Hadîd Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 29 âyetten oluşan, adını 25. âyetteki “demir” anlamındaki الْحَد۪يد el-hadîd kelimesinden alan Hadîd sûresi, inişe göre 96, resmî sıralamada ise 57. sûredir.

Hadîd sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede “cennetliklere verilecek ödüller” (Vâkı‘a 12-40; Hadîd 12, 19, 21), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Vâkı‘a 41-55; Hadîd 15, 19), “Yüce Allah’ın insanları mahşerde dirilteceği” (Vâkı‘a 49-50; Hadîd 2, 17) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Hadîd sûresi, göklerde ve yerde kim ve ne varsa hepsinin Yüce Allah’ı tesbih ettiği, göklerde ve yerde var olan her şeyin Yüce Allah’a aidiyeti, Allah’ın çeşitli sıfatları, evrenin altı evrede yaratıldığı, gecenin gündüzle, gündüzün de geceyle içiçe oluşları ele alınmaktadır.

7. âyetten itibaren, Yüce Allah’a ve Elçisi’ne iman edilmesi, Allah yolunda infak edilmesi, bunu yapanlara verilecek ödüller, iman etmeyenlerin kınanması, vahyin indiriliş gayesinin insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarmak olduğu, Allah’a güzel borç verenlere bunun katlanarak ödeneceği bildirilmektedir.

12. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların cennetlerde ağırlanacakları, münafıkların mahşerdeki çaresiz durumları, fidye girişimlerinin sonuçsuz kalacağı, varıp duracakları yerin ateş azabı olduğu, iman edenlerin de artık Yüce Allah’ın zikrine saygı duymasının gerekli oluşu, Allah’ın mahşerde insanları dirilteceği, hayırda tasaddukta bulunanlara bunun karşılığının fazlasıyla verileceği müjdelenmektedir.

19. âyetten itibaren, müminlere verilecek ödüller ile kafirlere uygulanacak azaptan söz edilmekte, sonra dünya hayatının benzetildiği beş konuya değinilmekte, bu hayatın aslında bir mevsimlik süreye benzediği, sonrasında çerçöp haline geldiği ifade edilerek, dünya hayatının abartılmaması gerektiğine dikkat çekilmekte, muhatapların Yüce Allah’ın bağışlamasına ve cennete doğru koşmaları gerektiği, insanların başına gelen her ne varsa onun ilahi bir yasasının bulunduğu, insan iradesinin söz konusu olmadığı durumlarda başa gelen şeylerle ilgili olarak üzülmemek gerektiği beyan edilmekte, cimrilik yapanlara karşı Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşu hatırlatılmaktadır.

25-26. âyetlerde, peygamberlerin apaçık belgelerle gönderildikleri, hepsiyle birlikte kitâbın indirildiği, demirin kullanımının öğretildiği, bunun insanlara pek çok yararının bulunduğu ifade edilmekte, Yüce Allah’ın kendi yolunda fedakarlık yapanları bildiği haber verilmekte, Hz. Nûh ve Hz. İbrahim’ın nesillerinden peygamberler gönderildiği, nesillerinin içinden bazı sapkınların da çıktığı beyan edilmektedir.

27-29. âyetlerde, bu iki peygamberden sonra da peygamberlerin görevlendirildiği, Hz. İsa’ya İncil’in verildiği, ona tabi olanların kalplerinde şefkat ve merhamet konulacağı, hak ve hakikat uğrunda fedakarlık yapanların ödüllendirileceği müjdelenmekte, Yüce Allah’a karşı muttaki oluş ile Nebî (as)’a iman edenlere ödüllerin iki kat verileceği, aydınlığında yürüyecekleri bir nur verileceği ve hatalarının bağışlanacağı beyan edilmekte, kitap ehlinin gerçeği bilmezlik gibi bir duruma gelmemeleri vurgusu ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde mahlûkatın Allah’ı tesbih ettiğini, her şeyin O’na ait olduğunu çeşitli sıfatlarıyla bütün yaratılmışlara hükümran olduğunu, evreni altı evrede, aşamada yarattığını ve eşsiz bir kudretin sahibi olduğunu dile getirmektedir.

a) Yüce Allah’ın Çeşitli Sıfatları

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde göklerde ve yerde bulunan her şeyin Allah’ı tesbih ettiğini, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece O’na ait olduğunu, diriltenin ve öldürenin kendisi olduğunu beyan etmekte, ardından bazı sıfatlarıyla ilgili olarak “O el-evveldir (ilktir), el-âhırdır (son kalacak olandır); ez-zâhirdir (apaçıktır), el-bâtındır (her varlıkta içkindir). O, her şeyi bilendir” ifadelerine yer vermektedir.

ı. Mahlukatın Yüce Allah’ı Tesbihi

سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih etmektedir (yüceltmektedir). O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiili “tesbih eder, tesbih etmektedir”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ı”; مَا فِي السَّمٰوَاتِ mâ fi’s-semâvâti ifadesi “göklerdeki her şey”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerde ne varsa”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü kelimesi “güçlü(dür), üstün(dür)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hükmünde hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbihe kodlandığıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.سَبَّحَ لِلّٰهِ مَا فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerde ve yerde ne varsa hepsi Allah’ı tesbih etmektedir (yüceltmektedir).” Yüce Allah mahlûkatın hepsinin kendisini tesbih ettiğini beyan etmekte, bunun hiçbir istisnasının bulunmadığını kullandığı مَا mâ edatıyla ortaya koymaktadır ki bu edat mutlak umum ifade eder. “Göklerde ve yerde ne varsa” demek bütün mahlukat kast ediliyor demektir.

Kur’ân’da سَبَّحَ sebbeha “geçmiş zaman” fiili kalıbıyla başlayan Hadîd, Haşr ve Saff sûrelerinin yanında, Cum‘a ve Teğâbun’da olduğu gibi يُسَبِّحُ yüsebbihu “geniş zaman” fiil kalıbıyla başlayan sûreler de vardır. Ayrıca A‘lâ sûresi aynı kökten olmak üzere سَبِّحِ sebbıh emir kalıbıyla, İsrâ’ sûresi ise سُبْحَانَ sübhâne kelimesiyle başlamaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki سَبَّحَ sebbeha fiilinin “geçmiş zaman” kalıbında getirilmesi tesbih işleminin bittiğini değil, bir sistem halinde devam ettiğini göstermektedir. Nitekim يُسَبِّحُ yüsebbühu kalıbındaki kullanımlar da bunun dellilidir.(1) Bu nedenle, biz de âyetin tercümesini “tesbih etmektedir” şeklinde “geniş zaman” kalıbında vermeyi tercih ettik.

