Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 60-70. âyetlerinde münafıkların ikiyüzlü tavırlarını, onlara karşı nasıl davranılması gerektiğini, peygamberlerin görevlendirilme gerekçesini, Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi gerektiğini, inkârcıların ilahi buyruklara itibar etmemelerini, itaat edenlerin ise ödüllendirieceğini dile getirmektedir.

a) Münafıkların Tutumu, Onlara Nasıl Davranılacağı

Yüce Allah, sûrenin 60-63. âyetlerinde Hz. Peygamber’e indirilene ve ondan önce indirilenlere inandıklarını ileri sürenlerin Tâğut’un önünde muhakemeleşmek istediklerini, halbuki şeytanın onları büsbütün saptırmak istediğini bildirmekte, kendilerine “Allah’ın indirdiğine (Kitab’a) ve Rasûl’e gelin (onlara başvuralım)” denildiği zaman, münafıkların Hz. Peygamber’den iyice uzaklaştıklarını, elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir felâket gelince hemen, “sadece ve sadece iyilik ve uzlaştırma istedik” diye yalan yere yemin ederek ikiyüzlü davrandıklarını, Allah’ın onların kalplerindekini bildiğini, kendilerine aldırış edilmemesi, öğüt verilmesi ve onlara kendileri hakkında etkili söz söylenmesi gerektiğini beyan etmektedir.

ı. Tâğût’un Hakemliğine Müracaatları

اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ اٰمَنُوا بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُر۪يدُونَ اَنْ يَتَحَاكَمُوٓا اِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ اُمِرُوٓا اَنْ يَكْفُرُوا بِه۪ وَيُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَع۪يدًا “Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e inandıklarını ileri sürenleri görmedin mi? Onu inkâr etmeleri emredilmiş olduğu hâlde Tağut’un (azgınlık edenin) önünde mahkemeleşmek istiyorlar. (Oysa) şeytan onları tamamen saptırmak istiyor.”

Âyetteki اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi “görmedin(iz) mi, bakmadın(ız) mı”; اِلَى الَّذ۪ينَ يَزْعُمُونَ ilellezîne yez‘umûne ifadesi “(şöyle) sananları, sananlara”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اٰمَنُوا âmenû fiili “iman etmişlerdi”; بِمَآ اُنْزِلَ bimâ ünzile ifadesi “indirilmiş olan şeye”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَمَآ اُنْزِلَ ve mâ ünzile ifadesi “ve yine indirilmiş olan şeye”; مِنْ قَبْلِكَ min kablike ifadesi “senden önce”; يُر۪يدُونَ yürîdûne fiili “istiyorlar”; اَنْ يَتَحَاكَمُوا en yetehâkemû ifadesi “muhakemeleşmek”; اِلَى الطَّاغُوتِ ile’t-tâğûti ifadesi “Tâğût’ta, onun huzurunda”; وَقَدْ اُمِرُوا ve kad umirû ifadesi “(oysa) elbette emrolunmuşlardı”;اَنْ يَكْفُرُوا en yekfurû ifadesi “inkâr etmekle”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”;وَيُر۪يدُ ve yürîdü fiili “ve istiyor”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; اَنْ يُضِلَّهُمْ en yudıllehum ifadesi “onları saptırmayı”; ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâlen ba‘îden tamlaması ise “uzak, büsbütün bir saptırma şeklinde” demektir.

Burada ikiyüzlülük yapanların şeytani güçler huzurunda muhakeme edilmeyi istedikleri ve bunun şeytanın yoluna girmek olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin bu âyet grubunda toplumsal hayatta karşılaşılan sorunların çözümünde kimlerin nasıl davrnışlar ortaya koyduğunu hatırlatmakta, yapılan bazı yanlışlıklara ve olması gerekenlere dikkat çekmektedir. Bu itibarla öncelikle vahyin indirildiği dönemde yaşanan bu türden olaylarla ilgili olarak âyetlerin inişine neden olan bazı olayları aktarmakta yarar görmekteyiz. Bu çerçevede Râzî’nin naklettiği birtakım rivayetleri biz de aktarmak istiyoruz.

- “Pek çok müfessir şöyle der: Münafıklardan birisi, Yahudilerden birisi ile tartışmıştı. Bunun üzerine Yahudi, ‘Aramızda Ebu’l-Kasım Muhammed hakem olsun’ demiş; münafık ise, ‘Hayır, Ka‘b b. Eşref olsun demiş. Bunun sebebi şudur: Hz. Peygamber, hakka göre hüküm verir, rüşvete iltifat etmezdi. Ka‘b b. Eşref ise son derece rüşvet düşkünü birisi idi. Bu davada da Yahudi haklı, münafık haksız idi. Bu nedenle, Yahudi, Hz. Peygamber’in, münafık ise Ka‘b b. Eşref’in huzurunda muhakeme olunmayı istemişti. Yahudi kendi teklifinde ısrar edince, ikisi birden Allah’ın Rasûlü’nün yanına gitmişlerdi. Hz. Peygamber de Yahudi’nin lehine, münafığın aleyhine karar vermişti.

Bunun üzerine münafık, ‘Bu hükme razı olmuyorum. Ebu Bekr’e gidelim’ demişti. Hz. Ebu Bekir de Yahudinin lehine hükmedince, münafık yine bu hükme razı olmayarak, ‘Aramızda Ömer karar versin’ demişti. Böylece Hz. Ömer’in yanına varmışlar. Yahudi, Hz. Peygamber’in ve Hz. Ebu Bekir’in münafığın aleyhine karar verdiklerini, ama münafığın onların hükmüne razı olmadığını söyleyince, Hz. Ömer münafığa, ‘Durum böyle mi?’ diye sormuş, münafık ‘Evet’ deyince, Hz. Ömer ‘Hele durun, bir ihtiyacım var. İçeri gireyim ve o ihtiyacımı göreyim, yanınıza geleceğim’ demişti.

Evine girip, kılıcını alarak yanlarına çıkmış, çıkar çıkmaz münafığın boynunu vurmuş, münafık da ölmüştü. Yahudi’ye gelince o kaçmıştı. Münafığın akrabaları gidip Hz. Ömer’i Hz. Peygamber’e şikâyet etmişler, Hz. Peygamber Hz. Ömer’e olayı sorunca, o ‘Ya Rasûlallah, o senin verdiğin hükmü kabul etmemişti’ demişti… İşte bu rivayete göre, âyet-i kerimede bahsedilen tâğut, Ka‘b b. Eşref yahudisidir.”

- “Yahudilerden bir grup müslüman olmuştu. Fakat onlardan bazısı münafık idi. Câhiliye çağında Kureyza ve Nadîr Kabilelerinin hareket tarzı şöyle idi: Kureyza’dan birisi Nadir’li birisini öldürdüğü zaman, öldüren hem kısas ediliyor, hem de onun akrabalarından yüz ölçek hurma alınıyordu. Fakat Nadîr’li birisi Kureyza’dan birisini öldürdüğünde, ona kısas uygulanmıyor, sadece altmış ölçek hurma veriliyordu. Çünkü Nadiroğulları daha şerefli kabul ediliyordu. Bunlar Evs Kabilesinin, Kureyza ise Hazreç Kabilesi’nin müttefikleri idiler. Hz. Peygamber Medine’ye hicret edince, Nadir Kabilesinden birisi, bir Kureyzalıyı öldürmüştü.

Taraflar bu hususta hasımlaşmışlar ve Nadiroğulları ‘Bize kısas uygulanamaz. Bize düşen, daha önce de anlaştığımız gibi altmış ölçek hurmayı diyet olarak vermektir’ demişler. Hazreçliler ‘Fakat bu, cahiliyye hükmüdür. Biz-siz bugün hepimiz kardeşiz. Dinimiz bir, aramızda bir üstünlük yok’ demişlerdi. Nadiroğulları bunu kabul etmemişler, içlerindeki münafıklar, ‘Kâhin Ebû Burde et-Eslemî’ye gidelim’ demişlerdi. Müslümanlar ise ‘Hayır, Allah’ın Rasûlü’ne gidelim’ demişlerdi. Münafıklar diretince, aralarında hüküm vermesi için, kâhin el-Eslemî’ye gitmişler. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirmişti. Hz. Peygamber, Kâhin Ebû Burde’yi İslâm’a davet etmişti. O da, bunu kabul edip müslüman olmuştu. Bu, Süddî’nin sözüdür. Buna göre, âyette geçen tâğut kâhin olan Ebû Burde el-Eslemî’dir.”

- “Hasan el-Basrî şöyle demiştir: ‘Bir müslümanın, münafıkların birinden bir alacağı vardı. Fakat münafık, o müslümanı daha önce cahiliyye döneminde hükmüne başvurdukları bir putun huzuruna gitmeye davet etmişti. O putun yanında, puttan geldiğini iddia ettiği birtakım asılsız şeyleri nakleden bir adam vardı.’ Bu rivayete göre, âyette geçen tâğut’tan maksad, işte asılsız şeyleri söyleyen bu kişidir.”

- “Cahiliyye insanları, putların hükümlerine başvururlardı. Onların bu husustaki usulleri şöyle idi: Putun huzurunda fal oklarını çekiyorlar ve çektikleri okun üzerinde ne yazıyorsa onu yapıyorlardı. Buna göre de âyette geçen tâğût, o puttur.”

“Bil ki müfessirler bu âyetin, münafıklardan birisi hakkında nazil olduğu hususunda ittifak etmişlerdir. Sonra Ebû Müslim şöyle demiştir: ‘Bu âyetin zahiri, daha önce Yahudi iken, münafıkça müslüman olan bir kitap ehli hakkında olduğuna delalet etmektedir. Çünkü Yüce Allah’ın, ‘Sana indirilene de senden önce indirilmiş olanlara da iman etmiş olduklarını yalan yere iddia edenler’ ifadesi ancak bu durumda olan bir münafığa uyar.”(1)

Râzî’nin özetleyerek naklettiği bu rivayetler genel mantık itibariyle âyetlerde anlatılanlara benzemekte, rivayetlerle âyetler arasında herhangi bir çelişki gözükmemektedir. Bu itibarla şimdi âyetlerin yorumuna geçmek istiyoruz.

1. اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ اٰمَنُوا بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُر۪يدُونَ اَنْ يَتَحَاكَمُوٓا اِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ اُمِرُوٓا اَنْ يَكْفُرُوا بِه۪ “Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e inandıklarını ileri sürenleri görmedin mi? Onu inkâr etmeleri emredilmiş olduğu hâlde Tağut’un (azgınlık edenin) önünde mahkemeleşmek istiyorlar.” Yüce Allah önceki âyette Allah’a, Rasûlü’ne ve müslüman yöneticilere itaat edilmesini emredip, herhangi bir konuda anlaşmazlığa düşüldüğünde bunu Allah’a ve Rasûlü’ne götürmeyi hükme bağladıktan sonra, bu hükümle ilgili olarak detaylı bir örnek üzerinden mesajını güçlendirmek istemektedir. Bu çerçevede hem Hz. Peygamber’e hem de ondan önce indirilenlere iman ettiğini iddia eden bir grubun tâğût’a müracaat ederek muhakeme edilmeyi istediklerini, oysa tâğût’u inkâr etmekle emrolunduklarını dile getirmektedir.

a) اَلَمْ تَرَ اِلَى الَّذ۪ينَ يَزْعُمُونَ اَنَّهُمْ اٰمَنُوا بِمَآ اُنْزِلَ اِلَيْكَ وَمَآ اُنْزِلَ مِنْ قَبْلِكَ يُر۪يدُونَ اَنْ يَتَحَاكَمُوٓا اِلَى الطَّاغُوتِ “Sana indirilene ve senden önce indirilen(ler)e inandıklarını ileri sürenleri görmedin mi? Tâğut’un önünde muhakemeleşmek istiyorlar.” Âyetin başında yer alan اَلَمْ تَرَ elem tera ifadesi her ne kadar Hz. Peygamber’e hitap ediyor olsa da maksat bütün müslümanlardır. O nedenle mesajı “görmedin(iz) mi” şeklinde anlamak gerekmektedir.

ı. Âyette geçen يَزْعُمُونَ yez‘umûne fiili “sanmak”, “iddia etmek” gibi manalara gelmekte, sözü edilen kişilerin kalben değil de şeklen hem Kur’ân’a hem de daha önce indirilen vahiylere inandıkları, bu nedenle yapmamaları gereken bir iş yaptıkları bildirilmektedir. Nüzul sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere, bazı münafık kılıklı insanlar başkalarıyla davalaşınca esasında tartışma konusunu Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne götürmekle emrolunmalarına rağmen bunu yapmadıkları, aksine et-tâğût denilen bir azgına müracaat ettikleri bildirilmektedir. Burada sözü edilen et-tâğût kelimesi nüzul sebebi rivayetlerinde adı geçen Ka‘b b. Eşref veya Ebû Bürde el-Eslemî vs. kişiler olabilir; ancak mesajı evrensele taşıyınca bu kelimenin “azgınlıkla anılan herkesi” içerdiğini söyleyebiliriz.

ıı. Nihayetinde الطَّاغُوت et-tâğût kelimesi “çok azgınlaşan herkes”, “azgınlıkta aşırı giden kişi”, “Rasûlüllâh’a düşman olan, bunda ileri giden kişiler” için kullanılan genel bir sıfattır.(2) Bu nedenle âyetin hükmünü belli bir şahsa indirgemek yerine, Allah’tan yana olmayan, şeytanın güdümüne giren her bir azgının bu kelimenin kapsamına girdiğini belirtebiliriz. Nisâ’ 4/51. âyette de konuya işaret edilmekte, kitap ehlinden olup da cibt ve tâğût denen şeytânî şeylere iman edenler kınanmakta, ayrıca Zümer 39/17’de ise tâğût’tan kaçınanlar ve Allah’a yönelenler övülerek tâğût’un Yüce Allah’a karşı oluşu simgelediği ortaya konulmaktadır. الطَّاغُوت et-tâğût kelimesinin “şeytan”la ilişkisi noktasında, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesi ile Bakara 2/257’de verilen bilgiler belirleyicidir; çünkü Allah kâfirlerin dostunun et-tâğût “azgın, şeytan” olduğunu ilan etmektedir.

b) وَقَدْ اُمِرُوٓا اَنْ يَكْفُرُوا بِه۪ “Onu (Tâğut’u) inkâr etmeleri kendilerine emrolunduğu halde.” Yüce Allah tâğût’un huzurunda muhakeme edilmeyi isteyenlerle ilgili olarak aslında onların et-tâğût denilen azgınları, şeytanı, şeytanın yolundan gidenleri vs. inkâr etmekle emrolunduklarını beyan ederek, bir müslümanın Yüce Allah’ın ve onun buyruklarını nakleden Rasûlü’nün muhkamesine başvurmaları gerektiğini beyan etmiş olmaktadır. Bir önceki âyette de üzerinde durulduğu gibi, gerçek manada Yüce Allah’a ve âhirete iman edenlerin herhangi bir tartışma durumunda konuyu Allah’a ve Rasûlü’ne yani Kur’ân’a götürmeleri gerektiği üzerinde durulmuştu.

Bu esaslı prensibe riayet etmeyen münafık kılıklı kişiler veya kitap ehlinden olup da iman ve küfür arasında debelenenlerin kimin huzurunda veya hangi esaslar çerçevesinde yargılanmaları gerektiğini uygulamadıkları, tam tersine bir yol tutarak aslında inkâr etmekle yükümlü tutuldukları azgının kararına teslimiyet gösterdikleri belirtilmektedir. Tâğût’un inkâr edilmesiyle ilgili olarak Bakara 2/256’da şöyle buyrulmaktadır: “Dinde zorlama yoktur. Artık doğrulukla eğrilik birbirinden ayrılmıştır. O halde kim tâğût’u reddedip Allah’a inanırsa, kopmayan sağlam kulpa yapışmış demektir. Allah işitendir; bilendir.” Anlaşılıyor ki Hz. Peygamber’in yani vahyin hakemliğine müracaat etmek farzdır; başkasının hakemliğine müracaat etmek ise sapkınlık olarak tanıtılmaktadır.

2. وَيُر۪يدُ الشَّيْطَانُ اَنْ يُضِلَّهُمْ ضَلَالًا بَع۪يدًا “(Oysa) şeytan onları tamamen saptırmak istiyor.” Yüce Allah et-tâğût dediği şeytana veya şeytanlaşmış insanlara müracaat ederek muhakeme edilmeyi isteyenlerin bir anlamda şeytana müracaat ettiklerini ifade etmek istemektedir ki âyetin bu kısmında şeytanın insanları sapkınlığa düşürmek istediğini belirtmektedir. Âyetin sonunda yer alan ضَلَالًا بَع۪يدًا dalâl-i ba‘îd tamlaması çeşitli âyetlerde(3) geçmekte ve “uzak, büsbütün, derin, iyice bir sapıklık” manasına gelmekte, böylece şeytana itibar edenlerin feci akıbetlerine dikkat çekilmiş olmaktadır.

ıı. Saptırmaları ve Yalan Yeminleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَاِلَى الرَّسُولِ رَاَيْتَ الْمُنَافِق۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا فَكَيْفَ اِذَآ اَصَابَتْهُمْ مُص۪يبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ ثُمَّ جَآؤُ۫كَ يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ اِنْ اَرَدْنَآ اِلَّآ اِحْسَانًا وَتَوْف۪يقًا “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (Kitaba) ve Elçiye gelin (onlara başvuralım)’ dendiği zaman, münafıkların senden iyice uzaklaştıklarını görürsün. Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir musibet gelince, ‘Sadece iyilik ve uzlaştırma istedik.’ diye (yalan yere Allah’a) yemin ederek nasıl da hemen sana gelirler!”

Buradaki وَاِذَا ق۪يلَ ve izâ kîle ifadesi “(şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; تَعَالَوْا te‘âlev emri “gelin”; اِلٰى مَآ اَنْزَلَ ilâ mâ enze ifadesi “indirdiğine, indirdiği şeye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَاِلَى الرَّسُولِ ve ile’r-rasûli ifadesi “ve Rasûl’e, Elçi’ye”; رَاَيْتَ raeyte fiili “görürsün”; الْمُنَافِق۪ين el-münâfikîne kelimesi “münafıkları”; يَصُدُّونَ yasuddûne fiili “uzaklaşırlar”; عَنْكَ ‘anke ifadesi “senden”; صُدُودًا sudûden kelimesi “iyice, büsbürün uzaklaşarak”; فَكَيْفَ fe keyfe edatı “nasıl, nasıl da, (durumları) nasıl olur”; اِذَآ اَصَابَتْهُمْ izâ esâbethum ifadesi “onlara, kendilerine isabet ettiği zaman”; مُص۪يبَةٌ musîbetün kelimesi “herhangi bir sıkıntı, bir musibet”; بِمَا قَدَّمَتْ bimâ kaddemet ifadesi “takdim ettikleri sebebiyle”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim tamlaması “onların ellerinin”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; جَآؤُ۫كَ câûke ifadesi “sana gelirler”; يَحْلِفُونَ yahlifûne fiili “yalan yere yemin ederler, ederek, yemin eder halde”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِنْ اَرَدْنَآ in eradnâ ifadesi “biz istemedik”; اِلَّآ اِحْسَانًا illâ ıhsânen istisnası “iyilikten başka bir şey”; وَتَوْف۪يقًا ve tevfîkan ifadesi ise “ve uzlaştırma(dan başka bir şey)” demektir.

Burada münafıkların Yüce Allah’ın belirlediği prensiplere itibar etmemeleri ve sonrasında nasıl ikiyüzlü davrandıkları gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ وَاِلَى الرَّسُولِ رَاَيْتَ الْمُنَافِق۪ينَ يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا “Onlara ‘Allah’ın indirdiğine (Kitaba) ve Elçiye gelin (onlara başvuralım)’ dendiği zaman, münafıkların senden iyice uzaklaştıklarını görürsün.” Yüce Allah toplumun huzurlu bir hayat yaşaması için aralarında çıkan problemlerin çözümünde Allah’a ve Rasûl’e müracaat etmeyi zorunlu kıldığını, ancak bazı sapkın insanların tâğût’un huzurunda muhakemeyi tercih ettiklerini beyan ettikten sonra, bu defa konuyu tekrar dile getirmektedir. Bu çerçevede Nisâ’ 4/59. âyetteki buyruğa gönderme yapılarak çağrı yinelenmekte, münafıkların böyle bir çağrıya olumsuz cevap verdikleri dile getirilmektedir.

