Mâide Suresi

Medine’de hicrî 7 veya 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 120 âyetten oluşan, adını 112 ve 114. âyetlerde geçen ve “(gök) sofrası” anlamına gelen مَآئِدَة mâideh kelimesinden alan Mâide sûresi, inişe göre 108, resmî sıralamada ise 5. sûredir.

Mâide sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Nisâ’ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre “kitap ehliyle ilgili geniş bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 44-70, 153-156; Mâide 12-13, 18-26, 41-45, 51-66, 68-71, 77-86), “sözlerini bozan kitap ehline dair yaptırımların ortaya konulması” (Nisâ’ 154-156; Mâide 13), “kitap ehlinin dinde aşırıya gitmemesi gerektiği” (Nisâ’ 171; Mâide 77), “yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi zorunluluğu” (Nisâ’ 144; Mâide 51, 57), “hrıstiyanlar ve Hz. İsa ile ilgili malumatın zikredilmesi” (Nisâ’ 157-162, 171-172; Mâide 14-17, 46-50, 72-76, 110-118), “mutlak manada adaletin tesisi noktasında Allah için şahitlik edilmesi” (Nisâ’ 135; Mâide 8), “abdest ve teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi” (Nisâ’ 43; Mâide 6), “Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatin gerekliliği” (Nisâ’ 80; Mâide 92), “bütün mahlûkatın hükümranlığının Yüce Allah’a ait oluşu” (Nisâ’ 126, 131-132, 170; Mâide 120) vs. konular iki sûre arasındaki ortak mesajlar olarak belirlenebilir.

Mâide sûresinin ilk âyetlerinde, akitlerin gereğinin yerine getirilmesi, Yüce Allah’ın sembollerine saygı gösterilmesi, haram etler, kitap ehlinin kestiği hayvanların yenebilmesi, abdest ve teyemmümle ilgili bilgiler, şahitliğin yerine getirilmesi gerektiği, müminlere ödül, inkârcılara ise azap vaadi zikredilmektedir.

12. âyetten itibaren, İsrailoğullarıyla ilgili bilgilerle hrıstiyanların Hz. İsa’ya ilahlık yakıştırma içerikli bakışı ele alınmakta, yahudi ve hrıstiyanların kendilerini ayrıcalıklı görmeleri eleştirilmekte, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’yı bunaltmalarından söz edilmekte, iki âdemoğlunun kurban sunma kıssasına yer verilmekte, insan öldürmenin feci bir suç olduğu bildirilmektedir.

35. âyetten itibaren, takvâ vurgusu, mahşerde fidyenin geçerli olmaması, hırsızlara dünyada verilmesi gereken ceza hatırlatılmakta, tevbe ederlerse affedilecekleri bildirilmekte, Hz. Peygamber’in kitap ehlinin saptırma girişimlerine karşı dikkatli davranması gerektiği dile getirilmekte, Tevrât’taki bazı hükümlerin nelerden oluştuğuna değinilmekte, Hz. İsa’nın görev ve sorumluluklarına işaret edilmekte, sonrasında yahudi ve hrıstiyanların dost edinilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, onların nasıl ikiyüzlü davrandıkları, ne türden korkunç hatalara sahip oldukları ifade edilmekte, teslisin küfür olduğu bildirilmekte, Hz. İsa ile Hz. Meryem’in insan oluşlarına dair özel açıklamalara yer verilmekte, kitap ehlinin kötüleri olduğu gibi iyilerinin de bulunduğuna dair bilgiler zikredilmektedir.

87. âyetten itibaren, temiz ve helal gıdaların yenmesi, yeminlerin keffareti, içki, kumar, dikili taşlar ve fal oklarının şeytanın işleri olduğu, av yapılmasıyla ilgili çeşitli hükümler, Kâbe’nin fonksiyonu, müminlerin soru sorma ahlakı, Yüce Allah’a rağmen haram konulmaması gerektiği, sorumlulukların şahsiliği, şahitliğin önemi ele alınmakta, mahşerde herkesin sorgulanacağı bildirilmektedir.

110. âyetten itibaren, Hz. İsa’nın durumu ile havarilerin iman itirafları, gökten sofra isteklerine yönelik ilahi nimetlendirme cevabı zikredilmekte, mahşerde Hz. İsa’nın sorgunlamasındaki sözlerine yer verilmekte ve mutlak hükümran olan Yüce Allah’ın kudretine dair verilen bilgi ile sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-11. âyetlerinde toplumsal hayatta Müslümanlara gerekli olan çeşitli hükümleri öğretmekte, ahde vefadan, sembollere, haram etlerden evlilik meselelerine, abdestten teyemmüme ve şahitliğe varıncaya kadar çeşitli ve bir o kadar da detaylı bilgiler vermektedir.

a) Temel İlâhî Buyruklar

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde müminlere hitap ederek, hem sözleşmelerle hem de sembol kıldığı değerlerle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır. “Akitleri(n gereğini) yerine getiriniz! İhramlı iken avlanmayı helal saymamak üzere size okunacaklar dışında kalan evcil hayvanlar, sizin için helâl kılındı. Muhakkak ki Allah dilediğine hükmeder. Ey iman edenler! Allah’ın (koyduğu, dinî) sembollerine, haram ay(lar)a, (Allah’a hediye edilmiş) kurban(lar)a, (onlardaki) gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Haram’a yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin! İhramdan çıkınca avlanın! Mescid-i Haram’dan sizi engelledikleri için bir topluma karşı öfke(niz) sizi aşırılığa (saldırganlığa) sevketmesin! İyilik ve takvâlı oluş (duyarlılık) üzerine yardımlaşın; günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.”

Ardından hangi etlerin haram kılındığıyla ilgili olarak “ölü/leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanların etleri”nin haram olduğu ifade edilmekte, ölü hükmünde giren ve ölmeden yetişip kesilenler hariç olmak üzere boğulmuş, (taş, ağaç vb. ile) vurulup öldürülmüş, yukarıdan yuvarlanıp ölmüş, boynuzlanıp ölmüş (hayvanlar ile) canavarların yediği hayvanlar, dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanmış hayvanlar ve fal oklarıyle kısmet aramanın da haram kılındığı ifade edilmekte, sonrasında artık kâfirlerin müslümanların dininden (onu yok etmekten) ümit kestikleri, onlara saygınlık yakıştırılmaması, sadece Allah’a derin saygı duyulması gerektiği belirtilmekte ve devamında şöyle buyrulmaktadır: “Bugün size dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm’ı uygun gördüm. Kim, gönülden günaha yönelmiş olmamak üzere açlık halinde dara düşerse (haram etlerden yiyebilir). Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Daha sonra, konu nelerin helal kılındığı sorusuna getirilmekte ve şu beyana yer verilmektedir: “Bütün iyi ve temiz şeyler size helâl kılınmıştır. Allah’ın size öğrettiğinden öğretip avcı hale getirdiğiniz hayvanların sizin için yakaladıklarından da yiyin ve üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin)! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah, hesabı çabuk görendir. Bugün size temiz (ve iyi) şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyecek(ler)i size helâldir; sizin yiyecek(ler)iniz de onlara helâldir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile sizden önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da mehirlerini verdiğiniz zaman, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim (ilâhî hükümlere) inanmayı inkâr ederse ameli boşa gitmiştir. O, ahirette ziyan edenlerden olacaktır.”

Sûrenin altıncı âyetinde abdestle ilgili bilgi verilmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Namaza kalktığınız zaman yüzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi (kollarınızı) yıkayın; başlarınızı ve aşık (uyluk kemik)lerine kadar ayaklarınızı meshedin! Eğer cünüp oldunuz ise, temizlenin (boy abdesti alın)! Eğer hasta iseniz veya yolculuktaysanız, veya sizden biriniz tuvaletten (ayak yolundan) gelirse ya da kadınlara (cinsel içerikli olarak) dokunup da (bu durumlarda) su bulamamışsanız o zaman temiz bir toprak arayın ve yüzlerinizi de ellerinizi de ondan (onunla) meshedin! Allah size herhangi bir güçlük (çıkarmak) istemez; fakat sizi (maddî/manevî) tertemiz kılmak ve size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.”

ı. Akitlere ve Sembollere Sadakat

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ اُحِلَّتْ لَكُمْ بَه۪يمَةُ الْاَنْعَامِ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ مَا يُر۪يدُ يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَآئِرَ اللّٰهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَآئِدَ وَلَآ آٰمّ۪ينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَاِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ اَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوٰى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Ey iman edenler! Akitleri(n gereğini) yerine getiriniz! İhramlı iken avlanmayı helal saymamak üzere, size tilâvet edilecekler (okunup aktarılacaklar) dışında kalan evcil hayvanlar sizin için helâl kılındı. Muhakkak ki Allah dilediğine hükmeder. Ey iman edenler! Allah’ın (koyduğu, dinî) sembollerine, haram ay(lar)a, (Allah’a hediye edilmiş) kurban(lar)a, (onlardaki) gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm’a (Saygın Mescid’e, Mescid-i Harâm’a) yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin. İhramdan çıkınca avlanın! Mescid-i Harâm’dan sizi engelledikleri için bir topluma karşı öfke(niz) sizi aşırılığa (saldırganlığa) sevketmesin! İyilik ve takvâlı oluş (duyarlılık) üzerine yardımlaşın; günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اَوْفُوا evfû emri “yerine getirin”; بِالْعُقُودِ bi’l-‘ukûdi ifadesi “akitleri, sözleşmeleri”; اُحِلَّتْ uhıllet edilgen fiili “helal kılındı”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; بَه۪يمَةُ الْاَنْعَامِ behîmetü’l-en‘âmi tamlaması “evcil hayvanlar”; اِلَّا مَا يُتْلٰى illâ mâ yütlâ istisnası “tilavet edilenler, aktarılanlar hariç”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ ğayra muhılli’s-saydi tamlaması “avı helal saymamak üzere”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; حُرُمٌ hurumun kelimesi “ihram(lı)”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “şüphesiz ki Allah”; يَحْكُمُ yahkümü fiili “hükmeder, hüküm verir”; مَا يُر۪يدُ mâ yürîdü cümlesi “dilediğini”; يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تُحِلُّوا lâ tühıllû emri “ihlal etmeyin”; شَعَآئِرَ اللّٰهِ şe‘âirallâhi tamlaması “Allah’ın sembollerini”;وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ ve le’ş-şehra’l-harâme tamlaması “ne haram ay(lar)ı”;وَلَا الْهَدْيَ ve le’l-hedye ifadesi “ne hediye kurbanlarını”; وَلَا الْقَلَآئِدَ ve le’l-kalâide ifadesi “ne gerdanlıkları”; وَلَآ آٰمّ۪ينَ ve lâ âmmîne ifadesi “ne yönelenleri”; الْبَيْتَ الْحَرَامَ el-beyte’l-harâme tamlaması “saygın eve, Kâbe’ye”; يَبْتَغُونَ yebteğûne fiili “isteyerek, istemek üzere”; فَضْلًا fadlen kelimesi “ihsan, ikram, iyilik”; مِنْ رَبِّهِمْ min rabbihim ifadesi “onların Rabbinden”; وَرِضْوَانًا ve rıdvânen kelimesi “ve (Allah’ın) rızasını”; وَاِذَا حَلَلْتُمْ ve izâ haleltüm fiili “ve ihramdan çıktığınız zaman”; فَاصْطَادُوا fasdâdû emri “avlanın”; وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ ve lâ yecrimenneküm emri “kesinlikle sizi sevketmesin”; شَنَاٰنُ قَوْمٍ şeneânu kavmin tamlaması “bir topluma (yönelik) öfkeniz”; اَنْ صَدُّوكُمْ en saddûküm ifadesi “sizi engellemiş olmaları”; عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ‘ani’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “Mescid-i Harâm’dan, saygın mescitten”; اَنْ تَعْتَدُوا en ta‘tedû ifadesi “adaletsizliğe”;وَتَعَاوَنُوا ve te‘âvenû emri “ve karşılıklı yardımlaşın”; عَلَى الْبِرِّ ‘ale’l-birri ifadesi “iyiliğine”; وَالتَّقْوٰى ve’t-takvâ kelimesi “ve takvâda, duyarlılıkta”; وَلَا تَعَاوَنُوا ve lâ te‘âvenû emri “ve yardımlaşmayın”; عَلَى الْاِثْمِ ‘ale’l-ismi ifadesi “haramda, günahta”; وَالْعُدْوَانِ ve’l-‘udvâni ifadesi “ve düşmanlıkta”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli (olan)dır” demektir.

Burada müminlerin toplumsal hayatta kendilerini inşa edecek bazı ilahi prensipler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ اُحِلَّتْ لَكُمْ بَه۪يمَةُ الْاَنْعَامِ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ مَا يُر۪يدُ “Ey iman edenler! Akitleri(n gereğini) yerine getiriniz! İhramlı iken avlanmayı helal saymamak üzere, size tilâvet edilecekler (okunup aktarılacaklar) dışında kalan evcil hayvanlar sizin için helâl kılındı. Muhakkak ki Allah dilediğine hükmeder.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde müminleri inşa etmekte ve akitlerinin gereğini tam olarak yerine getirmeleri gerektiğini, ihramlıyken avlanma durumu ve istisna edilenler hariç olmak üzere, diğer dört bacaklı evcil hayvanların yenmesinin helal olduğunu bildirmekte, Allah’ın istediği hükmü vereceğini ilan etmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَوْفُوا بِالْعُقُودِ “Ey iman edenler! Akitleri(n gereğini) yerine getiriniz!” Yüce Allah müminlere hitap ederek, sosyal hayatın en önemli ilkelerinden olan “verilen sözde durma” ve “yapılan antlaşmalara sadık kalma” noktasında hassasiyet göstermelerini kendilerine emretmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْعُقُود el-‘ukûd kelimesi “akitler”, “antlaşmalar”, “sözleşmeler”, “güvene dayalı kesin sözler” demektir. Felak 113/4’te de geçtiği üzere, ip vs. ile bağlandığı için yapılan işlemle ilgili olarak da el-‘ukad kelimesi kullanılmaktadır.

Âyette zikredilen اَوْفُوا evfû emri ise “bir şeyi tam anlamıyla ve bütün unsurlarıyla yerine getirmek” manalarına gelmektedir. Bu nedenle âyette zikredilen “sözleşmelerin gereğini tam olarak yerine getirme emri;

- Gerek “iman”, “farzları yerine getirip haramlardan kaçınma” gibi insanların Yüce Allah ile,

- Gerek “kendi öz benliklerine sadakat göstermeleri” anlamında insanların kendi fıtrat ve vicdanlarıyla,

- Gerekse diğer insanlarla sosyal hayatta aralarında yaptıkları bütün sözleşmeleri içermektedir.

ı. Verilen sözlerin gereğini yerine getirmeyle ilgili olarak İsrâ’ 17/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Verdiğiniz sözü yerine getirin! Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için hayati bir önem arz eden bir konuya değinmekte ve verilen sözlerin tutulmasını, çünkü sözlerden de akitlerden de sözleşmelerden de muhatapların mahşerde sorgulanacağını haber vermektedir. Konuyla ilgili olarak Ahzâb 33/15’te “Allah’a verilen sözlerden sorumlu olunacağı” beyan edilmektedir.

“Akitler” veya “sözleşmeler” denilince akla ilk gelen husus elbette Yüce Allah’a verilen sözlerdir. Bu bağlamda “ahd” kavramı çerçevesinde Kur’ân’da 8 kez(1) yer alanعَهْد اللّٰهِ ‘ahdullâhi “Allah’ın ahdi” tamlaması, “Yüce Allah’a verilen söz” demektir. Bu ise Yüce Allah’ın insanı yarattığı fıtratla ve vicdanla uyumlu yaşamak anlamına gelmektedir.

ıı. “Ahde vefa” yani ahitlerine riayet etmek, başta fıtrat sözleşmesi olarak ifade ettiğimiz “insanın Yüce Allah’a verdiği söz” olmak üzere, çeşitli vesilelerle insanların birbirlerine verdikleri bütün sözleri ve aralarında yaptıkları bütün anlaşma ve antlaşmaları da içerir. Dahası, yapılan yeminler ve adanan adaklar da bu kapsama dâhildir. Ahitlere riayet etmek demek, verilen bütün sözleri tutmak demektir. Bu arada Mâide 5/1’de emredilen “Sözleşmelere sadakat göstermek” de elbette bu kapsamda yer almaktadır. Bu çerçevede Bakara 2/177, Mâide 5/1, En‘âm 6/152, Ra‘d 13/19-24, Nahl 16/91, İsrâ’ 17/34, Mü’minûn 23/8 ve Me‘âric 70/32 gibi âyetlerde ele alınan konular bu bağlamda çeşitli bilgiler içermektedir.

- Yüce Allah sırât-ı müstakîm dediği “dosdoğru yol”un on temel esasını saydığı En‘âm 6/151-153’te “Allah’a verilen sözü tutmayı” maddeler arasında zikretmektedir. Allah’a verilen sözü tutmak Kur’ân’ın üzerinde en çok durduğu konulardandır. Nitekim Yüce Allah Nahl 16/91’de kendisine verilen sözlerin tutulması ve yeminlerin bozulmaması gerektiğini emretmekte, bu arada Allah’ı kefil tutmanın önemini özellikle hatırlatmaktadır.

- İsrâ’ 17/34’te, verilen sözün gereğini yerine getirmek emredilmekte ve verilen her sözden dolayı kişilerin sorumlu tutulacakları beyan edilmektedir.(2)

- Sosyal hayatı ayakta tutacak bazı esasların sıralandığı Ra‘d 13/19-24. âyetlerde ilk madde “Allah’a verilen sözü tutmak” şeklinde belirlenmektedir. İyilik sahiplerinin ve muttakilerin özelliklerinin sayıldığı Bakara 2/177’de, “verdikleri sözün gereğini yerine getirenler” de sıralamada yer almıştır.

- Bakara 2/27 ve Ra‘d 13/25’te “Allah’a verilen sözü bozanlar” ziyana uğrayanlar ve lanete uğrayacak kişiler olarak tanıtılmaktadır. Bu arada çeşitli âyetlerde “Allah’a verilen sözü az bir bedel karşılığında satmama”yla ilgili de çok önemli uyarılarda bulunulmakta, bunu yapanlara Yüce Allah’ın mahşerde konuşmayacağı, onların yüzlerine bakmayacağı ve onları arındırmayacağı özellikle beyan edilmektedir.(3)

- Yüce Allah’a verdiği sözü tutanlar elbette kulluk görevlerini yerine getirenlerdir. İman, ahlâk, sosyal hayat ve ibadet gibi alanlarda görev ve sorumluluklarını bilerek yaşayanlar ahitlerini yerine getirmiş olacakları için, Yüce Allah da onlara olan ödül verme ve cennete yerleştirme sözünü yerine getireceğini beyan etmektedir.(4)

ııı. Hz. Peygamber, emanete riayetin ve verilen sözü tutmanın ne kadar önemli olduğunu beyan etmek üzere münafıkların çeşitli özelliklerini sayarken dört davranışa dikkat çekmektedir: “Emanete hıyanet etmek, konuştuğunda yalan söylemek, söz verdiğinde sözünde durmamak ve düşmanlığında haddi aşmak.”(5) Hz. Peygamber’in özetlediği bu davranış bozuklukları, aslında fıtrat sözleşmesini bozmanın ve şeytandan yana olmanın da bir sonucudur.

Aynı şekilde Enes (ra), Hz. Peygamber’in bir hutbesinde şöyle buyurduğunu nakletmektedir: “Dikkat edin, emaneti olmayanın imanı yoktur; ahdi olmayanın da dini yoktur.”(6) Bu son derece çarpıcı ve sarsıcı tanıtımdan sonra başka ne söylenebilir ki! Vahyin inşa ettiği mükemmel bir zihnin sahibi olan Hz. Peygamber’in bu uyarısı üzerine bir beşer olarak hiç kimsenin söyleyeceği hiçbir şey yoktur.

ıv. Konuyu ele aldığımız bu bağlamda “tutulmaması gereken yeminler”in bulunduğunu da hatırlatmalıyız. Bu çerçevede Bakara 2/224’te şöyle buyrulmaktadır: “Yeminlerinizden dolayı Allah’ı (O’nun adını), iyilik etmenize, O’ndan sakınmanıza ve insanların arasını düzeltmenize engel kılmayın! Allah işitendir; bilendir.” İşte bu âyette de dile getirildiği gibi, insanlar yapılması gerken görevleri yapmamak için yemin ederlerse böyle bir yeminin geçerli olmadığı da unutulmamalıdır. Nitekim Tahrîm 66/1-2’de bu konuda verilen şu bilgi de harikadır: “Ey Peygamber! Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun!? Allah çok bağışlayandır; çok esirgeyendir. Allah, (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, bilendir; hikmet sahibidir.”

b) اُحِلَّتْ لَكُمْ بَه۪يمَةُ الْاَنْعَامِ اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ “İhramlı iken avlanmayı helal saymamak üzere, size tilâvet edilecekler (okunup aktarılacaklar) dışında kalan evcil hayvanlar sizin için helâl kılındı.” Yüce Allah sözleşmelere riayet edilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, haram olduğu ifade edilecek hayvanlar ile ihramlıyken avlananlar hariç, dört bacaklı evcil hayvanların helal kılındığını bildirmektedir.