Bakara 2/30’da da ele aldığımız üzere, Kur’ân’da ح ب س s-b-h kökünden kelimeler 92 yerde geçmekte ve “hareket etmek”,(2) “tesbih etmek”,(3) “eksikliklerden münezzeh olmak”(4) ve “meşguliyet”(5) gibi anlamlara gelmektedir.

Çeşitli âyetlerde belirttiğimiz üzere, tesbîh kelimesi s-b-h kökünden gelmekte ve “varlığını sürdürmek, yüzmek, övmek” gibi anlamlara gelmektedir. Tesbîh, -insanlar için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir; kozmik ilâhiye katılım çağrısıdır; Allah için, O’nun adına hareket etmek demektir.(6)

Tesbîh, Allah’ın kötü şeyler işlemekten uzak olduğunu söylemektir. Takdîs de böyledir.(7) Varlıklar ne için yaratılmışsa ona uygun programlanmışlardır. İnsan da Yüce Allah’a kulluk için yaratıldığına göre, bu amacı gerçekleştirmek için yaşamalıdır; âyetteki tesbîh ifadesinin bir amacı da budur.

Pek çok âyette belirtildiği üzere, bütün varlıklar Yüce Allah’ı kendi halleriyle tesbih etmektedir.(8) Diğer varlıkların tesbîhinde bilinç ve kelime tekrarı şart olmadığı için, bunların tesbîhini insanlar anlayamamaktadır. Esasında Yüce Allah’ın iradeli müslüman kulları olduğu gibi, iradesiz Müslüman kulları da vardır.

İşte kâinatta insanlar ve cinler hariç diğer mahlûkat iradesiz kullardır. İsrâ’ 17/44’te beyan edildiğine göre, onlar da Yüce Allah’ı tesbih etmektedirler. Tesbih iradesiz varlıkları da içeren bir övgü eylemi olmasına karşın, zikirde özellikle bilinç şarttır. Tesbîh iradeli, iradesiz bütün yaratıkların; zikr ise iradeli ve akıllı varlıkların Yüce Allah’a yönelik övgüsüdür.

Bu durumda “tesbih”, kâinattaki iradesiz koroya iradeyle katılmak ve onlardan ayrı düşmemek demektir. Bir anlamda muhteşem kozmik ilâhî koronun birbiriyle uyumlu ses harmonisine katılmak ve elbette bu koroya karşı çatlak ses çıkarmamaktır. Bu koroyu terk edenleri ise derin bir terk ediliş beklemektedir. “Yüce Allah’ın adını tesbih etmek” demek, O’nun farkına varmak ve O’nun istediği gibi yaşamak demektir. İradeli tesbîh, diğerlerine göre çok daha anlamlı ve etkilidir; çünkü bu tesbihle adeta hayat programlanmaktadır.

Tesbihle ilgili oldukça fazla sayıda âyetin bulunduğunu beyan etmiştik. Önemine binaen İsrâ’ 17/44’teki ifadelerin anlamını hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “Yedi gök, yer ve bunlarda bulunan herkes O’nu (Allah’ı) tesbih eder. Hiçbir şey yoktur ki O’nu övgü ile tesbih ediyor olmasın. Ne var ki siz, onların tesbihini anlayamıyorsunuz. O, halîmdir (azapta aceleci değildir); ğafûrdur (çok bağışlayıcıdır).”

2. وَهُوَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “O, el-‘azîz’dır (mutlak galiptir); el-hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah bütün güçlerin üstünde bir güce sahiptir; izzet de mutlak üstünlük ve yücelik de O’na aittir. Verdiği hükümlerinde, uyguladıklarında derin hikmetler ve mutlak anlamda isabet sahibidir.

Yegane üstün güç olması itibariyle tesbihe layık olan sadece O’dur; böyle bir hüküm vermiş olmasıyla da verdiği hükümlerinde hikmet sahibi olan da sadece Yüce Allah’tır. Başka varlıklar tesbihe layık olmadıkları gibi verdikleri hükümlerinde de hikmetli bir karar vermiş olmalarından söz edilmez.

ıı. Hükümranlığın Yüce Allah’a Aidiyeti

لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir. Diriltir, öldürür. O her şeye gücü yetendir.”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir, sadece O’nundur, O’nun kontroolündedir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi, hakimiyeti”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünü (hükümranlığı)”; يُحْي۪ yuhyî fiili “diriltir”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürür”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ ‘alâ külli şey’in ifadesi “her şeye”; قَد۪يرٌ kadîrun kelimesi ise “gücü yeten(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı, diriltip hayat verenin kendisi olduğu ve her bir şeye gücünün yettiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir. Diriltir, öldürür. O her şeye gücü yetendir.” Yâsîn 36/83’te de açıkladığımız üzere, göklerin ve yerin mülkünün sadece Yüce Allah’a ait oluşu, hükümranlıkların sadece ve sadece O’nun kudretinde ve kontrolünde bulunması demektir.

Önceki âyetle ilişkilendirdiğimizde şunu söyleyebiliriz: Tesbihe layık olabilmek için nasıl ki ‘azîz ve hakîm olmak gerekli ise aynı şekilde göklerin ve yerin hükümranlığının da sadece ve sadece kendisine ait olması gerektir. Bu özelliklere sahip olmayanlara tesbih edilemez; çünkü başka hiçbir varlık böyle bir liyakatın sahibi değildir.

“Göklerde ve yerde ne varsa hepsi sadece ve sadece Allah’a aittir”(9) ve “Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(10) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır.

Mülk, “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik, otorite” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir. Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(11) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(12) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde “takdîm-te’hîr” metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen vurgulu ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2.يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “(O) diriltir ve öldürür.” Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde de dile getirilmektedir.(13) Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı ve yaşatıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara ölümü ve sonrasında yaşanacak âhiret inancını hatırlatmaktadır.

Önceki âyetle ilişkilendirildiğinde diğer şartlara ilave olarak tesbihe layık olabilmenin bir başka şartının da bu iki sıfat olduğunu söylemeliyiz. Bu ifadeler hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilgilendirip bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık, bilinç ve donanıma sahip olmayı gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

3. وَهُوَ عَلٰى كُلِّ شَيْءٍ قَد۪يرٌ “O, her şeye gücü yetendir.” Bu cümle Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğunu öğretmektedir. Âyetteki عَلٰ ‘alâ edatı kudretin otoritesini, yüceliğini ve baskınlığını ifade ederken, كُلِّ شَيْءٍ külli şey’in tamlaması her bir şeyi, yani yaratılmış her bir varlığı veya olayı içermektedir. قَد۪ير kadîr sıfatı ise قادر kâdir sıfatının daha bir ileri anlamını vermekte ve kudretin erişilmez yapısını zihinlere kazımayı amaçlamaktadır.