Âyette yer alan تَعَالَوْا te‘âlevv emri “gelin” manasını vermekte, اِلٰى مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ ilâ mâ enzelellâhu ifadesi “Allah’ın indirdiği şeye” yani “Kur’ân”a, وَاِلَى الرَّسُولِ ve ile’r-rasûl ifadesi ise “Rasûl”e yani Kur’ân vahyini uygulayan peygamber manasında “Hz. Muhammed”e demektir. Nüzul sebebi rivayetlerinde de yer aldığı üzere bu kişilerin münafık olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü âyette “münafıkların senden yüz çevirdiğini görürsün” buyrulmaktadır. Ayrıca Nisâ’ 4/51’deki ifadeden hareketle, bu kişilerin içerisinde dolaylı olarak “kitap ehlinden bir grub”un bulunduğu da anlaşılmaktadır.

Münafıkların Hz. Peygamber’den yüz çevirmesinin sebebi, onun mutlak sûrette adaletli davranacağını bilmeleri, tarafgirlik yapmaması, rüşvet almaması, adam kayırmaması vs. hassasiyet gerektiren bir duyarlılıkla hareket edeceğini bilmeleridir. Bunu bildikleri için de ondan iyice uzaklaştıkları, bir anlamda yanına yöresine yanaşmadıkları ifade edileceği için âyette يَصُدُّونَ عَنْكَ صُدُودًا ifadesi kullanılmaktadır ki bu tür ifadelerde fiil ile mef‘ûl aynı kökten getirilerek sözü edilen eylemin tam manasıyla gerçekleştirildiği manası devreye sokulmaktadır. Zira onların Hz. Peygamber’den kaçışlarının öfke/nefret içerikli olduğu bilinmektedir.

2.فَكَيْفَ اِذَآ اَصَابَتْهُمْ مُص۪يبَةٌ بِمَا قَدَّمَتْ اَيْد۪يهِمْ ثُمَّ جَآؤُ۫كَ يَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ اِنْ اَرَدْنَآ اِلَّآ اِحْسَانًا وَتَوْف۪يقًا “Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir musibet gelince, ‘Sadece iyilik ve uzlaştırma istedik.’ diye (yalan yere Allah’a) yemin ederek nasıl da hemen sana gelirler!” Yüce Allah Kur’ân’a ve Rasûlüllâh’a müracaat etmeyip tâğût’u tercih eden münafıkların Nebî (as)’dan iyice yüz çevirdiklerini beyan ettikten sonra, bu defa kendi elleriyle yapıp ettikleri yüzünden başlarına herhangi bir sıkıntı geldiğinde Rasûlülah’ın yanında gelip yalan yere yemin ettiklerini haber vermektedir. “Elleriyle yaptıkları yüzünden başlarına bir felâket gelmesi” konusunda Nisâ’ 4/79’da açıklamalar yapacağımız için detaya girmek istemiyoruz.

a) Bu âyetin inişiyle ilgili olarak kaynaklarımızda Sa‘lebe b. Hâtıb ile Zübeyr b. Avvâm arasında geçen bir meseleden söz edilmektedir.(4) Ancak rivayette anlatılanlarla âyet metni arasında bir uyumsuzluk gördüğümüz için rivayeti nakletmeyi uygun görmüyoruz. Bunun yerine âyete getirilen bir yorumu aktarmakla yetineceğiz:

“Ebû Müslim el-Isfehânî şöyle demektedir: Yüce Allah o münafıkların tâğût’un hükmüne rağbet edip, Rasûl’ün hükmünden hoşlanmadıklarını haber verince, başlarına pek yakında, onları Allah’a sığınmaya, O’na iman ettiklerini açıklamaya ve maksatlarının sadece iyilik edip ara bulmak olduğuna yemin etmeye zorlayacak birtakım musibetlerin gelip çatacağı haberini Peygamberine müjdelemiştir.’ ‘Bir kimseyi bir şeyle korkuttuklarında ya da müjdelediklerinde, ‘şu şu şu olduğunda ya senin halin nice olur?’ demek, Arapların örflerinden birisidir.’ Bunun örneği, Nisâ’ 4/41’deki ‘Her ümetten birer şahid getirdiğimiz zaman (onların halleri) nice olur?’ ve Âl-i İmrân 3/25’deki ‘Onları hiçbir şüphe olmayan bir günde topladığımız zaman artık halleri nice olur?’ âyetleridir.”(5)

b) Münafıkların bu türden “yalan yeminleri” hakkında yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/62’de, ayrıca Tevbe 9/42, 56, 62, 74, 95, 96, 107, Mücâdele 58/14 ve 18’de bilgi verilmekte, hepsinde de aynı fiil yani يَحْلِفُونَ yahlifûne kullanılmaktadır. Tevbe 9/107’de ise bu fiilin anlamını pekiştirmek için başında lâm/le ve sonunda “şeddeli nûn” bulunan hali olarak leyahlifunne ifadesi kullanılmaktadır.

c) Âyetin sonunda yer alanاِنْ اَرَدْنَآ اِلَّآ اِحْسَانًا وَتَوْف۪يقًا ifadesi “sadece ve sadece iyilik ve uzlaştırma istedik” manasına gelmekte, اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı gereği nefyü istisna denen hasr/kasr yollarından birisi kullanılarak onların ne kadar katı ve kararlı bir yalancı oldukları “vurgulu” bir ifadeyle ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ifadenin kısmen bir benzeri yine münafıklarla ilgili bir pasajda olmak üzere Tevbe 9/107’de yer almaktadır. “İyilik ve uzlaştırma” dedikleri şey kendilerince Medine’deki diğer münafıklarla ve Yahudilerle Hz. Peygamber’in arasını bulmak veya onların daha düşmanca bir tavra girmemelerini sağlamak, iki topluluğun arasında bir anlamda arabuluculuk gerçekleştirmekti. Ancak onların gerçek niyetlerinin bu olmadığı bir sonraki âyette beyan edilmektedir. Zaten Bakara 2/8, Tevbe 9/107 ve Münâfikûn 63/1 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere, münafıkların en belirgin özelliği yalancı oluşlarıdır.

ııı. Kendilerine Etkili Sözler Söylenmesi

اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يَعْلَمُ اللّٰهُ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَل۪يغًا “Onlar, kalplerindekini Allah’ın bildiği kişilerdir. Onlardan yüz çevir! Kendilerine öğüt ver ve onlara, kendileri hakkında etkili söz söyle!”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ ülâikellezîne ifadesi “onlar şu kişilerdir”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ mâ fî kulûbihim ifadesi “kalplerinde olanları”; فَاَعْرِضْ fea‘rıd emri “yüz çevir, aldırış etme”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlara, onlardan”; وَعِظْهُمْ ve ‘ızhum emri “ve onlara öğüt ver”; وَقُلْ ve kul emri “(şöyle) de, söyle”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfüsihim ifadesi “onların nefislerinde, kendileri hakkında”; قَوْلًا بَل۪يغًا kavlen belîğan tamlaması ise “etkili bir söz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın münafıkların kalplerinde olanları bildiği ve onlara nasıl davranılması gerektiğine dair ölçüler gündeme getirilmektedir.

1. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ يَعْلَمُ اللّٰهُ مَا ف۪ي قُلُوبِهِمْ “Onlar, kalplerindekini Allah’ın bildiği kişilerdir.” Yüce Allah münafıkların yalan yere yemin ettiklerini beyan ettikten sonra, onların kalplerinde gizledikleri duyguları, gerçek niyetlerini, kin ve öfkelerini, gayz ve düşmanlıklarını kendisinin gayet iyi bildiğini haber vermektedir. Bu çerçevede Tevbe 9/42, 107 ve Münâfikûn 63/1’de de münafıkların yalancı olduklarına şahit olduğunu, bunu bildiğini ifade etmekte, Tevbe 9/67’de ise onların yoldan çıktıklarını ifade etmektedir. Yüce Allah’ın dile getirdiği bu bilgi onları şiddetli bir şekilde cezalandıracağı tehdidini de beraberinde getirmektedir.

2. فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ وَعِظْهُمْ وَقُلْ لَهُمْ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَل۪يغًا “Onlardan yüz çevir! Kendilerine öğüt ver ve onlara, kendileri hakkında etkili söz söyle!” Yüce Allah mümafıklara nasıl davranılması gerektiği noktasında bir davranış modeli çizmekte, kendilerine itibar etmemesini, ancak nasihate devam etmesini, gönüllerinde kendilerini ta derinden etkileyecek sözler söylemesini emretmektedir.

Âyette münafıklara yönelik davranışlar hakkında iç noktada bilgi verilmektedir:

a) فَاَعْرِضْ عَنْهُمْ fe a‘rıd ‘anhum emri ilk etapta “onlardan yüz çevir” şeklinde anlaşılsa da devam eden iki cümlede bu yüz çevirmenin “onlarla ilişkiyi kesmek” anlamında değil de “onlara hemen ceza verilmemesi”,(6) “kendilerine aldırış edilmemesi”, “kendilerine yüz verilmemesi”, Tevbe 9/45, 46, 94 ve Ahzâb 33/13 gibi âyetlerde de belirtildiği üzere “mazeretlerinin ve izin taleplerinin kabul edilmemesi”(7) gibi anlamlarda yorumlanmaktadır ki doğru olan da budur.

b) وَعِظْهُمْ “Onlara öğüt ver.” Yüce Allah münafıklarla ilişkinin tam anlamıyla kesilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, kendilerine öğüt vermeye devam edilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Öğüt verilecek kişiye buyurgan ve emirvari bir tavır sergilememek, onu dışlamamak, suçlamamak, ötekileştirmemek, bir anlamda onu kazanmaya gayret ettiğimizi, onun iyiliğine şeyler söylediğimizi hissettirmek, onu hakikate davet etmenin sadece bize değil, asıl kendisine faydası olacağına onu inandırmak vs gayretlerin hepsi öğüt kapsamındadır.

Bazen konuşarak, bazen de susarak, ancak her zaman davranışlarımızla, örnek tutumumuzla öğüt verebileceğimizi unutmamalıyız ki öğüdün en doğru ve en etkili şekli budur. Nahl 16/125’te ilahi davetin ilkelerinden birisi el-mev‘ızah yani “öğüt” şeklinde belirlenmektedir ki Yûnus 10/57’de Kur’ân’ın bir ismi de mev‘ızah yani “öğüt” olarak zikredilmektedir. En güzel öğüt en güzelin öğüdüdür ki o da Yüce Allah’ın öğüdü olan Kur’ân’dır. Maksadımız, hedefimiz, cihadımız insan eksiltmeye değil, insan kazanmaya dayalı olduğu için münafıklara yönelik de öğüt içerikli konuşarak onları kazanma amacımızı yitirmemeliyiz.

c) وَقُلْ لَهُمْ ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ قَوْلًا بَل۪يغًا “Kendileri hakkında etkili söz söyle.” Bu ifade münafıklara öğüt verilirken kendileri hakkındaki durumun apaçık ve etkili bir şekilde ortaya konulması gerektiğine işaret ediyor olsa gerektir.

