Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 261-266. âyetlerinde infakın insanlar için neler ifade ettiğini, ödüllerinin neler olduğunu, infakın nasıl ve nelerden yapılmasının gerekliliğini, kötü niyetlilerle iyi niyetlilerin infaklarının nelere benzediğini dile getirmektedir.

a) İnfak Kurumu

Yüce Allah, sûrenin 261-263. âyetlerinde Allah yolunda mallarını infak edenlerin örneğinin yedi başak bitiren bir tohum dânesi gibi olduğunu, her başakta yüz dâne (ürün) bulunduğunu, Allah’ın dilediğine/layık gördüğüne kat kat fazlasını vereceğini beyan etmekte, mallarını Allah yolunda infak edip arkasından başa kakmayan, (fakirlerin) gönlünü kırmayan kimselerin Rableri katında ödülü olacağını, onlara herhangi bir korku da hüzün de erişmeyeceğini, buna karşılık güzel söz ve bağışlamanın, arkasından eziyet/incitme gelen sadakadan daha hayırlı olduğunu müjdelemektedir.

ı. İnfakın Ödülleri

مَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ ف۪ي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللّٰهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Mallarını Allah yolunda infak edenlerin (verenlerin) örneği, yedi başak bitiren bir tohum tanesi gibidir ki her başakta yüz tane (ürün) vardır. Allah dilediğine (layık olana) kat kat (fazlasını) verir. Allah vâsı‘dir (lütfu geniştir); ‘alîm’dir (herşeyi bilendir).”

Âyetteki مَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ mesleüllezîne yünfikûne tamlaması “infak edenlerin misali, durumu (şöyledir)”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “kendi mallarını”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; كَمَثَلِ حَبَّةٍ ke meseli habbetin tamlaması “bir tohum tanesi gibidir”; اَنْبَتَتْ enbetet fiili “bitirdi”; سَبْعَ سَنَابِلَ seb‘a senâbile ifadesi “yedi başak”; ف۪ي كُلِّ سُنْبُلَةٍ fî külli sünbületin tamlaması “her başakta vardır”; مِائَةُ حَبَّةٍ mietü habbetin tamlaması “yüz ürün”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يُضَاعِفُ yudâ‘ıfu fiili “katlayarak verir”; لِمَنْ يَشَآءُ limen yeşâu ifadesi “dilediğine, layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsi‘un kelimesi “(lütfu, imkânı) geniş(tir)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “herşeyi bilen(dir)” demektir.

Burada Allah yolunda yapılan infakın karşılığının ne kadar olabileceğiyle ilgili sıra dışı bir beyan gündeme getirilmektedir.

1. مَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ ف۪ي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ وَاللّٰهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَآءُ “Mallarını Allah yolunda infak edenlerin (verenlerin) örneği, yedi başak bitiren bir tohum tanesi gibidir ki her başakta yüz tane (ürün) vardır. Allah dilediğine (layık olana) kat kat (fazlasını) verir.” Yüce Allah sûrenin başından itibaren çeşitli âyetlerde infaktan söz ederek, din adına kurtuluşun ekonomik ve diğer alanlarda yapılan infakla yakından ilişkili olduğunu ortaya koymak istemiştir. Bu bağlamda Bakara 2/3, 177, 195, 215, 219, 245, 254 gibi âyetlerde ele aldığı infak konusuna tekrar bir başlık açmakta ve bir çeşit cihad demek olan “Allah yolunda infak”ta bulunanların alacağı ödülle ilgili olarak sıra dışı bir beyanatta bulunarak müminlere moral vermeyi amaçlamaktaır.

a) مَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda mallarını infak edenlerin örneği.” Kur’ân’ın en temel konu başlıklarından birisi olan “infak”la ilgili olarak Bakara 2/215’te çeşitli açıklamalarda bulunmuş, konunun hayati önem taşıyan kısımlarına dair bilgiler vermeye çalışmıştık. Burada ise sadece bu âyette yer alan kısımla ilgili açıklamalar yapacağız.