Âyetin bu cümlesi ilk iki cümledeki anlamı kuvvetlendirmektedir. Burada söylenmek istenen şu olsa gerektir: Bereketin kaynağı ve yüceler yücesi olan Yüce Allah, bu sıfatı gereği her bir şeyi yaratmıştır ve her bir şeyin hâkimiyetini ya da hükümranlığını kendi kudretine almıştır.

Bu özelliklerin sahibi olan Yüce Allah elbette her şeye kadirdir; hiçbir şey O’nun kudretinin kapsam alanı dışında değildir. Âl-i İmrân 3/26-27’de verilen mesaj ile bu âyetin mesajı aynı noktada buluşmakta, Yüce Allah’ın kudretinin erişilmezliğini ve her hayrı sadece O’nun yarattığını, dolayısıyla her şeye kadir olduğunu ortaya koymaktadır.

Sûrenin ilk iki âyetinin mesajını birlikte düşündüğümüzde şunu söylemeliyiz: Göklerin ve yerdekilerin tesbih ettiği kudret olan Yüce Allah ‘azîz ve hakîm sıfatlarının yanında göklerin ve yerin yani bütünüyle evrenin yegane hükümranı ve mutlak dirilten ve öldürenin de kendisi olduğunu, ayrıca her bir şeye de gücünün, kuvvetinin ve kudretinin yettiğini dile getirmektedir. Bu sıfatlara sahip olmayanlar tesbihe de layık değillerdir.

ııı. Mahlûkatla İlgili Aşkın ve İçkin Beş Sıfatı

هُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “O el-evveldir (ilktir), el-âhırdır (son kalacak olandır); ez-zâhirdir (apaçıktır), el-bâtındır (içkindir, görülemezdir). O, her şeyi bilendir.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الْاَوَّلُel-evvelü kelimesi “ilk(tir)”; وَالْاٰخِرُ ve’l-âhıru sözcüğü “ve son(dur)”; وَالظَّاهِرُ ve’z-zâhiru kelimesi “ve açık(tır)”; وَالْبَاطِنُ ve’l-bâtınu sözcüğü “ve iç, içkin(dir)”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; بِكُلِّ شَيْءٍ bikülli şey’in ifadesi “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın sadece kendisine ait olan beş sıfatı gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الْاَوَّلُ وَالْاٰخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ “O el-evveldir (ilktir), el-âhırdır (son kalacak olandır); ez-zâhirdir (apaçıktır), el-bâtındır (içkindir, görülemezdir).” Yüce Allah tesbihe sadece kendisinin layık olduğunu beyan bağlamında sıfatlarını hatırlatmaya devam etmekte, bu bağlamda öncelikle dört sıfatını dile getirmektedir.

a) Yüce Allah الْاَوَّل el-evveldir; yani her şeyden öncedir, başlangıcı yoktur, her şeyin ilkidir. Varlıkların hepsinin başlangıcını O var etmiştir, hepsinin varlığını O ortaya çıkarmıştır. O vardı ve O’nunla beraber başka hiçbir şey yoktu. Yüce Allah’ın hâlık yani her şeyi yaratan oluşu bu sıfatının sonucudur. Önceki âyette de belirtildiği gibi hayat veren O’dur; çünkü el-evvel olan ve kadîm olan O’dur; kıdem sıfatı sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.

b) Yüce Allah الْاٰخِر el-âhırdır; yani var edilen her şey yok edildikten sonra bâkî kalacak olan sadece O’dur; O’nunla birlikte başka varlıklar bâkî olmayacaktır. Bir anlamda başlangıcında nasıl ki sadece O var idi ve başka hiçbir şey yok idiyse sonuçta da her bir şey varlığını kaybedecek, sadece ve sadece Yüce Allah kalacaktır. Kasas 28/88 ve Rahmân 55/26-27’de de verilmek istenen mesaj budur.

Mahlûkatın muhatap olacak âhiret hayatının ebedî oluşuyla verilmek istenen mesajı da bu sıfat ışığında anlamalıyız. Önceki âyette belirtildiği üzere, “öldüren” de Yüce Allah olduğuna göre her şeyin sonrasına kalacak olan da O’dur.

Ebedîlik kavramı mahlûkat için kullanılır, Yüce Allah için kullanılmaz. Mahşer hayatı, bu çerçevede cennet ve cehennem elbette ebedidir; ancak onların ebediliği Yüce Allah’ın el-âhır oluşuyla yani bâkî sıfatıyla karıştırılmamalıdır. Unutulmamalıdır ki bekâ sıfatı tıpkı kıdem sıfatı gibi sadece Yüce Allah’a aittir.

c) Yüce Allah الظَّاهِر ez-zâhirdir; yani varlığı her bir eserinde görünen zât O’dur. Her bir mahlûk, kendisini yaratanı gösterir. Her ne ortaya çıkmışsa O’nun sayesinde ortaya çıkmış ve görünür olmuştur. Mahlûkun görünmesi onu yaratanı işaret eder. Yüce Allah’ın ez-zâhir oluşu, âyetin sonuyla anlam ilişkisi kurularak zâhirde yani açıkta ve görünürde olan her bir şeyden haberdar oluşunu da ifade edebilir.

d) Yüce Allah الْبَاطِن el-bâtındır; yani açık, eserlerinde görünüyor olmasının yanında görünen şeylerin O olduğu da sanılmamalıdır; çünkü Yüce Allah aynı zamanda bâtındır da yani görülemezdir. Duygularla hissedilmeyip hayal ile de algılanamaz. Varlığının hakikati akılların idrak ve kavrayışına sığmaktan münezzehtir. Yüce Allah’ın el-bâtın oluşu da önceki sıfatta olduğu gibi, âyetin sonuyla anlam ilişkisi kurularak bâtında yani gizlide olan her bir şeyden haberdar oluşunu da ifade edebilir.

Yüce Allah’ın el-evvel oluşuyla birlikte yani bunun beraberinde el-âhır oluşu da zikredilmeli, bu iki sıfat müstakil olarak zikredilmemelidir. Aynı şekilde Yüce Allah için sadece ez-zâhir oluşuyla yetinilmemeli, el-bâtın sıfatı da mutlaka hatırlanmalı ve zikredilmelidir.