Bu cümle Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَل۪يغ belîğ kelimesinin anlamından kaynaklı olarak “onlarla o kadar etkili konuş ki canlarına işlesin”,(8) “onların içlerine işleyecek güzel söz söyle”,(9) “durumları hakkında etraflıca konuş”,(10) “içine düştükleri durumu net bir şekilde ortaya koy”,(11) “vicdanlarını sızlatacak şekilde onlarla konuş”(12) gibi ifadelerle de karşılanmaktadır.

Maksat, münafıkların içinde bulunduğu yanlış durumu ve tutumu açıkça ortaya koymaktır; yani yuvarlak konuşarak muhatapları tereddütte bırakmamaktır. Bunu yaparken de Yüce Allah’ın kendilerine olan sayısız nimetlerini hatırlatarak, özellikle rahmet ve merhametini onlara ileterek O’nun rahmet ve merhametinin kendilerini de kapsayacak genişlikte olduğunu onlara hatırlatmak gerekmekte, böylece yüreklerine işleyecek sözler ve içerikler amacına hizmet etmiş olacaktır.

b) Risaletin Amacı ve İnsanların Tepkileri

Yüce Allah, sûrenin 64-66. âyetlerinde her peygamberi -Allah’ın buyruğu gereği- ancak kendisine itaat edilmesi için gönderdiğini, eğer onlar kendilerine zulmettikleri zaman Hz. Peygamber’e gelselerdi de Allah’tan bağışlanma dileselerdi, Rasûl de onlar için istiğfar etseydi Allah’ı çok affedici, çok merhametli bulmuş olacaklarını beyan etmekte, aralarında çıkan anlaşmazlık hususunda Hz. Peygamber’i hakem kılıp sonra da verdiği hükümden içlerinde hiçbir burukluk duymaksızın onu kabullenmedikçe iman etmiş olmayacaklarını belirtmektedir.

Ardından, kalplerinde iman sorunu olanların ve diğer taraftan duyarlı davrananların durumları hakkında şu bilgiye yer verilmektedir: “Eğer onlara, ‘kendinizi öldürün yahut yurtlarınızdan çıkın’ diye emretmiş olsaydık, içlerinden çok azı hariç bunu yapmazlardı. Eğer kendilerine verilen öğüdü yerine getirselerdi, (bu durum) onlar için hem mutlak manada hayırlı hem de (imanlarını) daha pekiştirici olurdu.”

ı. Risalet-İtaat-İstiğfar İlişkisi

وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلَّا لِيُطَاعَ بِاِذْنِ اللّٰهِ وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ جَآؤُ۫كَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوَّابًا رَح۪يمًا “Biz her elçiyi –Allah’ın buyruğu gereği– ancak kendisine itaat edilmesi için gönderdik. Onlar kendilerine haksızlık ettikleri zaman sana gelselerdi de Allah’tan bağışlanma dileselerdi, Elçi de onlar için bağışlanma dileseydi, Allah’ı tevvâb (tevbeleri çok kabul eden), rahîm (çok merhametli) bulurlardı.”

Âyetteki وَمَآ اَرْسَلْنَا ve mâ arselnâ fiili “biz göndermedik”; مِنْ رَسُولٍ min rasûlin ifadesi “herhangi bir elçi (sadece şunun için gönderdik)”; اِلَّا لِيُطَاعَ illâ liyutâ‘a istisnası “itaat edilmesinden başka, sadece (kendisine) itaat edilsin diye”; بِاِذْنِ اللّٰهِ biiznillâhi tamlaması “Allah’ın buyruğu ile”; وَلَوْ اَنَّهُمْ ve lev ennehum ifadesi “onlar keşke (şöyle) olsalardı”; اِذْ ظَلَمُوا iz zalemû ifadesi “haksızlık ettikleri, yazık ettikleri zaman”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine, kendilerine”; جَآؤُ۫كَ câûke ifadesi “sana gelselerdi”; فَاسْتَغْفَرُوا fe’stağferû fiili “istiğfar etselerdi, bağışlanma dileselerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a Allah’tan”; وَاسْتَغْفَرَ ve’stağfera fiili “ve bağışlanma dileseydi”; لَهُمُ lehum ifadesi “onlar için”; الرَّسُولُ er-rasûlü kelimesi “Elçi”; لَوَجَدُوا levecedû fiili “elbette bulurlardı”; اللّٰهَ allâhe keimesi “Allah’ı”; تَوَّابًا tevvâben kelimesi “tevbeleri çok kabul eden olarak”; رَح۪يمًا rahîmen kelimesi ise “çok merhametli olarak” demektir.

Burada peygamberlerin gönderiliş gayesi ile münafıkların tevbe etmeyişleri hakkındaki yanlış tutumları gündeme getirilmektedir.

1. وَمَآ اَرْسَلْنَا مِنْ رَسُولٍ اِلَّا لِيُطَاعَ بِاِذْنِ اللّٰهِ “Biz her rasûlü/elçiyi -Allah’ın buyruğu gereği- ancak kendisine itaat edilmesi için gönderdik.” Yüce Allah kendisine, Rasûlü’ne ve müslümanlardan olan yönecilere itaat edilmesini, herhangi bir konuda anlaşmazlığa düşerlerde onu Allah’a (Kur’ân’a) ve Rasûl’e götürmeleri gerektiğini, dahası bu buyruklara rağmen münafıkların tâğût denilen şeytansı insanlara müracaat ettiğini, bunun yanlış olduğunu beyan ettikten sonra, konuyu yeniden Rasûl’e itaate getirmektedir. Burada sadece Hz. Peygamber’e değil, mutlak manada bütün peygamberlere itaatin gerekli olduğu hatırlatılmaktadır ki bu nedenle âyette مِنْ رَسُولٍ min rasûlin “herhangi bir peygamberi”, “her bir peygamberi” ifadesi kullanılmaktadır. Bu prensip بِاِذْنِ اللّٰهِ ifadesi gereği “Yüce Allah’ın izni yani emri ve buyruğu” doğrultusunda evrensel bir hakikat olarak beyan edilmektedir.

Bu arada âyetin bu cümlesinde مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniğiyle şekillendirilmiştir ki peygambere itaatsizliğin hiçbir şekilde düşünülmemesi gerektiğine bu şekilde özellikle dikkat çekilmiş olmaktadır. Bu vesileyle daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/60-63’te dile getirilen meseledeki yanlışlığa dolaylı yoldan da olsa tekrar gönderme yapılmış olmaktadır. Bağlam gereği konu Hz. Peygamber’e itaatle ilişkili olduğu için, ona itaat etmenin aslında ona tâbi olmak şeklinde anlaşılması gerektiğini ortaya koymaktadır.

2.وَلَوْ اَنَّهُمْ اِذْ ظَلَمُوٓا اَنْفُسَهُمْ جَآؤُ۫كَ فَاسْتَغْفَرُوا اللّٰهَ وَاسْتَغْفَرَ لَهُمُ الرَّسُولُ لَوَجَدُوا اللّٰهَ تَوَّابًا رَح۪يمًا “Onlar kendilerine haksızlık ettikleri zaman sana gelselerdi de Allah’tan bağışlanma dileselerdi, Elçi de onlar için bağışlanma dileseydi, Allah’ı tevvâb (tevbeleri çok kabul eden), rahîm (çok merhametli) bulurlardı.” Yüce Allah tâğût denilen kişilere müracaat eden kişilerin aslında zulmettiklerini, yani yapılması gerekeni yapmadıklarını, olması gerekeni değil, tersini yaptıkları için haksızlık işlediklerini beyan etmektedir. İşte söz konusu kişiler bunu yapmış olsalar da Yüce Allah’a tevbe edebilecekleri bu âyette ifade edilmektedir.

Bunun için Hz. Peygamber’e gelselerdi de gerçeğin peşine düştüklerini gösterecek şekilde ne yapılması gerektiğini ondan öğrenselerdi, sonrasında Yüce Allah’a istiğfar etselerdi yani özür dileyerek bağışlanma dileğinde bulunsalardı, dahası onların bağışlanması için Hz. Peygamber de niyazda bulunsaydı Yüce Allah’ın tevvâb yani tevbeleri çok kabul eden ve rahîm yani çok merhametli olduğunu göreceklerini beyan etmektedir. Bu ifadenin bir benzeri, istiğfar edilmesi durumunda Yüce Allah’ı bağışlayan ve merhamet eden olarak bulacakları Nisâ’ 4/110’da ifade edilmektedir.

Hz. Nûh’un “kendisi, ana-babası ve mümin olarak evine gelen müminler ve bütün erkek ve kadın müminler için” dua ettiği Nûh 71/28’de haber verilmektedir. Ayrıca Bakara 2/126 ve İbrâhim 14/35-41’de Hz. İbrâhim’in “çeşitli duaları”, Muhammed 47/19’da Hz. Peygamber’in “bütün müminler için yapması emredilen dualar”, Mü’min 40/7 ve Şûrâ 42/5’te “meleklerin insanların bağışlanması için istiğfar ettikleri” Kur’ân’da zikredilmektedir. Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü istiğfâr bir duadır; tevbe ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken yöneliştir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve müslümanlar bunu diğer müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

İşte bu genel bilgiler çerçevesinde yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de zalimlik yapıp da tevbe edenlerin gelip Hz. Peygamber’den hakikatı öğrenmeleri durumunda, önce kendileri Yüce Allah’a istiğfar etmelerinden, ardından da Hz. Peygamber’in onlar için istiğfarda bulunmasından söz edilmektedir ki bunda konuyla ilgili diğer âyetlerde verilen bilgiler noktasında herhangi bir çelişki söz konusu değildir. Vahyin indirildiği dönemdeki münafıklar zulmettiklerinde eğer vazgeçip hakka yönelmiş olsalardı bu amaçla Hz. Peygamber’e gelip de kendilerinin ardından Hz. Peygamber de onların bağışlanması için dilekte bulunsaydı Yüce Allah’ı tevvâb yani tevbeleri, yönelişleri çokça kabul eden ve rahîm yani tevbe eden kullarına karşı çok merhametli olduğunu bilecek, görecek ve anlayacaklardı. Ancak âyetin başında kullanılan لَوْ lev edatı gereği, münafıkların böyle bir tavır içerisine girmedikleri, inkâr ve nifak içerisinde kalamaya devam ettikleri, bu noktada kararlı ve ısrarcı oldukları anlaşılmaktadır.

