeb, 131. 32 - Buhârî, Bed’ü’l-Halk, 6; Edeb, 41; Tevhîd, 33; Müslim, Birr, 157; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 19. 33 - “Gönülde muhabbet varsa her şey güldür.
• 34 - Gönül muhabbetten uzaksa her şey çöldür.” 35 - Bu beyit Yargıtay emekli hâkimlerinden öğretim elemanı Engin ŞAFAK beye aittir.
• 36 - [34] Yûsuf 12/91; Tâhâ 20/72; Nâzi‘ât 79/38; A‘lâ 87/16. 37 - [35] Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
  • Sebe' 34/91 Tâhâ 20/72 Nâzi‘ât 79/38 A‘lâ 87/16
• 38 - [36] Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Yâsîn 36/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16
• 39 - [37] Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10.
  • Sâffât 37/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10
• 40 - [38] Bu tasnifi ve tanımlamaları Mustafa İslmoğlu’na borçluyum. 41 - [39] Râzî, age., XXIX, 287. 42 - [40] Râzî, age., XXIX, 288. 43 - [41] Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10.
  • Fussilet 41/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10
• 44 - [42] Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112.
  • Şûrâ 42/61 Şûrâ 42/90 Âl-i İmrân 3/112
• 45 - [43] Bakara 2/226. 46 - [44] Âl-i İmrân 3/16, 31, 135, 147, 193; Yûsuf 12/97; İbrâhim 14/10; Ahzâb 33/71; Zümer 39/53; Mü’min 40/11; Ahkâf 46/31; Haşr 59/11; Saff 61/12; Nûh 71/4.
  • Zuhruf 43/226 Duhân 44/16 Duhân 44/31 Duhân 44/135 Duhân 44/147 Duhân 44/193 Yûsuf 12/97 İbrâhîm 14/10 Ahzâb 33/71 Zümer 39/53 Mü'min 40/11 Ahkâf 46/31 Haşr 59/11 Saff 61/12 Nûh 71/4