Birisi söylenince zihin sadece ona kilitlenir ve bütüncül bir bakış gerçekleştirilmediği için hakikatin ne olduğu noktasında çeşitli eksiklikler ve sorunlar kaçınılmaz olur. Âyette sayılan dört sıfatın dördünü de birlikte anmak, anlamak ve Rabbimiz hakkında yanlış bir değerlendirme ve algıdan uzak durmak gerekmektedir.

Yüce Allah’ın bu dört sıfatı sadece O’na aittir ve Rabbimiz bu dört sıfatı mahlûkattan hiç kimseyle veya hiçbir şeyle paylaşmamıştır. Bunlar mahlûkatta bulunmadığı için Yüce Allah’ı bu sıfatlarıyla herhangi bir şeye benzetmek de mümkün değildir. Rabbimiz böyle bir ihtimalin kesinlikle söz konusu edilemeyeceğini Şûrâ 42/11’de “O’nun benzeri gibi (!) bir şey kesinlikle yoktur” buyurarak bu noktada zihinleri yormamak gerektiğini de dolaylı olarak söylemiş olmaktadır.

Bu noktada dile getirilen bir ifade maksadı anlamda son derece etkilidir: ما خطر ببالك فالله غير ذلك “(Yüce Allah’ın zatıyla ilgili) hatırına her ne gelirse bil ki Allah o değildir.” Biz Rabbimizi zatıyla anlayıp kavrayamayız; O’nu kendisinin tanıttığı sıfatlarıyla tanıyabiliriz. Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/26-27, Nûr 24/35, Haşr 59/22-24 İhlâs 112/1-4 gibi âyet ve sûrelerde verilen bilgiler, Yüce Allah’ın sıfatları hakkında bilgi sahibi olabileceğimiz maksimum sınırları içermektedir. Biz Rabbimizin ne olduğunu değil de zatıyla ilgili ne olmadığını bilebiliriz, vesselâm.

2. وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “O, her şeyi bilendir.” Yüce Allah tesbihe layık olabilmenin bir başka sıfatının da her şeyi bilmek olduğunu beyan etmekte, sadece ve sadece kendisinin her bir şeyi eksiksiz ve hakkıyla bildiğini beyan etmektedir.

Bakara 2/29, 231, 282, En‘âm 6/101, Enfâl 8/75, A‘lâ 87/7 gibi çeşitli âyetlerde de açıkladığımız üzere, Kur’ân-ı Kerîm’de Yüce Allah’ın ilim sıfatıyla ilgili yani “her şeyi hakkıyla bildiği”ne dair pek çok âyette bilgiler zikredilmektedir.(14) Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet vesilesiyle konuya dair bazı kısa hatırlatmalar yapmak istiyoruz.

Yüce Allah her şeyi bilendir; çünkü O, gaybı ve şehâdeti bilen yegâne bilgindir.(15) Yüce Allah “Gönüllerin içindekini bilir”,(16) “Gözlerin hain (bakış)ını bilir.”(17) Çünkü “gaybın anahtarları sadece O’nun katındadır; karada ve denizde var olan her şeyi sadece O bilir; O’nun bilgisi olmadan bir yaprak bile yerinden düşemez; yerin karanlıklarında bulunan şeyler de yaş ve kuru bütün varlıklar açık bir kayıtta”(18) yani O’nun bilgi sistemindedir.

b) Yüce Allah’ın Evrene Hâkimiyeti

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde gökleri ve yeri altı günde (devirde, aşamada) yarattığını, sonra Arş’a istivâ ettiğini, yerin içine gireni ve ondan çıkanı da gökten ineni ve oraya çıkanı da bildiğini, insanlar her nerede olurlarsa onlarla birlikte olduğunu, insanların yapıp ettiği her şeyi gördüğünü, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece kendisine ait bulunduğunu, bütün işlerin sadece ve sadece Allah’a döndürüleceğini bildirmekte, geceyi gündüze, gündüzü de geceye kattığını ve kalplerin özünü bildiğini beyan etmektedir.

ı. Evrenin Altı Evrede Yaratılışı

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ ف۪يهَا وَهُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “O, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratandır; sonra da arşa istiva edendir. Yerin içine gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilir. Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki هُوَ hüve zamiri “O (Allah)”; الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratmış olandır, yaratandır”; السَّمٰوَاتِ es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin tamlaması “altı günde, altı evrede, altı dönemde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰى istevâ fiili “istivâ etmiştir, kurulmuştur, düzene kavuşturmuştur”; عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi sözcüğü “Arş’a”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilmektedir, bilir”; مَا يَلِجُ mâ yelicü ifadesi “girmekte olan şey(ler)i”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yerde, yere”; وَمَا يَخْرُجُ ve mâ yahrucü ifadesi “ve çıkmakta olan şey(ler)i de”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَمَا يَنْزِلُ ve mâ yenzilü ifadesi “ve inmekte olan şey(ler)i”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten, yüksekten”; وَمَا يَعْرُجُ ve mâ ya‘rucu ifadesi “ve yükselmekte olanı da”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada, oraya”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinledir”; اَيْنَ مَا كُنْتُمْ eyne mâ küntüm ifadesi “nerede olursanız”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz şeyleri”; بَص۪يرٌ besîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinata olan hükümranlığı, bilgisinin eşsiz ve erişilmez oluşu gündeme getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “O, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratandır; sonra da arşa istiva edendir.” Yüce Allah bu âyette önceki âyetlerle bağlantılı olacak şekilde tesbihe layık olabilmenin sıfatlarını saymaya devam etmekte ve bunun için gökleri ve yeri yaratmış olmanın gerekliliğine ve Arş’a kurulmanın gerçekleşmesine dikkat çekmektedir.

a)هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “O, gökleri, yeri ve ikisi arasındaki her şeyi altı günde (devirde, aşamada) yaratandır.”

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, önemine binaen kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah kâinatı bir süreç halinde yaratmış ve bu süreçle ilgili olarak da سِتَّةِ اَيَّامٍ sitteti eyyâm yani “altı gün, altı devir, altı aşama, altı dönem” tamlaması kullanmıştır. Bu arada aynı âyetin yorumunda göklerin yeryüzünden önce yaratılışı hakkında da geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin “altı gün”de yaratıldığı”na dair bilgiler vardır.(19) Bu âyetlerde geçen “altı gün” ifadesinin her bir günü Dahhâk’in de belirttiği gibi bizim saydığımız türden 1000 yılı karşılıyor olabilir.(20) Bu 1000 yıl ifadesi ise “sürenin çok uzun bir zaman” olduğu anlamına gelmektedir.