ıı. Hz. Peygamber’i Hakem Tayin Etme Gereği

فَلَا وَرَبِّكَ لَا يُؤْمِنُونَ حَتّٰى يُحَكِّمُوكَ ف۪يمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ لَا يَجِدُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ وَيُسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا “Hayır (onların yaptığı doğru değildir); Rabbine yemin olsun: Aralarında çıkan anlaşmazlık hakkında seni hakem kılıp sonra da verdiğin hükümden içlerinde hiçbir sıkıntı duymaksızın (onu) tamamen kabulleninceye kadar iman etmiş olmazlar.”

Âyetteki فَلَا وَرَبِّكَ fe lâ verabbike ifadesi “hayır, Rabbine yemin olsun ki”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “iman etmiş olmazlar”; حَتّٰى يُحَكِّمُوكَ hattâ yuhakkimûke ifadesi “seni hakem tayin edinceye kadar”; ف۪يمَا شَجَرَ fîmâ şecera ifadesi “anlaşmazlıklarda”; بَيْنَهُمْ beynehum ifadesi “onların arasındaki”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَجِدُوا lâ yecidû fiili “bulmadıkları (sürece)”; ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ fî enfusihim ifadesi “onların nefislerinde, kendilerinde, içlerinde, kalplerinde”; حَرَجًا haracen kelimesi “herhangi bir sıkıntı”; مِمَّا قَضَيْتَ mimmâ kadayte ifadesi “verdiğin hüküm sebebiyle”; وَيُسَلِّمُوا ve yüsellimû fiili “ve teslimiyet gösterinceye (kadar)”; تَسْل۪يمًا teslîmen kelimesi ise “tam teslim olacak şekilde” demektir.

Burada hukuki ihtilaflarda ve evrensel manada bütün hayat pratiklerinde Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah münafıkların ve bazı inkârcıların kendi aralarındaki hukuki problemin çözümünde Allah’a ve Rasûlü’ne müracaat etmeyip tâğût’a yani şeytanlaşmış insanlara başvurmasını eleştirdikten sonra, bu defa bunun bir iman meselesi olduğunu ortaya koymaktadır. Bu âyetin inişiyle ilgili olarak çeşitli nüzul sebebi rivayetleri nakledilmektedir.(13) Biz konuyu genel manada bir kural olarak anlamakta yarar görmekteyiz. Bu çerçevede ف۪يمَا شَجَرَ بَيْنَهُمْ ifadesi gereği, müminlerin “aralarında meydana gelen anlaşmazlıklarda” Hz. Peygamber’i hakem tayin etmeleri gerektiğini, söz konusu problemle ilgili olarak onun verdiği hükümle ilgili kalplerinden hiçbir sıkıntı duymadıkları ve tam bir teslimiyet göstermedikleri sürece iman etmiş olmayacakları yemin ifadesiyle dile getirilmektedir.

Âyette geçen فَلَا وَرَبِّكَ fe lâ ve rabbike ifadesi bir yemin ifadesidir ve “hayır, hayır! Rabbine yemin olsun ki” manasına gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen شَجَرَ şecera fiili ise “ağaç gibi, ağacın farklı yönlere giden dalları veya dallarının birbirine girmesi gibi aralarında tartışırlarsa”, “iş dallanıp budaklanınca”, “ihtilaf edince”(14) demektir. İşte ثُمَّ لَا يَجِدُوا ف۪يٓ اَنْفُسِهِمْ حَرَجًا مِمَّا قَضَيْتَ beyanı gereği böyle bir hassas durumda tartışmalarını sona erdirmek üzere, Hz. Peygamber’in verdiği hükme tam bir gönül rahatlığı içerisinde, içlerinde hiçbir burukluk olmadan razı olmaları ve وَيُسَلِّمُوا تَسْل۪يمًا ifadesi gereği “tam bir teslimiyet göstermeleri”nin zorunlu olduğu üzerinde durulmaktadır. Âyetin başındaki ifadeler gereği durum, tercih, tavır böyle olmazsa muhatapların iman etmiş olmayacakları dile getirilmiş olmaktadır.

2. Nisâ’ 4/65. âyette “Hz. Peygamber’i hakem tayin etmek” bir iman gereği olarak sunulmaktadır. Bunun anlamı aslında şudur: Nisâ’ 4/105’te Yüce Allah Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e indirmesinin gerekçesini insanlara hüküm verirken kendi kafasına göre değil, Allah’ın gösterdiği şekilde yani Kur’ân’da gösterilen şekilde muamele etmesi olarak belirlenmektedir. Çünkü En‘âm 6/114’te şöyle buyrulmaktadır: “(De ki): Size (gerçekleri) apaçık ortaya koymuş olarak el-Kitab’ı indiren Allah’tan başka bir hakem mi arayacakmışım!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve bütün müminlerin sahip olmaları gereken bir hükmü ortaya koymakta, O’ndan başkasını yani Kur’ân’dan başka herhangi bir şeyi hakem olarak belirlememek gerektiğini beyan etmektedir.

En‘âm 6/114. âyet konuyla ilgili başlıca belirleyici konumdadır; diğer mesajlar bunun ışığında anlaşılmalıdır. Zira bir tarafta Yüce Allah’ın hakemliği varken başka şeylerin durumu her zaman ikinci konumda kabul edilmelidir. Bu noktada hatırlanması gereken bazı âyetler vardır. Öncelikle daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/59’u zikretmeliyiz: “Ey iman edenler! Allah’a itaat edin; Rasûl’e ve sizden olan emir sahiplerine de itaat edin. Eğer bir hususta anlaşmazlığa düşerseniz Allah’a ve ahirete gerçekten inanıyorsanız onu Allah’a ve Rasûl’e götürün! Bu (tutum), hem daha hayırlıdır hem de sonuç itibariyle daha güzeldir.”

Bu âyette müracaat edilmesi gereken yerler bağlamında Yüce Allah ve Hz. Peygamber zikredilmektedir. Ayrıca yine konuyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Nisâ’ 4/65’te bu durum bir iman kurumu olarak sunulmaktadır. Burada sözü edilen “Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi” meselesini bu defa Nisâ’ 4/105’in ışığında anlamak gerekmektedir. Âyet mealen şöyledir: “Allah’ın sana gösterdiği şekilde insanlar arasında hükmedesin diye sana Kitab’ı bir amaç ile indirdik; hainlerden taraf olma!”

Demek ki Hz. Peygamber’in hakemliği ona indirilen Kitâb ile bağlantılıdır; onun kendi başına, kafasına göre, hevasına uygun olarak, vahiyden uzak ve yoksun bir hakemliği kesinlikle söz konusu olamaz. Eğer Hz. Peygamber’in hakemliği kendisine indirilen Kitâb yani Kur’ân ile olacaksa o zaman hakem tektir ve o da Kur’ân’ı gönderen Yüce Allah’tır. Konuya böyle bakınca, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen “Hz. Peygamber’in hakem tayin edilmesi” beyanının anlamı gayet net bir şekilde ortaya çıkmakta, Kur’ân’dan başka temel ve başucu kaynağı arayışı vazgeçilmez sanılan önemini kaybetmiş olmaktadır.

Bu yaklaşımımızın en önemli delillerinden birisi olan Âl-i İmrân 3/23’teki bilgiyi hatırlatmakla yetineceğiz: “(Ey Peygamber!) Kendilerine Kitap’tan bir pay verilenleri (kitap ehlini) görmez misin ki aralarında hükmetmesi için Allah’ın Kitab’ına çağırılıyorlar da sonra içlerinden bir grup yüz çevirerek dönüyor.” Demek ki hakem Yüce Allah’ın kitabıdır; yani kitap ehli için ellerindeki ilahi metin, müslümanlar için de vahiydir, Kur’ân’dır. Vahyin indirildiği dönemde ellerindeki ilahi metinleri gizleyenler nasıl ki Allah’ın kitabına davet edilmişlerse, bugün de sorunların çözümünde başvurulacak yegâne kaynak Yüce Allah’ın vahyidir, Kur’ân’dır; onun nasıl uygulandığı da Hz. Peygamber tarafından yaşayan bir sünnete dönüştürüldüğü için onun hayatından öğrenilmelidir. Hz. Peygamber’in sünneti dediğimiz uygulamalar Kur’ân’ın hayata geçirilmesidir.

Bazen rivayetlerde aktarılan bilgilerin Kur’ân’a aykırı olduğu görülmektedir ki bu tür Kur’ân’a aykırı rivayetler ya uydurmadır veya doğru aktarılmamışlardır. Çünkü Hz. Peygamber’in sünneti hiçbir şekilde Kur’ân2a aykırı olamaz. Vahyin indirildiği dönemde şekillenen bu ilahi buyruk bugün de aynı şekilde geçerlidir ve insanlara hayatlarındaki problemlerin çözümünde Kur’ân’ı ve onu tebliğ eden Hz. Muhammed’i rehber edinmek zorundadırlar; çünkü bu bir iman meselesidir ve herhangi bir tercihi değil, zorunluluğu içermektedir.