Âyette gizli bir kelimenin varlığı zorunludur. Çünkü mana “Allah yolunda infak edenlerin ‘infakı’nın durumu” şeklinde bir manayı gerekli kılmaktadır. “Mallarını Allah yolunda infak edenler” ifadesi infakın anlamlı olabilmesinin Allah yolunda yapılması şartına bağlı olduğunu göstermektedir. Bu nedenle, başka niyetlerle ve başka yerlere yapılan dağıtıma infak denmeyeceği anlaşılmaktadır. Bakara 2/254’te de belirttiğimiz üzere, infak imanla alakalı bir kavramdır. İmanı olan herkesin infak edebileceği bir şeylerinin bulunduğunu söylemek durumundayız. Zira infak ekonomik yardımlaşmayla sınırlı değil, aksine bunu da içine alacak şekilde her alanla ilgili bir yönü bulunan bir mana genişliğine ve içeriğine sahiptir.

b) كَمَثَلِ حَبَّةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ ف۪ي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ “Yedi başak bitiren bir tohum dânesi gibidir ki her başakta yüz tane (dâne, ürün) vardır.” Burada geçen ilk حَبَّة habbeh kelimesi “tohum” manasına gelirken, ikincisi tohumun dönüştüğü “ürün(ler)” anlamını vermektedir. Demek ki bu kelime hem tohum hem de ürün anlamını bağlam gereği olarak kapsamında bulundurmaktadır. Bu arada bir kez de Yûsuf 12/47’de geçen سُنْبُلَة sünbül(eh) kelimesi “başak”, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan سَنَابِل senâbil sözcüğü ise onun çoğulu olarak “başaklar” anlamına gelmektedir.

“Amellerin Karşılığı” konusunu daha önce yorumladığımız Bakara 2/245 gibi âyetlerde ele aldığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Yüce Allah kendisi yolunda infakta bulunanların durumunu bir dâneye yani ürüne dönüşebilecek bir tohuma benzetmektedir ki bu tohum yedi başak verir ve her bir başakta da 100 ürün bulunur. Burada verilmek istenen mesaj, böyle bir ürünün varlığına dikkat çekmenin ötesinde herhangi bir hayrın yediyüz katına çıkabilecek bir oranda ödüllendirilebileceği gerçeğidir.

c) وَاللّٰهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَآءُ “Allah dilediğine/layık gördüğüne kat kat fazlasını verir.” Yüce Allah iyiliklerin karşılığını 700 kat fazlasıyla vereceğini beyan ettikten sonra, bunu layık gördüğü fedakâr insanlara yediyüzer şeklğinde katlayabileceğini müjdelemektedir.

“Ödüllerdeki farklılığın muhtemel sebepleri” bağlamında çeşitli kanaatler ileri sürülebilir. Bu konuda kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz:

ı. Fark, fedâkârlıkların “gönül”le ilgisinden kaynaklanabilir. Aynı işi yapsalar da bazı insanların daha fazla ödül alması “samimiyet”leriyle ilgili olabilir. Kişi, yüreğinden gelen bir hassasiyetle ve ilgili işi samimiyetle yaparak daha fazla ödül alabilir. Bu durumda farkı belirleyen husus “gönüldeki samimiyet” olur.

ıı. Fark, bazı iyiliklerin 1, bazılarının 10, bazılarının 700, bazılarının ise 700’er katlamalı olarak karşılanması anlamına da gelebilir. Bu takdirde oran farkı, “yapılan iş ve fedâkârlıkların önem derecesi”nden kaynaklanmış olur.

ııı. “İyilik yapan kişilerin ekonomik durumları” da farkın belirleyicisi olabilir. Çok varlıklı birinin verdiği miktarı dar imkânlı bir kişi verse, elbette onun ödülü daha fazla olur. Özellikle kendisi muhtaç iken başkasını gözetebilenler ödülün de en büyüğünü hak edeceklerdir.

