Enbiyâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 112 âyetten oluşan, adını içerdiği konular nedeniyle “peygamberler” anlamındaki الْاَنْبِيَآء el-enbiyâ’ kelimesinden alan Enbiyâ’ sûresi, inişe göre 79, resmî sıralamada ise 21. sûredir.

Enbiyâ’ sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Tâhâ sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez bilgisi” (Tâhâ 7, 110; Enbiyâ’ 28); “Son Saat’in gerçekiliği” (Tâhâ 15; Enbiyâ’ 40); “Hz. Mûsâ’nın kıssasına yer verilmesi” (Tâhâ 9-99; Enbiyâ’ 48-50); “önceki nesillerin helak edilmeleri” (Tâhâ 128; Enbiyâ’ 70, 77) gibi konular ortak mesajlar içermektedir.

Enbiyâ’ sûresi, mahşerdeki yargılamanın yaklaştığı, ancak insanların gaflet içinde bu gerçekten yüz çevirdikleri mesajıyla başlamakta, inkarcıların vahiy ve Hz. Peygamberle alay edişleriyle devam etmekte, vahyin indiriliş gayesi, inkarcıların durumu, tevhid vurgusu, peygamberlerin gönderiliş amacı, meleklerin durumu gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli konu başlıklarına yer verilmekte, her canın ölümü tadıcı olduğu hatırlatılmakta, insanoğlunun aceleciliği, Son Saat’in aniden geleceği, alay edenlerin feci akıbeti, mahşerdeki yargılamada herkes için terazi kurulacağı konuları üzerinde durulmaktadır.

48. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssası ile oldukça geniş bir şekilde Hz. İbrâhim’in kıssasına, ayrıca Hz. Lût, Hz. İshak, Hz. Ya‘kûb, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyya, Hz. Yahyâ peygamberlere ve ayrıca Hz. Meryem’e dair kısa da olsa bilgiler verilmektedir.

92. âyetten itibaren, insanların ihtilafları, kıyametin yaklaşması, putperestlerin ve putlarının cehenneme atılacakları, iyi insanların korku ve dehşetlerden korunacağı, verilen bu bilgilerin evrensel olarak diğer vahiylerde de bulunduğu beyan edilmekte, Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin görüntüsü olarak Hz. Peygamber’in bütün alemlere gönderildiği ve Yüce Allah’ın tek ilah olduğu bilgisine yer verilmektedir.

109. âyetten itibaren, Hz. Peygamber dahil hiç kimsenin Son Saat’in zamanını bilemeyeceği, bütün gizli ve aşikar bilgilerin Yüce Allah’ta olduğu beyan edilerek, O’nun inkarcıların ve müşriklerin bütün nitelendirmelerinden uzak olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, surenin 76-93. ayetlerinde Hz. Nuh’un, Hz. Davud’un, Hz. Süleyman’ın, Hz. Eyüp’un, Hz. Yunus’un, Hz. Zekeriya’nın, Hz. Yahya’nın ve Hz. Meryem’in kısa bir şekilde kıssalarını ele almakta, sonrasında bir ve tek olmaları gerekmesine rağmen ümmetlerin ayrılığa düştüklerini bildirmektedir.

ııı. (87-88. Ayetler): Hz. Yunus’un Durumu ve Yaşadığı Akıbet

وَذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادٰى فِي الظُّلُمَاتِ اَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِن۪ينَ “Balık sahibini de (Yunus’u da an)! Hani o, kendisine gücümüzün yetmeyeceğini (onu cezalandırmayacağımızı) sanarak öfkeyle çekip gitmişti. Karanlıkların içinde şöyle dua etmişti: ‘(Rabbim)! Senden başka ilah yoktur; sen yücesin. Şüphesiz ki ben haksızlık edenlerden oldum.’ Biz de onun bu duasına cevap vermiş ve (içine düştüğü) sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.”