Demek ki bu ayetlerdeki اَيَّام eyyâm “günler” kelimeleri bizim bildiğimiz türden 24 saatlik zaman dilimini ifade etmemektedir. Çünkü ilgili âyetlerde geçen اَيَّام eyyâm kelimeleri henüz mahlûkat yaratılmadan öncesi döneme aittir. Gün, hafta, ay, yıl, asır gibi zaman dilimleri Dünya ve Güneş’in de yaratılmış olduğu bu sisteme ait kavramlardır. Sistem yaratılmadan önce kullanılan bu kelimelerin farklı bir anlam verdiği açıktır.

سِتَّةِ اَيَّام sitteti eyyâm “altı gün” ifadesi, kâinatın yaratılışının bir süreç ve çeşitli aşamalar geçirdiğini göstermektedir. Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(21) İnsanın yaratılışının bir süreç halinde gerçekleştiğini beyan eden Secde 32/7 ve Zümer 39/6. âyetler de bu durumun bir delilidir.

Bu noktada yokluk bir gün kabul edilirse, altı gün de varlığın yaratılışını oluşturur ve toplam yedi gün elde edilir. Aslında bu ifadeler yaratılışın sürekliliğini ve ilâhi iradenin yaratılışa müdahalesinin devamını gösterir.(22)

Kâinatın yaratılış sistemi hakkında Fussılet 41/9-12’deki bilgiler bunun bir süreç oluşturduğunu göstermektedir. İlgili âyetler mealen şu şekildedir: “De ki: Gerçekten siz, yeri iki günde yaratanı inkâr edip O’na ortaklar mı koşuyorsunuz? O, âlemlerin Rabbidir. O, yeryüzüne sabit dağlar yerleştirdi. Orada bereketler yarattı ve orada tam dört günde isteyenler için fark gözetmeden gıdalar takdir etti. Sonra duman halinde olan göğe yöneldi, ona ve yerküreye, ‘İster istemez gelin!’ dedi. İkisi de, ‘İsteyerek geldik’ dediler. Böylece o (gök)leri iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti. Biz, yakın semâyı kandillerle donattık, bozulmaktan da koruduk. İşte bu, azîz, alîm Allah’ın takdiridir.”

Yüce Allah, bu âyetlerde yeryüzünü iki günde yarattığını, bu arada yeryüzünde ağırlıklar ve çeşitli bereketler var etmesinin toplam “dört gün” oluşturduğunu beyan etmektedir. Ardından duman halindeki göğe yöneldiğini ve onu da yedi gök halinde “iki gün”de yarattığını bildirmektedir. Bu haliyle toplam süre “altı gün” halini almaktadır.

b)ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra da Arş’a istivâ etmiştir.” Yüce Allah gökleri ve yeri altı evrede yarattığını söyledikten sonra “Arş’a istivâ ettiğini” de beyan etmektedir.

A‘râf 7/54’te açıkladığımız üzere, önceki cümlede olduğu gibi önemine binaen burada bazı bilgileri tekrar hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Yüce Allah’ın mahiyetini bizim bilemediğimiz Arş’a “istivası” Allah için mecazdır. Bu ifade bütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize eder. İmâm Mâlik’in dediği gibi, “istivâ bilinmektedir; ancak keyfiyeti meçhuldür. Allah için bunun nasıllığını sormak ise bidattir.”(23)

Arş’a istivanın Rabb sıfatına nispeti bu hükümranlığın mahlûkatı korumayla ve sahiplenmeyle ilgili olması nedeniyledir. “Arş’a istivâ”, Yüce Allah’ın Arş’ı hükmü altına aldığını ya da yönetim makamına kurulduğunu beyan etmektedir. Rabbimiz göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğu gibi Arş’ın da sahibidir.(24)

Âyetteki الْعَرْش el-‘arş/‘arş kelimesi, Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanı anlamında 21 kez(25) geçmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu üzere, Yüce Allah ile ilgili bir kavram olduğunda kavramın hakikat anlamını elbette bilemeyiz. Ancak insanlarla ilgili bir kavram olarak Hz. Yûsuf’un(26) ve Seba Melikesi Belkıs’ın(27) yönetimini ifade bağlamında “taht” veya “hüküm/iktidar makamı”(28) manasına gelmektedir. Burûc 85/15’te ‘arş/el-‘arş kavramı hakkında bilgi vereceğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı da “sonralık” manasından ziyade bir “atıf” anlamı içerebilir. Bu durumda sanıldığı gibi yaratmanın ardından Yüce Allah’ın yorulup dinlenmesinden de asla söz edilmez. Zira Bakara 2/255 ve Kâf 50/38’de Yüce Allah’ı hiçbir uyku ve uyuklamanın tutmadığı gibi, yaratma işlemi nedeniyle de O’na asla yorgunluk erişemez. Demek ki burada yaratılışta bir sıralama değil de Yüce Allah’ın birtakım sıfatları gündeme getirilmektedir.(29)

2. يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ ف۪يهَا “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı, gökten ineni ve oraya yükseleni bilir.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde eşsiz ve erişilmez bilgisini dile getirmektedir. Yüce Allah’ın bilgisiyle ilgili geniş açıklamalarımızı Bakara 2/33’te yapmıştık.

Daha önce yorumladığımız Hadîd 57/3’te de konuya kısmen değindiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacak, sadece âyette üzerinde durulan hususları incelemekle yetineceğiz. Bu âyetin büyük oranda bir benzerinin yer aldığı Sebe’ 34/2’de de şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) yerin içine gireni ve ondan çıkanı; gökten ineni, oraya çıkanı bilir. O, çok merhamet sahibidir; çok bağışlayandır.” Bu istikamette âyeti iki başlıkta ele almak istiyoruz.

a)يَعْلَمُ مَا يَلِجُ فِي الْاَرْضِ وَمَا يَخْرُجُ مِنْهَا “Yerin içine gireni ve ondan çıkanı da bilir.” Yüce Allah kâinatta ne tür mahluk varsa hepsinin ne halde olduğunu çok iyi bildiğini beyan etmektedir. Bu bağlamda önce toprağın içine giren ve oradan çıkan şeyler her ne ise hepsini bildiğini haber vermektedir. Yere giren ve sonrasında oradan çıkan maddi ve manevi bütün oluşumlar burada söz konusu edilmektedir.