ı. اُحِلَّتْ لَكُمْ بَه۪يمَةُ الْاَنْعَامِ “Evcil hayvanlar, sizin için helâl kılındı.” Mâide 5/1’de, ayrıca Hacc 22/28 ve 34’te yer alan بَه۪يمَةِ الْاَنْعَامِ behîmetü’l-en‘âm “dört ayaklı davarlar” ifadesindeki بَه۪يمَة behîmeh kelimesi, “karada olsun, denizde olsun, dört ayaklı her canlı”yı ifade eden kapalı bir ifadedir.(7) Bu nedenle ilgili kelime الْاَنْعَام el-en‘âm lafzı ile açıklanmıştır ki bu sözcük de “deve”, “sığır”, “koyun” ve “keçi” demektir.

ıı. اِلَّا مَا يُتْلٰى عَلَيْكُمْ “Size tilâvet edilecekler (okunup aktarılacaklar) dışında.” Bu ifadenin bir benzeri hac mevsimindeki hayvanlarla ilgili olarak Hacc 22/30’da şöyle geçmektedir: “(Haram olduğu) size tilâvet edilenler (okunup aktarılanlar) dışında kalan hayvanlar size helâl kılınmıştır.” Âyette geçen يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili bilinen anlamda “okunmak” değil de daha çok karşıdakine “aktarılmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

Yüce Allah muhataplarına Hz. Peygamber tarafından tilâvet edilen, yani haram oldukları okunup aktarılanlar dışındaki bütün evcil hayvanların kendilerine helal kılındığını beyan etmektedir. Burada insanlara haram kılındığı aktarılan hayvanlar hakkında Bakara 2/173, Mâide 5/3, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bilgi verilmekte ve bunların yenmemesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde de görüleceği üzere, Yüce Allah’ın zikrettiği hayvanlar dışında kalanlar insanlara helal kılınmıştır ki bu helalleri insanlara haram olarak sunmak Allah’a iftira tehlikesi doğuracağı için, bundan özellikle ve behemehâl uzak durulmalıdır. Böylece Kur’ân’da haram kılındığı belirlenen şeylerin dışında kalanların özünde helal ve meşru olduğu ortaya konulmuş olmaktadır.

ııı. غَيْرَ مُحِلِّي الصَّيْدِ وَاَنْتُمْ حُرُمٌ “İhramlı iken avlanmayı helal saymamak üzere.” Burada helal kılınan hayvanlarla ilgili bir istisnaya yer verilmektedir.

a) Yüce Allah helal kılındığını beyan ettiği dört bacaklı evcil hayvanların hac mevsiminde ihramlıyken avlanılmamasının da şart olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُحِلِّي muhillî ifadesi “helal kılıcı” anlamındadır ve başındaki غَيْر ğayra kelimesi gereği “helal saymamak üzere” demektir. Mâide 5/1, 94, 95 ve 96’da toplam beş kez geçen الصَّيْد es-sayd kelimesi ise “av” manasına gelmektedir.

b) Mâide 5/95’te de geçen وَاَنْتُمْ حُرُمٌ ve entüm hurumun ifadesi “ihramlı olduğunuz zaman” demektir. Buradaki ve Mâide 5/95’teki hurum kelimesi harâm kelimesinin çoğuludur. Özellikle Mâide 5/96’da yer alan “deniz hayvanlarının helal kılındığı” şeklinde benzer içerikteki bir ifade nedeniyle Mâide 5/1 ve 95. âyetlerde “ihramlıyken helal saymama” beyanından maksadın, kara hayvanlarının avlanması olduğu anlaşılmakta, dolayısıyla bir âyette verilen bilginin diğer âyetlerle buluşturularak anlaşılması gerektiği ortaya çıkmaktadır.

c) اِنَّ اللّٰهَ يَحْكُمُ مَا يُر۪يدُ “Muhakkak ki Allah dilediğine hükmeder.” Yüce Allah kullarıyla ilgili olarak mahşerde hüküm vereceği gibi dünya hayatında da hüküm vericinin kendisi olduğunu bildirmektedir. Âyetteki öncelikli mesaj, Yüce Allah’ın dünya hayatndaki hüküm koyuculuğudur. Zaten sûrenin ilk âyetlerinde ele alınan konular birer hüküm konularıdır. Gıda vs. ile ilgili neyin helal, neyin haram olduğu konusunda detay denebilecek bilgiler verilmektedir.

Yüce Allah’ın dilediği şekilde hüküm vericiliği elbette sadece ve sadece dünya hayatıyla ilgili ve sınırlı değildir. Nitekim Mâide 5/1. âyetin son cümlesinde insanların dünyada ihtilafa düştükleri din işleri ve muhatap oldukları dünya işlerinde olduğu gibi, öldükten sonra diriltilme, sevap, azap gibi konularda Kıyamet günü de insanlar arasında hüküm vereceği dolaylı olarak bildirilmek istenmektedir.

Bu cümlenin mesajına benzer ifadeler mahşerdeki yargılama aşamasıyla ilgili olarak yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak Kur’ân’da pek çok âyette(8) zikredilmektedir. Kula düşen görev Yüce Allah’ın hüküm verdiği konularda O’nun hükmüne tam teslimiyet göstermesi ve mahşerde de buna göre ödülle buluşturulmayı sağlamasıdır.

Bu âyetle benzer mana içeren beyanlar Bakara 2/253, Âl-i İmrân 3/40, Hûd 11/107, İbrâhîm 14/27, Hacc 22/14, 18 ve Burûc 85/16’da da yer almaktadır. Yüce Allah işte bu cümlede mutlak kudretine değinmekte ve tıpkı Burûc 85/16’da geçtiği gibi, kudretinin eşsizliğine ve erişilmezliğine dikkat çekmektedir. Konu cehennemliklerin azabıyla ilgili olunca, “her şeyin mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın dilediğini yapabileceği”, Enbiyâ’ 21/23’te belirtildiği gibi “O’nu yaptığı nedeniyle hiç kimsenin sorgulayamayacağı” ortaya konuluyor demektir. Durum böyle olunca, Yüce Allah kendisine yönelenlerden dilediğini bağışlayabileceği gibi, azabı hak edenlere de azap edebilir. Hûd 11/107’de belirtildiği gibi, bazılarından azabı kaldırması da mümkündür. Ancak azgınların ve bu şekilde tevbe etmeden ölenlerin yerinin ebedi cehennem olduğu da unutulmamalıdır.

İlâhî huzur ümitsizlik kapısı değildir; oraya kim yönelirse Yüce Allah o yönelişi kabulde kimseden izin almaz. Aynı şekilde, her kim azabı hak etmiş, Yüce Allah da onu onaylamışsa bu noktada hiç kimse O’na karşı gelemez, engel olamaz, azabı geciktiremez, engelleyemez ve öteleyemez. Mutlak yetkinin sahibi sadece Yüce Allah’tır, vesselâm.

2. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَآئِرَ اللّٰهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَآئِدَ وَلَآ آٰمّ۪ينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَاِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ اَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوٰى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Ey iman edenler! Allah’ın (koyduğu, dinî) sembollerine, haram ay(lar)a, (Allah’a hediye edilmiş) kurban(lar)a, (onlardaki) gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm’a (Saygın Mescid’e, Mescid-i Harâm’a) yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin. İhramdan çıkınca avlanın! Mescid-i Harâm’dan sizi engelledikleri için bir topluma karşı öfke(niz) sizi aşırılığa (saldırganlığa) sevketmesin! İyilik ve takvâlı oluş (duyarlılık) üzerine yardımlaşın; günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.” Yüce Allah müslüman toplumu inşa etmek amaçlı olarak onların diğer insanlarla ilişkisini düzenlemek için bazı esaslar belirlemekte, müslümanların hac ibadetiyle ilgili temel öğretilere yer vermektedir.

a) يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَآئِرَ اللّٰهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَآئِدَ وَلَآ آٰمّ۪ينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا “Ey iman edenler! Allah’ın (koyduğu, dinî) sembollerine, haram ay(lar)a, (Allah’a hediye edilmiş) kurban(lar)a, (onlardaki) gerdanlıklara, Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm’a (Saygın Mescid’e, Mescid-i Harâm’a) yönelmiş kimselere saygısızlık etmeyin.” Yüce Allah iman edenlerin saygısızlık etmemelerini istediği şeylerle ilgili olarak beş hususa dikkat çekmektedir:

ı. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَآئِرَ اللّٰهِ “Ey iman edenler! Allah’ın (koyduğu, dinî) sembollerine saygısızlık etmeyin!” Yüce Allah “ilk” sırada شَعَآئِر şe‘âir dediği “değerler”ine saygısızlık edilmemesini, dolayısıyla onlara saygı gösterilmesini emretmektedir.

Burada geçen لَا تُحِلُّوا lâ tühıllû emri bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte ve önceki âyette zikredilen مُحِلِّي muhıllî kelimesiyle aynı anlama sahip bir şekilde “ihlal etmeyin”, “saygısızlığı helal saymayın” gibi bir anlam vermektedir.(9) Burada yer alan “saygısızlık etmeyin” emri Hacc 22/30. âyette “yüceltmek”, “saygı göstermek”, “gerekeni layıkıyla yapmak” manasını içerecek şekilde يُعَظِّمْ yu‘azzım fiiliyle beyan edilmektedir.

Kur’ân’da dört kez(10) geçen شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullah tamlaması, yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/2’de genelde “Allah’ın sembolleştirdiği değerler”, Bakara 2/158’de “Safâ ve Merve”, Hacc 22/30’da hurumâtillâh yani “Allah’ın saygın kıldığı (hacla ilgili) prensipler” ve Hacc 22/36’da ise “kurbanlık develer” için kullanılmaktadır. Zira شَعَآئِر şe‘âir kelimesi şe‘îrah kelimesinin çoğuludur ve “kendisiyle bir şeyin tanınıp seçildiği alametler, nişanlar” manasına gelmektedir.(11) Buradan hareketle, söz konusu tamlamayı özelde “hacla ilgili prensipler ve oradaki mekânlar” olarak, genelde “Yüce Allah’ın sembolleştirdiği bütün değerler” şeklinde kabul etmek daha kapsayıcı bir mana oluşturacaktır.

İşte Yüce Allah bu şekilde beyan ettiği değerlerini, sembollerini gerektiği gibi önemsemeyi, onlara saygısızlık etmeyip derin saygı göstermeyi bir anlamda iman eylemi saymakta, bu noktada duyarlılık göstermek gerektiğini hükme bağlamaktadır. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/30’da da belirtildiği gibi, “kalplerin takvâsı” ifadesi, kalplerdeki Allah bilinci, Allah duyarlılığı manasında derin bir farkındalık anlamına gelmektedir. Böyle davrananlar elbette bunun karşılığını Yüce Allah’ın huzurunda fazlasıyla alacaklardır.

- “Âyetteki, ‘Allah’ın şe‘âirine saygısızlık etmeyin (onları helal saymayın)’ emri, ‘Yüce Allah’ın, kullarına farz ve vacib kıldığı şeylerden ve şe‘âirden herhangi birini ihlâl etmeyin’ demektir. Buna göre, ‘Allah’ın şe‘âiri’, bütün mükellefiyetleri içine alan genel bir tabir olup, belirli bir şeye tahsis edilmemiştir. Hasan el-Basrî’nin ‘Allah’ın şe‘âiri, O’nun dini demektir’ şeklindeki sözü de bu görüşe yakın bir sözdür.”

- “Bundan maksat belli bazı sorumluluklardır. Bu görüşe göre de şu izahlar yapılmıştır:

“Bu ‘İhramlı iken size haram kılınan avı kendinize helal saymayınız’ demektir.”

“İbn Abbâs şöyle demiştir: ‘Müşrikler, Kâbe’yi ziyaret ediyor, oraya kurbanlıklar götürüyor, hac mekânlarına saygılı davranıyor ve kurban kesiyorlardı. Müslümanlar, bu işleri değişik yapmak isteyince Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”

“Ferrâ, ‘Bütün Araplar Safa ile Merve’yi haccın şe‘âirinden (mukaddes mekânlarından) kabul etmiyor ve oraların arasında sa‘y etmiyorlardı. İşte Yüce Allah bunun üzerine ‘Haccın herhangi bir menasikini bırakmayı helal saymayın! Bütün menâsiki tastamam ve eksiksiz yapın’ demiştir.”

“Bazı âlimler de şe‘âirin, “kurbanlık olduğu bilinsin diye hörgücüne (keserek) işaret yapılmış olan kurbanlık develer” olduğunu söylemişlerdir.”(12)

Özetle ve özellikle belirtelim ki شَعَآئِر şe‘âir kelimesi “sembolik değerler” değil, daima ve her yerde önemini koruyan “sembol değerler, semboller” manasına gelmektedir.

ıı. وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ “Haram ay(lar)a da (saygısızlık etmeyin)!” Yüce Allah bu âyette kendisine saygısızlık edilmemesini istediği şeylerle ilgili olarak “ikinci” sırada “haram ay” tamlamasına yer vermektedir ki bu ifade Bakara 2/194 ve Bakara 2/217’de de belirtildiği gibi içinde savaşın yasaklandığı “hac ayları”dır. Bakara 2/194, 217, Mâide 5/2 ve Mâide 5/97’de de geçmekte olan اَلشَّهْر الْحَرَام eş-şehru’l-harâm yani “Haram Ay(lar)” tamlaması, her türlü savaş ve saldırının yasak olduğu, bir anlamda barış ve sükünün hüküm sürmesi gereken aylar demektir. Bunlar birinci ay olan Muharrem, yedinci ay olan Receb, onbirinci ay olan Zilka‘de ve onikinci ay olan Zilhicce ismindeki dört aydır. İşte Yüce Allah bu aylarda belirlediği savaş yapmama emrine saygısızlık edilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Âyette verilen hüküm “Haram olan ayda savaşmak suretiyle o haram ayları helal saymış olmayın” demektir. Burada sözü edilen “haram ay”, Arapların mukaddes kabul edip, savaşmadıkları ay demektir. Nitekim Yüce Allah Tevbe 9/36’da “Gerçekten ayların sayısı, Allah katında Allah’ın kitabında on ikidir ve bunlardan dördü, haram aylardır” buyurmuştur. İşte bu sebeple haram ayların, Zilka‘de, Zilhicce, Muharrem ve Receb olduğu söylenmiş­tir. Buna göre, âyette “haram ay” tabirinin, müfred yani tekil kelime olsa da cins manası vererek dört aya işaret olması da caizdir. “Haram ay” ifadesiyle sadece Receb ayının kastedilmiş olması da mümkündür. Çünkü Recep ayının haramlığı diğerlerine göre daha fazladır.”(13)

ııı. وَلَا الْهَدْيَ “(Allah’a hediye edilmiş) kurbana da (saygısızlık etmeyin)!” Yüce Allah “üçüncü” sırada şe‘âir dediği “semboller”le ilgili olarak hacda kesilen “kurbanlık hayvanlar”a yer vermektedir. Bakara 2/196, Mâide 5/2, 95, 97 ve Feth 48/25’de de yer alan الْهَدْي/هَدْي el-hedy sözcüğü “birine yakınlaşmak için gönderilen hediye” anlamında “Yüce Allah’a yakınlığını göstermek için O’nun Beyti’ne gönderilen hediye kurbanlık hayvanı” demektir.(14) Müslümanların hacdan engellenmeleri sebebiyle Yüce Allah onların kolayca elde edebilecekleri veya sahip oldukları deve, sığır, keçi veya koyun gibi hayvanlardan birisini Mina’da kurban olarak sunmalarını kendilerine emretmekte, hac veya umreye dair özel bir uygulamaya dikkat çekmektedir.

ıv. وَلَا الْقَلَآئِدَ “(Onlardaki) gerdanlıklara da (saygısızlık etmeyin)!” Yüce Allah kendilerine saygısızlık edilmemesini emrettiği değerler bağlamında “dördüncü” olarak kurbanlık hayvanlara takılan “gerdanlıklar”ı zikretmektedir. Bir kez de benzer bir içerikte olarak Mâide 5/97’de geçen الْقَلَآئِد el-kalâid kelimesi, “gerdanlık” manasındaki el-kılâdeh kelimesinin çoğuludur ve kılâde, deve ve onun dışındaki kurbanlıkların boynuna bağlanan nal, kolye, uzunca bir ip, ufak bir ağaç dalı veya herhangi bir şeydir.(15) Bu kelimenin tefsiri hususunda şunlar söylenmiştir:

- “Bundan maksat, ‘boynuna gerdanlık (alâmet) takılmış kurbanlıklar’dır. Bu kelime, o hayvanlar kurbanlıkların en kıymetlisi oldukları için, iyice itina gösterilmesi için el-hedy ‘kurbanlıklar’ kelimesine atfedilmiştir. Buna göre sanki ‘o kurbanlıklardan, özellikle gerdanlık takılmış olanlarına saygısızlık etmeyin’ denilmektedir.”

- “Bu, hedyin (kurbanların) kendisine saygısızlık etmekten iyice sakındırmak için, ‘hedy şöyle dursun, onların gerdanlıklarına bile saygısızlığı yasak­lamak’ manasınadır. Bu tıpkı, ‘zînetlerini göstermesinler’ emrinin zinet yerlerini asla ve asla göstermesinler denmesi gibidir.”

- “Bazı âlimler şöyle demişlerdir: Araplar cahiliye döneminde haram ayların dışında her zaman savaşırlardı. Bu ayların dışında, kime tesadüf edilse hemen öldürülürdü. Fakat eğer o kimse, devesini veya sığırını, Harem-i Şerif’in ağaçlarının kabuğu ile alâmetlendirmiş ise veya Kâbe’yi ziyaret için ihrama girmiş ise bu durum bir istisna sayılırdı. İşte o zaman ona hiç kimse sataşmazdı. Bu sebeple Yüce Allah müslümanların bunu pekiştirmelerini emretmektedir.”(16)

v. وَلَآ آٰمّ۪ينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا “Rablerinin lütuf ve rızasını arayarak Beyt-i Harâm’a (Saygın Mescid’e, Mescid-i Harâm’a) yönelmiş kimselere de (saygısızlık etmeyin)!” Yüce Allah saygısızlık yapılmasını yasakladığı şeyler bağlamında “beşinci” sırada Allah’ın ihsanını ve rızasını kazanabilmek için Beyt-i Harâm’a yönelenlere engel olunmamasını, onların rahatsız edilmemeleri hükmünü dile getirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ve e-m-m kökünden gelen آٰمّ۪ين âmmîne kelimesi “yönelenler”, “gelenler”, “önlerine (Kâbe’yi) alanlar”, “koşanlar”, “kastedenler” gibi anlamlar içermektedir.

Bu kişiler Rablerinin yarattığı şeylerden elde edebilmek, bu noktada ticaret maksadını güdenler ile Allah’ın rızasını umanlar şeklinde tanıtılmakta, böylece hac ziyaretinde helal olmak kaydıyla ticaret yapılmasının önünde hiçbir engel bulunmadığı dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır. Esasında Bakara 2/198’de orada “Allah’ın yarattığı rızıklardan istemesinde herhangi bir günah olmadığının belirtilmesi” ile Bakara 2/201’de dile getirildiği üzere hacda yapılan dualarda “dünyada da âhirette de haseneh yani rızık ve nimet verilmesini” istemek bunun bir delili durumundadır. Zira âyette geçen فَضْل fadl kelimesi Yüce Allah’ın insanlar için yarattığı dünyevi rızıkları veya ibadetlerle elde edilen sevabı ifade ederken, رِضْوَان rıdvân sözcüğü de Yüce Allah’ın rızasını elde etmeyi içermektedir. Demek ki hac ibadetinin temel getirisi bu iki kavram ile ortaya konulmaktadır.

vı. Buraya kadar zikredilen mesajlar çerçevesinde şu değerlendirme yapılabilir: Bakara 2/158, Mâide 5/2, Hacc 22/32 ve 36. âyette de zikredildiği üzere, شَعَآئِر اللّٰهِ şe‘âirullâh tamlaması Yüce Allah’ın değer verdiği, değerli kıldığı her türlü sembol için kullanılmaktadır. Burada da konu “haram ay”, “kurbanlık develer” ve “onlara takılan süsler”le ilgili olduğu için, Yüce Allah bu hayvanlara, hatta özellikle kurbanlıklara takılan gerdanlıklara bile saygısızlık edilmemesini isteyerek, haccın ve kurban ibadetinin ne kadar önemli bir sembol olduğunu ortaya koymak istemektedir.