ıv. İyiliklerin kime ve ne zaman yapıldığı da ödül farkını belirleyebilir. Muhtaçlar için veya savaş halleri gibi ihtiyacın yoğun olduğu dönemlerde yapılan iyilik diğerlerine göre farklı olacaktır.

v. Bir başka ihtimal olarak da şunu belirtmeliyiz: İyiliği başa kakmadan, eziyete dönüştürmeden ve gönül kırmadan usulüne uygun olarak yapanlar, bu hassasiyetleri yeterince gözetmeyenlere göre daha fazla ödüllendirileceklerdir. Çünkü riya ile veya başa kakarak yapılan infak, bırakalım ödül katlamasını, Bakara 2/264’e göre iptal edilecektir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/261’de yer alan “Allah dilediğine/layık gördüğüne bunu katlayabilir” beyanında verilmek istenen mesajın içeriği bu şekilde yorumlanabilir.

Mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bu konuda çeşitli âyetlerde ve daha önce yorumladığımız Bakara 2/245’te gerekli açıklamaları yapmıştık.

2. وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsı‘dir (lütfu geniştir); ‘alîm’dir (herşeyi bilendir).” Yüce Allah ödül vermede herhangi bir şekilde izin almaya muhtaç olmadığını, وَاسِع vâsı‘un sıfatı gereği imkânlarının geniş olduğunu, bu nedenle dilediğini vermeye gücünün yeteceğini, herhangi bir kısıtlamanın O’nun için söz konusu edilemeyeceğini, istediğini vermesinin rahmet ve merhametinin gereği olduğunu kast etmiş olabilir. Bu arada nihayetinde عَل۪يم ‘alîmun sıfatı gereği olarak da kimin, neyi, ne kadar, nasıl, ne zaman ve niçin yaptığını da gayet iyi bildiğini belirtmiş olmaktadır.

ıı. İnfakta Kaçınılması Gerekenler

اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَآ اَنْفَقُوا مَنًّا وَلَآ اَذًى لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Mallarını Allah yolunda infak edip (verip) arkasından başa kakmayanlar ve (fakirleri) incitmeyenler var ya onlar için Rableri katında ödül(ler)i vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ ellezîne yünfikûne ifadesi “infak edenler”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların kendi mallarını”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُتْبِعُونَ lâ yütbi‘ûne fiili “peşinden getirmezler”; مَآ اَنْفَقُوا mâ enfekû ifadesi “infak ettikleri şeylerin”; مَنًّا mennen kelimesi “ne başa kakma”; وَلَآ اَذًى ve lâ ezen ifadesi “ne de eziyet”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; اَجْرُهُمْ ecruhum ifadesi “onların ecri, onlara yönelik ecir, ödül”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbi katında”;وَلَا خَوْفٌ ve lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada infakın yara almaması için çok önemli iki husus ve sonrasında Yüce Allah’ın bu infak sahiplerine ödül vereceği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ثُمَّ لَا يُتْبِعُونَ مَآ اَنْفَقُوا مَنًّا وَلَآ اَذًى “Mallarını Allah yolunda infak edip (verip) arkasından başa kakmayanlar ve (fakirleri) incitmeyenler var ya.” Yüce Allah kendi rızasını kazanmak için mallarını infak edenlerin bu görevi yaparlarken infaklarının peşinden muhataplarına eziyet etmeyip mallarını başa kakma sebebine dönüştürmeyenlerden övgüyle söz etmektedir. Yüce Allah bu beyanı gereği infakla elde edilen büyük sevabın devamlılığını ortaya koymakta ve infakı geçersiz hale getirmemenin yolunu “eziyet etme” ve “başa kakma”yla devam etmemesi şartına bağlamaktadır. Verilmek istenen mesaj şudur: İnfak ederek iyilikte bulunmak yetmez; bunun ahlaki olarak da yara almamasını sağlamak gerekmektedir.

a) Âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakledilmektedir: “Bu âyet Hz. Osman ve Abdurrahman b. Avf hakkında nazil olmuştur. Hz. Osman Tebük gazvesi ordusunu takımlarıyla birlikte bin deve ve bin dinar vererek techiz etmiş, bunun üzerine Rasûlüllah (as) ellerini göğe kaldırarak: ‘Ey Osmân’ın Rabbi, ben Osman’dan razı oldum; Sen de razı ol’ demiştir. Abdurrahman ise malının yarısı olan dörtbin dinarı tasadduk etmişti.”(1)

Âyet böyle bir olay üzerine inmiş olabileceği gibi daha genel bilgi vermek gayesiyle ilgili olarak indirilmiş de olabilir; metinde herhangi bir kayıt söz konusu değildir.