Örnek olarak söylemek gerekirse, yağmur, kar, dolu, ekilen tohumlar, çıkan bitkiler, madenler, petrol, kömür, gaz, buhar, koku, sıcaklık, soğukluk, eski medeniyetlere ait kalıntılar, hayvan ve insan cesetleri, bütün besin kaynakları, insanların ümitleri, ihtirasları, inen vahiy, çıkan dua, doğum, ölüm ve yeniden diriltilmeyi içeren her türlü hakikat vs. bu çerçevede düşünülmelidir.

b) وَمَا يَنْزِلُ مِنَ السَّمَآءِ وَمَا يَعْرُجُ ف۪يهَا “Gökten ineni ve oraya yükseleni de (bilir).” Yüce Allah yeryüzüyle ilgili her şeyi bildiğini beyan ettikten sonra, bu cümlede konuyu gökten inen ve oraya yükselen şeylerle ilişkilendirmektedir.

Gökten yani yükseklerden inen ve oraya çıkan şeylerle ilgili olarak maddi ve manevi anlamda yağmur, dolu, kar, yıldırım, rüzgar, aydınlık, karanlık, vahiy, sıkıntı, nimet vs. ile oraya çıkan şeyler bağlamında buharlar, gazlar, çeşitli güçler, melekler, ruhlar, dualar, ameller vs. akla gelen-gelmeyen, bilinen-bilinemeyen, görünen-görünmeyen, hissedilen-hissedilmeyen vs. her türlü şey âyette söz konusu ediliyor demektir. “Göğe yükselenler”le ilgili olarak dualar ve ameller görüşü Fâtır 35/10’dan da destek aldığı gibi “gökten gelen rızıklar” ifadesi de Zâriyât 51/22’deki beyanlardan destek alır.

3. وَهُوَ مَعَكُمْ اَيْنَ مَا كُنْتُمْ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Nerede olursanız olun, O sizinle beraberdir. Allah yaptıklarınızı görendir.” Yüce Allah âyetin sonunda yine bilgisine gönderme yapmakta ve insanlar her neredeyseler O’nun da onlarla birlikte olduğunu ve yapıp ettikleri her ne varsa hepsini hakkıyla gördüğünü, yani bildiğini beyan emektedir.

Bu ifadeye benzer bir mesaj içermesi bakımından Mücâdele 58/6-7’de verilen bilgileri burada aktarmakta yarar vardır: “Allah, onların hepsini dirilteceği gün, (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. (Allah) onların unuttuklarını da bir bir sayıp önlerine koyacaktır. Allah her şeye şahittir. Bilmez misin ki, Allah göklerde ve yerde olan her şeyi bilmektedir. Gizlice konuşan üç kişinin dördüncüsü, beş kişinin altıncısı Allah’tır. Sayı daha az da çok da olsa, onlar her neredeyseler Allah da onlarla beraber oradadır. Sonra Allah, kıyâmet günü onların (dünyada) yaptıklarını kendilerine haber verecektir. Allah her şeyi bilendir.”

İşte anlaşılıyor ki Yüce Allah’tan gizli hiçbir an ve alan yoktur ve Rabbimiz bizlerin neler yapıp ettiğini hakkıyla bilmekte ve görmektedir. Yüce Allah’ın, yapılan her bir şeyi hakkıyla gördüğüne dair Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.(30)

O’nun bu türden bilgisine ve her şeyi görmekte olduğuna dair beyanları hatırlatmasının muhtemel sebebi, insanları mahşerde işte bu bilgileri doğrultusunda hesaba çekeceğini kendilerine bildirmek istemesidir. Zira iyi insanların yapıp ettiği hiçbir şey zayi olmayacağı gibi, kötülük yapanların kötülükleri de yanlarına kâr bırakılmayacaktır.

ıı. Hükümranlığı ve Her Şeyin Yüce Allah’a Dönüşü

لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca O’na aittir. Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir.”

Âyetteki لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir, sadece O’nundur, O’nun kontroolündedir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi, hakimiyeti”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünü (hükümranlığı)”; وَاِلَى اللّٰهِ ve ilellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; تُرْجَعُ turce‘u edilgen fiili “döndürülür, döndürülecektir”; الْاُمُورُ el-umûru kelimesi “ise “(bütün) işler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı ve bütün işlerin sonuçta O’na döndürüleceğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi (hükümranlığı) sadece O’na aittir.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Hadîd sûresinin ikinci âyetindeki mesajını önemine binaen yeniden hatırlatmakta, göklerin ve yerin yani bütün mahlûkatın mülkünün, yani hükümranlığının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir. Âyette لَهُ lehû ifadesinin öne alınmasıyla elde edilen devrik yapı cümleye vurgu manası katmakta ve böyle bir özelliğin başka hiçbir varlıkta bulunamayacağını ortaya koymak istemektedir.

2. وَاِلَى اللّٰهِ تُرْجَعُ الْاُمُورُ “Bütün işler yalnızca Allah’a döndürülecektir (döndürülür).” Bu cümle benzer mesaj içerikleriyle bazen aynı cümle halinde,(31) bazen de benzer içeriklerde başka bazı âyetlerde geçmektedir.(32)

Âyette اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesinin öne alınması ve تُرْجَعُ turca‘u edilgen fiilinin sona bırakılması sayesinde devrik cümle yapısı vardır ki bunun amacı, “dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’a olacağını” beyandır. Kötülük yapanların kötülükleri yanlarına kâr kalmayacak, iyilikler de elbette kaybolmayacaktır.

Bu cümlede başta inkârcılar olmak üzere bütün insanların bütün eylemlerinin sadece ve sadece Yüce Allah’a sunulacağı beyan edilmektedir. Davranışlar Yüce Allah’a döndürüleceğine göre, geriye sadece davada sabır ve kararlılık kalmaktadır. İnkârcıların alay ederek dile getirdikleri birtakım istekler başta olmak üzere ortaya konulan bütün eylemler sonuçta Allah’ın huzurunda hesabın konusu olacaktır.

Bu bilgi sayesinde inkârcılara gözdağı, müminlere de moral verilmesi amaçlanmaktadır. İşte bütün olumsuzluklara rağmen, onların yaptığı her bir kötülük ve ortaya koyduğu her türlü tuzak veya entrika Yüce Allah’ın sınırsız bilgisinden kaçamayacak, ilâhî huzurda sorgulanarak hak ettikleri cezaya çarptırılacaklardır.