Kesilen hayvanları başka varlıklara, ilah kabul edilen nesnelere veya şeylere adayarak korkunç bir nankörlük, kadir kıymet bilmezlik ortaya koyan müşrik zihniyet deşifre edilmekte, kesilen kurbanların Yüce Allah adına kesilmesinin nimetin kaynağında O’nun bulunduğu bilinci zihinlere kazınmak istenmektedir. Unutulmamalıdır ki israfın en korkunç olanı, nimetin kaynağında Yüce Allah’ın olduğunu bilmemektir. İşte konunun bu önemi nedeniyle kurbanlık develerin veya kurbanlık hayvanların Allah’ın sembollerinden olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Hacc 22/36’da yer alan لَكُمْ ف۪يهَا خَيْرٌ leküm fîhâ hayrun ifadesi, “Onlarda sizin için hayır vardır” manasına gelmekte, hem kurbanlıkların etlerinden vs. elde edilen kazanımlar hem de Yüce Allah’ın emrinin yerine getirilmiş olması nedeniyle bu tür sembollere saygı göstermekte sevap manasında büyük bir hayır olduğuna dikkat çekilmiş olmaktadır. Hacc 22/33. âyette geçen “Onlarda sizin için menfaatler vardır” ifadesiyle Hacc 22/36’da geçen “Onlarda sizin için hayır vardır” cümlesi yaklaşık olarak aynı mesajı içermektedir. Durum böyle olunca, meselenin hem dünyevi manada insanlara sunulan maddi yararları hem de Yüce Allah’ın bir emri yerine getirildiği için âhirete yönelik manevi kazanımları, hayrı, sevabı söz konusu edilmektedir denebilir.(17)

b) وَاِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا “İhramdan çıkınca avlanın!” Yüce Allah hem sûrenin ilk âyetinde hem de bu âyette dikkat çektiği hususlar çerçevesinde haram kıldığı bazı şeyleri ihramla ilişkilendirmekte, sonrasında ise ihramdan çıkınca artık yasak olan avlanmanın serbest olduğunu bildirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَلَلْتُمْ haleltüm fiili “ihramdan çıkmak” manasına gelmekte, hac zamanında belirlenen ilave haramların biterek normal hayatın devam ettirilmesi kast edilmektedir. Aynı şekilde yine Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen فَاصْطَادُوا fasdâdû emri de artık avlanma yasağının kalktığını, avlanmak isteyenlerin bunu yapabileceğini ifade etmektedir. Burada ihramdan çıkan herkesin ava gitmesinden değil de hayatını avlanarak sürdürenlerin av yasağı bitince artık avlanmaları serbestisi verilmek istenmektedir. Bu durum adeta “artık avlanabilir miyiz?” diye soranlara verilen “avlanın” cevabındaki beyan gibidir; emir kalıbında durum bildirmektedir.

c) وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ اَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ اَنْ تَعْتَدُوا “Mescid-i Harâm’dan sizi engelledikleri için bir topluma karşı öfke(niz) sizi aşırılığa (saldırganlığa) sevketmesin!” Yüce Allah müslümanların daha önce hac ibadeti için Mekke’ye gelişlerini engelleyen müşriklerle ilgili nasıl bir tutum sergilenmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu çerçevede onların Mescid-i Harâm’a girişle ilgili yaptığı engellemeler nedeniyle kendilerine duyulan öfke, kin ve nefretin kontrol altına alınması gerektiğini beyan etmekte, bu amaçla bir kavme duyulan öfkenin kişileri saldırganlığa sevk etmemesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Zulme yani haksızlıklara uğratılmak yeni bir haksızlığın gerekçesi yapılmamalıdır. Onlar mademki müslümanları hac ibadetinden engellemişlerdi, şimdi de kendileri onlara benzer bir baskı ve yasağı uygulamamalı, öfkeyi kontrol altına alarak yeni bir zulüm meydana getirmemek gerektiği özellikle belirtilmektedir.

Mâide 5/2, 8 ve Hûd 11/89. âyette geçen لَا يَجْرِمَنَّ lâ yecrimenne ifadesi “curum işlememek, günaha dalmamak, günaha sürüklememek”(18) gibi anlamlar içermekte, sonundaki “şeddeli nûn” harfi ise buradaki mesajı pekiştirmektedir. Bir kez de Mâide 5/8’de geçen شَنَاٰن şeneân sözcüğü ise “şiddetli öfke, gazap, kızgınlık” manasına gelmektedir.(19)

Yüce Allah Müslüman bireyleri ve onların meydana getireceği toplumu inşa etmek üzere çok önemli bir ilke getirmekte ve herhangi bir konuda yaşanan olumsuzlukların başka konulara yaygınlaştırılmamasını emretmekte, bunun büyük bir cürüm oluşturacağını bildirmektedir. Benzer bir uyarı Mâide 5/8’de bu defa adaletle ilişkilendirilmekte ve adaletsizliğin toplumu bitireceği mesajı verilmek istenmektedir.

d) وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوٰى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْاِثْمِ وَالْعُدْوَانِ “İyilik ve takvâlı oluş (duyarlılık) üzerine yardımlaşın; günah ve düşmanlık üzerine yardımlaşmayın!” Yüce Allah müşriklerin daha önce müslümanları hacdan engellemelerinin sebebiyet verdiği öfke ile hareket ederek onlara karşı bir cürum işlememeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa toplumsal hayatta öfkenin değil, barışın, iyiliğin ve takvânın esas olması gerektiğini bildirmektedir. Bu yüzden bu değerlerin hayata hâkim kılınması için karşılıklı olarak yardımlaşmayı emretmekte, bunun zıddına olarak haram ve düşmanlık üzerinde herhangi bir yardımlaşma içerisine girilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

ı. Âyette geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi “iyilik”, “takvâ” gibi olumlu manalar vermekte, kişilerin samimiyetle yapıp ettikleri güzellikleri içermektedir. Bakara 2/44’te de ele aldığımız üzere, ب ر ر kökünden kelimeler Kur’ân’da 32 yerde geçmekte ve “iyilik yapmak”,(20) “iyi insan, iyiler”,(21) “itaat”,(22) “Yüce Allah’ın sıfatı”,(23) “saygın”(24) ve “kara parçası”(25) manalarına gelmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi, çeşitli âyetlerde(26) geçen الْبِرِّ el-birr kelimesi de bu çerçevede “iyilik, takvâ, kişiyi Allah’a yaklaştıran bütün hayırlı ameller” anlamında kullanılmaktadır.(27)

Bu kelime yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/2’de, ayrıca Mücâdele 58/9’da “duyarlılık”, “sorumluluk bilinci”, “takvâlı olmak”, “korunaklılık” gibi manalar içeren التَّقْوٰى et-takvâ kelimesiyle birlikte kullanılmakta ve الْاِثْمِ el-ism denen “günah”ın ve الْعُدْوَان el-‘udvân denen “düşmanlık”ın zıddı bir konumda zikredilmektedir. İnfitâr 82/13-14’te de bu kelime el-füccâr sözcüğünün karşıtı olarak kullanıldığı için mutlak anlamda yoldan çıkmak, yoldan çıkanlar ve kötülük denen her bir şeyin zıddı olarak “mutlak iyiler, iyilikler” anlamını vermektedir.

ıı. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ikisi olumlu, ikisi de olumsuz olmak üzere dört kavram zikredilmektedir. Buradaki الْبِرّ el-birr kelimesi mutlak manada “iyilik”, “farzlar” manasına gelmekte ve “kötülük”, “yasaklar” manasına gelen الْاِثْمِ el-ism kelimesinin karşıtı olarak kullanılmaktadır. Bu arada “duyarlılık” manasına aldığımız التَّقْوٰى et-takvâ kelimesi de “düşmanlık” manasına gelen الْعُدْوَان el-‘udvân sözcüğünün karşıtı olarak zikredilmektedir.

ııı. Âl-i İmrân 3/114’te de belirtildiği gibi, hayır işlerinde yarışanlar salih insanlar olarak tanıtılmaktadır. Âl-i İmrân 3/133’te geçen sâri‘û emri “sürat yapmak”, “geçmeye çalışmak”, “yarışmak” gibi manalar vermekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki تَعَاوَنُوا te‘âvenû emri de “birbirleriyle ortaklık” manası içeren müfâ‘ale kalıbı gereği, birbirini tökezletmek değil de birbirleriyle ortaklaşa hareket ederek “herkesin kazanmasına elvermek”, “yardımlaşmak” manasını içermektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/2’de de beyan edildiği gibi müminler “iyilik ve takvâda birbirlerine yardım etmek”, “haram ve düşmanlıkta böyle bir yardımlaşmada bulunmamak”la yükümlü tutulmuşlardır.

“Hayırda yarışmak”la ilgili olarak Bakara 2/148, Mü’minûn 23/61 ve Hadîd 57/21’de verilen bilgilerle yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj birbiriyle örtüşmekte, ümmetin fertlerinin hayır uğrunda çalışıp fedakârlık yapmaları gerektiğine dikkat çekilmektedir. Bu hayatta çabasını böyle bir hedef için belirleyenler ve yarışı önde tamamlayanlar Vâkı‘a 56/10’da belirtildiği gibi “mahşerde de ödülde önde olacaklardır.” Tevbe 9/100’de Muhacirlerin ve Ensâr’ın önde olanlarıyla ilgili ifadelerde de benzer bir mesajın bulunduğunu söyleyebiliriz.

e) وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah azabı şiddetli olandır.” Yüce Allah özelde hac, kurban, avlanma serbestisi, haksız yere saldırganlık yapmamak, iyilik ve takvâda yardımlaşıp haram ve düşmanlıkta yardımlaşmamak gibi konularda, genelde bütün ilahi buyrukları uygulamada müminlerin takvâlı yani sorumluluğunun bilincinde ve duyarlı bir şekilde davranması gerektiğini bildirmekte, aksi takdirde azabının şiddetli olduğunun bilinmesini istemektedir. Yüce Allah’a karşı muttaki olmak, O’nun prensiplerine karşı duyarlı olmayı, sorumluluğunu bilip ona göre sorumlu davranmayı, kısaca ilahi emir ve yasaklar konusunda azami dikkati ve duyarlılığı göstermeyi gerektirmektedir.

Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden cümle, benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(28) ve benzer içeriklerde yer almaktadır. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın dünya hayatında verdiği emirleri çeşitli bahanelerle erteleyenler, öteleyenler veya reddedenler bilmelidirler ki bu tavrın karşılığı çok ağır olacak, mahşerde ilahi azabın en şiddetlisi böylelerine uygulanacaktır.

ıı. Haram Etler ve İlahi Lütuflar

حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّط۪يحَةُ وَمَآ اَكَلَ السَّبُعُ اِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَاَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْاَزْلَامِ ذٰلِكُمْ فِسْقٌ اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ د۪ينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ د۪ينَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَت۪ي وَرَض۪يتُ لَكُمُ الْاِسْلَامَ د۪ينًا فَمَنِ اضْطُرَّ ف۪ي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِاِثْمٍ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Leş, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan (hayvanlar), -(ölmeden yetişip) kestikleriniz müstesna (olmak üzere)-, boğulmuş, (taş, ağaç vb. ile) dövül(üp öldürül)müş, (yukarıdan) yuvarlan(ıp öl)müş, boynuzlan(ıp öl)müş (hayvanlar ile) canavarların yediği (parçalayıp öldürdüğü hayvanlar), dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanmış (hayvanlar) ve fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılınmıştır. Bunlar yoldan çıkmaktır. Bugün kâfirler, sizin dininizden (onu yok etmekten) ümit kesmişlerdir. Artık onlara saygınlık yakıştırmayın; bana derin saygı duyun! Bugün sizin için dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm’ı uygun gördüm. Kim, gönülden günaha yönelmiş olmamak üzere açlık halinde dara düşerse (haram etlerden yiyebilir). Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki حُرِّمَتْ hurrimet edilgen fiili “haram kılınmıştır”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْمَيْتَة el-meytetü kelimesi “ölü (hayvanlar)”;وَالدَّمُ ve’d-demü kelimesi “ve kan”; وَلَحْمُ الْخِنْز۪يرِ ve lahmu’l-hınzîri tamlaması “ve domuz eti”; وَمَآ اُهِلَّ۪ ve mâ ühille ifadesi “ve boğazlanan şey (kesilen hayvan)”; لِغَيْرِ اللّٰهِ li ğayrillâhi bihî ifadesi “Allah’tan başkası adına”; بِه bihî ifadesi “kendisiyle ilgili”;وَالْمُنْخَنِقَةُ ve’l-munhanıkatü kelimesi “ve boğularak öldürülmüş olan”; وَالْمَوْقُوذَةُ ve’l-mevkûzetü sözcüğü “ve taş, sopa vb. şeylerle dövülerek öldürülmüş olan”; وَالْمُتَرَدِّيَةُ ve’l-müteraddiyetü kelimesi “ve yukarıdan (yüksekten) düşüp ölmüş olan”;وَالنَّط۪يحَةُ ve’n-netîhatü sözcüğü “ve boynuzlanıp ölmüş olan”; وَمَآ اَكَلَ ve mâ ekele ifadesi “ve yediği şey (hayvan)lar”; السَّبُعُ es-sebu‘u kelimesi “canavarlar(ın parçalayıp öldürdüğü hayvanlar)”; اِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ illâ mâ zekkeytüm istisnası “kestikleriniz hariç”; وَمَا ذُبِحَ ve mâ zübiha ifadesi “ve boğazlanan (hayvan)lar”; عَلَى النُّصُبِ ‘ale’n-nusubi ifadesi “dikili taşlar üzerine”;وَاَنْ تَسْتَقْسِمُوا ve en testaksimû ifadesi “ve kısmet aramanız”; بِالْاَزْلَامِ bi’l-ezlâmi ifadesi “fal oklarıyla”; ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu(nlar)”; فِسْقٌ fıskun kelimesi “yoldan çıkmak(tır)”; اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”;يَئِسَ yeise fiili “ümit kesmiştir”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar”; مِنْ د۪ينِكُمْ min dîniküm tamlaması “sizin dininizden, dininizle ilgili olarak”; فَلَا تَخْشَوْهُمْ fe lâ tahşevhum emri “onlardan korkmayın”; وَاخْشَوْنِ vahşevni emri “ve bana saygı duyun”; اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”;اَكْمَلْتُ ekmeltü fiili “kemale erdirdim, olgunlaştırdım”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; د۪ينَكُمْ dîneküm tamlaması “sizin dininizi”;وَاَتْمَمْتُ ve etmemtü fiili “ve tamamladım”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; نِعْمَت۪ي nı‘metî tamlaması “benim nimetimi”; وَرَض۪يتُ ve radîtü fiili “ve uygun gördüm, razı oldum”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاِسْلَامَ el-islâme kelimesi “İslâm’ı”; د۪ينًا dînen kelimesi “din olarak”; فَمَنِ اضْطُرَّ fe men’ıdturra ifadesi “kim dara düşerse”; ف۪ي مَخْمَصَةٍ fî mahmesatin ifadesi “açlıkta, açlık durumunda”; غَيْرَ مُتَجَانِفٍ ğayra mütecânifin tamlaması “yönelmemiş olmak üzere”; لِاِثْمٍ li ismin ifadesi “herhangi bir günaha”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe tamlaması “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayıcı(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada hangi etlerin haram kılındığı, inkârcıların ümitsizlikleri, dinin tamamlandığı, zorda kalanlara tanınan müsamaha gündeme getirilmektedir.

1.حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّط۪يحَةُ وَمَآ اَكَلَ السَّبُعُ اِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَاَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْاَزْلَامِ ذٰلِكُمْ فِسْقٌ “Leş, kan, domuz eti, Allah’tan başkası adına boğazlanan (hayvanlar), -(ölmeden yetişip) kestikleriniz müstesna (olmak üzere)-, boğulmuş, (taş, ağaç vb. ile) dövül(üp öldürül)müş, (yukarıdan) yuvarlan(ıp öl)müş, boynuzlan(ıp öl)müş (hayvanlar ile) canavarların yediği (parçalayıp öldürdüğü hayvanlar), dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanmış (hayvanlar) ve fal oklarıyla kısmet aramanız size haram kılınmıştır. Bunlar yoldan çıkmaktır.” Yüce Allah bu âyette yenmesi haram olan etler ve fal oklarıyla kısmet arama hakkında olmak üzere toplam 11 çeşit şeyin haramlığıyla ilgili bilgi vermektedir.

a) حُرِّمَتْ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةُ وَالدَّمُ وَلَحْمُ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ “Leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına boğazlanan (hayvanlar) size haram kılınmıştır.” Bu cümlenin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/173, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te de geçmektedir. Yüce Allah haram kıldığı hayvan etleri bağlamında “ölü hayvanı, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilmiş hayvanları” haram kıldığını edilgen bir fiil kullanarak beyan etmektedir.

Bu konuda Bakara 2/173 ve Nahl 16/115’te hasr/kasr kullanım örneklerinden birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı kullanılarak harrame şeklinde cümle etken kalıpta vurgulu hale getirilmekte, En‘âm 6/145’te لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla aynı “vurgulu mana” şu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. “De ki: Bana vahyedilende, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum.”

Dinde haram kılma yetkisi sadece kendisine ait olan Yüce Allah, bu âyette yiyecek anlamında neleri haram kıldığını ifade etmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/3’te, ayrıca Bakara 2/173, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te bunları açıkça saymaktadır. Bu çerçevede haram kılınanlar bağlamında şunlar zikredilmektedir:

ı. الْمَيْتَة el-meyteh yani kendiliğinden ölmüş hayvana ait “leş”. Bu kelime “ölü hayvan leşi” manasında Kur’ân’da beş kez(29) geçmektedir. Müşrikler müminlere “sizler, kendi öldürdüğünüzü yiyor, ama Allah’ın öldürdüğünü yemiyorsunuz” diyorlardı. “Meyte’nin haramlığı akla da uygundur. Çünkü kan pek latif bir cevherdir. Bu nedenle, hayvan kendi kendine öldüğünde damarlarındaki kan tıkanır kalır ve kokuşup bozulur. Bundan dolayı onu yemek, büyük zararlara sebebiyet verir.”(30)

ıı.الدَّم ed-dem “kan.” Bu kelime dem/ed-dem ve dimâ’/ed-dimâ’ kalıbında “kan” anlamında Kur’ân’da 10 kez(31) geçmektedir. En‘âm 6/145’te bununla ilgili olarak dem-i mesfûh yani “akıtılmış kan” ifadesi kullanılmaktadır. Müşrikler bağırsakları kan ile dolduruyor ve onu kızartarak misafirlerine ikram ediyorlardı. İşte Yüce Allah bunu da haram kılmıştır.(32)

ııı. لَحْمُ الْخِنْز۪ير lahmu’l-hınzîr yani “domuz eti.” Bu tamlama Kur’ân’da aynı konu içeriğinde olmak üzere dört kez(33) geçmektedir. En‘âm 6/145’te bununla ilgili olarak bunun رِجْس rics yani “pis ve iğrenç” olduğu bildirilmektedir.

ıv. مَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه “Allah’tan başkası adına boğazlanan (hayvan)lar.” En‘âm 6/145’te bunlarla ilgili olarak فِسْق fısk yani “pis, murdar olmuş (hayvan)” ifadesi kullanılmaktadır. Bu konuda müfessirlerimizin ileri sürdüğü düşünceler şu şekildedir:

“Âyette geçen اُهِلَّ ühille edilgen fiili “sesi yükseltmek”, “başkalarının duyacağı şekilde yüksek sesle konuşmak” manasınadır ve bu amaçla hayvan kesimiyle ilişkilendirilmektedir. Allah’tan başkası adına kesilen bir şey kimin veya neyin adına kesiliyorsa onun adı yüksek sesle söylenirdi. Burada da aynı durum söz konususudur. Hacda telbiye yapıldığında lebbeyke denildiğinde de yapılan bu işle ilgili olarak bu kelime kullanılmaktadır. Müşrik araplar bir hayvan keserken ‘Lât ve Uzzâ’nın adı ile’ deyip hayvanı kesiyorlardı. İşte Yüce Allah bunu da haram kılmıştır.”(34)

b) وَالْمُنْخَنِقَةُ وَالْمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرَدِّيَةُ وَالنَّط۪يحَةُ وَمَآ اَكَلَ السَّبُعُ اِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ “(Ölmeden yetişip) kestikleriniz müstesna (olmak üzere), boğulmuş, (taş, ağaç vb. ile) dövül(üp öldürül)müş, (yukarıdan) yuvarlan(ıp öl)müş, boynuzlan(ıp öl)müş (hayvanlar ile) canavarların yediği (parçalayıp öldürdüğü hayvanlar), dikili taşlar (putlar) üzerine boğazlanmış (hayvanlar) ve fal oklarıyla kısmet aramanız (da size haram kılınmıştır).” Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/3’te الْمَيْتَة el-meyteh “leş” hükmüne giren hayvanlarla ilgili bir detay verilmektedir. Türkçede “bismil olmayarak ölen hayvanlar” manasına gelen مَيْتَة meyteh kelimesinin açılımı olarak şu altı çeşit hayvana dikkat çekilmektedir:

ı. الْمُنْخَنِقَة el-munhanıkatü yani “boğularak öldürülmüş olan.”