b) M-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 27 yerde geçmekte ve “başa kakmak”,(2) “lütfetmek”,(3) “karşılıksız vermek”,(4) “helva”,(5) “zaman”(6) anlamlarına gelmektedir. Kelimenin hem “ihsan etmek, iyilik yapmak”, hem de “başa kakmak” anlamının aynı bağlamda bulunduğu Hucürât 49/17. âyeti hatırlatmakta yarar vardır:

“Onlar İslâm’a girdikleri için seni minnet altına sokuyorlar. De ki: Müslümanlığınızı benim başıma kakmayın. Eğer doğru kimselerseniz, bilesiniz ki sizi imana erdirdiği için asıl Allah size lütufta bulunmuştur.”(7) Bu âyette de olduğu gibi menne fiili insanlara nispet edilirse olumsuz anlamda “başa kakmak, minnet ve töhmet altında bırakmak”, Allah’a nispet edilirse bu defa “lütuf ve ikramda bulunmak” anlamına gelmektedir.(8)

c) Kur’ân’da sekiz âyette(9) geçen اَذًى ezâ sözcüğü ise “eziyet”, “incitme” ve “hastalık” manasını içermektedir. Bu iki kelimenin nekra getirilmesi sayesinde, maksadın her türlü başa kakma ve her türlü eziyeti içermesi nedeniyledir. İnfak edilip iyilikte bulunulan kişinin gönlünü kırabilecek, onu incitebilecek her türlü davranışın ve sözün o infakın iptal sebebi olacağı ayrıca Bakara 2/264’te beyan edilmektedir.

2. لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar için Rableri katında ödül(ler)i vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah şartlarını içeren infak sahiplerinin kendi katındaki ödülleri bağlamında çok önemli iki müjdeye yer vermektedir:

a) لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ “Onların Rableri katında ödül(ler)i vardır.” Yüce Allah Bakara 2/62’de çeşitli inanç gruplarından insanların Allah’a ve âhiret gününe iman etmeleri ve salih ameller işlemeleri durumunda onların ödüllerinin Rableri katında olduğunu haber vermekte, hiçbir ziyan ve kaybın söz konusu olamayacağını müjdelemektedir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(10) geçen “Onların ödülleri Rableri katındadır” ifadesi muhataplar için çok büyük bir moral kaynağıdır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yapılan infakın kabul edilebilmesiyle ilgili olarak peşinden başa kakma ve eziyet gelmeyen infak sahiplerinin ödüllerinin Rableri katında olacağı müjdelenmektedir.

b) وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.” Yüce Allah ödüllerinin yanında olduğunu müjdelediği kulları için iki müjdeye daha yer vermekte, bu çerçevede bu kişilerin korkmayacaklarını ve hüzünlenmeyeceklerini beyan etmektedir. Kur’ân’da mahşerde kimler için korku ve hüznün olmayacağı çeşitli âyetlerde dile getirilmektedir.(11) وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ “Onlara korku yoktur” ifadesi onların gelecekten, mahşerdeki azaptan endişe etmemeleri gerektiğini, وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “Onlar hüzünlenmeyeceklerdir de” ifadesi ise geçmişten dolayı üzüntü duymayacakları mesajını içermektedir.(12)

ııı. İyi Dilek ve Bağışlanma Dileği

قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ اَذًى وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَل۪يمٌ “Güzel bir söz ve bağışlama, arkasından incitme gelen sadakadan hayırlıdır. Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); halîm’dir (cezada acelesi de yoktur).”

Âyetteki قَوْلٌ مَعْرُوفٌ kavlun ma‘rûfun tamlaması “güzel, iyi, bilinen söz”; وَمَغْفِرَةٌ ve mağfıratün kelimesi “ve bağışlama”; خَيْر hayrun kelimesi “daha hayırlı(dır), mutlak hayırlıdır”; مِنْ صَدَقَةٍ min saddekatin ifadesi “(şöyle) bir sadakadan”; يَتْبَعُهَآ yetbe‘uhâ ifadesi “onun peşinden gelen”; اَذًى ezen ifadesi “eziyet”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَنِيٌّ ğaniyyun kelimesi “zengin(dir)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “müsamahakâr(dır), acelesi yoktur” demektir.