ııı. İlahi Emirlere İnsanların Farklı Tepkileri

وَلَوْ اَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ اَنِ اقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ اَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ اِلَّا قَل۪يلٌ مِنْهُمْ وَلَوْ اَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِه۪ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاَشَدَّ تَثْب۪يتًا “Onlara ‘Kendinizi öldürün (canınızı fedâ edin) veya yurtlarınızdan çıkın.’ diye emretseydik içlerinden azı hariç bunu yapmazlardı. Kendilerine verilen öğüdü yerine getirselerdi, (bu durum) onlar için hem hayırlı hem de (imanlarını) daha pekiştirici olurdu.”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّا كَتَبْنَا ve lev ennâ ketebnâ ifadesi “eğer yazsaydık, emretseydik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اَنِ اقْتُلُوٓا en’ıktülû ifadesi “öldürün diye”; اَنْفُسَكُمْ enfüseküm tamlaması “sizin kendinizi, sizin nefsinizi”; اَوِ اخْرُجُوا ev’ıhrucû ifadesi “veya çıkın diye”; مِنْ دِيَارِكُمْ min diyâriküm ifadesi “sizin yurtlarınızdan”; مَا فَعَلُوهُ mâ fe‘alûhu ifadesi “onu yapmazlardı”; اِلَّا قَل۪يلٌ illâ kalîlun istisnası “azı hariç”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَلَوْ اَنَّهُمْ فَعَلُوا ve lev ennehum fe‘alû ifadesi “eğer onlar yapsalardı”; مَا يُوعَظُونَ ۪ mâ yû‘azûne edilgen fiili “kendilerine öğüt verilen şeyi”; بِه bihî ifadesi “hakkında”; لَكَانَ lekâna fiili “elbette olurdu”; خَيْرًا hayran kelimesi “mutlak hayırlı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar çin”; وَاَشَدَّ ve eşedde kelimesi “ve daha şiddeli, daha ileri”; تَثْب۪يتًا tesbîten kelimesi ise “pekiştirici olması bakımından” demektir.

Burada münafıkların ve bazı Yahudilerin ilahi buyruklara itibar etmemeleri ele alınmakta, ilahi prensiplere uysalardı bunun kendi hayırlarına olacağı gündeme getirilmekltedir.

1. وَلَوْ اَنَّا كَتَبْنَا عَلَيْهِمْ اَنِ اقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ اَوِ اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ مَا فَعَلُوهُ اِلَّا قَل۪يلٌ مِنْهُمْ “Onlara ‘Kendinizi öldürün (canınızı fedâ edin) veya yurtlarınızdan çıkın.’ diye emretseydik içlerinden azı hariç bunu yapmazlardı.” Yüce Allah münafık ve Yahudilere hitaben onların vahye ve Hz. Peygamber’e itibar etmemelerini eleştirmekte, onların haklarında Yüce Allah’ın vereceği hükümlere rıza göstermeyeceklerini belirtmekte, bu çerçevede iki örneği hatırlatmaktadır. Buna göre eğer kendilerini öldürmeleri veya yurtlarından çıkmaları emredilseydi içlerinden çok azı hariç bunu yapmayacakları haber verilmektedir.

Âyette sözü edilen اقْتُلُوٓا اَنْفُسَكُمْ “kendinizi öldürün” ifadesi “hayatlarını Allah yolunda feda etmek” manasına alınmalıdır. Veya Bakara 2/54’te geçtiği üzere daha önce buzağıya taptıkları için İsrailoğullarına günahlarından tevbe etmeleri maksadıyla inkârcılarla “savaşmaları, kötülüğü emreden nefislerini öldürmeleri” manasına gelmektedir. Âyetteki اخْرُجُوا مِنْ دِيَارِكُمْ “Yurtlarınızdan çıkın” ifadesi ise Mekke’den Medine’ye hicret eden muhacirlerin yaptığı fedakârlığı onların da yapmaları gerektiği manasını vermektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın bunları yazmadığını, yani farz kılmadığını göstermektedir. Eğer böyle bir şeyi emretmiş olsaydı مَا فَعَلُوهُ اِلَّا قَل۪يلٌ مِنْهُمْ beyanı gereği “içlerinden çok azı hariç büyük çoğunluğun bunu yapmayacağı” haber verilmektedir. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının kullanımı, cümleye vurgu manası katmaktadır ki maksat, içlerinden çok azının bunu yapacağını, diğerlerinin ise bundan kaçınacağını ortaya koymaktır.

2. وَلَوْ اَنَّهُمْ فَعَلُوا مَا يُوعَظُونَ بِه۪ لَكَانَ خَيْرًا لَهُمْ وَاَشَدَّ تَثْب۪يتًا “Kendilerine verilen öğüdü yerine getirselerdi, (bu durum) onlar için hem hayırlı hem de (imanlarını) daha pekiştirici olurdu.” Yüce Allah münafıkların ve Yahudilerin kendilerine verilen öğütleri tutsalardı, yani kendilerine emredileni yapmış olsalardı, bağlam gereği örnek olarak Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne müracaat edip Hz. Peygamber’in hakemliğini kabul etselerdi, bunun kendileri için gerçek manada hayırlı olacağını ve imanlarının kökleşmesini, sabitlenmesini, gerçek imana erişmelerini sağlayacağını, imanlarında çok daha güçlü olacaklarını beyan etmektedir.

Âyette yer alan يُوعَظُونَ yû‘azûne edilgen fiili “öğüt verilmek” manasına gelmekte, dolayısıyla Yüce Allah’ın öğütlerinin de aslında emirleri ve farzları olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü âyetin ilk kısmında “yazmak, farz kılmak” manasındaki كَتَبْنَا ketebnâ fiili kullanılmakta, burada da öğüt verilmek anlamındaki sözcük tercih edilmekte, böylece her ikisinin de aynı manayı verdiği ortaya çıkmaktadır. Yüce Allah’ın emri aynı zamanda öğüdüdür, tavsiyesidir. Kur’ân’da Yüce Allah’a nispet edilen vessâ, evsâ gibi fiiller de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “öğüt” manasına gelen kullanımlar da O’nun emrileri, buyrukları olarak anlaşılmalı ve gereği yapılmalıdır.

c) Olumlu Tavırlara İlahi Ödüller

Yüce Allah, sûrenin 67-70. âyetlerinde duyarlı davrananlara katından büyük ödül vermiş olacağını, onları elbette dosdoğru bir yola ileteceğini bildirmekte, evrensel manada bir bilgiye şu şekilde değinmektedir: “Kim(ler) Allah’a ve Rasûl’e itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine lütuflarda bulunduğu peygamberler, sıddîkler, şahidler ve salihlerle beraberdir. Onlar ne güzel arkadaştır! O lütuf Allah’tandır. Bilen olarak Allah yeter.”

ı. Büyük Ödül ve Dosdoğru Yola Hidayet

وَاِذًا لَاٰتَيْنَاهُمْ مِنْ لَدُنَّآ اَجْرًا عَظ۪يمًا وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “O zaman elbette kendilerine katımızdan büyük ödül verirdik ve onları elbette doğru yola ulaştırırdık.”

Buradaki وَاِذًا ve izen ifadesi “o takdirde”; لَاٰتَيْنَاهُمْ le âteynâhum ifadesi “onlara mutlaka verirdik”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim katımızdan”; اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması “büyük bir ödül”; وَلَهَدَيْنَاهُمْ ve lehedeynâhum ifadesi “ve onlara mutlaka hidayet ederdik”; صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا sırâtan müstekîmen tamlaması ise “dosdoğru yolu” demektir.

Burada Yüce Allah’ın buyruklarına itaat edilmesi durumunda böylelerine birisi mahşerde, diğeri dünyada olmak üzere katından iki ödül vereceği mesajı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذًا لَاٰتَيْنَاهُمْ مِنْ لَدُنَّآ اَجْرًا عَظ۪يمًا “O zaman elbette kendilerine katımızdan büyük ödül verirdik.” Yüce Allah muhataplara farz kıldığı şeyleri yapsalardı onları ödüllendireceğini bildirmektedir. Daha önce yorumladığımız Nisâ’ 4/40’ta de benzeri geçtiği gibi, Yüce Allah kendisi uğrunda yapılan fedakârlıkları, farz kıldığı emirlerini uygulayanları, haram kıldığı yasaklarından kaçınanları mahşerde kendi katından ve lütfundan ödüllendireceğini beyan etmekte, kendilerine katından büyük bir ödül vereceğini yani cenneti onlara ikram edeceğini müjdelemektedir.(15) Bu lütfun mahşer boyutundan öte dünya hayatında da gerçekleşebileceği ifade edilerek, bunun sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yola” iletilmek olduğu da düşünülebilir.

Bu ifadede yer alan لَاٰتَيْنَاهُمْ le âteynâhum ve bir sonraki âyette yer alan لَهَدَيْنَاهُمْ lehedeynâhum ifadesinin başındaki lâm/le edatı pekiştirme manası vermekte, insanlar Allah’ın emrilerini tutsalardı bu ödüllendirmenin mutlaka gerçekleştirileceği mesajı verilmektedir. Yüce Allah kulunun yaptığı fedakârlıkları görmezlikten gelmeyeceğini, iyiliklerin karşılığını katlayarak vereceğini beyan etmekte, bunlarla yetinmeyeceğini, kendi katından çok daha büyük bir ödül de vereceğini müjdelemektedir. Âyetin sonundaki اَجْرًا عَظ۪يمًا ecran ‘azîmen tamlaması çeşitli âyet ve kalıplarda yer almakta(16) ve en büyük ödülleri içermektedir.

2. وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَق۪يمًا “Ve onları elbette doğru yola ulaştırırdık.” Yüce Allah fedakârık yapsalardı mahşerde insanlara katından ödül vereceğini beyan ettikten sonra, bu defa bu kişileri dünya hayatında “dosdoğru yola ileteceğini” de belirtmektedir.(17) Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, sırât-ı müstakîm denen yol Kur’ân’ın sunduğu hak ve hakikat anlamında “dosdoğru yol”dur. Bazı âlimlerimiz önceki âyette zikredilen “Allah’ın katından verilecek büyük ödül”ün mahşerde verileceğinden hareketle, buradaki dosdoğru yolun da mahşerde cennete giden yol olduğu fikrini benimsemişlerdir.(18)

ıı. Yüce Allah’a ve Rasûl’e İtaatin Karşılığı

وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَالرَّسُولَ فَاُو۬لٰٓئِكَ مَعَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّ۪نَ وَالصِّدّ۪يق۪ينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّالِح۪ينَ وَحَسُنَ اُو۬لٰٓئِكَ رَف۪يقًا “Kim Allah’a ve Elçiye itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine lütuflarda bulunduğu peygamberler, (gerçeği) doğrulayanlar, şahitler ve iyilerle beraberdir. Onlar, ne güzel arkadaştırlar!”