ıı. الْمَوْقُوذَة el-mevkûzetü yani “taş, sopa vb. şeylerle dövülerek öldürülmüş olan.”

ııı. الْمُتَرَدِّيَة el-müteraddiyetü yani “yukarıdan (yüksekten) düşüp ölmüş olan.”

ıv. النَّط۪يحَة en-netîhatü yani “boynuzlanıp ölmüş olan.”

v.مَآ اَكَلَ السَّبُعُ “Canavarların yediği (parçalayıp öldürdüğü hayvanlar).”

Bu âyette yer alan الْمُنْخَنِقَة el-munhanıkatü, الْمَوْقُوذَة el-mevkûzetü, الْمُتَرَدِّيَة el-müteraddiyetü, النَّط۪يحَة en-netîhatü ve السَّبُع es-sebu‘u kelimeleri Kur’ân’da sadece birer kez bu âyette zikredilmektedir.

Yüce Allah bu beş hayvanla ilgili bir istisnaya şu şekilde yer vermektedir: اِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ “Kestikleriniz hariç.” Burada sayılan beş tür hayvan eğer ölmeden önce kesilebilmiş yani “bismil” olabilmiş ise bunların yenmesinde herhangi bir sakınca yoktur. Boğulan, taş vs. ile vurulan, yüksekten düşürülen, boynuzlanmış olan ve yırtıcı hayvanların, canavarların yediği, parçaladığı hayvanlar meyteh denilen “ölü hayvanın leşi” hükmünde oldukları için bunların da yenmesi kesinlikle haram kılınmıştır.

vı. مَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ “Putlar adına kesilen hayvanlar.” Âyette bahsedilen النُّصُب en-nusub kelimesi cahiliye çağı Araplarının, Kâbe’nin etrafına dikmiş oldukları taşlardır. Bu kelime Me‘âric 70/43’te de geçmekte, aynı manayı vermekte olan el-ensâb sözcüğü ise sadece Mâide 5/90’da zikredilmektedir. Bunlar bir çeşit “sunak” durumunda şeylerdi. Araplar, o taşların yanında putlar için kurbanlar keser, kestikleri o hayvanın kanını o taşlara sürer ve o kesilen hayvanın etini o taşların üzerine koyarlar, böylece Allah’a yakınlaştıklarını sanırlardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu niyetlerle kesilen hayvanların da etlerinin yenmesinin haram olduğunu bildirmektedir.(35)

Yüce Allah yenmesini yasakladığı hayvanlarla ilgili olarak En‘âm 6/121’de belirtildiği üzere “üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanlar”ın yenmesini de haram kılmıştır. İşte Kur’ân’da sayılan “haram etler” bunlardan ibarettir. Elbette bu kapsamda içecekler zikredilmemektedir ki Kur’ân’da verilen bilgilere göre(36) sarhoşluk veren içki de haramlar arasında yer almaktadır. Bu konudaki detayları En‘âm 6/145 ve A‘râf 7/33’te vereceğiz.

c) وَاَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْاَزْلَامِ “Fal oklarıyla kısmet aramanız (da size haram kılınmıştır).” Yüce Allah böyle bir işlemin de haram kılındığını bildirmektedir. Bir kez de Mâide 5/90’da geçen الْاَزْلَام el-ezlâm kelimesi “fal okları” demektir. Fal oklarıyla kısmet aramanın yenmeyecek etler bağlamında sayılmasının muhtemel sebebi, cahiliye Araplarının icat ettiği ve yenilen şeyler hakkında yaptıkları uygulamalara uygun düşmesidir. Çünkü dikili taşlar için kesilen kurbanlar, kurbanlıklar Beyt’in, yani Kâbe’nin yanında kesiliyordu. Bu kişiler fal oklarıyla kısmet arama işini de Beyt’in yaptıkları için ifade burada zikredilmiştir.

“Câhiliyye müşriklerinden birisi yolculuğa çıkmak, savaşmak, ticaret yapmak, evlenmek veya önemli herhan­gi bir iş yapmak istediklerinde kısmet ve fal oku çekiyorlardı. Onlar, bu okların bir kısmına ‘Bana, Rabbim emretti’; bazısına ‘Beni, Rabbim nehyetti’ diye yazarlar, bir kısmını da boş bırakırlardı. Emir yazılı ok çıkarsa o kişi o işi yapar, nehiy yazılı ok çıkarsa yapmazdı. Eğer boş ok çıkarsa yeniden ok çekerdi. Fal okları çekmek suretiyle kısmet istemenin manası ise o okları çekerek, o işin hayır mı şer mi olduğunu öğrenmeyi talep etmektir.” Pek çok âlime göre buradaki ‘kısmet arama’, yasaklanmış bir kumardır. Zaten الْاَزْلَام el-ezlâm da kumar okları (fal okları) demektir.”(37) Fal oklarıyla kısmet arama işlemi dolaylı da olsa bir çeşit kehanet kapsamında yer adığı için Yüce Allah bunu da yasaklamaktadır.

d)ذٰلِكُمْ فِسْقٌ “Bunlar yoldan çıkmaktır.” Yüce Allah burada saydığı 11 çeşit şeyin fısk olduğunu yani bütün bunların insanı yoldan çıkaran şeyler olduğunu, haram olan şeyleri helal saymanın tam anlamıyla bir sapma, sapkınlık, yoldan çıkma ve sapkınca bir davranış göstergesi olduğunu beyan etmekte, müslümanların bu noktada çok dikkatli olmaları gerektiğini özellikle tenbihlemektedir.

2. اَلْيَوْمَ يَئِسَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا مِنْ د۪ينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ “Bugün kâfirler, sizin dininizden (onu yok etmekten) ümit kesmişlerdir. Artık onlara saygınlık yakıştırmayın; bana derin saygı duyun!” Yüce Allah haram gıdalarla ilgili detaylı bilgi verdikten sonra, kâfirlerin müslümanlara galip gelme ve onları hak yoldan döndürmeyle ilgili beklenti ve düşüncelerini artık yitirdiklerini, bu noktada kesin bir şekilde ümitsiz bir duruma geldiklerini müjdelemekte, bu nedenle artık onlara değil de sadece ve sadece kendisine derin saygı duymaları gerektiğini hükme bağlamaktadır. Burada zikredilen haşyet kavramı “derin saygı duymak” manasına geldiği için inkârcıların ve putlarının saygınlaştırılmaması gerektiği, gerçek saygınlığın sadece Yüce Allah’a ait olduğu bildirilmiş olmaktadır.

Cümlenin başında yer alan اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün” anlamına gelmekte, artık müşriklerin ve kâfirlerin İslâm’ı mağlup edebilme ve müslümanları dinlerinden döndürme noktasındaki beklentilerini kaybettiklerini ifade etmektedir. Hem bu cümlede hem de bir sonrakinde yer alan اَلْيَوْمَ el-yevme kelimeleri nedeniyle, bu âyetin Kur’ân’ın en son indirilen âyeti olduğu beyan edilmekte,(38) böylece en son indirilmiş olsa da metinde Mâide sûresinin üçüncü âyetine yerleştirilmesi vahiy meleği tarafından öngörülmüş olmaktadır. Bu âyetin hicrî X. yılda Hz. Peygamber’in vefatından 81 veya 82 gün önce(39) Kurban bayramı arifesinde Arafat’ta bir Cuma günü öğleden sonra indirildiği ve bundan sonra başka hiçbir mesajın indirilmediği rivayet edilmektedir.

3. اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ د۪ينَكُمْ وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَت۪ي وَرَض۪يتُ لَكُمُ الْاِسْلَامَ د۪ينًا “Bugün sizin için dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım ve sizin için din olarak İslâm’ı uygun gördüm.” Yüce Allah inkârcıların galip gelme duygusunu kaybettiklerini beyan ettikten ve gerçek saygının sadece kendisine gösterilmesi gerektiğini bildirdikten sonra, artık bu hükümlerle birlikte müslümanlar için dinlerini kemale erdirdiğini, onlara olan zafer, fetih vs. şeklindeki nimetlerini tamamladığını, din olarak da kendilerine İslâm’ı öngörüp buna razı olduğunu bildirmektedir.

a) اَلْيَوْمَ اَكْمَلْتُ لَكُمْ د۪ينَكُمْ “Bugün sizin için dininizi ikmal ettim” ifadesi “dinin kemale erdirilmesi” demektir ki insanlık tarihi kadar eskiye giden süreçte Yüce Allah’ın insanlığa gönderdiği evrensel manada bütün ilahi mesajların artık tamamlanması manasına gelmektedir. Bu hem genel ve evrensel manada ilk peygamberden itibaren gönderilen “islâm” öğretilerinin Kur’ân ile tamamlanması hem de özel olarak Kur’ân vahyinin artık bitirilmiş olduğunu göstermektedir. Bu ifade En‘âm 6/38’de de belirtildiği gibi, Kur’ân’da hiçbir şeyin eksik bırakılmadığını ortaya koymakta, teorisini Kur’ân’ın, pratiğini ise Hz. Peygamber’in göstermesi ile artık Son Saat’e kadar bu dinde hiçbir iptalin ve zamanı geçmişliğin söz konusu olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.

b) وَاَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَت۪ي “Üzerinize nimetimi tamamladım” ifadesi müslümanlara nasip edilen her türlü zafer, fetih, yardım, nimet vs. türünden ihsan, ikram ve lütfu içermektedir. Özellikle savaşlardaki galibiyetler, Mekke’nin fethi, orada hac ve umrenin yapılabilmesi, serbest ticaret imkânı, korku ve endişeden uzaklaştırılma vs. her türlü nimet müslümanlara verilmişti. Onların özellikle Mekke’de, kısmen de Medine’nin ilk dönemlerinde yaşadıkları sıkıntılar giderilmiş, Nisâ’ 4/100’da vaad edilen genişlik ve huzurlu ortamlar kendilerine ihsan edilmişti.

Duhâ 93/11’deki kullanımdan hareketle, âyette geçen “nimet” ifadesini eğer “vahiy” manasına alırsak o zaman bu ayetin indirilmesiyle vahiy akışının da artık tamamlandığını, rivayetlerde bildirildiği üzere Hz. Peygamber’in vefatından 81 veya 82 gün önce indirilen bu ayetten sonra artık hiçbir vahyin indirilmediğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

c) وَرَض۪يتُ لَكُمُ الْاِسْلَامَ د۪ينًا “Sizin için din olarak İslâm’ı uygun gördüm” ifadesi, Yüce Allah’ın müslümanlar için İslâm’ı din olarak uygun ögrdüğü mesajını içermektedir. Bu ifade, seçenek olması itibariyle başka dinlerin de bulunduğu manasına gelmez. Çünkü Âl-i İmrân 3/19’da belirtildiği gibi “Allah katında din İslâm’dır”; Âl-i İmrân 3/85’de beyan edildiği üzere “İslâm’dan başka herhangi bir din arayandan bu arayışı kabul edilmeyecektir.” Anlaşılan o ki, ilk insan neslinden itibaren Yüce Allah’ın belirlediği evrensel ilkelerin tamamının adı “İslâm”dır. Hz. Âdem’den Hz. Muhammed’e kadar bütün peygamberler tevhid öğretileri içeren prensipleri insanlara tebliğ etmişlerdir.

İslâm, kelime itibariyle “teslim olmak”, “teslimiyet göstermek”, “salim bir duruş ortaya koymak”, “barış içinde olmak”, “barış sunmak” manasında sadece ve sadece Yüce Allah’a teslim olmayı içermektedir. Bu yüzden “Allah’a teslimiyetin gerçek din olduğu” bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır. Yüce Allah’ın razı olacağı şey O’na karşı gösterilen kesin, tavizsiz ve kesintisiz teslimiyettir ki din denen şey de bundan başka bir şey değildir. Müslüman olmak, kendi fıtratı ve vicdanıyla barışık olmak demektir ki silm kökünden türetilen İslâm’ın vermek istediği evrensel mesaj da büyük oranda bu şekilde özetlenebilir. Müslümanlar önce “kendi fıtrat ve vicdanlarıyla”, sonra “canlı ve cansız çevreleriyle”, nihayet “Yaratıcı kudret olan Yüce Allah ile” barış içerisinde yaşamak zorundadırlar. Yolunu bu şekilde belirleyebilen yiğitlere selam olsun.

4. فَمَنِ اضْطُرَّ ف۪ي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِاِثْمٍ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kim, gönülden günaha yönelmiş olmamak üzere açlık halinde dara düşerse (haram etlerden yiyebilir). Muhakkak ki Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah haram etleri saydıktan sonra bazı istisnaların olabileceğini beyan etmekte, böylesi durumlarda bağışlayıcılığına ve merhametine dikkat çekmekte, ümitsizlik içerisinde olunmaması gerektiğine dair uyarıda bulunmaktadır.

Burada geçen اضْطُرَّ udturra edilgen fiilinin anlam olarak bir benzeri En‘âm 6/119’da اضْطُرِرْتُمْ udturirtüm şeklinde mazî (geçmiş zaman) edilgen kalıpta geçmektedir. Söz konusu edilgen ifadenin anlam ve mesaj olarak benzerleri haram yiyecekler konusunun işlendiği başka âyetlerde de geçmektedir.(40) Bir kez de Tevbe 9/120’de zikredilen مَخْمَصَة mahmesah kelimesi “açlık” manasına gelmektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِاِثْمٍ ğayra mütecânifin li ismin ifadesi “günaha, harama girme kastı olmaksızın”, “harama eğilim gösterme isteği olmadan”, “gönülden günaha girme niyeti taşımadan” gibi anlamlar içermektedir.

Bu istisna ifadesi konuyla ilgili Bakara 2/173, En‘âm 6/145 ve Nahl 16/115’te yer alan غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ ğayra bâğın ve lâ ‘âdin yani “(Başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere” ifadesini karşılamaktadır. Açlıktan ölme tehlikesi varken kişi bunlardan herhangi birini yemek durumunda kalırsa, bundan dolayı Yüce Allah’ın bu gibi fiilleri bağışlayacağı, ilgili kişilere merhametiyle muamele edeceği bildirilmiş olmaktadır.

Yüce Allah, yiyecek, içecek vs. şeylerle ilgili olarak insanların bazen kendi iradeleri dışında gelişebilecek birtakım durumların da olabileceğini hatırlatmaktadır. İfadenin edilgen getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir. Böyle mecburiyetlerin ve kaçınılmaz durumların yaşandığı anlarda daha önce haram kılındığı belli olan hükümlerin askıya alınabileceğini, bu yasak hükümlerin o zamanlarda uygulanmayabileceğini haber vermekte, benzer sıkıntılı durumlarda, yaşanabilecek çaresizlik hallerinde müminleri rahatlatmak istemektedir.

Konu gıdalarla ilgili böyle geçince meselenin inanç boyutunun ihmal edildiği sanılmamalıdır. Çünkü Nahl 16/106’da kalbinde iman bulunmasına rağmen çok ciddi boyutlarda dış baskılarla zorlamaya tâbi tutulan kişilere zahiren inkârları nedeniyle azap ve gazap edilmeyeceği müjdelenmektedir.

ııı. Helal Olan Bazı Şeyler

يَسْـَٔلُونَكَ مَاذَآ اُحِلَّ لَهُمْ قُلْ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّب۪ينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّٰهُ فَكُلُوا مِمَّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْا۪يمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Kendileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar. De ki: Bütün temiz (ve iyi) şeyler ve Allah’ın size öğrettiğinden kendilerine öğretip eğitilmiş (hale getirdiğiniz) av hayvanlarının ele geçirdiği şeylerden (oluşan avlar da) size helal kılınmıştır. (Avcı hayvanların) sizin için tutup yakaladıklarından yiyin ve üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin)! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah, hesabı çabuk görendir. Bugün size temiz (ve iyi) şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyecek(ler)i size helâldir; sizin yiyecek(ler)iniz de onlara helâldir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile sizden önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim (ilâhî hükümlere) inanmayı inkâr ederse ameli boşa gitmiştir ki o, ahirette ziyan edenlerdendir.”

Buradaki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke ifadesi “sana soruyorlar”; مَاذَآ اُحِلَّ mâ zâ uhılle ifadesi “neyin helal kılındığını”; لَهُمْ lehum ifadesi “kendilerine, onlara, onlar için”; قُلْ kul emri “de ki”; اُحِلَّ uhılle edilgen fiili “helal kılınmıştır”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الطَّيِّبَاتُ et-tayyibâtü kelimesi “temiz şeyler”; وَمَا عَلَّمْتُمْ ve mâ ‘allemtüm ifadesi “ve sizin öğrettiğiniz şeyler”; مِنَ الْجَوَارِحِ mine’l-cevârıhı ifadesi “kazanılanlar(dan), yaralayanlar(dan)”; مُكَلِّب۪ين mükellibîne sözcüğü “(av) köpeği gibi eğitilmişler, avcı hale getirilmiş olanlar”; تُعَلِّمُونَهُنَّ tü‘allemûnehunne ifadesi “onlara öğretiyordunuz”; مِمَّا عَلَّمَكُمُ mimmâ ‘allemeküm ifadesi “size öğrettiği şeylerden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; فَكُلُوا fe külû emri “ve yiyin”; مِمَّآ اَمْسَكْنَ mimmâ emsekne ifadesi “onların tutup yakaladıklarından”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “sizin için”; وَاذْكُرُوا ve’zkürû emri “ve anın, zikredin”; اسْمَ اللّٰهِ ismellâhi tamlaması “Allah’ın adını”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onun, onların üzer(ler)ine”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; سَر۪يعُ الْحِسَابِ serî‘u’l-hısâbi tamlaması “hesabı çabuk gören(dir)”; اَلْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”; اُحِلَّ uhılle edilgen fiili “helal kılındı”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الطَّيِّبَاتُ et-tayyibâtü ifadesi “temiz şeyler”; وَطَعَامُ ve ta‘âmu kelimesi “yemek, yemeği”; الَّذ۪ينَ ellezîne edatı “(şu) kişilerin”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verildi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; حِلٌّ hıllun kelimesi “helal(dir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”; وَطَعَامُكُمْ ve ta‘âmuküm tamlaması “ve sizin yemekleriniz de”; حِلٌّ hıllun kelimesi “helal(dir)”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, onlar için”;وَالْمُحْصَنَاتُ ve’l-muhsanâtü kelimesi “iffetli hanımlar, hür kadınlar”; مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ mine’l-mü’minâti ifadesi “müminlerden”; وَالْمُحْصَنَاتُ ve’l-muhsanâtü kelimesi “ve iffetli hanımlar, hür kadınlar”; مِنَ الَّذ۪ينَ minellezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verilmiş, verildi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ izâ âteytümûhunne ifadesi “onlara verdiğiniz zaman, vermeniz durumunda”; اُجُورَهُنَّ ucûrahunne tamlaması “onların mehirlerini, ücretlerini”;مُحْصِن۪ين muhsınîne kelimesi “iffetli olarak”;غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ ğayra müsâfihîne tamlaması “zina etmeyerek”; وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ ve lâ müttehızî ahdânin tamlaması “ve gizli dost tutmayarak”;وَمَنْ يَكْفُرْ ve men yekfur ifadesi “her kim inkâr ederse”; بِالْا۪يمَانِ bi’l-îmâni ifadesi “imanı, inancı”; فَقَدْ حَبِطَ fe kad habita fiili “elbette silinmiş (olur); عَمَلُهُ ‘ameluhû tamlaması “onun ameli, işi, davranışı”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhirati ifadesi “âhirette”; مِنَ الْخَاسِر۪ينَ mine’l-hâsirîne ifadesi ise “ziyana uğrayanlardan, kaybedecek kişilerden (olacaktır)” demektir.