Burada ekonomik infaka imkân bulamayanlara yönelik tavsiye edilen bir davranış gündeme getirilmektedir.

1.قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِنْ صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَآ اَذًى “Güzel bir söz ve bağışlama, arkasından incitme gelen sadakadan hayırlıdır.” Yüce Allah önceki iki âyette infakla ilgili bilgi verdikten sonra, bu âyette ekonomik infaka imkânı olmayanlara da bir yol göstermekte ve onlara sergilemeleri gereken güzel bir tavır öğretmektedir. Önceki âyette infakın başa kakma ve eziyetle takip edilmemesi gerekiği beyan edildikten sonra, bunun ne kadar önemli olduğu bu âyetle bir kez daha ortaya konulmaktadır. Âyette yer alan قَوْلٌ مَعْرُوفٌ kavlun ma‘rûfun tamlaması “gönül alan hoş bir söz”, “tatlı bir dil”, “gönül yapan hoş bir söz” gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

Bu arada âyette yer alan مَغْفِرَة mağfırah kelimesi ise “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” gibi anlamlara gelmekte(13) ve böylesi bir tavrın, peşinden eziyet ve incitme gelen sadakadan mutlak manada hayırlı olacağı beyan edilmektedir. Fakirler zenginlerden yardım bekledikleri için beklentileri karşılanmayınca kötü söz söyleyebilirler; bu nedenle onların bağışlanması gerektiği bildirilmektedir. Buradaki mağfiret, fakirin güzel bir şekilde geri çevrilmesi nedeniyle işlenen hatadan dolayı Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmak da olabilir.(14)

2. وَاللّٰهُ غَنِيٌّ حَل۪يمٌ “Allah ğaniyy’dir (gerçek zengindir); halîm’dir (cezada acelesi de yoktur).” Yüce Allah fakirlere verebilecek herhangi bir malı bulunmayıp da onlara karşı güzel söz söyleyen ve onları incitmeyip bağışlayıcı beyanlarda bulunanlara seslenmekte, gerçek zenginin kendisi olduğunu bildirerek layık gördüklerine de bu imkânı verebileceğini müjdelemektedir. İşte âyetteki غَنِيّ ğaniyy sıfatı Yüce Allah’ın gerçek zengin oluşunu, حَل۪يم halîm sıfatı ise “insanlara yumuşak muamele edişini, insanlara aceleyle azap etmeyip ertelemesi”ni içermekte olan bir mana içeriğine sahiptir.

b) İnfakın İptali ve İyilerin İnfakı

Yüce Allah, sûrenin 264-266. âyetlerinde Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı halde malını gösteriş için harcayan kimse gibi, başa kakmak ve eziyet ederek sadakaları iptal etmemek gerektiğini, böylesinin durumunun, üzerinde biraz toprak bulunan kayaya benzediğini, sağanak bir yağmurun ona isabet edip de onu çıplak pürüzsüz hale getiriverdiğini, bunların kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemeyeceklerini bildirmektedir.

Ardından, iyi insanların infaklarıyla ilgili şu hususa benzetilmektedir: “Allah’ın rızasını kazanmak yani ruhlarındaki cömertliği kuvvetlendirmek için mallarını hayra sarfedenlerin durumu, bir tepedeki bahçeye benzer ki üzerine bol yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Bol yağmur yağmasa bile bir çisinti (düşer de yine ürün verir). Allah, yaptıklarınızı görmektedir.”

Daha sonra, Yüce Allah’ın rızası dışındaki faaliyetlerin benzediği bir başka hususa şöyle yer verilmektedir: “Sizden biriniz arzu eder mi ki, hurma ve üzüm ağaçlarıyla dolu, arasından sular akan ve kendisi için orada her çeşit meyveden (bir miktar) bulunan bir bahçesi olsun da, bakıma muhtaç çoluk çocuğu varken kendisine ihtiyarlık gelip çatsın, ona (bahçeye) içinde ateş bulunan bir kasırga isabet ederek yakıp kül etsin!”