Âyetteki وَمَنْ يُطِعِ ve men yutı‘ ifadesi “her kim itaat ederse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَالرَّسُولَ ve’r-rasûle ifadesi “ve Elçi’ye (itaat ederse)”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; مَعَ الَّذ۪ينَ me‘allezîne ifadesi “(şu) kimselerle (olurlar, olacaklar)”; اَنْعَمَ en‘ame fiili “nimet vermiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “kendilerine”; مِنَ النَّبِيّ۪نَ mine’n-nebiyyîne ifadesi “nebilerle, nebilerden, peygamberlerle”; وَالصِّدّ۪يق۪ينَ ve’s-sıddîkîne kelimesi “ve sadıklarla, gerçeği onaylayanlarla”; وَالشُّهَدَآءِ ve’ş-şühedâi sözcüğü “ve gerçeğe şahit olanlarla”;وَالصَّالِح۪ينَ ve’s-sâlihîne kelimesi “ve islah edenlerle, özü sözü bir olanlarla”; وَحَسُنَ ve hasüne fiili “ne güzeldir”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “onlar”; رَف۪يقًا rafîkan kelimesi ise “arkadaş bakımından” demektir.

Burada Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edenlere verilecek ödül gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin izahına geçmeden, iniş sebepleri bağlamında aktarılan bazı rivayetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

“Âlimler bu âyetin iniş sebebi hakkında birkaç açıklama zikretmişlerdir:

a) “Bir grup müfessirin riyayet ettiğine göre, Hz. Peygamber’­in kölesi (mevlâ) olan Sevbân, Hz. Peygamber’i çok seviyor ve ondan ayrılmaya hiç dayanamıyordu. Bir gün, yüzü değişmiş, bedeni incelmiş, zayıflamış ve yüzünü hüzün bürümüş olduğu halde Hz. Peygamber’in yanına gelmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ona halini sorunca, o şöyle demiştir: ‘Ey Allah'ın Rasûlü, benim şundan başka hiçbir derdim yok: Seni görmediğim zaman özlüyor, seninle karşılaşıncaya kadar büyük bir yalnızlık duyuyorum... Derken âhireti hatırlıyor, bu sefer de seni orada görememekten korkuyorum. Çünkü ben, cennete gönderilirsem bile sen peygamberlerin derece ve makamlarında olacaksın; bense kulların derece ve makamlarında olacağım; bu nedenle seni göremiyeceğim. Eğer cennete gönderilmezsem o zaman da seni asla göremiyeceğim.’ Bunun üzerine, bu âyet nazil olmuştur.”

b) “Süddî şöyle demiştir: ‘Ensâr’dan bir grup insan, ‘Yâ Rasûlallah, sen cennetin en üst (makamında) oturursun; biz ise seni özleriz. Ne yaparız o zaman?’ deyince bu âyet indirilmiştir.”

c) “Mukâtil şöyle demiştir: ‘Bu âyet, Hz. Peygamber’e ‘Ya Rasûlallah, biz senin yanından ayrılıp çoluk-çocuğumuzun yanına varınca, seni özlüyoruz. Yanına dönünceye kadar hiçbir şey bize fayda vermiyor. Sonra, senin cennetteki derece ve makamını düşündük; bu nedenle şayet cennete girersek biz seni nasıl görebileceğiz?’ diyen Ensâr’dan bir kimse hakkında inmiştir…”

d) “Hasan el-Basrî şöyle demiştir: ‘Müminler, Hz. Peygamber’e şöyle demişlerdi: Biz, seninle ancak dünyada müşerref oluyoruz. Âhiret hayatı başladığındaysa sen ilk dereceye yükseltileceksin...’ Bunun üzerine, Hz. Peygamber de müminler de hüzünlenmişlerdi. Bundan dolayı bu âyet nazil olmuştu.”

“Muhakkik âlimler şöyle demişlerdir: Bu rivayetlerin sahih olduğunu inkâr etmiyoruz. Fakat âyetin iniş sebebinin bundan daha büyük bir şey olması gerekir. Bu da, itâata teşvik ve ona isteklendirmedir. Çünkü sen biliyorsun ki sebebin özel oluşu hükmün genelliğini zedelemez. Bu nedenle, bu âyet, bütün mükellefler hakkında şu genel hükmü ifade eder: Allah’a ve Rasûlü’ne itaat eden herkes hiç şüphesiz Allah katında üstün dereceler ve çok şerefli mertebeler elde eder.”(19)

Burada nakledilen rivayetleri de yapılan değerlendirmeyi de yeterli görüp âyetin metnini izaha geçmek istiyoruz.

1. وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَالرَّسُولَ فَاُو۬لٰٓئِكَ مَعَ الَّذ۪ينَ اَنْعَمَ اللّٰهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيّ۪نَ وَالصِّدّ۪يق۪ينَ وَالشُّهَدَآءِ وَالصَّالِح۪ينَ “Kim Allah’a ve Elçiye itaat ederse işte onlar, Allah’ın kendilerine lütuflarda bulunduğu peygamberler, (gerçeği) doğrulayanlar, şahitler ve iyilerle beraberdir.” Yüce Allah Nisâ’ 4/59. âyette kendisine ve Rasûl’e itaat edilmesini emredip, Nisâ’ 4/60. âyette tâğût denen şeytan kılıklılara müracaat edilmesini kınadıktan, Nisâ’ 4/61. âyette münafıkların Hz. Peygamber’den yüz çevirdiklerini dile getirdikten, 64. âyette peygamberlerin gönderiliş gayesinin sadece ve sadece kendilerine itaat edilmesi gerektiğini beyan ettikten, nihayet ilahi buyrukları yerine getirmelerinin kendilerinin hayrına olacağı uyarısında bulunduktan sonra, bu defa aynı konuyu toparlayıcı olarak bu itaatin ödüllerini dile getirmektedir.

Her kim Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat ederse Allah Teâlâ’nın kendilerine mahşerde, yani cennette(20) nimet vereceği dört grupla birlikte olacakları müjdelenmektedir ki bu âyet aslında Fâtiha 1/7’de zikredilen “kendilerine nimet verdiklerinin yoluna” ifadesinin tefsiri durumundadır.

a) Âyette sözü edilen dört grubun “ilki”, النَّبِيّ۪ن en-nebiyyîne kelimesi gereği bütün “nebiler”dir ki bunlar hakkında herhangi bir söz söylemeye gerek yoktur. Çünkü Yüce Allah’ın kendilerine en çok nimet verdiği kişiler nebilerdir, yani peygamberlerdir.

b) “İkinci” olarak zikredilenler الصِّدّ۪يق۪ين es-sıddîkîne kelimesiyle ifade edilen “sıddîkler” ise Hadîd 57/19’da da belirtildiği gibi Yüce Allah’a ve bütün peygamberlere iman edenler, onların doğruyu temsil ettiklerini tasdik edenlerdir. Bu noktada Hz. Ebû Bekir’in de bu anlamda öndekilerden olduğunda herhangi bir tereddüt yoktur. Bu kelime sıddîk şeklinde tekil olarak Yûsuf 12/46, Meryem 19/41 ve 56’da geçmekte, sıddîkû(î)ne şeklinde çoğul kalıpta ise Nisâ’ 4/69 ve Hadîd 57/19’da zikredilmektedir.

c) “Üçüncü” sırada zikredilenler الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ yani “hak şahitleri”dir ki bunlardan maksat, bütün ilahi prensipleri kabul edip onları hayatına şahit kılan, hayatlarını imanlarına, imanlarını hayatlarına taşıyanlardır. Kur’ân’da 20 kez(21) geçen الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ kelimesi ve daha farklı kalıptaki kelimeler aynı kökten gelmekte, çeşitli varlıklar için “şâhit olmak, şahit” gibi anlamlar içermektedir. Meryem 19/37’de meşhed ve Hûd 11/103’te meşhûd kalıbında “şahit tutulan gün” ve “insanların huzurunda, şahit olunan yer” anlamında kıyâmet için kullanılmaktadır. Buna karşılık, şehîd kelimesi de “Allah yolunda öldürülenler” için söz konusu edilmektedir.(22) Oysa Türkçe’de kullandığımız “şehit” kelimesinin Arapça’daki karşılığı bu değildir ve Kur’ân’da şehîd kelimeleri “şehit” anlamında hiç kullanılmamaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi daha çok “şâhit” veya “gerçeğe şehadet eden” anlamı söz konusu edilmektedir.

الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ kelimesinin tekili olan şehîd kelimesi Kur’ân’da “Yüce Allah’ın,(23) Peygamberlerin,(24) meleklerin,(25) bu ümmetin(26) ve fertlerin şâhitliği”(27), “peygamberlerin mahşerdeki şahitliği”;(28) “hakka şahitlik yapan fedakâr insanlar”;(29) “şahit, delil, mahkemede şahitlik yapmak”;(30) “kavuşmak, ulaşmak”;(31) “bir yerde bulunmak”;(32) “inanmak”;(33) “bilmek”;(34) “yardımcılar, ortak, put”(35) ve “görünen âlem”(36) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.(37) Bu kelime Burûc 85/3’te ise “tanık ve sanık” anlamında yer almaktadır.

Bütün bu kullanımların ışığında belirtelim ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen الشُّهَدَآء eş-şühedâ’ kelimesi “hakka şahitlik eden, özü ve sözü, sözü ve davranışı birbirinin şahidi olan herkes”tir. Bunun içerisinde elbette Yüce Allah yolunda öldürülenler de vardır.

d) Âyette Yüce Allah’ın kendilerini nimetlendirdiği insanların “dördüncü” grubu ise iman ve davranış birlikteliği manasında الصَّالِح۪ين es-sâlihîne/es-sâlihûne/sâlihîne/sâlihûne kelimesiyle ifade edilen “salihler”dir. Kur’ân’da 29 kez(38) geçen bu kelime imanının bir gereği olarak davranışı özüne ve sözüne uygun olan, önce kendi içindeki bozuklukları düzelten, sonra da toplumdaki fesadı ve ifsadı gideren ıslah edici davranışların sahipleri demektir.

2. وَحَسُنَ اُو۬لٰٓئِكَ رَف۪يقًا “Onlar, ne güzel arkadaştırlar!” Yüce Allah kendisine ve Rasûlü’ne itaat edenleri mahşerde kendileriyle birlikte kılarak ödüllendireceğini beyan ettiği dört grup insanın çok güzel arkadaş olduklarını bildirmektedir.

Kur’ân’da üç kez(39) geçen حَسُنَ hasüne(t) fiili “güzel oldu”, “çok güzel” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen رَف۪يق rafîk kelimesi tekil ve çoğul manada bu kalıpta gelmekte(40) ve “birbirine yumuşak huylu olarak, lütufkâr bir şekilde davranan kişi” manasında “arkadaş”, “dost” gibi anlamlar içermektedir. İşte bu dört grup insanın çok güzel arkadaş olduğu, bunlarla arkadaş olmanın, onlarla yaşanacak birlikteliğin çok büyük bir bahtiyarlık olacağı ifade edilmektedir.