Buradaki وَذَا النُّونِ [veze’n-nûni] ifadesi “balık sahibini, Yûnus’u da (hatırla)”; اِذْ ذَهَبَ [izzehebe ] fiili “hani, bir zamanlar gitmişti”; مُغَاضِبًا [muğâdıben] kelimesi “(kavmine) öfkelenerek”; فَظَنَّ [fe zanne ] fiili “sanmıştı, zannetmişti ki”; اَنْ لَنْ نَقْدِرَ [en len nakdira ] ifadesi “asla ve asla güç yetiremeyeceğimizi”; عَلَيْهِ [‘aleyhi] ifadesi “ona, kendisine”; فَنَادٰى [fenâdâ] fiili “ve seslenmişti”; فِي الظُّلُمَاتِ [fi’z-zulümâti] kelimesi “karanlıklar içerisinde”; اَنْ لَآ اِلٰهَ [enlâ ilâhe ] ifadesi “hiçbir ilah yoktur diye”; اِلَّآ اَنْتَ [illâ ente] istisnası “senden başka”; سُبْحَانَكَ [sübhâneke] ifadesi “sen eksikliklerden münezzehsin”; اِنّ۪ي كُنْتُ [innî küntü ] ifadesi “muhakkak ki ben (şöyle) idim”; مِنَ الظَّالِم۪ينَ [mine’z-zâlimîne] ifadesi “zalimlerden, haksızlık edenlerden”; فَاسْتَجَبْنَا [festecebnâ] fiili “(bunun üzerine) biz de icabet etmiştik”; لَهُ [lehû] ifadesi “ona”; وَنَجَّيْنَاهُ [venecceynâhu] fiili “ve onu kurtarmıştık”; مِنَ الْغَمِّ [mine’l-ğammi] ifadesi “o kederden, o tasadan”; وَكَذٰلِكَ [vekezâlike] kelimesi “işte böyle”; نُنْجِي [nüncî] fiili “kurtarırız”; الْمُؤْمِن۪ينَ [el-mü’minîne] kelimesi ise “inanmış olanları, müminleri” demektir.

Burada Hz. Yunus’un yaptıkları, sonuçta yaşadığı sıkıntılar, yaptığı dua ve sonunda Yüce Allah’ın onu kurtarması gündeme getirilmektedir.

1. وَذَا النُّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ “Balık sahibini de (Yunus’u da an)! Hani o, kendisine gücümüzün yetmeyeceğini (onu cezalandırmayacağımızı) sanarak öfkeyle çekip gitmişti.” Ayetin başında geçen ذَا النُّونِ [ze’n-nûni] ifadesi “balık sahibi” manasında Hz. Yunus demektir. Bu ifadenin bir başkası Kalem 7:48’de [sâhıbü’l-hûti] şeklinde yine Hz. Yunus manasında kullanılmaktadır. Yüce Allah Hz. Yunus’un da hatırlanması gerektiğini beyan etmek üzere gönderildiği Ninova halkının kendisinin davetine icabet etmemesinden kızıp öfkelenerek çekip gittiğini ve Allah’ın kendisiyle ilgili bir şey yapmayacağını sandığını dile getirmektedir.

Ayette geçen ذَهَبَ مُغَاضِبًا [zehebe muğâdıben] ifadesi “(kavmine) öfkelenerek gitmek” demektir. Ayrıca ayette zikredilen, فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ [fe zanne en len nakdira ‘aleyhi] ifadesi ise “ona güç yetiremeyeceğimizi, sıkıştırıp daraltmayacağımızı, onunla ilgili bir şey yapmayacağımızı, gücümüzün kendisine ulaşmayacağını sanmıştı” şeklinde yorumlanmaktadır.(310)

Yûnus 10:98’de ele aldığımız üzere, Kitâb-ı Mukaddes (Yunus, Bap 1)’deki bilgilere göre, Hz. Yunus, Asur Devleti’nin başkenti olan Nineve/Ninova’ya gönderilmiş bir peygamberdi.(311) Buradaki görevinde arzu edilen sonucu alamayınca, başka bir yere (Tarşiş’e) gitmek üzere bir gemiye binmiş ve -kısmen Kur’an’la da örtüşen bilgilere göre- zorlu bir süreç yaşamıştı. Konuyu Kitâb-ı Mukaddes’ten değil, Kur’an’dan aktarmakla yetineceğiz.