Burada Müslümanlara gıda olarak nelerin helal kılındığı, evliliklerde nasıl bir açılımın getirildiği ve inkârın korkunç bir akıbete sebep olacağıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُونَكَ مَاذَآ اُحِلَّ لَهُمْ قُلْ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّب۪ينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّٰهُ فَكُلُوا مِمَّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ وَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Kendileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar. De ki: Bütün temiz (ve iyi) şeyler ve Allah’ın size öğrettiğinden kendilerine öğretip eğitilmiş (hale getirdiğiniz) av hayvanlarının ele geçirdiği şeylerden (oluşan avlar da) size helal kılınmıştır. (Avcı hayvanların) sizin için tutup yakaladıklarından yiyin ve üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin)! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah, hesabı çabuk görendir.” Yüce Allah önceki âyette haram etleri saydıktan sonra bu âyette soruya konu olacak şekilde nelerin helal kılındığını cevaplandırmaktadır.

a) يَسْـَٔلُونَكَ مَاذَآ اُحِلَّ لَهُمْ قُلْ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّب۪ينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّٰهُ فَكُلُوا مِمَّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ “Kendileri için nelerin helâl kılındığını sana soruyorlar. De ki: Bütün temiz (ve iyi) şeyler ve Allah’ın size öğrettiğinden kendilerine öğretip eğitilmiş (hale getirdiğiniz) av hayvanlarının ele geçirdiği şeylerden (oluşan avlar da) size helal kılınmıştır. (Avcı hayvanların) sizin için tutup yakaladıklarından yiyin!” Âyetin bu cümlesinde hangi gıdaların helal kılındığına dair çok önemli iki açıklama zikredilmektedir.

ı. قُلْ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ “De ki: Bütün temiz (ve iyi) şeyler size helâl kılınmıştır.” Bu âyette Hz. Peygamber’e nelerin kendilerine helal kılındığını soranlara verilen cevap bağlamında öncelikle mutlak manada hakkında herhangi bir şekilde haramlık hükmü bulunmayan ve الطَّيِّبَات et-tayyibât denilen “bütün temiz gıdalar”ın helal kılındığı beyan edilmektedir.

“Câhiliyye dönemindeki Araplar, Mâide 5/103’te geçtiği üzere ‘bahîra’, ‘sâibe’, ‘vasîle’ ve ‘hâm’ adını verdikleri etleri temiz ve helal olan hayvanları kendilerine haram kılıyorlardı. Onlar, as­lında bu hayvanların temiz olduklarına hükmediyorlar, ancak ne var ki birtakım zayıf şüphelerden dolayı onları yemenin haram olduğunu söylüyorlardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah, temiz ve leziz olan her şeyin helal olduğunu zikretmiş ve bu âyetini “De ki: Allah’ın kulları için çıkarmış olduğu nimeti, temiz ve hoş rızıkları kim haram etmiş!?’(41) ve ‘Onlara temiz şeyleri helal, murdar şeyleri de haram kılıyor’(42) âyetleriyle pekiştirmiştir.”(43)

ıı. وَمَا عَلَّمْتُمْ مِنَ الْجَوَارِحِ مُكَلِّب۪ينَ تُعَلِّمُونَهُنَّ مِمَّا عَلَّمَكُمُ اللّٰهُ فَكُلُوا مِمَّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ “Allah’ın size öğrettiğinden kendilerine öğretip eğitilmiş (hale getirdiğiniz) av hayvanlarının ele geçirdiği şeylerden (oluşan avlar da helal kılınmıştır). (Avcı hayvanların) sizin için tutup yakaladıklarından da yiyin!” Helal gıdalarla ilgili herhangi bir isim zikredilmemektedir; çünkü helal olan şeyler haram kılınanlara göre çok fazla olduğu için nelerin haram olduğu bildirilir; “helal olanlar ise bunların dışındakiler” şeklinde anlaşılır. Bu çerçevede önce “temiz şeyler helal kılınmıştır” denmekte, ardından o dönemin bir gereği ve pratiği olarak bilinen bir hususa dikkat çekilmektedir. Buna göre Yüce Allah’ın insanlara vakti zamanında öğrettiği türden olmak üzere insanların avcı hayvanlara öğrettiği avlanma gereği yakaladıkları av hayvanlarından da yenebileceği hükmü dile getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْجَوَارِح el-cevârıh kelimesi “kazanılanlar”, “elde edilenler”, “ele geçirilenler”, “iş yapanlar”, “yaralayanlar” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(44) مُكَلِّب۪ين mükellibîne sözcüğü ise “(av) köpeği gibi eğitilmişler” manasına gelmekte ve tazı, atmaca, kartal vs. av için kullanılan her türlü hayvanı içermektedir. Bu durumda âyette zikredilen الْجَوَارِحِ مُكَلِّب۪ينَ el-cevârıh mükellibîne ifadesi “eğitilmiş av hayvanlarının ele geçirdiği şeyler” demektir.

Yüce Allah فَكُلُوا مِمَّآ اَمْسَكْنَ عَلَيْكُمْ ifadesi gereği bu şekilde av hayvanlarının yakalayıp getirdiği avların yenebileceğini bildirmektedir. “Neleri yiyebiliriz?”, “nelerin yenmesi helaldır?” diye soru soranlar başta olmak üzere, konuyla ilgilenen herkese bilgi verilmekte ve av hayvanlarının yakalayıp getirdiği avlardan yemenin helal kılındı muhataplara iletilmiş olmaktadır. Âyetteki emir kalıbı mutlak manada herkese yönelik bir buyruk değil, konuyu soranlara verilen cevap olarak ortaya konulmuş olan bir serbestlik hükmü şeklinde anlaşılmalıdır.

b) وَاذْكُرُوا اسْمَ اللّٰهِ عَلَيْهِ وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin)! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Üzer(ler)ine Allah’ın adını anın (besmele çekin)! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah eğitilmiş av hayvanlarının yakalayıp getirdiği avların üzerine Allah’ın adının anılmasını yani besmele çekilmesini emretmekte, bu arada hem bu konuda hem de diğer ilahi buyruklarda Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olunması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

c) اِنَّ اللّٰهَ سَر۪يعُ الْحِسَابِ “Şüphesiz ki Allah, hesabı çabuk görendir.” Yüce Allah’ın hesabı da azabı da süratlice gerçekleştireceğini beyan etmek üzere Kur’ân’da 10 kullanım(45) vardır ki bunlardan biri de bu âyettedir. Yüce Allah insanları hızlıca hesaba çekeceğini ve hesabı çabuk göreceğini beyan etmektedir. Hesaba çekilmek de esasında bir değere muhatap kılınmaktır. Zira hesabın diğer türlerini yaşayıp sorgulanmaya değer görülmeyecek kişilerin varlığından da Kur’ân’da söz edilmektedir.(46)

Rabbimizden niyazımız bizi de hesabını kolay verenler arasına katması, hesaba çekilmeye değer görülmeyenlerden uzak kılmasıdır.

2. اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْا۪يمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ وَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “Bugün size temiz (ve iyi) şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyecek(ler)i size helâldir; sizin yiyecek(ler)iniz de onlara helâldir. Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile sizden önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir. Kim (ilâhî hükümlere) inanmayı inkâr ederse ameli boşa gitmiştir ki o, ahirette ziyan edenlerdendir.” Yüce Allah bu âyette hem gıdaların temiz olanlarının helal kılındığını hem de evliliklerde uygulanabilecek çok önemli bir hususu dile getirmekte, ilahi hükümleri inkârın felaket olacağını beyan etmektedir.

a) اَلْيَوْمَ اُحِلَّ لَكُمُ الطَّيِّبَاتُ وَطَعَامُ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ حِلٌّ لَكُمْ وَطَعَامُكُمْ حِلٌّ لَهُمْ “Bugün size temiz (ve iyi) şeyler helâl kılınmıştır. Kendilerine kitap verilenlerin yiyecek(ler)i size helâldir; sizin yiyecek(ler)iniz de onlara helâldir.” Yüce Allah önceki âyette zikrettiği hükmü burada yeniden ifade etmekte, bütün temiz, hoş ve güzel şeylerin müslümanlara helal kılındığını belirtmekte, ayrıca kitap verilenlerin yiyeceklerinin müslümanlara, müslümanların yiyeceklerinin de onlara helal kılındığını beyan etmektedir.

Burada önceki âyette zikredildiği üzere hayvanların kesilmesinden söz edildiği için, yahudi ve hrıstiyanların kestiklerinin de, dahası onların hazırladıkları diğer gıdaların da yenebileceği anlaşılmaktadır.(47) Bu arada daha önce yorumladığımız üçüncü âyette sözü edilen yasaklar elbette geçerlidir. Diğer konularda yiyeceklerle ilgili karşılıklı olarak temiz gıdaların birbirlerine helal kılındığı ifade edilmiş olmaktadır.

b)وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الْمُؤْمِنَاتِ وَالْمُحْصَنَاتُ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ مِنْ قَبْلِكُمْ اِذَآ اٰتَيْتُمُوهُنَّ اُجُورَهُنَّ مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ “Mümin kadınlardan iffetli olanlar ile sizden önce kendilerine kitap verilenlerden iffetli kadınlar da mehirlerini kendilerine verdiğiniz zaman, namuslu olmak, zina etmemek ve gizli dost tutmamak üzere size helâldir.” Yüce Allah âyetin bu kısmında sözü gıdalardan evliliğe getirmekte ve tıpkı mümin kadınlarla evlenilebileceği gibi kendilerine daha önce kitap verilen, şürke ve küfre düşmemiş yahudi ve hrıstiyanların içinden iffetli kadınlarla da evlenilebileceğini hükme bağlamaktadır. Bu arada Nisâ’ 4/25’te de geçtiği üzere, nikâhın yapılabilmesi için mehirlerinin verilmesini, iffetli yaşamalarını, zina etmemelerini ve gizli dost tutmamalarını da şart olarak belirlemektedir.

ı. Yüce Allah مُحْصِن۪ينَ غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ buyurarak, mümin kadınlarla veya kendilerine kitap verilenlerden olan iffetli kadınlarla evlenilebilmesi için bu evliliği yapacak kişilerin مُحْصِن۪ينَ muhsınîne yani “namuslarını korumaları”, غَيْرَ مُسَافِح۪ينَ ğayra müsâfihîne yani “zinaya düşmemeleri” ve وَلَا مُتَّخِذ۪يٓ اَخْدَانٍ ve lâ müttehızî ahdânin yani “gizli dostlar tutmamaları” gerektiğini bildirmektedir. Bu son ifadeler müennes yani “dişi” kalıpta bir kez de Nisâ’ 4/25’te cariyelerle yapılacak evlilikler bağlamında zikredilmektedir.

Demek ki mümin ve iffetli kadınlar veya kitap ehlinin iffetli kadınlarıyla evlilik yapabilmek için onların mehirlerini vermek, ayrıca onları gayrı meşru bir şekilde ya da gizli dost tutma biçiminde değil de meşru bir nikâh ile ve iffetli kalmak kaydıyla nikâhlamakta herhangi bir sakınca bulunmamaktadır.

ıı. Âyetin ilk cümlesinde gıdalarla ilgili bilgi verilirken kitap ehlinin yiyeceklerinin müslümanlara, müslümanlarınkinin de onlara helal olduğu açıkça ifade edilmektedir. Ancak bu ikinci cümlede böyle bir karşılıklılık söz konusu değildir. Sadece, kendilerine kitap verilmiş olan yahudi ve hrıstiyanların içinden iffetli olan kadınlarla evlenilebileceği zikredilmekte, ancak onlara kız verilebileceğine dair herhangi bir serbestilikten söz edilmemektedir.

Nelerin helal kılındığının ve kız alma konusunun ele alınmasına karşılık, onlara kız verilip verilemeyeceğine değinilmemesi çeşitli görüşlerin ileri sürülmesine neden olmuş, farklı fetvalar ve görüşler ileri sürülebilmiştir.(48) Kanaatimize göre konunun ele alındığı bir bağlamda âyette kitap ehlinin kızlarıyla evlenilebileceği söylendiği halde onlara kız verilebileceğinin söylenmemesi bunun yapılamayacağının bir işareti olarak görülmüştür.

Eğer kitap ehline kız verilebileceğine dair herhangi bir yaklaşım söz konusu olsaydı, bunun öncelikle ve özellikle burada yer alması gerektiğini söylemek durumundayız. Çünkü gıdalarla ilgili olarak çift yönlü helal ifadesi kullanılmışken, evliliklerde tek yönlü beyana yer verilmektedir. Helallerin sayıldığı bu âyette kendi kafamıza göre kıyaslarda bulunarak yeni helaller üretmemizin doğru olmadığını düşünmemiz ve bunu söylememiz yanlış olmasa gerektir. Eğer konu Kur’ân’da hiçbir şekilde ele alınmasaydı o zaman herhangi bir ilahi yasak bulunmaması nedeniyle kitap ehlinden kız alınabileceği gibi onlara kız verilebileceği de söylenebilirdi. Ancak âyette böyle bir durum kesinlikle söz konusu olmadığı için kitap ehline kız verilebileceği şeklindeki kanaatin doğru olmadığını düşünmekteyiz.

Kitap Ehlinden Kasıt Kimlerdir?

Esasında burada bir başka noktaya daha değinmemiz gerekmektedir. Buna göre Kur’ân’ın müsamahalı baktığı, bu yüzden de yiyeceklerinin helal olduğunu ve kızlarıyla evlenilebileceğini ifade ettiği kitap ehli, kendilerine bu nitelendirmede bulunulan her bir kitap ehli değildir. Çünkü Kur’ân onların hepsinin bir olmadığını, içlerinden iyileri bulunsa da çoğunun yoldan çıktığını beyan etmekte, bu noktada Âl-i İmrân 3/69-73, 75-78, 98-100, 105, 110-115 ve 199’da etraflı bilgiler verilmektedir. Kitap ehlinin içerisinde bulunup da peygamberlerini öldürenler olduğu gibi, müslümanları dinlerinden döndürmek için uğraşanların bulunduğu, söz konusu âyetlerde hiçbir yoruma tabi olmayacak şekilde açıkça dile getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/14-18, 72-73 gibi âyetlerde çok açık bir şekilde onların içinden pek çoğunun kâfir olduğu, şirke bulaştığı bildirilmekte, Mâide 5/51 ve 57’de onların dost edinilmemesi gerektiği ifade edilmekte, Mâide 5/57-59’da onların müminlere ve onların değerlerine karşı nasıl saygısızlık yaptıkları ifade edilmektedir. Dahası, Mâide 5/65-66, 68 gibi âyetlerde de onların küfür ve duyarsız durumlarına değinilmektedir. Bu arada Mâide 5/77-86 gibi âyetlerde de benzer noktalara değinilmektedir.

Bakara 2/221’de müşrik kadınlarla da erkeklerle de evlenilemeyeceği ifade edildiği gibi, Mümtehıne 60/10’da kâfir kadınların nikâh bağlarının elde tutulmaması gerektiği bildirilmektedir. Durum böyle olunca, yorumunu yapmakta olduğmuz âyette sözü edilen kitap ehlinden kişilerin Âl-i İmrân 3/113-115, 199, Mâide 5/82-85, İsrâ’ 17/107-109, Kasas 28/52-54 ve Hadîd 57/28-29 gibi âyetlerde zikredilen tevhid ehli insanlar olduğunu, yoksa Hz. Üzeyr’e ve Hz. İsa’ya Yüce Allah’ın oğlu diyen, dahası kendilerini Allah’ın oğlu sanan, bu nedenle de müşrik ve kâfir olanlar değildir.

Günümüzde resmi söylem itibariyle bilinen yahudilerin ve hrıstiyanların burada esnek bakılanlardan olmadığı, çünkü günümüzdeki kitap ehlinin çok büyük oranda şirk ve küfür üzere oldukları, Yüce Allah’a çocuk isnat ettikleri, Hz. İsa’yı, dahası kendilerini Yüce Allah’ın oğlu saydıkları Kur’ân’da verilen bilgiler arasında yer almaktadır.(49) Bütün kitap ehlini bu kategoride görmek elbette haksızlıktır; ancak resmi kilise ve havra söylemlerinde bulunanların Hz. Peygamber’i ve Kur’ân’ı kabul etmedikleri bilinen bir durumdur.

Eğer Hz. Peygamber’i son elçi, Kur’ân’ı da son ilahi kitap olarak kabul eden kitap ehlinden birileri bugün varsa işte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki esnek hüküm onları ilgilendirmektedir; yoksa mevcut yaygın kitap ehlini ilgilendirmemektedir. Birilerine şirin gözükme veya konjonktüre göre hüküm ve karar verme adına Yüce Allah’ın kesin olarak yasakladığı eylemlere helal damgası vurmak bir Müslümana yakışmaz; dahası böyle bir girişim -Allah korusun- Yüce Allah’a iftira noktasına varabilir.

c) وَمَنْ يَكْفُرْ بِالْا۪يمَانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ “Kim (ilâhî hükümlere) inanmayı inkâr ederse ameli boşa gitmiştir.” Yüce Allah toplumsal hayata dair belirlediği prensiplerin bir kısmını beyan ettikten sonra, her kim inanılması gereken değerleri inkâr ederse onun bütün yapıp ettiklerinin silinip gideceğini bildirmekte, bu mesaj حَبِطَ habita fiilinin başına getirilen قَدْ kad edatı gereği pekiştirilmektedir. Âyette inkâra konu edinilen الْا۪يمَان el-îmân kelimesi, bağlam gereği “ilahi hükümler, İslâm’ın ortaya koyduğu esaslar, şeriat, Yüce Allah’ın belirlediği helal ve haram hükümler”(50) şeklinde yorumlanırsa anlam daha kapsayıcı bir mahiyet arz edecektir.

Yüce Allah çeşitli âyetlerde kâfirlerin ve münafıkların amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19, Muhammed 47/9, 28 ve 32’de geçen ve “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(51) gibi anlamlar içeren يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri gereği bu durum dile getirilmektedir. Dahası habita,(52) habitat,(53) tahbeta(54) ve yahbeta(55) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen اَحْبَطَ veya حَبِطَ habita(t) fiillerinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmek olabilir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

d) وَهُوَ فِي الْاٰخِرَةِ مِنَ الْخَاسِر۪ينَ “O, ahirette ziyan edenlerdendir.” Yüce Allah belirlediği ilahi prensipleri inkâr edenlerin dünyada yapıp ettikleri her ne varsa hepsinin silinip gideceğini beyan ettikten sonra, bunun bir sonucu olarak söz konusu kişilerin âhirette de zarara ve ziyana uğrayan kişilerden olacaklarını haber vermektedir. “Hüsrana uğrayacak olanlar”la ilgili benzer içeriklerde pek çok ifadenin Kur’ân’da(56) yer aldığını belirtmek gerekmektedir.

ıv. Abdest ve Teyemmüm

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُ۫سِكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ وَاِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَاِنْ كُنْتُمْ مَرْضٰىٓ اَوْ عَلٰى سَفَرٍ اَوْ جَآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَآئِطِ اَوْ لٰمَسْتُمُ النِّسَآءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَآءً فَتَيَمَّمُوا صَع۪يدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَاَيْد۪يكُمْ مِنْهُ مَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلٰكِنْ يُر۪يدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Ey iman edenler! Salâta (namaza) kalktığınız zaman yüzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi (kollarınızı) yıkayın; başlarınızı ve aşık kemiklerine kadar ayaklarınızı mesh edin! Cünüp olduysanız temizlenin (yıkanın)! Hastaysanız veya yolculuktaysanız veya sizden biriniz tuvaletten gelmişse ya da kadınlara (cinsel olarak) dokunup da (bu durumlarda) su bulamamışsanız, o zaman temiz bir toprak arayın ve yüzlerinizi de ellerinizi de ondan (onunla) mesh edin! Allah size herhangi bir güçlük (çıkarmak) istemez fakat sizi tertemiz kılmak ve size (verdiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِذَا قُمْتُمْ izâ kumtüm ifadesi “kalktığınız zaman”; اِلَى الصَّلٰوةِ ile’s-salâti ifadesi “salata, namaza”; فَاغْسِلُوا fağsilû emri “yıkayın”; وُجُوهَكُمْ vucûheküm ifadesi “sizin yüzlerinizi”; وَاَيْدِيَكُمْ ve eydiyeküm ifadesi “ve sizin ellerinizi, kollarınızı”; اِلَى الْمَرَافِقِ ile’l-merâfıkı ifadesi “dirseklere kadar”; وَامْسَحُوا v’emsehû emri “ve meshedin”; بِرُؤُ۫سِكُمْ biruûsiküm ifadesi “sizin başlarınızı”; وَاَرْجُلَكُمْ ve arcüleküm ifadesi “ve sizin ayaklarınızı”; اِلَى الْكَعْبَيْنِ ile’l-ka‘beyni ifadesi “aşık kemiklerine kadar”; وَاِنْ كُنْتُمْ ve in küntüm fiili “eğer siz (şöyle) iseniz”; جُنُبًا cünüben keimesi “cünüp”; فَاطَّهَّرُوا fattahherû ifadesi “temizlenin”; وَاِنْ كُنْتُمْ ve in küntüm fiili “eğer siz (şöyle) iseniz”; مَرْضٰىٓ mardâ kelimesi “hasta”; اَوْ عَلٰى سَفَرٍ ev ‘alâ seferin ifadesi “veya yolculuktaysanız”; اَوْ جَآءَ ev câe fiili “veya geldiyse”; اَحَدٌ ehadün kelimesi “birisi, herhangi biri(niz)”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; مِنَ الْغَآئِطِ mine’l-ğâitı ifadesi “tuvaletten, ayak yolundan”; اَوْ لٰمَسْتُمُ ev lâmestüm ifadesi “veya karşılıklı olarak birlikte olduğunuz, birbirinize dokunduğunuz (zaman)”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınlarla”; فَلَمْ تَجِدُوا fe lem tecidû fiili “ve bulamadıysanız, bulamazsanız”; مَآءً mâen kelimesi “su”; فَتَيَمَّمُوا fe teyemmemû emri “arayın, teyemmüm edin”; صَع۪يدًا طَيِّبًا sa‘îden tayyiben tamlaması “temiz toprağa”; فَامْسَحُوا femsehû emri “meshedin”; بِوُجُوهِكُمْ bi vucûhiküm ifadesi “sizin yüzlerinizi”; وَاَيْد۪يكُمْ ve eydîküm ifadesi “ve sizin ellerinizi”; مِنْهُ minhu ifadesi “onunla, ondan, temiz topraktan”; مَا يُر۪يدُ mâ yürîdü fiili “istemez”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيَجْعَلَ li yec‘ale ifadesi “vermek, kılmak, uygulamak”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِنْ حَرَجٍ min haracin ifadesi “herhangi bir zorluk, sıkıntı”; وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve ancak, lakin”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “ister, istemektedir”; لِيُطَهِّرَكُمْ li yutahhiraküm ifadesi “sizi arındırmak için”; وَلِيُتِمَّ ve liyütimme ifadesi “ve tamamlamak (ister)”; نِعْمَتَهُ nı‘metehû tamlaması “O’nun nimetini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin üzerinize”; لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ le‘alleküm teşkürûne ifadesi ise “şükredesiniz diye” demektir.