Bu arada söz konusu insanlarla yani “peygamberler”, “sıddîklar”, “şahitler” ve “salihler”den oluşan dört grupla cennette birlikteliğin aslında “şefaat” olduğu, mertebesi bir alt grupta olanların cennette şefaat ile bir üst gruba yani işte bu dört grupla birlikte kılınacakları beyan edilmiş olmaktadır. Zira “şefâat” kelimesinin türetildiği eş-şef‘ kelimesi, Fecr 89/3’te de geçtiği üzere “çift” manasına gelmektedir.

ııı. Büyük Lütuf ve Yüce Allah’ın Bilgisi

ذٰلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّٰهِ وَكَفٰى بِاللّٰهِ عَل۪يمًا “O lütuf Allah’tandır. Bilen olarak Allah yeter.”

Âyetteki ذٰلِكَ الْفَضْل zâlike’l-fadlü ifadesi “o lütuf”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tandır”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter, yetendir”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi ise “bilen olarak” demektir.

Burada her nimeti verenin Yüce Allah olduğu, O’nun da her şeyi hakkıyla bildiği gündeme getirilmektedir.

1. ذٰلِكَ الْفَضْلُ مِنَ اللّٰهِ “O lütuf Allah’tandır.” Yüce Allah kendisine ve Rasûlü’ne itaat edenlere mahşerde vereceğini müjdelediği bu ödüllerin Allah katından gelen bir lütuf, ihsan ve ikram olduğunu beyan etmekte, her şeyi hakkıyla bilen olarak da Allah’ın yeteceğini ifade etmektedir. Mahşerde kullar hakkında yargılama ve değerlendirmeyi yapacak olan kudret sadece ve sadece Yüce Allah olacağı için, mahşerde vaad edilen ödüllerin de sadece Allah katından olduğu bu ifade ile desteklenmektedir ki Nisâ’ 4/67. âyette de buna benzer bir beyan zikredilmektedir.

2. وَكَفٰى بِاللّٰهِ عَل۪يمًا “Bilen olarak Allah yeter.” Yüce Allah kendisine insanların nasıl ve ne kadar itaat gösterdiklerini, mükâfat ve lütfun ne şekilde tecelli edeceğini, kimin hangi durumda olduğunu kendisinin gayet iyi bildiğini beyan ederek, ilahi buyruklara itibar etmeyenlere bir gözdağı, Allah’ın belirlediği prensiplere itibar gösterenlere de moral vermeyi amaçlamakta, böylece fedakârlık yapanların bunu daha bir içten gelerek ve çok daha güzelini gerçekleştirme duygusuyla yapmalarını teşvik etmektedir.

Nisâ’ 4/6’da da belirttiğimiz üzere, Yüce Allah’ın kullarına yettiğini ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(41) “velî, dost”,(42) “yardımcı”,(43) “çok iyi bilen”,(44) “her şeye şahit olan”,(45) “her şeye vekil”,(46) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(47) “hidayet edici”,(48) “en güçlü, en izzetli”(49) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., X, 153-154. Benzer veya farklı rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 313; Taberî, age., V, 152-155; Zemahşerî, age., I, 514.
• 2 - Zemahşerî, age., I, 514.
• 3 - Nisâ’ 4/60, 116, 136, 167; İbrâhim 14/3, 18; Hacc 22/12; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/18; Kâf 50/27.
  • Nisâ 4/60 Nisâ 4/116 Nisâ 4/136 Nisâ 4/167 İbrâhîm 14/3 İbrâhîm 14/18 Hacc 22/12 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/18 Kâf 50/27
• 4 - Semerkandî, age., I, 314. 5 - Râzî, age., X, 158.
• 6 - Semerkandî, age., I, 314; Taberî, age., V, 156; Zemahşerî, age., I, 516. 7 - Râzî, age., X, 158.
• 8 - Yazır, age., III, 22. 9 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 87. 10 - Esed, age., s. 151. 11 - İslâmoğlu, age., s. 164. 12 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 120.
• 13 - Semerkandî, age., I, 315; Taberî, age., V, 158-159; Zemaşerî, age., I, 518-519.
• 14 - Semerkandî, age., I, 315; Taberî, age., V, 158; Zemaşerî, age., I, 518.
• 15 - Semerkandî, age., I, 315.
• 16 - Âl-i İmrân 3/172, 179; Nisâ’ 4/40, 67, 74, 95, 114, 146, 162; Mâide 5/9; Enfâl 8/28; Tevbe 9/22; Ahzâb 33/29, 35; Feth 48/10, 29; Hucürât 49/3; Teğâbun 64/15; Müzzemmil 73/20. 17 - Semerkandî, age., I, 315; Taberî, age., V, 162. 18 - Râzî, age., X, 169.
  • Âl-i İmrân 3/172 Âl-i İmrân 3/179 Nisâ 4/40 Nisâ 4/67 Nisâ 4/74 Nisâ 4/95 Nisâ 4/114 Nisâ 4/146 Nisâ 4/162 Mâide 5/9 Enfâl 8/28 Tevbe 9/22 Ahzâb 33/29 Ahzâb 33/35 Fetih 48/10 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Teğâbun 64/15 Müzzemmil 73/20
• 19 - Râzî, age., X, 170. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 316; Taberî, age., V, 162-164; Zemahşerî, age., I, 520.
• 20 - Semerkandî, age., I, 316; Taberî, age., V, 164.
• 21 - Bakara 2/23, 133, 143, 282; Âlim İmrân 3/99, 140; Nisâ’ 4/69, 135; Mâide 5/8, 44; En‘âm 6/144, 150; Hacc 22/78; Nûr 24/4, 6, 13; Zümer 39/69; Hadîd 57/19. 22 - Ebu’l-Ferec Abdurrahman İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yuni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vucûh ve’n-Nezâir, thk. Muhammed Abdülkerîm Kazım er-Râdî, Beyrut, 1984, s. 377-378.
  • Bakara 2/23 Bakara 2/133 Bakara 2/143 Bakara 2/282 Âl-i İmrân 3/99 Âl-i İmrân 3/140 Nisâ 4/69 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/44 En‘âm 6/144 En‘âm 6/150 Hacc 22/78 Nûr 24/4 Nûr 24/6 Nûr 24/13 Zümer 39/69 Hadîd 57/19
• 23 - Âl-i İmrân 3/98; Nisâ’ 4/33, 79, 166; Mâide 5/117; En‘âm 6/19; Yûnus 10/29, 46; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; Hacc 22/17; ‘Ankebût 29/52; Ahzâb 33/55; Sebe’ 34/47; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28; Mücâdele 58/6; Burûc 85/9. 24 - Bakara 2/143; Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84; Hacc 22/78. 25 - Kâf 50/21. 26 - Bakara 2/143; Hacc 22/78. 27 - Bakara 2/133, 282; Nisâ’ 4/72; Mâide 5/106-108; Nûr 24/2; Furkân 25/72; Kasas 28/44, 75; Talâk 65/2; Müddessir 74/13; ‘Âdiyât 100/7. 28 - Nisâ’ 4/41; Mâide 5/117; Hûd 11/18; Nahl 16/84. 29 - Nisâ’ 4/69. 30 - Bakara 2/282; En‘âm 6/19; Neml 27/49. 31 - Bakara 2/185. 32 - Neml 27/49. 33 - Âl-i İmrân 3/86. 34 - Bakara 2/84; Âl-i İmrân 3/70. 35 - Bakara 2/23. 36 - En‘âm 6/73. 37 - Bu kelimenin kullanım örnekleri için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 376-377.
  • Âl-i İmrân 3/98 Nisâ 4/33 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Mâide 5/117 En‘âm 6/19 Yûnus 10/29 Yûnus 10/46 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 Hacc 22/17 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/55 Sebe' 34/47 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Mücâdele 58/6 Burûc 85/9 Bakara 2/143 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Hacc 22/78 Kâf 50/21 Bakara 2/143 Hacc 22/78 Bakara 2/133 Bakara 2/282 Nisâ 4/72 Mâide 5/108 Nûr 24/2 Furkân 25/72 Kasas 28/44 Kasas 28/75 Talâk 65/2 Müddessir 74/13 ‘Âdiyât 100/7 Nisâ 4/41 Mâide 5/117 Hûd 11/18 Nahl 16/84 Nisâ 4/69 Bakara 2/282 En‘âm 6/19 Neml 27/49 Bakara 2/185 Neml 27/49 Âl-i İmrân 3/86 Bakara 2/84 Âl-i İmrân 3/70 Bakara 2/23 En‘âm 6/73
• 38 - Bakara 2/130; Âl-i İmrân 3/39, 46, 114; Nisâ’ 4/69; Mâide 5/84; En‘âm 6/85; A‘râf 7/168, 196; Tevbe 9/75; Yûsuf 12/9, 101; Nahl 16/122; İsrâ’ 17/25; Enbiyâ’ 21/72, 75, 86, 105; Nûr 24/32; Şu‘arâ’ 26/83; Neml 27/19; Kasas 28/27; ‘Ankebût 29/9, 27; Sâffât 37/100, 112; Münâfikûn 63/10; Kalem 68/50; Cinn 72/11. 39 - Nisâ’ 4/69; Kehf 18/31; Furkân 25/7. 40 - Zemahşerî, age., I, 520.
  • Bakara 2/130 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/46 Âl-i İmrân 3/114 Nisâ 4/69 Mâide 5/84 En‘âm 6/85 A‘râf 7/168 A‘râf 7/196 Tevbe 9/75 Yûsuf 12/9 Yûsuf 12/101 Nahl 16/122 İsrâ 17/25 Enbiyâ 21/72 Enbiyâ 21/75 Enbiyâ 21/86 Enbiyâ 21/105 Nûr 24/32 Şu‘arâ 26/83 Neml 27/19 Kasas 28/27 ‘Ankebût 29/9 ‘Ankebût 29/27 Sâffât 37/100 Sâffât 37/112 Münâfikûn 63/10 Kalem 68/50 Cinn 72/11 Nisâ 4/69 Kehf 18/31 Furkân 25/7
• 41 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 42 - Nisa’ 4/45. 43 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 44 - Nisa’ 4/70. 45 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 46 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 47 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 48 - Furkân 25/31. 49 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25