Kur’an’da [Yûnus] kelimesi 4 kez geçmektedir. Bunlardan iki tanesi bazı peygamberlerin isminin sayıldığı Nisâ 4:163 ve En‘âm 6:86’da yer almakta, ancak kıssası hakkında herhangi bir bilgi verilmemektedir. Geri kalanların biri Yûnus 10:98’de, diğeri ise Sâffât 37:139’dadır. Ancak [yûnus] kelimesinin değil de yorumunu yapmakta olduğumuz ayette geçen [zü’n-nûni] ve Kalem 68:48’de geçen [sâhıbü’l-hûti] ifadeleriyle dile getirilen peygamber de Hz. Yunus’tur.

Hz. Yunus’la ilgili en geniş bilgi Sâffât 37:139-148’dedir. Buna göre, Hz. Yunus görev yerini izinsiz terk edip bir gemiye kaçmış, ardından yük ağırlığı nedeniyle yapılan kura çekiminde kura kendisine çıkmış ve yenilenlerden olmuştu. Daha sonra denize atılmış ve derin bir pişmanlık içerisinde iri bir balık tarafından yutulmuştu. Eğer Rabbini sürekli olarak tesbih edenlerden olmasaydı, mahşere kadar onun karnında kalacaktı.

En sonunda Yüce Allah onu hasta ve bitkin bir halde ıssız ve çorak bir kıyıya çıkartmış ve yanıbaşında kendisine gölge edecek bir bitki (fidan) yeşertmiş, nihayet onu 100.000, hatta daha fazla kişiye elçi olarak görevlendirmişti. Yûnus 10:98’de de ifade edildiği üzere, söz konusu kavim kendine iman etmiş ve dünyevî azaptan kurtarılıp belli bir süreye kadar yaşatılmıştı.

Bu arada Hz. Yunus’tan dolayı ismi “Yûnus Suresi” diye belirlenen surede Hz. Yunus’un kavmine değinilmektedir. Buna göre, söz konusu kavmin iman ettiği, bu nedenle dünya hayatında alçaltıcı, rezillik veren azabın kendilerinden kaldırıldığı ve belli bir süreye kadar yaşatıldıkları beyan edilmektedir.(312)

Bu anlatılanlardan hareketle şunu söyleyebiliriz: Hz. Yunus risalet görevinin ilk aşamasında bir tercih hatası yapmış, ancak bu davranışı kendisine oldukça pahalıya mal olmuştu. O, iddia edildiği gibi peygamberlikten kaçmamıştı;(313) sadece Ninova’da sonuç alamayacağı düşüncesiyle Yüce Allah’ın izin vermesini beklemeden veya O’ndan izin almadan başka bir yere doğru yola çıkmıştı. Görevden kaçmamış, bir anlamda yerini değiştirmek istemişti. Nitekim daha sonra yaptığı tebliğinde başarılı olmuş ve Yûnus 10:98’de de ifade edildiği gibi, yeni görev yerindeki kavmi iman etmeleri sayesinde dünya azabından kurtarılmış bir ümmet olarak Kur’an’da övgüye mazhar kılınmıştır.