Burada namaza kalkıldığında abdest alınması gerektiği, abdestin dört farzı ve mazeretli durumlarda nelerin yapılması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِذَا قُمْتُمْ اِلَى الصَّلٰوةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَاَيْدِيَكُمْ اِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُؤُ۫سِكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ اِلَى الْكَعْبَيْنِ “Ey iman edenler! Salâta (namaza) kalktığınız zaman yüzlerinizi ve dirseklerinize kadar ellerinizi (kollarınızı) yıkayın; başlarınızı ve aşık kemiklerine kadar ayaklarınızı mesh edin!” Yüce Allah toplumsal hayata dair çok önemli konularda hükümlerini belirledikten sonra, bu âyette ferdi hayatın en önemli unsurlarından birisi olan namazı, abdesti, guslü ve teyemmümü ele almaktadır.

a) Bu çerçevede öncelikle abdestle ilgili açıklayıcı bilgiler verilmekte, abdestte iki organın yıkanması, iki organın ise meshedilmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Yıkanacak organlar “yüz” ve “dirseklere kadar eller-kollar”dır; meshedilecek organlar ise “baş” ve “aşık kemiklerine kadar ayaklar”dır. Buna göre abdestin farzları dörttür, diğer uygulamalar ise nafiledir, yani sünnetlerdir.(57)

Abdestin her namaz için gerekli olup olmadığı da tartışılmıştır; ancak devam eden cümlelerden de anlaşılacağı gibi, abdestin bozulması durumu yaşanırsa abdest veya teyemmümle ilgili bilgilerin verilmesi, her namaz için abdest alınması değil de abdest bozulunca abdestin tazelenmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Her namaz için abdestin alınması gerektiği görüşü ise âyetin zahirinden anlaşılan bir yaklaşımın sonucudur.

b) Âyetin muhtevasında tartışmaların yapıldığı وَاَرْجُلَكُمْ ve arcüleküm ifadesinin okunuş şekli veya cümledeki konumu üzerinde kısaca da olsa durmak gerekmektedir. Kıraat âlimlerinden İbn Kesîr, Ebû ‘Amr, Hamza ve Kisâî bu kelimeyi lâm harfinin kesrasıyla yani arcüliküm, buna karşılık diğer âlimler ise fethasıyla yani arcüleküm şeklinde okumuşlardır. Bu kelimeyi fetha okuyanlar وَاَرْجُلَكُمْ ve arcüleküm ifadesinin başında ığsilû “yıkayın” emrinin bulunduğunu kabul ederek, maksadın ayakların yıkanması olduğunu benimsemişlerdir.

Söz konusu kelimeyi kesra okuyanlar ise başında bâ/bi cer harfinin bulunduğunu kabul etmiş ve ayakların meshinin kast edildiğini, ancak mes giyilmesi durumunda bunun söz konusu olduğunu, bunun sünnetle sabit olduğunu bildirmişlerdir.(58) Bazı âlimler böyle bir kastın olmadığını, dolayısıyla aşık kemiklerine kadar ayakların meshedilmesinin emredildiğini bildirmişlerdir. Hatta İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre abdestin iki yıkama, iki de mesh olduğunu söylediği rivayet edilmiştir. Dahası bu konuda “Kur’ân’ın” meshi, “sünnetin” ise yıkamayı getirdiği belirtilmektedir.(59)

Âyette geçen وَاَرْجُلَكُمْ ve arcüleküm ifadesi kesra da okunsa fetha da okunsa maksadın ayakları yıkamak değil, meshetmek olduğu düşünülmelidir. Çünkü eğer söz konusu ifade kesra okunursa maksat zaten “mesh” olarak yorumlanmak zorundadır; ancak fetha okunsa da bunun yakındaki kelime olan ruûs sözcüğünün “mahalli”ne atıf olması gerekmektedir ki ruûs kelimesi وَامْسَحُوا vemsehû emrinin mef‘ûlü olduğu için “mahallen mansub” konumdadır; buna atfedilen yani bağlanan ercül kelimesi de mef‘ûle bağlandığı için lafız olarak “mansub” okunmak durumundadır.

Burada benzer bir kullanım olması itibariyle Fâtır 35/3’teki bir kullanımı hatırlatmakta yarar görmekteyiz: İlgili âyette هَلْ مِنْ خَالِقٍ غَيْرُ اللّٰهِ “Allah’tan başka herhangi bir yaratıcı mı var” ifadesiye yer verilmektedir. Burada geçen غَيْر ğayr kelimesinin harekesi, مِنْ خَالِقٍ min hâlıkın ifadesinin cümledeki konumuyla ilişkilendirildiği için mübtedâ’nın sıfatı olarak “ötre” okunmuştur. Demek ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de eğer ercüleküm kıraatı tercih edilecekse bunun asıl gerekçesi vemsehû emrinin mef‘ûlü konumunuda bulunmasıdır. Bu türden kullanım örnekleri başka âyetlerde de bulunduğu için meseleyi tek kullanımdan ibaret saymak doğru değildir.

Konunun burasında bir konuya daha mutlak surette değinmek gerekmektedir. Âyetteki وَامْسَحُوا vemsehû emri hem bu âyette teyemmümle ilgili cümlede hem de Nisâ’ 4/43’te bâ/bi cer harfiyle kullanılmakta ve bu emirden sonraki iki kelime de فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَاَيْد۪يكُمْ şeklinde kesra yani “esre” gelmektedir. Dahası Sâd 38/33’te bu kelime yine bâ/bi cer harfiyle zikredilmekte ve kendisinden sonraki iki kelime de kesra yani “esra” okunmaktadır. Bu durumda konu sadece Mâide 5/6’daki abdestle ilgili cümlede probleme dönüştürülmektedir ki Kur’ân’daki kullanımlarında aslında birlik olduğu ve mesh kelimesinden sonra zikredilen iki kelime de birbirine atıf yapılarak esra okunmaktadır.

Bu ihtimali ve delili tercih etmek yerine, âyette birtakım takdim ve te’hirlerin bulunduğunu kabul edip bir kelimeyi mümkün olan en yakınına götürmeyi değil de uzağa götürmeyi tercih etmek zorlama bir yorum olsa gerektir. Konuyu rivayetlerin açıklamasına bırakmak istediğimizde her iki tarafın da kendine delil olarak kabul edebileceği rivayetler söz konusudur. Oysa “Yüce Allah’ın emri ayakları meshetmektir; Rasûlüllâh da bu emri kapsamlı bir şekilde uygulayarak meshi de içerecek şekilde aşık kemiklerine kadar ayaklarını yıkayarak bunu uygulamıştır” demek yanlış olmasa gerektir. Gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

2. وَاِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا “Cünüp olduysanız temizlenin (yıkanın)!” Yüce Allah namazla ilgili olarak namaza kalkılacağı zaman abdest alınması gerektiğini beyan ettikten sonra, eğer kişiler cünüp olmuşlarsa bu durumda guslü yani tam temizlenmeleri gerektiğini, bütün vücudu yıkamalarını emretmektedir.

3. وَاِنْ كُنْتُمْ مَرْضٰىٓ اَوْ عَلٰى سَفَرٍ اَوْ جَآءَ اَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَآئِطِ اَوْ لٰمَسْتُمُ النِّسَآءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَآءً فَتَيَمَّمُوا صَع۪يدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَاَيْد۪يكُمْ مِنْهُ “Hastaysanız veya yolculuktaysanız veya sizden biriniz tuvaletten gelmişse ya da kadınlara (cinsel olarak) dokunup da (bu durumlarda) su bulamamışsanız, o zaman temiz bir toprak arayın ve yüzlerinizi de ellerinizi de ondan (onunla) mesh edin!” Bu cümle bir kez de Nisâ’ 4/43’te geçmektedir ki biz bununla ilgili olarak orada gerekli açıklamalarımızı yapmıştık. Oradakinden farklı olarak bu âyette sadece مِنْهُ minhu “ondan” ifadesi yer almaktadır ki bundan maksat da temiz topraktan yüzlerin ve ellerin/kolların meshedilmesidir.

Âyetten anlaşılıyor ki insanlar hastayken veya yolculuk şartlarındayken veya tuvalet ihtiyaçlarını giderdikten sonra ya da kadınlara cinsel içerikli temasta bulunmuşlarsa, bu durumlarda eğer su bulamazlarsa teyemmüm etmeleri gerekmektedir ki burada gözden kaçırılmaması gereken asıl mesaj, namazın mutlak surette kılınması gerektiğidir. Tabir caizse, namazdan kurtuluş yoktur ve en ağır şartlarda bile mutlak surette namaz kılınmalıdır. Zira Müzzemmil 73/20’de “ağır hastalık”, “zorlu yolculuk” veya “savaşta cephede bulunuluyorken” bile terk edilemeyecek görevlerden birisinin “namaz kılmak” olduğu asla ve asla unutulmamalıdır.

Bir kez de Nisâ’ 4/43’te geçen الْغَآئِط el-ğâıt kelimesi “çukur”, “çukur mekân” anlamında “tuvalet, hela, ayak yolu” için kullanılmaktadır. Bu arada yine bir kez de Nisâ’ 4/43’te geçen لٰمَسْتُمُ lâmestüm fiili, kullanıldığı mufâ‘ale kalıbı gereği “karşılıklı olarak birbirine temas etmek, dokunmak” manasında cinsel ilişki anlamını vermektedir. Bazı âlimler bu fiilin lemestüm şeklinde üç harfli kalıpta da okunduğunu, dolayısıyla kadınlara fiziksel olarak dokununca abdestin bozulacağını ifade etmişlerdir.(60) Bu kelimenin üç harfli kalıbı olan lemesû fiili En‘âm 6/7’de, lemesnâ fiili ise Cinn 72/8’de geçmek ve bilinen anlamda “bir şeye dokunmak” manası vermektedir.

Bir kez de Nisâ’ 4/43’te geçen تَيَمَّمُوا teyemmemû emri aslında “kast etmek”, “aramak”, “yönelmek” demektir ki bu nedenle abdestte değilse de kelimenin anlamından hareketle teyemmümde niyet şarttır. Yüce Allah sözünü ettiği hallerde su bulunamaması veya suyun kullanılmaması durumunda Nisâ’ 4/43’te geçtiği üzere صَع۪يدًا طَيِّبًا sa‘îden tayyiben dediği “temiz toprak” aranıp bulunmasını, onunla yüzün ve ellerin meshedilmesini emretmektedir.

Suyun yerine toprağın devreye girmesi, abdestte vücudun ya su ile veya toprakla temasının zorunlu olduğunu ortaya koymakta, esasında vücudun uç organlarının su veya toprakla temasının vücuda faydasının bulunduğuna da işaret etmektedir. Kalp temizliği elbette esastır; ancak kalp temizliği yetmez; bununla birlikte beden temizliği de terk edilmemelidir. Temizlikte su asıl unsur olsa da toprak da tabiî şekliyle temizdir, temizleyicidir; çünkü suyun kaynağı da nihayetinde topraktır, su topraktan süzülüp çıkmaktadır. Nitekim Rasûlüllah (as)’ın “Yeryüzü bana mescit kılındı; toprağı da temizdir”,(61) “Toprak su bulunmadığı zaman müslümanın temizleyicisidir”(62) buyurduğu rivayet edilmiştir.

4.مَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلٰكِنْ يُر۪يدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Allah size herhangi bir güçlük (çıkarmak) istemez fakat sizi tertemiz kılmak ve size (verdiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.” Yüce Allah abdest ve gusülle ilgili bilgiler verdikten sonra, özellikle suyun bulunamaması veya kullanılmaması durumunda teyemmüme dikkat çekmekle aslında müslümanlar için hiçbir zorluk istemediğini, aksine onları maddî ve manevî anlamda bütün kirlerden arındırmak istediğini ortaya koymaktadır.

a) مَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ “Allah size herhangi bir güçlük (çıkarmak) istemez.” Bu cümlede Yüce Allah’ın, mümin kulları için hiçbir şekilde zorluk istemediği açıkça belirtilmektedir. Bununla ilgili olarak Bakara 2/185’te “Allah size kolaylık ister; zorluk istemez” buyurmakta, Bakara 2/256’da “dinde zorlama olmadığını” ifade etmekte, Hacc 22/78’de ise “müslümanlara dinde zorluk belirlemediğini” bildirmektedir. Dahası çeşitli âyetlerde(63) de belirttiği gibi, hiçbir insana gücünün üstünde bir sorumluluk yüklemeyeceğini beyan etmekte, Nûr 24/61 ve Feth 48/17’de dile getirdiği üzere zorluk ve mazeret içerisinde bulunanlara sıkıntı verilmeyeceğini hükme bağlamaktadır. İşte bütün bunlar Yüce Allah’ın insanlara olan eşsiz nimetleridir ve bunların karşılığında onların da şükretmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir.

Burada sözü edilen “zorluk istenmemesi” muhtemelen eski şeriatlardaki uygulamanın aksine abdestte ayakların yıkanması yerine mesh hükmünün getirilmesidir. Çünkü Mâide sûresinden daha önce indirilmiş olan Nisâ’ 4/43’te suyun bulunmaması durumunda yapılması gerekenin teyemmüm olduğuna dikkat çekilmektedir. Anlaşılıyor ki Hz. Peygamber ve beraberindeki müminler risaletin başladığı ilk dönemden beri namaz kıldıklarına göre, onlar eski şeriatlarda da bilinip uygulandığı şekliyle abdest alıyorlardı ve muhtemelen ayaklarını da yıkıyorlardı. Dahası Müddessir suresinin ilk grup ayetinde mutlak anlamda pisliklerden uzak durumlası emredildiği için bunun temiz olmayı gerektiren bir buyruk olduğu anlaşılmaktadır. Genelde temiz olmak emredildiği için Mâide 5/6’da bunun zamanla bozulmuş olan sınırlarını yeniden belirleyen bir mesaj içermektedir, diyebiliriz; bunda anlaşılmayacak ve şaşılacak bir durum yoktur.

Yüce Allah Mâide 5/6’da yıkamaya göre daha kolay olan ayakları meshetme hükmünü getirmiş, böylece müslümanlara herhangi bir zorluk istemediğini belirtmiştir. Esasında devam eden bölümde zikredilmekte olan “size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz” beyanı gereği, ayrıca Mâide 5/3’teki “Bugün sizin için dininizi ikmal ettim, üzerinize nimetimi tamamladım” ifadesiyle de uyumlu olacak şekilde nimetini tamamlamıştır. Âyet böyle yorumlanınca rivayetlerde yer alan “ayakların yıkanması” uygulaması ile “meshedilme” uygulaması arasında da herhangi bir sorun kalmamış olmaktadır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) وَلٰكِنْ يُر۪يدُ لِيُطَهِّرَكُمْ “Fakat sizi (maddî/manevî) tertemiz kılmak ister.” Yüce Allah’ın “müminleri temizlemek istemesi” hem maddî anlamda kirlerden, pisliklerden, necasetten onları arındırmasıdır; hem de manevi kirlilik demek olan şirk, küfür, nifak, ahlaksızlık gibi olumsuzluklardan onları kurtarması anlamında yorumlanmalıdır. Bu ifadenin bir benzeri Ahzâb 33/33’te Hz. Peygamber’in ev halkıyla ilgili olarak zikredilmekte, ilahi iradenin insanlar lehinde prensipler belirlediğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

c) وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ “Size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister ki şükredesiniz.” Yüce Allah bütün bunların sonucunda müminlere ikram ettiği abdestteki ayakların meshi gibi çeşitli ruhsatlar ve alternatiflerle,(64) ayrıca lutfettiği sayısız nimetleriyle kendilerine olan kolaylık nimetini tamamlamayı istediğini, bunun karşılığında ise onların Allah’a şükretmeleri gerektiğini bildirmekte, bunu müminlerden ve esasında bütün insanlardan beklemektedir.

“Nimetin tamamlanması”yla ilgili olarak şu bilgileri de zikretmekte yarar görmekteyiz:

ı. “Bu söz, sûrenin başından buraya kadar bahsedilen şeylerin tamamı ile ilgilidir. Zira Yüce Allah, sûrenin başında yiyeceklerden tayyibât yani lezîz ve hoş olanlar ile kadınları mubah kılarak kullarına nimet verdiğini belirtmiş, bundan sonra da abdestin farz oluş keyfiyetinden söz etmiştir. Bu nedenle, Yüce Allah bu ifadede sanki şöyle demek istemiştir: Ben, önce dünya nimetlerinden, ikinci olarak da din nimetlerinden bah­sederek, nimetlerimi (saymayı) tamamladım.”

ıı. “Bundan maksat şöyle yorumlanabilir: Yolculuk ve hastalık halinde teyemmüme ve mükellefiyet­lerinizi hafifletmeye müsaade ederek, size olan nimetlerimi tamamladım. Bu nedenle, sizler bununla, Kıyamet gününde de günahlarınızı affedip, kötülüklerinizi bağışlamak suretiyle cezanızı hafifleteceğime delil çıkartın.”(65)

b) İlâhi Nimetler ve Adaletin Tesisi

Yüce Allah, sûrenin 7-11. âyetlerinde müminlere hitap ederek Allah’ın nimetlerini hatırlamalarını, “İşittik ve itaat ettik” dediklerinde kendilerini bu sözle bağladıklarını, Allah’a verdikleri sözleri tutmaları gerektiğini, Allah’a karşı takvâlı, duyarlı olunmasını emretmekte, sonrasında şahitlikle ilgili şu evrensel bilgiye yer vermektedir: “Ey iman edenler! Allah için şahitlik edenler olarak adaleti (titizlikle) ayakta tutanlar olun! Bir topluma karşı öfke(niz), sizi âdil davranmamaya sevketmesin! Adaletli olun! O, (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaya daha yakın (bir davranış)tır. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Ardından, Yüce Allah’ın, iman eden ve salih ameller işleyenlere bağışlanma ve büyük bir ödül vaadettiği, inkâr eden ve âyetleri yalanlayanlara gelince onların ise cehennemin halkı olacağı bildirilmekte, sonrasında şu uyarıya yer verilmektedir: “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini (de) hatırlayın: Hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti de (Allah), onların ellerini sizden çekmişti. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Müminler de yalnızca Allah’a güvensinler!”

ı. Yüce Allah’a Verilen Sözlere Sadakat

وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَم۪يثَاقَهُ الَّذ۪ي وَاثَقَكُمْ بِه۪ٓ اِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Allah’ın size olan nimetini, ‘İşittik ve itaat ettik!’ dediğiniz zaman sizi bununla bağladığı (O’na verdiğiniz) sözü hatırlayın ve Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.”