ııı. Gece ve Gündüze Koyduğu Sistem

يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ وَهُوَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor. O göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki يُولِجُ yûlicu fiili “katar, katmaktadır, koymaktadır, iç içe geçirmektedir”; الَّيْل el-leyle kelimesi “geceyi”; فِي النَّهَارِ fi’n-nehâri sözcüğü “gündüze”; وَيُولِجُ ve yûlicu fiili “ve yine katar, katmaktadır, koymaktadır, iç içe geçirmektedir”; النَّهَارَ en-nehâra kelimesi “gündüzü”; فِي الَّيْلِ fi’l-leyli ifadesi “geceye”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri tamlaması ise “kalplerin özünü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabından bir başlık olması itibariyle gece ve gündüze dair müdahalesi gündeme getirilmektedir.

1.يُولِجُ الَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي الَّيْلِ “Geceyi gündüzün içine koyuyor, gündüzü de gecenin içine koyuyor.” Yüce Allah kainat kitabına dair bir konu başlığı olması itibariyle gece ve gündüzü tâbi kıldığı kuralını ve sistemini dile getirmektedir. Bu konuda benzer mesajlar içeren çeşitli âyetler vardır.(33)

Konuyla ilgili olarak Lokmân 31/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Bilmez misin(iz) ki Allah geceyi gündüzün, gündüzü de gecenin içine koyuyor. Güneşi ve ayı emri altına almıştır. Her biri belirlenmiş bir süreye kadar akıp gider. Muhakkak ki Allah, yaptıklarınızdan tamamen haberdardır.” Bu âyetteki mesajla ilgili olarak benzer mesajlar içeren Fâtır 35/13’te oldukça geniş malumat verdiğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Kısaca şu kadarını söylemekle yetinelim: Bu konuyla ilgili âyetlerden anlaşılıyor ki, “gece ve gündüzden biri uzarken diğeri kısalır” veya “gecenin vakti ilerlerken aynı anda gündüzün vakti yaklaşır” ya da “biri eksilirken diğeri artar.” Kur’ân’da bu anlamda başka ifadeler de vardır. Meselâ bu bağlamda yukevviru,(34) neslehu,(35) yuğşî/yağşâ(36) fiillerini zikretmekle yetinelim.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen يُولِجُ y(t)ûlicu fiilleri(37) “gece ile gündüz” ilişkisinde kullanılmakta, bu kelimelerin her biri oval, yuvarlak, elips şeklindeki nesnelerle ilgili “dolama, bürüme” manası verdiği için, mesajda gece ve gündüze konu olan “dünyanın yuvarlak olduğu” gerçeğine buradan bir işaret olduğu da düşünülebilmektedir.

Bu fiiller biri biterken diğerinin artması şeklinde çift yönlü mana vermektedirler. Bu arada gece ve gündüzden biri artarken diğerinin azalması veya biri azalırken diğerinin artması onların peş peşe gelmesi manasını içermektedir. Bu bağlamda gece ve gündüzün birbirini takip etmesi ve art arda gelmeleri anlamında ıhtilâf,(38) hılfeh(39) ve yukallibu(40) fiillerinin kullanıldığını da bilmek gerekmektedir. Yâsîn 36/40’ta bu noktada açık ifadeler yer almaktadır.

2. وَهُوَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “O göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ifade Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(41) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır.