2. فَنَادٰى فِي الظُّلُمَاتِ اَنْ لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “Karanlıkların içinde şöyle dua etmişti: ‘(Rabbim)! Senden başka ilah yoktur; sen yücesin. Şüphesiz ki ben haksızlık edenlerden oldum.’” Ayetin bu cümlesinde üç noktaya değinilmektedir.

a) Yüce Allah Hz. Yunus’un karanlıklar içerisindeyken Allah’a tesbih içerikli olarak dua ettiğini ve kendisine yazık edenlerden olduğunu itiraf ettiğini bildirmektedir. Ayetteki الظُّلُمَات [ez-zulümât] kelimesi “karanlıklar” manasında “balığın karnındaki bilinen karanlıklar” demektir. Bu durumda “gecenin, denizin ve balığın karın karanlıkları” söz konusu ediliyor demektir. Dahası Nûr 24:40’ta belirtildiği gibi, denizin içindeki dalgalar ve onların altındaki karanlıkların çoğul oluşu da bu manayı desteklemektedir.

“Karanlıklar” ifadesini Hz. Yunus’un “içine düştüğü derin bunalım karanlıkları” şeklinde yorumlayanlar da vardır.(314) Hz. Yunus’un bunalım hallerinin balığın karnında yaşandığı kabul e d ilirse iki yorum bir araya getirilmiş olur.

Bu arada Hz. Yunus’un seslenişi hakkında Kalem 68:48’de şu bilgi yer almaktadır: “Sen Rabbinin hükmüne sabret! Balık sahibi (Yûnus) gibi olma! Hani o, üzüntülü bir halde (veya kahır içerisindeyken Rabbine) seslenmişti.” İşte bu ayette dile getirilen seslenişin cümleleri yorumunu yapmakta olduğumuz ayette açıklanmaktadır.

b) Ayette geçen اَنْتَ سُبْحَانَكَ [ente sübhâneke] ifadesi “Sen eksikliklerden yücesin, münezzehsin, uzaksın” manasına gelmekte, muhtemelen Hz. Yunus’un bir düşüncesinden dolayı yaşadığı yanlışlıkla ilgili bir özür manası vermektedir. Esasında önceki cümlede geçen فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ “ona güç yetiremeyeceğimizi, sıkıştırıp daraltmayacağımızı, onunla ilgili bir şey yapmayacağımızı, gücümüzün kendisine ulaşmayacağını sanmıştı” ifadesi ile işaret edildiği gibi Hz. Yunus büyük bir yanılgı içinde idi ve Hz. Yunus işin sonunda bunun büyük bir hata olduğunu anladığı için Yüce Allah’a hitaben “Sen her türlü eksiklikten münezzehsin” beyanını dile getirmek durumunda kalmıştı.

Ayette geçen لَآ اِلٰهَ اِلَّآ اَنْتَ سُبْحَانَكَ اِنّ۪ي كُنْتُ مِنَ الظَّالِم۪ينَ “(Ey Rabbim!) Senden başka hiçbir ilah yoktur; seni her türlü eksiklikten tenzih ederim. Ben gerçekten haksızlık edenlerden oldum” cümlesi hakkında Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Sıkıntıya düşmüş ve başı belaya duçar olmuş her bir Müslüman işte bu duayı yaparsa Yüce Allah onun duasını kabul eder.”(315) İşte Hz. Yunus kıssasının hayata bakan kısımlarından birisi de müminlere bir ders vermesi, sıkıntılı zamanlarında kimden yardım isteneceğinin bildirilmesidir.

c) Hz. Yunus’un kendisini “zalim” diye nitelendirmesi “inanç anlamında bir sapkınlık” manasına gelmemektedir. “Kimi de kendisine haksızlık eder” mealindeki Fâtır 35:32’de de zikredildiği gibi, bu ifade “cehennemlikler” şeklinde değil de “suç ve günah işleyenler” şeklinde yorumlanmalıdır.