Âyetteki وَاذْكُرُوا vezkürû emri “ve zikredin, anın, hatırlayın”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimetini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size (olan)”; وَم۪يثَاقَهُ ve mîsâkahû ifadesi “ve O’na (verdiğiniz) sözü”; الَّذ۪ي وَاثَقَكُمْellezî vâsekaküm ifadesi “sizi bağladığı, sorumlu kıldığı şeyi”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; اِذْ قُلْتُمْ iz kultüm ifadesi “hani (şöyle) demiştiniz”; سَمِعْنَا semı‘nâ fiili “işittik”; وَاَطَعْنَا ve ata‘nâ ifadesi “ve itaat ettik”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; بِذَاتِ الصُّدُورِ bizâti’s-sudûri cümlesi ise “kalplerin özünü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlara sunduğu sayısız nimetlerin ve O’na verilen sözlerin gereğinin yerine getirilmesi gerektiğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1.وَاذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ وَم۪يثَاقَهُ الَّذ۪ي وَاثَقَكُمْ بِه۪ٓ اِذْ قُلْتُمْ سَمِعْنَا وَاَطَعْنَا وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’ın size olan nimetini, “İşittik ve itaat ettik!” dediğiniz zaman sizi bununla bağladığı (O’na verdiğiniz) sözü hatırlayın ve Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah namaz, abdest, teyemmüm gibi konulardaki hükmünü beyan ettikten sonra, başta iman olmak üzere müminlere lutfettiği sayısız nimetlerini ve ayrıca kendilerinden aldığı “itaat” sözlerini hatırlanmasını istemektedir. Nimetler bağlamında daha sonra inceleyeceğimiz Mâide 5/11’de de bilgi verilmektedir.

a) Burada zikredilen م۪يثَاق mîsâk denilen “söz” veya “sözleşme”den maksat, hem Akabe biatında hem de Hudeybiye’de verilen sözler olabilir. Âyette dikkat çekilen “söz”le ilgili olarak âlimlerimiz şu görüşleri dile getirmişlerdir:

ı. “Bundan maksat, Allah’ın Rasûlü ile iyi ve kötü anlarda onu dinleyip itaat edeceklerine dair onunla sahâbe arasında geçen anlaşmadır. Bu mesele Hz. Peygamber’in, başlangıçta (hicretten az önce) ensar ile daha sonra Rıdvan Ağacı’nın altında genel olarak bütün müminlerle ve bu ikisi dışında değişik zamanlarda müminlerle biatlaşmasıdır. Yüce Allah işte Peygamberinin aldığı bu sözleri kendisine izafe etmiştir. Bu tıpkı, ‘Gerçekten sana biat edenler, ancak Allah’a bîat etmiş olurlar’(66) ve ‘Kim Rasûl’e itaat ederse, muhakkak ki Allah’a itaat etmiştir’(67) âyetlerinde buyurulduğu gibidir. Yüce Allah, daha sonra o insanların, bu sözleri kabul edip, o sorumlulukları üstlenerek ‘İşittik ve itaat ettik’ dediklerini belirterek bu hususu pekiştirmiştir. Sonra da o insanları, o sözlerini bozmamaları için korkutup sakındırarak ‘Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Muhakkak ki Allah, göğüslerin sahip olduğu (sırları) gayet iyi bilendir’ buyurmuştur. Bu ifade, ‘Ahidlerinizi bozmayın ve içinizden onu bozmaya niyetlenmeyin! Çünkü böyle bir niyet kalbinize ve aklınıza gelirse Yüce Allah onu bilir ve cezasını verme bakımından O yeter’ demektir.”

ıı. “İbn Abbas şöyle demiştir: ‘Bu, İsrâiloğullarının, ‘Tevrat’a ve Tevrat’ta bulunan herşeye inandık’ dedikleri zaman, Yüce Allah’ın onlardan almış olduğu sözdür. Bu nedenle Hz. Muhammed’in peygamber olarak gönderileceği müjdesi Tevrat’ta yer alan hususlardan biri olduğuna göre onların Hz. Muhammed’i kabul etmeleri gerekirdi.”

ııı. “Mücâhîd, Kelbî ve Mukâtil de bu mîsâk’ın, Yüce Allah’ın insanları Hz. Âdem’in sulbünden çıkarıp kendilerini yine kendilerine şâhid tutarak ‘Ben sizin Rabbiniz değil miyim?’(68) dediği zaman almış olduğu sözdür…”

ıv. “Süddî, ‘Bu ahidden maksat, Yüce Allah’ın birliğini ve dinî ahkâmının yerindeliğini gösteren aklî ve nakli delillerdir’ demiştir. Kelamcıların çoğunun tercih ettiği görüş de budur.”(69)

Yüce Allah’ın hatırlattığı bu sözleşmeden maksat, burada aktardığımız bütün görüşler olabilir. Dahası Elest Bezmi denen ve fıtratın mecazi olarak dile gelmesi şeklinde bildiğimiz olay da aslında burada sözü edilen husus kapsamında düşünülmelidir.(70) Esasında âyette hatırlatılan sözleşme hem bu anlama gelebilir hem de Rasûlüllâh (as) zamanında sahâbilerin ona verdiği her zamanki “itaat” sözü de olabilir.

b) وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Sonuçta gerek hakikat manasında, gerekse mecaz içerikli olarak Yüce Allah’a verilen sözler her şartta gereğini yerine getirme zorunluluğu içermektedir ki âyette hatırlatılan da budur. Yüce Allah’a karşı takvâlı olmak, O’na karşı sorumluluğunun bilincinde olmayı, sorumlu davranmayı, duyarlılık ve hassasiyet göstermeyi gerektirmektedir. Kullar eğer böyle davranırlarsa Yüce Allah’ın mahşerdeki cezalandırması demek olan cehennem ateşinden korunmuş olacaklardır.

2. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ “Şüphesiz ki Allah göğüslerin (kalplerin) özünü bilendir.” Bu ve benzer ifadeler Kur’ân’da sıklıkla kullanılmakta(71) ve Yüce Allah’ın bilgisindeki erişilmezliği ortaya koymaktadır. Yüce Allah özelde müminleri, genelde ise bütün insanları muhatap almakta ve kendilerine sunduğu sayısız nimetlerle Allah’a verdikleri itaat sözünün gereğini yerine getirip getirmeme noktasında hem eylemlerini hem de kalplerinden neler geçirdiğini gayet iyi bildiğini hatırlatmak istemektedir.

Olumsuz anlamda insanların davranışları bazen sahip olduklarının tamamını göstermez; çünkü içlerinde çok daha fazlasını barındırmaktadırlar. Mü’min 40/19’da geçen “Gözlerin gizlediğini (ihanetleri) de yüreklerin sakladıklarını da bilir” ifadesi, meselenin ortaya konulmasında ve doğru anlaşılmasında çok önemli bilgi vermektedir. Yüreklerde saklanan şey esasında belirleyici olandır. Çünkü gözler yüreklerdeki duygunun bakışa yansıtılmasının aracıdır.

İster olumlu, isterse olumsuz anlamda olsun, davranışların değer kazanmasında veya isimlendirilmesinde kalbin onay durumu son derece önemlidir ve belirleyicidir. “Ameller niyetlere göredir”(72) hadisinin mesajı da bundan başka bir şey değildir. İşte Yüce Allah kendisine verdikleri sözlerin gereğini yerine getirmede kalpten yönelenleri de karşı gelenleri de gayet iyi bilmekte ve değerlendirmesini ona göre yapmaktadır. Bilgisini hatırlatmasının başta gelen amacı bu olsa gerektir. Hiç kimse hiçbir şeyi Allah’tan gizleyemez,(73) bir anlamda O’na sürpriz yapamaz. Hiç kimse de yaptığının kaybolup gittiği, kayıt altına alınmadığı ve böylece zarara uğratılacağı gibi bir vehme kapılmamalıdır.(74)

ıı. Adalet İçin Şahitlik

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُونُوا قَوَّام۪ينَ لِلّٰهِ شُهَدَٓاءَ بِالْقِسْطِ وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ عَلٰىٓ اَلَّا تَعْدِلُوا اِعْدِلُوا۠ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Ey iman edenler! Allah için şahitlik edenler olarak adaleti titizlikle ayakta tutanlar olun! Bir topluma (karşı) öfke(niz) sizi adaletsizlik suçuna sevk etmesin! Adil olun! O (adil davranmak), (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaya daha yakın (bir davranış)tır. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; كُونُوا kûnû emri “(şöyle) olun”; قَوَّام۪ينَ kavvâmîne kelimesi “uygulayanlar, ayakta tutanlar”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için”; شُهَدَٓاءَ şühedâe kelimesi “şahitler olarak”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaleti”; وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ ve lâ yecrimenneküm emri “ve sakın sizi sevketmesin”; شَنَاٰنُ قَوْمٍ şeneânu kavmin tamlaması “bir topluma (karşı) öfkeniz”; عَلٰىٓ اَلَّا تَعْدِلُوا ‘alâ ellâ taadilû ifadesi “adaletsizlik yapmaya”; اِعْدِلُوا ı‘dilû emri “âdil olun, adaletli davranın”; هُوَ hüve zamiri “o (böyle bir davranış)”; اَقْرَبُ akrabu kelimesi “daha yakın(dır), daha uygun(dur)”; لِلتَّقْوٰى li’t-takvâ ifadesi “takvâya”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdar(dır)”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne cümlesi ise “yaptıklarınızdan” demektir.

Burada mutlak manada adaletin sağlanması gerektiği, öfkenin insanları adaletsizliğe sevk etmemesi gerektiği, adaletin en uygun davranış olduğu gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا كُونُوا قَوَّام۪ينَ لِلّٰهِ شُهَدَٓاءَ بِالْقِسْطِ “Ey iman edenler! Allah için şahitlik edenler olarak adaleti titizlikle ayakta tutanlar olun!” Bu cümlenin küçük farkla bir benzeri Nisâ’ 4/135’te de yer almaktadır. Bu cümlede emredilen “adaletin hâkim kılınması”yla ilgili detaylı bilgileri Nisâ’ 4/135. âyette verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim:

Yüce Allah kendisi için adaletin sağlanması noktasında öncelikle müminlerin, ardından da bütün insanların titiz davranmasını emretmektedir. Önemine binaen Nisâ’ 4/135’i meâlen hatırlatmakta yarar vardır: “Ey iman edenler! Adaleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve akrabanız aleyhinde de olsa Allah için şahitlik eden kimseler olun! (Haklarında şahitlik ettikleriniz) zengin olsunlar veya fakir olsunlar, Allah onlara (sizden) daha yakındır. Adalet(ten sapma) konusunda arzularınıza uymayın! (Şahitliği) eğip büker (doğru şahitlik etmez) yahut şâhitlik etmekten kaçınırsanız (biliniz ki) Allah yaptıklarınızdan muhakkak ki haberdardır.”

2.وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ عَلٰىٓ اَلَّا تَعْدِلُوا اِعْدِلُوا۠ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى “Bir topluma (karşı) öfke(niz) sizi adaletsizlik suçuna sevk etmesin! Adil olun! O (adil davranmak), (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaya daha yakın (bir davranış)tır.” Yüce Allah bir topluluğa duyulan öfkenin insanları adaletsizliğe sevketmemesi gerektiğini uyarmakta, âdaletli davranmanın takvâlı olmaya yani Allah’a ve O’nun buyruklarına karşı duyarlı ve hassas davranmaya daha uygun olacağını bildirmektedir.

a) وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَاٰنُ قَوْمٍ عَلٰىٓ اَلَّا تَعْدِلُوا “Bir topluma (karşı) öfke(niz), sizi adaletsizlik suçuna sevketmesin!” Daha önce ele aldığımız Mâide 5/2’de de belirttiğimiz üzere, لَا يَجْرِمَنَّ lâ yecrimenne ifadesi Mâide 5/2, 8 ve Hûd 11/89. âyette geçmekte ve “curum işlememek, günaha dalmamak, günaha sürüklememek”(75) gibi anlamlar içermekte, sonundaki “şeddeli nûn” harf ise buradaki mesajı pekiştirmektedir. Bir kez de Mâide 5/2’de geçen شَنَاٰن şeneân sözcüğü ise “şiddetli öfke, gazap, kızgınlık” manasına gelmektedir.(76)

Yüce Allah Müslüman bireyleri ve onların meydana getireceği toplumu inşa etmek üzere çok önemli bir ilke getirmekte ve herhangi bir konuda yaşanan olumsuzlukların başka konulara yaygınlaştırılmamasını istemekte, bunun büyük bir cürüm oluşturacağını bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Mâide 5/8’de konu adalatle ilişkilendirilmekte ve adaletsizliğin toplumu bitireceği mesajı verilmek istenmektedir.

Herhangi bir topluluğa veya şahsa herhangi bir konuda duyulan öfkenin br hayat tarzına dönüştürülmemesi emredilmekte, bu arada Yüce Allah için şahitliğin önemi bir kez daha vurgulanmaktadır. Bir konudaki öfke her konuya yaygınlaştırılmamalı, sahiplerini suça, günaha, cürma sürüklememelidir. Aksi takdirde bunun bir suç, cürüm ve haram olacağı bildirilmektedir.

b)اِعْدِلُوا۠ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى “Adil olun! O (adil davranmak), (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaya daha yakın (bir davranış)tır.” Yüce Allah bir kavme duyulan öfkenin kişileri adaletsizliğe sevketmemesi gerektiğini uyardıktan sonra, dosta da düşmana da, mümine de gayri müslime de, nihayet bütün insanlara karşı adaletli olmayı tekrar emretmekte, çünkü adaletli davranmanın takvâ denen “sorumluluk bilinci”ne en yakın ve en uygun bir davranış olduğunu ifade etmektedir.

Adaletin önemini vurgulamak üzere Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: اِعْدِلُوا۠ هُوَ اَقْرَبُ لِلتَّقْوٰى “Adaletli olun! O, (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaya daha yakın (bir davranış)tır.” Bu ifadenin benzer kullanımı Bakara 2/237’de zikredilmekte, evliliklerdeki mehir gibi ödeneklerin mağdur lehinde bağışlanması içeriğinde yer almaktadır.

Nahl 16/90’da şöyle buyrulmaktadır: “Muhakkak ki Allah, adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkin işleri, fenalığı ve azgınlığı da yasaklar. O, (gerçekleri) hatırlayasınız diye size öğüt veriyor.” Adalet devletin dini olmalıdır; çünkü herkese âdil davranılması emredilmektedir. Esasında Mümtehıne 60/8’de adaletin evrenselliğine dikkat çekilmektedir. Adalet, devleti ve toplumun ayakta tutan en önemli değerlerdendir ve adalet din, ırk, cinsiyet vs farkı gözetmeksizin herkese eşit uygulanmalıdır.

“Adaletin önemi ve gerekliliği” konusunu Nisâ’ 4/58’de geniş bir şekilde ele aldığımız için burada daha fazla detaya girmek, verdiğimiz bilgilerle yetinmek istemiyoruz.

3. وَاتَّقُوا اللّٰهَ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Bu ifade Haşr 59/18’de de geçmektedir.

a) وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah konuyu takvâ ile devam ettirmekte, bu amaçla takvâ buyruğuna yer vermekte ve önemine binaen Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olmak gerektiğini emretmektedir. Bu emrin yer aldığı bu âyette konu herkesle ilgili olarak mutlak manada “adaletin sağlanması” olduğu için, Yüce Allah bu ve benzer konulardaki buyruklarına itibar edilmesi gerektiğini yeniden hatırlatmakta, takvâ ile adaletin birlikteliğini vurgulamaktadır. Takvâlı yani duyarlı ve sorumluluğunun bilincinde bir şekilde davranarak adaletin tesis edilmesine çalışmak gerektiği üzerinde durulmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ “Muhakkak ki Allah yaptıklarınızdan haberdardır.” Kur’ân’da bu mesajı veren çeşitli kullanımlar vardır.(77) Yüce Allah mutlak manada adaleti ve takvâyı emrettikten sonra, bu defa kimlerin ne durumda olduğunu, yani kimlerin Allah’a karşı sorumlu davranıp davranmadığını gayet iyi bildiğini beyan etmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’da Yüce Allah’ın bilmesi, görmesi, haberdar olması vs. şeklinde geçen ifadeler art niyetlilere karşı gözdağı, müminlere ise moral verme amaçlı hatırlatmalardır.

ııı. Ödüller ve Cezalar

وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ عَظ۪يمٌ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “Allah iman edip iyi işler yapanlara bağışlanma ve büyük bir ödül vadetmiştir. İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennem halkıdır.”

Buradaki وَعَدَ ve‘ade fiili “vaad etmiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlara, iman edenlere”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)a”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مَغْفِرَة mağfiratün kelimesi “bir bağışlanma”; وَاَجْرٌ عَظ۪يمٌ ve ecrun ‘azîmun tamlaması “ve büyük bir ödül”; وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş olanlar, kâfir olanlar”;وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamış (olanlar)”; بِاٰيَاتِنَا bi âyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîmi tamlaması ise “cehennem halkı(dır), cehennemlikler(dir)” demektir.

Burada iman edenlerin ve inkârcıların farklı akıbetleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَعَدَ اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَاَجْرٌ عَظ۪يمٌ “Allah iman edip iyi işler yapanlara bağışlanma ve büyük bir ödül vadetmiştir.” Yüce Allah bu âyette iman edip salih ameller yani imana yaraşır güzellikte işler yapanları müjdelemekte, onları bağışlayacağını ve kendilerine büyük bir ödül hazırlamış olacağını müjdelemektedir.

Bakara 2/25’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, âyette zikredilen “iman”, elbette güvene dayalı inanmaktır. “Sâlih ameller” ise imanlı bir şekilde yapılan, imanla uyumlu, imana yaraşır şekilde hem sahibini, hem de başka insanları ıslah eden imanlı her türlü davranıştır. Âyetin bağlamına göre, salih amel kapsamında öncelikli olarak mutlak manada adaletin sağlanmasının kast edildiğini, genelde ise Yüce Allah’ın müminlere yapmalarını emrettiği her türlü iyi ve güzel davranışın söz konusu edilebileceğini belirtmek yanlış olmasa gerektir.

Bu arada belirtelim ki âyetin sonunda da yer aldığı üzere, Kur’ân’da 28 kez(78) geçen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(79) Bununla birlikte geçen اَجْرٌ عَظ۪يمٌ ecrun ‘azîmun tamlaması ise çeşitli âyet ve kalıplarda(80) zikredilmekte ve en büyük ödülleri, yani cenneti ifade etmektedir.

2. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَآ اُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “İnkâr edip ayetlerimizi yalanlayanlara gelince, onlar cehennem halkıdır.” Bu cümle Mâide 5/86 ve Hadîd 57/19’da da geçmektedir. Yüce Allah Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği, sözü bu defa cehennemliklere getirmekte, onların hem hakikatleri inkâr ettiklerini, hem de Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını haber vermektedir. Burada özelde bu sûrede belirlenen ilkeleri, genelde mutlak anlamda Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların feci akıbetine dikkat çekilmektedir. Bu tür âyetlerde “sebep-sonuç” ilişkisi vurgulanmaktadır. Âyetleri yalanlamak “sebep”, azapta hazır bulundurulmak ise “sonuç”tur; zira Yüce Allah Kehf 18/49 ve pek çok âyette belirtildiği gibi hiç kimseye haksızlık etmeyecektir.

Benzer bir içerikte olmak üzere konuyla ilgili olarak Teğâbun 64/10’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edip âyetlerimizi yalanlayanlara gelince, işte onlar cehennem ehlidirler. Orada ebedî kalacaklardır. O, ne kötü sondur (duraktır)!” Yüce Allah âyetlerini hem inkâr eden hem de yalanlayanlarların feci akıbetleriyle ilgili olarak çeşitli âyetlerde(81) bilgiler vermektedir. Bu çerçevede olmak üzere Rûm 30/16’da şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenler, âyetlerimizi ve ahiret buluşmasını yalan sayanlar ise onlar azapta hazır kılınacaklardır.” Pek çok âyette de yer aldığı üzere Yüce Allah’ın âyetlerini inkâr edip yalanlayanların cehennemlikler olacakları ve orada ebedi kalacakları beyan edilmektedir.(82)

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(83) zikredilen اَصْحَابِ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cahîmi tamlaması “cehennemlikler”, “cehennemin halkı” gibi anlamlar vermektedir. Bu arada cehennemin isimlerinden birisi olan جَح۪يم/الْجَح۪يم cahîm/el-cahîm kelimesinin Kur’ân’da 25 kez(84) geçtiğini ve “harlı bir şekilde yanan ateş” anlamına geldiğini belirtmekte yarar vardır.