Fâtır 35/38’de ele aldığımız üzere, olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediği (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. İşte Yüce Allah her durumlarında insanların kalplerinde sahip oldukları duyguları kendisinin gayet bildiğini beyan etmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Hiç kimse hiçbir şeyi Yüce Allah’tan gizleyemez,(42) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 459; Râzî, age., XXIX, 206. 2 - Enbiyâ’ 21/33; Yâsîn 36/40; Nâzi‘ât 79/3. 3 - Bakara 2/30; Âl-i ‘Imrân 3/41; A‘râf 7/206; Ra‘d 13/13; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/44; Meryem 19/11; Tâhâ 20/33, 130; Enbiyâ’ 21/20, 79; Nûr 24/41; Furkân 25/58; Secde 32/15; Ahzâb 33/42; Sâd 38/18; Sâffât 37/143, 166; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 55; Fussılet 41/38; Şûrâ 42/5; Feth 48/9; Kâf 50/39, 40; Tûr 52/48, 49; Vâkı‘a 56/74, 96; Hadîd 57/1; Haşr 59/1, 24; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1; Kalem 68/28; Hâkka 69/52; İnsân 76/26; A‘lâ 87/1; Nasr 110/3. 4 - Bakara 2/32, 116; Âl-i ‘Imrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/30; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Zümer 39/4, 17, 67; Sâffât 37/159, 180; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 5 - Müzzemmil 73/7.
  • Enbiyâ 21/33 Yâsîn 36/40 Nâzi‘ât 79/3 Bakara 2/30 Âl-i İmrân 3/41 A‘râf 7/206 Ra‘d 13/13 Hicr 15/98 İsrâ 17/44 Meryem 19/11 Tâhâ 20/33 Tâhâ 20/130 Enbiyâ 21/20 Enbiyâ 21/79 Nûr 24/41 Furkân 25/58 Secde 32/15 Ahzâb 33/42 Sâd 38/18 Sâffât 37/143 Sâffât 37/166 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/55 Fussilet 41/38 Şûrâ 42/5 Fetih 48/9 Kâf 50/39 Kâf 50/40 Tûr 52/48 Tûr 52/49 Vâkı‘a 56/74 Vâkı‘a 56/96 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Haşr 59/24 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1 Kalem 68/28 Hâkka 69/52 İnsân 76/26 A‘lâ 87/1 Nasr 110/3 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/30 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Zümer 39/4 Zümer 39/17 Zümer 39/67 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29 Müzzemmil 73/7
• 6 - İslâmoğlu, age., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not. 7 - Râzî, age., XXIX, 205. 8 - Ra‘d 13/13; İsrâ’ 17/44; Hadîd 57/1; Haşr 59/1; Saff 61/1; Cum‘a 62/1; Teğâbun 64/1.
  • Ra‘d 13/13 İsrâ 17/44 Hadîd 57/1 Haşr 59/1 Saff 61/1 Cum‘a 62/1 Teğâbun 64/1
• 9 - Bakara 2/116, 255, 284; Âl-i İmrân 3/109, 129, 180; Nisâ’ 4/126, 131, 132, 170, 171; En‘âm 6/12; Yûnus 10/55, 66, 68; İbrâhim 14/2; Nahl 16/52; Tâhâ 20/6; Enbiyâ’ 21/19; Hacc 22/64; Nûr 24/64; Rûm 30/26; Lokmân 31/26; Sebe’ 34/1; Şûrâ 42/4; Necm 53/31; Hadîd 57/10; Munâfıkûn 63/7. 10 - Bakara 2/107, 116; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5; Burûc 85/9.
  • Bakara 2/116 Bakara 2/255 Bakara 2/284 Âl-i İmrân 3/109 Âl-i İmrân 3/129 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/126 Nisâ 4/131 Nisâ 4/132 Nisâ 4/170 Nisâ 4/171 En‘âm 6/12 Yûnus 10/55 Yûnus 10/66 Yûnus 10/68 İbrâhîm 14/2 Nahl 16/52 Tâhâ 20/6 Enbiyâ 21/19 Hacc 22/64 Nûr 24/64 Rûm 30/26 Lokmân 31/26 Sebe' 34/1 Şûrâ 42/4 Necm 53/31 Hadîd 57/10 Münâfikûn 63/7 Bakara 2/107 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 Burûc 85/9
• 11 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 12 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83.
  • En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83
• 13 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2, 17.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2 Hadîd 57/17
• 14 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11. 15 - Bakara 2/33; Mâide 5/109, 116; En‘âm 6/73; Tevbe 9/78, 94, 105; Yûnus 10/20; Hûd 11/123; Ra‘d 13/9; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Mü’minûn 23/92; Neml 27/65; Secde 32/6; Sebe’ 34/48; Fâtır 35/38; Zümer 39/46; Hucürât 49/18; Haşr 59/22; Cum‘a 62/8; Teğâbun 64/18; Cinn 72/26. 16 - Mülk 67/13. Benzer âyetler için bk. Bakara 2/235; Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Tâhâ 20/7; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4. 17 - Mü’min 40/19. 18 - En‘âm 6/59.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11 Bakara 2/33 Mâide 5/109 Mâide 5/116 En‘âm 6/73 Tevbe 9/78 Tevbe 9/94 Tevbe 9/105 Yûnus 10/20 Hûd 11/123 Ra‘d 13/9 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Mü'minûn 23/92 Neml 27/65 Secde 32/6 Sebe' 34/48 Fâtır 35/38 Zümer 39/46 Hucurât 49/18 Haşr 59/22 Cum‘a 62/8 Teğâbun 64/18 Cinn 72/26 Mülk 67/13 Bakara 2/235 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Tâhâ 20/7 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mü'min 40/19 En‘âm 6/59
• 19 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4. 20 - Taberî, age., XXVI, 179.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 21 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 22 - İslamoğlu, age., s. 709’da 3. not.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13
• 23 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 131.
• 24 - Semerkandî, age., I, 521. 25 - A‘râf 7/54; Tevbe 9/129; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Ra‘d 13/2; İsrâ’ 17/42; Tâhâ 20/5; Enbiyâ’ 21/22; Mü’minûn 21/86, 116; Furkân 25/59; Neml 27/26; Secde 32/4; Zümer 39/75; Mü’min 40/7, 15; Zuhruf 43/82; Hadîd 57/4; Hâkka 69/17; Tekvîr 81/20; Burûc 85/15. 26 - Yûsuf 12/100. 27 - Neml 27/23, 38, 41, 42. 28 - Esed, age., s. 281’de 43. not.
  • A‘râf 7/54 Tevbe 9/129 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Ra‘d 13/2 İsrâ 17/42 Tâhâ 20/5 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/116 Furkân 25/59 Neml 27/26 Secde 32/4 Zümer 39/75 Mü'min 40/7 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/82 Hadîd 57/4 Hâkka 69/17 Tekvîr 81/20 Burûc 85/15 Yûsuf 12/100 Neml 27/23 Neml 27/38 Neml 27/41 Neml 27/42
• 29 - Semerkandî, age., I, 521.
• 30 - Bakara 2/96, 110, 233, 237, 265; Âl-i İmrân 3/15, 20, 156, 163; Nisâ’ 4/58, 134; Mâide 5/71; Enfâl 8/39, 72; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/1, 17, 30, 96; Tâhâ 20/35; Hacc 22/61, 75; Furkân 25/20; Lokmân 31/28; Ahzâb 33/9; Sebe’ 34/11; Fâtır 35/31, 45; Mü’min 40/20, 44, 56, Fussılet 41/40; Şûrâ 42/11, 27; Feth 48/24; Hucürât 49/18; Hadîd 57/4; Mücâdile 58/1; Mümtehıne 60/3; Teğâbun 64/2; Mülk 67/19; İnşikâk 58/15.
  • Bakara 2/96 Bakara 2/110 Bakara 2/233 Bakara 2/237 Bakara 2/265 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/20 Âl-i İmrân 3/156 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/58 Nisâ 4/134 Mâide 5/71 Enfâl 8/39 Enfâl 8/72 Hûd 11/112 İsrâ 17/1 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Tâhâ 20/35 Hacc 22/61 Hacc 22/75 Furkân 25/20 Lokmân 31/28 Ahzâb 33/9 Sebe' 34/11 Fâtır 35/31 Fâtır 35/45 Bakara 2/96 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/58 Şûrâ 42/11 Şûrâ 42/27 Fetih 48/24 Hucurât 49/18 Hadîd 57/4 Mücâdele 58/1 Mümtehine 60/3 Teğâbun 64/2 Mülk 67/19 Mücâdele 58/15
• 31 - Bakara 2/210; Âl-i İmrân 3/109; Enfâl 8/44; Hacc 22/76; Fâtır 35/4; Hadîd 57/5. 32 - En‘âm 6/159; Hûd 11/123; Hacc 22/41; Rûm 30/4; Lokmân 31/22; Şûrâ 42/43, 53.
  • Bakara 2/210 Âl-i İmrân 3/109 Enfâl 8/44 Hacc 22/76 Fâtır 35/4 Hadîd 57/5 En‘âm 6/159 Hûd 11/123 Hacc 22/41 Rûm 30/4 Lokmân 31/22 Şûrâ 42/43 Şûrâ 42/53
• 33 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6.
  • Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6
• 34 - Zümer 39/5. 35 - Yâsîn 36/37. 36 - A‘râf 7/54; Ra‘d 13/3. 37 - Âl-i İmrân 3/27; Hacc 22/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Hadîd 57/6. 38 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5. 39 - Furkân 25/62. 40 - Nûr 24/44.
  • Zümer 39/5 Yâsîn 36/37 A‘râf 7/54 Ra‘d 13/3 Âl-i İmrân 3/27 Hacc 22/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Hadîd 57/6 Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5 Furkân 25/62 Nûr 24/44
• 41 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13. 42 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13 En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7