Kişinin kendine zulmünü, “yapılmaması gereken bir işi yapmak, böylece kendine yazık etmek” şeklinde anlamalıyız. Hz. Peygamber’in, “Zina eden kişi zina ederken mümin olarak bunu yapmaz”(316) hadisinde de işaret edildiği gibi, “kötü bir fiil yapılırken nefsini olması gereken yerde bulundurmamak” manasında bir zulümden söz edilebilir; yoksa inkâr etmediği sürece böyle bir fiili yapmak insanı dinden çıkarmaz. Hz. Ömer’in bu ifadeyi açıklarken “Biz (müminlerin) zalimine mağfiret edilmesi umulur” dediği rivayet edilmiştir.(317)

Âl-i İmrân 3:133-134’te de beyan edildiği gibi, [muhsin] ve [muttakî] bile olsa insanlar herhangi bir kötülük veya çirkin bir iş yapmış olabilirler. Önemli olan, bile bile hatada ısrar etmemek ve günahın hemen peşinden istiğfar etmektir. Peygamberlerde bile zulüm kavramının olduğu,(318) ancak bunun kalıcı değil, anlık hatayı ifade ettiği bilinen bir gerçektir. Zira A‘râf 7:23’te “Hz. Âdem’in”, yorumunu yapmakta olduğumuz Enbiyâ 21:87’de “Hz. Yunus’un”, Kasas 28:16’da ise “Hz. Musa’nın” zulüm itiraflarının anlamı da bundan başkası değildir.

3. فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ وَكَذٰلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِن۪ينَ “(Bunun üzerine) biz de onun bu duasına cevap vermiş ve (içine düştüğü) sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.” Yüce Allah Hz. Yunus’un başına gelen bu sıkıntı nedeniyle yaptığı dua ve niyazını kabul ettiğini, dolayısıyla o korkunç karanlıklardan oluşan sıkıntıyı kendisinden kaldırdığını, onu derin gam ortamından kurtardığını beyan etmekte, hak eden mümin kullarını bu şekilde kurtardığını ifade etmektedir. Çeşitli ayetlerde(319) geçen غَمّ [ğamm] kelimesi “gam, keder, hüzün” gibi anlamlar içermektedir. Konuyla ilgili olarak Kalem 68:50’de şöyle buyurulmaktadır: “(Sonuçta) Rabbi onu seçmiş (ona yeniden vahiy vermiş) ve kendisini salihlerden kılmıştı.”

Daha önce yorumladığımız Enbiyâ 2 1:69. ayette “Hz. İbrahim’ın ateşten korunması” ve Meryem 19:72’de “muttakilerin azaptan kurtarılması” konusunda da ele aldığımız üzere, Yüce Allah müminleri sıkıntıdan ve helakten kurtardığını, bunun genel bir sünneti olduğunu ifadeye çalışmıştık. Bu genel sisteme uygun olarak, hatasından tevbe eden Hz. Yunus’un da duasına icabet edildiği ve kendisinin sıkıntıdan kurtarıldığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu ifadelerden anlaşılması gereken bir başka sonuç daha vardır ki o da şudur: Demek ki peygamberlik ebed müddet bir görevdir; herhangi bir şekilde emekliliği veya görevden aldırmayı içeren bir kurum değildir; bunun en güzel örneği Hz. Yunus’tur.

Dipnotlar

• 310-) Semerkandi , age ., II, 458; Taberi , age ., XVII, 78-79; Zemahşeri , age ., III, 128-129; Razi, age ., XXII, 213-215. 311-) Hz. Yunus ’un MÖ. 860-784 yılları arasında yaşadığı ifade edilmektedir (bk. İslâmoğlu, age ., s. 392’de 1. not.
• 312-) Yûnus 10 : 98.
  • Yûnus 10/98
• 313-) Esed, age ., 661’de 83. not.
• 314-) Esed, age ., s. 660. 315-) Tirmizi , De‘avât, 82.
• 316-) İbn M a ce, Fiten, 3. 317-) Zemahşeri , age ., III, 595. 318-) A‘râf 7 : 23; E nbiyâ 2 1 : 87; Kasas 28 : 16. 319-) Âl-i İmrân 3 : 153, 154; Tâhâ 20 : 40; E nbiyâ 2 1 : 88; Hacc 22 : 22.
  • A‘râf 7/23 Enbiyâ 21/87 Kasas 28/16 Âl-i İmrân 3/153 Tâhâ 20/40 Enbiyâ 21/88 Hacc 22/22