ıv. Yüce Allah’ın Yardımı

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ هَمَّ قَوْمٌ اَنْ يَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini hatırlayın: Hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti de onların ellerini sizden çekmişti. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اذْكُرُوا üzkürû emri “hatırlayın, zikredin, anın”; نِعْمَةَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimetini”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; اِذْ هَمَّ iz hemme ifadesi “hani yeltenmişti”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; اَنْ يَبْسُطُوٓا en yebsütû ifadesi “uzatmaya”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; فَكَفَّ fe keffe fiili “ve çekmişti, engellemişti”; اَيْدِيَهُمْ eydiyehum tamlaması “onların ellerini”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden, size (uzanmaktan)”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ fe’lyetevekkel emri “güvensin(ler)”; الْمُؤْمِنُونَ el-mü’minûne emri ise “müminler, güvenen kişiler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yönelik gerçekleştirdiği ilahi yardımların hatırlanması ve müminlerin sadece Yüce Allah’a güvenmeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اذْكُرُوا نِعْمَةَ اللّٰهِ عَلَيْكُمْ اِذْ هَمَّ قَوْمٌ اَنْ يَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ فَكَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ “Ey iman edenler! Allah’ın size olan (şu) nimetini hatırlayın: Hani bir topluluk size el uzatmaya yeltenmişti de onların ellerini sizden çekmişti.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Mâide 5/7’de zikrettiği bazı nimetlerine ilave olarak, bu âyette de müminlere yönelik bir başka nimetini hatırlamalarını istemektedir. Buna göre bir topluluğun başta Hz. Peygamber olmak üzere müminleri ortadan kaldırmak üzere harekete geçtğini, ancak Yüce Allah’ın müminleri bu girişimden koruduğunu, düşmanlarının ellerini müslümanların üzerinden çekmesini sağladığını, böylece kâfirlerin maksatlarına ulaşamadıklarını beyan etmektedir.

a) Âyetin hatırlattığı olaylarla ilgili olarak şu bilgiler rivayet edilmektedir:

ı. “İslâm’ın ilk yıllarında müşrikler galip, müslümanlar ise mağlup idiler. Müşrikler devamlı olarak müslümanlara zarar vermeyi, onları öldürmeyi ve mallarını mülklerini yağmalamayı istiyorlardı. Yüce Allah ise İslamiyet kuvvet kazanıp, müslümanların gücü artıncaya kadar müşriklerin bu isteklerine engel olmuştur. İşte Yüce Allah, bundan dolayı bu tür olayları hatırlatmakta, lütfu ve rahmeti gereği onların ellerini müslümanların üzerinizden çekmelerini sağladığını bildirmektedir. Böylesi büyük nimetler, Allah’a isyan etmekten ve O’na karşı gelmekten geri durmayı gerektirir. O halde Allah’a karşı takvâlı olunmalı ve sadece O’na güven duyulmalıdır.”

ıı. “İbn Abbâs, Kelbî ve Mukâtil şöyle demişlerdir: ‘Hz. Peygamber, Âmiroğullarına bir seriyye yani askerî birlik göndermişti. O seriyyenin bütün mensupları üç kişi dışında Bi’r-i Ma‘ûne (Ma‘ûne Kuyusu) denilen yerde tamamen öldürülüp şehid olmuşlardı. Üç kişiden birisi ‘Amr b. Ümeyye ed-Damrî idi. Bu ve diğer bir müslüman, beraberce başlarına geleni haber vermek için Hz. Peygamber’e gelmek üzere yola çıkmışlardı. Bunlar Hz. Peygamber’in kendilerine güvence verdiği Süleymoğulları kabilesinden iki kişiye rastlamışlar ve güvenceli olduklarını bilmedikleri için onları öldürmüşlerdi. Süleymoğulları da öldürülen o iki şahsın diyetini istemek için Hz. Peygamber’e gelmişler, Hz. Peygamber de beraberinde Hz. Ebû Bekir, Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali olarak Medine’den çıkıp Yahûdî Nadîroğulları kabilesine gelmişti. Çünkü Hz. Peygamber, hem savaşmama hem de diyetler hususunda yardımlaşma konusunda Nadîroğulları ile anlaşmalı idi. İşte bu sebeple Hz. Peygamber onlara diyet vermeyi önermişti…”

ııı. “Hz. Peygamber bir yerde konaklamıştı. Müslümanlar yanından ayrılmışlardı. Hz. Peygamber’in silahı ağaçta asılı idi. Derken bir bedevi Arap gelmiş, Rasûlullah’ın kılıcını alıp kınından çıkarmış ve Hz. Peygamber’in başına gelip ‘Seni benim elimden kim kurtarabilir?’ deyince, Hz. Peygamber üç kere ‘Allah’, ‘Allah’, ‘Allah’ cevabını vermişti…”

“İşte bu iki rivayete göre, âyetteki ‘Allah’ın üzerinizdeki nimetini hatırlayın’ emrinden maksat, Hz. Peygamber’den müşriklerin kötülüklerini defetmiş olması sebebiyle Yüce Allah’ın, müminlere olan nimetini hatırlatma olur. Çünkü eğer müşriklerin ve/veya Yahûdilerin bu kötü niyetleri gerçekleşmiş olsaydı, hiç şüphesiz bu durum büyük bir sıkıntı olurdu.”(85)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin hangi olayı hatırlattığı açıkça zikredilmemektedir. Bu nedenle, burada hangi olayın hatırlatıldığından ziyade, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, onları müşriklerin ve/veya diğer inkârcıların zararlarından koruması hatırlatılmaktadır.

b) Âyette geçen اِذْ هَمَّ قَوْمٌ اَنْ يَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ iz hemme kavmun en yebsütû ileyküm eydiyehum ifadesi “bir kavmin müminlere ellerini uzatması” manasında “onları alt etmek, katletmek, yok etmek istemeleri” demektir. Burada geçen هَمَّ hemme fiili “istemek”, يَبْسُطُوٓا اِلَيْكُمْ اَيْدِيَهُمْ yebsütû ileyküm eydiyehum ifadesi ise “ellerini muhataplara uzatmak” manasında kötülük yapmaktan kinaye bir beyandır. Benzer birer kullanım Mâide 5/28 ve Mümtehıne 60/2’de de söz konusu edilmektedir. Burada hatırlatılan olay, muhtemelen vahyin ilk dönemlerinde Mekke’deki müşrik kâfirlerin müslümanlara uyguladıkları eziyetlerdir. Ancak daha sonraki benzer girişimlerin de bu kapsamda düşünülmesinin önünde herhangi bir engel yoktur. Demek ki Yüce Allah hem vahyin ilk dönemlerinde hem de sonrasında müslümanlara destek çıkmıştır; bundan sonra da bunu elbette sürdürecektir.

c) Yüce Allah inkârcıların müslümanlara yönelik saldırgan tutumlarını hatırlattıktan sonra, onların zarar vermemeleri için Müslümanları onların şerrinden koruduğunu فَكَفَّ اَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ “Onların ellerini sizden çekmiş, engellemişti” cümlesiyle dile getirmektedir. Benzer bir kullanım “ellerin çekilmesi” yani “saldırganlık yapılmaması” manasında Nisâ’ 4/91’de de zikredilmektedir.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Yüce Allah bu nimetini de hatırlattıktan sonra, artık Müslümanların Allah’a karşı takvâlı, yani duyarlı ve sorumluluk bilincinde olmaları gerektiğini bildirmektedir.

Ayetin sonunda yer alan وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler” cümlesi, çeşitli âyetlerde(86) mesaj olarak geçmekte ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Tevekkül ile ilgili olarak Yüce Allah’a güven üzerinde durulmaktadır. Bütün peygamberler Yüce Allah’a olan teslimiyet ve güvenlerini işte bu cümle ile ortaya koymuş, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(87) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(88) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(89) her şeye vekîl olan O’dur;(90) O en güzel vekildir.(91)

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/27; Âl-i İmrân 3/77; En‘âm 6/152; Ra‘d 13/20, 25; Nahl 16/91, 95; Ahzâb 33/15.
  • Bakara 2/27 Âl-i İmrân 3/77 En‘âm 6/152 Ra‘d 13/20 Ra‘d 13/25 Nahl 16/91 Nahl 16/95 Ahzâb 33/15
• 2 - Benzer bir âyet için bk. Ahzâb 33/15.
  • Ahzâb 33/15
• 3 - Âl-i İmrân 3/77; Nahl 16/95. 4 - Bakara 2/40. 5 - Buhârî, İmân, 24; Mezâlim, 17; Cizye, 17; Müslim, İmân, 106; Tirmizî, İmân, 20; Ahmed b. Hanbel, II, 189, 198, 200.
  • Âl-i İmrân 3/77 Nahl 16/95 Bakara 2/40
• 6 - Ahmed b. Hanbel, III, 135, 154, 210, 251.
• 7 - Zemahşerî, age., I, 589.
• 8 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 9 - Semerkandî, age., I, 366. 10 - Bakara 2/158; Mâide 5/2; Hacc 22/32, 36. 11 - Semerkandî, age., I, 366; II, 394; Taberî, age., VI, 54-55; Zemahşerî, age., I, 589.
  • Bakara 2/158 Mâide 5/2 Hacc 22/32 Hacc 22/36
• 12 - Râzî, age., XI, 128.
• 13 - Râzî, age., XI, 129. 14 - Râzî, age., V, 148.
• 15 - Zemahşerî, age., I, 589.
• 16 - Râzî, age., XI, 129.
• 17 - Mukâtil b. Süleymân, age., III, 384; Semerkandî, age., II, 394.
• 18 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 104; Zemahşerî, age., II, 405-406. 19 - Semerkandî, age., I, 367; Zemahşerî, age., I, 590.
• 20 - Bakara 2/224; Meryem 19/14, 32; Mümtehıne 60/8. 21 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i ‘Imrân 3/92, 193, 198; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9; İnsân 76/5; İnfitâr 82/13; Mutaffifûn 83/18, 22. 22 - Mâide 5/2. 23 - Tûr 52/27-28. 24 - ‘Abese 80/13, 16. 25 - Mâide 5/96; En‘âm 6/59, 63, 97; Yûnus 10/22; İsrâ’ 17/67, 68, 70; Neml 27/63; ‘Ankebût 29/65; Rûm 30/41; Lokmân 31/32. 26 - Bakara 2/44, 177, 189; Âl-i İmrân 3/92; Mâide 5/2; Mücâdele 58/9. 27 - Geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, b-r-r maddesi.
  • Bakara 2/224 Meryem 19/14 Meryem 19/32 Mümtehine 60/8 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Âl-i İmrân 3/193 Âl-i İmrân 3/198 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9 İnsân 76/5 İnfitâr 82/13 Mutaffifîn 83/18 Mutaffifîn 83/22 Mâide 5/2 Tûr 52/28 ‘Abese 80/13 ‘Abese 80/16 Mâide 5/96 En‘âm 6/59 En‘âm 6/63 En‘âm 6/97 Yûnus 10/22 İsrâ 17/67 İsrâ 17/68 İsrâ 17/70 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/65 Rûm 30/41 Lokmân 31/32 Bakara 2/44 Bakara 2/177 Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/92 Mâide 5/2 Mücâdele 58/9
• 28 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7
• 29 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/139, 145; Nahl 16/115. 30 - Râzî, age., XI, 132.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/139 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 31 - Bakara 2/30, 84, 173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; A‘râf 7/133; Yûsuf 12/18; Nahl 16/66, 115; Hacc 22/37. 32 - Zemahşerî, age., I, 591. 33 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/30 Bakara 2/84 Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 A‘râf 7/133 Yûsuf 12/18 Nahl 16/66 Nahl 16/115 Hacc 22/37 Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 34 - Semerkandî, age., I, 367; Taberî, age., VI, 68; Zemahşerî, age., I, 591; Râzî, age., XI, 133.
• 35 - Zemahşerî, age., I, 591; Râzî, age., XI, 135. 36 - Bakara 2/219; Mâide 5/90.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90
• 37 - Zemahşerî, age., I, 592; Râzî, age., XI, 135.
• 38 - Buhârî, İmân, 33. 39 - Râzî, age., XI, 137.
• 40 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 41 - A‘râf 7/32. 42 - A‘râf 7/157. 43 - Râzî, age., XI, 141-142.
  • A‘râf 7/32 A‘râf 7/157
• 44 - Semerkandî, age., I, 370; Taberî, age., VI, 89-91; Zemahşerî, age., I, 594.
• 45 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/19, 199; Mâide 5/4; En‘âm 6/165; A‘râf 7/167; Ra‘d 13/41; İbrâhim 14/51; Nûr 24/39; Mü’min 40/17. 46 - Kehf 18/105; Kasas 28/78; Rahmân 55/39.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/19 Âl-i İmrân 3/199 Mâide 5/4 En‘âm 6/165 A‘râf 7/167 Ra‘d 13/41 İbrâhîm 14/51 Nûr 24/39 Mü'min 40/17 Kehf 18/105 Kasas 28/78 Rahmân 55/39
• 47 - Semerkandî, age., I, 371; Taberî, age., VI, 102-103; Zemahşerî, age., I, 595.
• 48 - Semerkandî, age., I, 371; Taberî, age., VI, 104-108; Zemahşerî, age., I, 596.
• 49 - Mâide 5/18; Tevbe 9/30.
  • Mâide 5/18 Tevbe 9/30
• 50 - Zemahşerî, age., I, 596. 51 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 52 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 53 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 54 - Hucürât 49/2. 55 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 56 - Bakara 2/27, 64, 121; Âl-i İmrân 3/85, 149; Mâide 5/5, 21, 30, 53; A‘râf 7/23, 90, 92, 99, 149, 178; Enfâl 8/37; Tevbe 9/69; Yûnus 10/95; Hûd 11/47; Yûsuf 12/14; Nahl 16/109; Mü’minûn 23/34; ‘Ankebût 29/52; Zümer 39/15, 63, 65; Fussılet 41/23, 25; Şûrâ 42/45; Ahkâf 46/18; Mücâdile 58/19; Münâfikûn 63/9.
  • Bakara 2/27 Bakara 2/64 Bakara 2/121 Âl-i İmrân 3/85 Âl-i İmrân 3/149 Mâide 5/5 Mâide 5/21 Mâide 5/30 Mâide 5/53 A‘râf 7/23 A‘râf 7/90 A‘râf 7/92 A‘râf 7/99 A‘râf 7/149 A‘râf 7/178 Enfâl 8/37 Tevbe 9/69 Yûnus 10/95 Hûd 11/47 Yûsuf 12/14 Nahl 16/109 Mü'minûn 23/34 ‘Ankebût 29/52 Zümer 39/15 Zümer 39/63 Zümer 39/65 Fussilet 41/23 Fussilet 41/25 Şûrâ 42/45 Ahkâf 46/18 Mücâdele 58/19 Münâfikûn 63/9
• 57 - Semerkandî, age., I, 372-373.
• 58 - Semerkandî, age., I, 372. 59 - Taberî, age., VI, 128.
• 60 - Semerkandî, age., I, 305; Taberî, age., V, 108.
• 61 - Buhârî, Teyemmüm, 1. 62 - Ebû Dâvûd, Tahâret, 137.
• 63 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 64 - Semerkandî, age., I, 737; Taberî, age., VI, 139; Zemahşerî, age., I, 600.
• 65 - Râzî, age., XI, 178.
• 66 - Feth 48/10. 67 - Nisâ’ 4/80.
  • Fetih 48/10 Nisâ 4/80
• 68 - A‘râf 7/172. 69 - Râzî, age., XI, 179. 70 - Semerkandî, age., I, 373.
  • A‘râf 7/172
• 71 - Âl-i İmrân 3/119, 154; Mâide 5/7; Enfâl 8/43; Hûd 11/5; Neml 27/74; Kasas 28/69; ‘Ankebût 29/10; Lokmân 31/23; Fâtır 35/38; Zümer 39/7; Şûrâ 42/24; Hadîd 57/6; Teğâbun 64/4; Mülk 67/13.
  • Âl-i İmrân 3/119 Âl-i İmrân 3/154 Mâide 5/7 Enfâl 8/43 Hûd 11/5 Neml 27/74 Kasas 28/69 ‘Ankebût 29/10 Lokmân 31/23 Fâtır 35/38 Zümer 39/7 Şûrâ 42/24 Hadîd 57/6 Teğâbun 64/4 Mülk 67/13
• 72 - Buhârî, Bed’u’l-Vahy, 1; Müslim, İmâra, 155; Ebû Dâvûd, Talâk, 11. 73 - En‘âm 6/59; Lokmân 31/16; Mücâdele 58/6-7. 74 - Bakara 2/143; İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49; Kâf 50/18; Necm 53/39-40; Kamer 54/52-53; İnfitâr 82/10-12; Zilzâl 99/7-8.
  • En‘âm 6/59 Lokmân 31/16 Mücâdele 58/7 Bakara 2/143 İsrâ 17/13 Kehf 18/49 Kâf 50/18 Necm 53/40 Kamer 54/53 İnfitâr 82/12 Zilzâl 99/8
• 75 - Semerkandî, age., II, 172; Taberî, age., XII, 104; Zemahşerî, age., II, 405-406. 76 - Semerkandî, age., I, 367; Zemahşerî, age., I, 590.
• 77 - Bakara 2/234, 271; Âl-i İmrân 3/153, 180; Nisâ’ 4/35, 94, 128, 135; Mâide 5/8; En‘âm 6/18, 73, 103; Tevbe 9/16; Hûd 11/1, 111; İsrâ’ 17/17, 30, 96; Hacc 22/63; Nûr 24/30, 53; Furkân 25/58, 59; Neml 27/88; Lokmân 31/16, 29, 34; Ahzâb 33/2, 34; Sebe’ 34/1; Fâtır 35/14, 31; Şûrâ 42/27; Feth 48/11; Hucürât 49/13; Hadîd 57/10; Mücâdile 58/3, 11, 13; Haşr 59/18; Münâfikûn 63/11; Teğâbun 64/8; Tahrîm 66/3; Mülk 67/14; ‘Âdiyât 100/11.
  • Bakara 2/234 Bakara 2/271 Âl-i İmrân 3/153 Âl-i İmrân 3/180 Nisâ 4/35 Nisâ 4/94 Nisâ 4/128 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 En‘âm 6/18 En‘âm 6/73 En‘âm 6/103 Tevbe 9/16 Hûd 11/1 Hûd 11/111 İsrâ 17/17 İsrâ 17/30 İsrâ 17/96 Hacc 22/63 Nûr 24/30 Nûr 24/53 Furkân 25/58 Furkân 25/59 Neml 27/88 Lokmân 31/16 Lokmân 31/29 Lokmân 31/34 Ahzâb 33/2 Ahzâb 33/34 Sebe' 34/1 Fâtır 35/14 Fâtır 35/31 Şûrâ 42/27 Fetih 48/11 Hucurât 49/13 Hadîd 57/10 Mücâdele 58/3 Mücâdele 58/11 Mücâdele 58/13 Haşr 59/18 Münâfikûn 63/11 Teğâbun 64/8 Tahrîm 66/3 Mülk 67/14 ‘Âdiyât 100/11
• 78 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 79 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 80 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20.
  • Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 81 - Bakara 2/39; Mâide 5/10, 86; Hacc 22/57; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Hadîd 57/19; Teğâbun 64/10. 82 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 93, 169; Mâide 5/80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23; Beyyine 98/6. 83 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Hadîd 57/19. 84 - Bakara 2/119; Mâide 5/10, 86; Tevbe 9/113; Hacc 22/51; Şu‘arâ 26/91; Sâffât 37/23, 55, 64, 68, 97, 163; Mü’min 40/7; Dühân 44/47, 56; Tûr 52/18; Vâkı‘a 56/94; Hadîd 57/19; Hâkka 69/31; Müzzemmil 73/12; Nâzi‘ât 79/36, 39; Tekvîr 81/12; İnfitâr 82/14; Mutaffifûn 83/16. Kur’ân’da Sâffât 37/97 ve Tekâsür 102/6’da geçen el-cahîm kelimeleri dünyada yakılan ateş manasına gelmektedir.
  • Bakara 2/39 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Hacc 22/57 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Hadîd 57/19 Teğâbun 64/10 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Nebe' 78/23 Beyyine 98/6 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Hadîd 57/19 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Mâide 5/86 Tevbe 9/113 Hacc 22/51 Şu‘arâ 26/91 Sâffât 37/23 Sâffât 37/55 Sâffât 37/64 Sâffât 37/68 Sâffât 37/97 Sâffât 37/163 Mü'min 40/7 Duhân 44/47 Duhân 44/56 Tûr 52/18 Vâkı‘a 56/94 Hadîd 57/19 Hâkka 69/31 Müzzemmil 73/12 Nâzi‘ât 79/36 Nâzi‘ât 79/39 Tekvîr 81/12 İnfitâr 82/14 Bakara 2/119 Mâide 5/10 Tevbe 9/113 Hacc 22/51
• 85 - Râzî, age., XI, 182-183. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 374; Taberî, age., VI, 143-147; Zemahşerî, age., I, 601-602.
• 86 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 87 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 88 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 89 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 90 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 91 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173