ı. Gösteriş ve İmansızlık

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْاَذٰى كَالَّذ۪ي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَآءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَاَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لَا يَقْدِرُونَ عَلٰى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Ey iman edenler! Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı hâlde malını insanlara gösteriş için infak eden (veren) kişi gibi, sadakalarınızı başa kakarak ve inciterek iptal etmeyin! Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan kayaya benzer ki ona sağanak yağmur isabet etmiş de onu çıplak (topraksız) hâle getirmiştir. Bunlar, kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler. Allah o kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تُبْطِلُوا lâ tubtılû emri “iptal etmeyin”; صَدَقَاتِكُمْ sadekâtiküm tamlaması “sizin sadakalarınızı”; بِالْمَنِّ bi’l-menni ifades, “başa kakarak”; وَالْاَذٰى ve’l-ezâ kelimesi “ve eziyet ederek”; كَالَّذ۪ي يُنْفِقُ kellezî yünfıku ifadesi “infak eden gibi”; مَالَهُ mâlehû ifadesi “malını”; رِئَآءَ النَّاسِ riâe’n-nâsi tamlaması “insanlara gösteriş için”; وَلَا يُؤْمِنُ ve lâ yü’minu fiili “ve iman etmeyen (kişi gibi)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَالْيَوْمِ الْاٰخِر ve’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe”; فَمَثَلُهُ fe meselühû tamlaması “onun misali”; كَمَثَلِ صَفْوَانٍ kemeseli safvânin tamlaması “kaya parçası gibi(dir)”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “üzerinde vardır”; تُرَابٌ türâbün kelimesi “toprak”; فَاَصَابَهُ fe esâbehû ifadesi “ve ona isabet etmiştir”; وَابِلٌ vâbilün ifadesi “bir sağnak”; فَتَرَكَهُ fe terakehû ifadesi “onu bırakmıştır, bırakır”; صَلْدًا salden kelimesi “çıplak, açık”; لَا يَقْدِرُونَ lâ yakdirûne fiili “güçleri yetmez”; عَلٰى شَيْءٍ ‘alâ şey’in ifadesi “hiçbir şeye”; مِمَّا كَسَبُوا mimmâ kesebû ifadesi “kazandıklarından”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayete erdirmez, rehberlik yapmaz”; الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ el-kavme’l-kâfirîne tamlaması ise “kafir topluma” demektir.

Burada sadakaların nasıl iptal edileceği, böylelerinin kime ve neye benzediğiyle ilgili benzetmeler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تُبْطِلُوا صَدَقَاتِكُمْ بِالْمَنِّ وَالْاَذٰى كَالَّذ۪ي يُنْفِقُ مَالَهُ رِئَآءَ النَّاسِ وَلَا يُؤْمِنُ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Ey iman edenler! Allah’a ve ahiret gününe inanmadığı hâlde malını insanlara gösteriş için infak eden (veren) kişi gibi, sadakalarınızı başa kakarak ve inciterek iptal etmeyin!” Yüce Allah sadakaların ne yapılırsa boşa gideceğini beyan etmek üzere bazı hatırlatmalarda bulunmaktadır.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/262. âyette “başa kakma” ve “eziyetle takip edilmeyen infak”tan söz edilmekte, Bakara 2/263. âyette ise “böylesi bir infakta bulunmaktansa güzel söz söylemenin ve bağışlamanın çok daha hayırlı olacağı”na değinilmektedir. Bu âyette de aynı konuya devam edilmekte, sadakaların “başa kakma” ve “eziyet edilmesi”yle iptal edileceği bildirilmekte, bu arada söz konusu işlem “mallarını insanlara gösteriş için infak eden” ve “Allah’a da âhiret gününe de iman etmeyen”lerin durumuna benzetilmektedir. Başa kakma ve eziyete konu edilen sadakalar hiçbir işe yaramamakta, sahibi riyacı, gösterisçi olarak tanıtılmakta, dahası böyle davrananlar Allah’a ve âhirete iman etmeyen kişinin durumuna benzetilmektedir. Böylesi davranışlar hayatın tamamen boşa gitmesi ve en korkunç zarara ve ziyana uğratılma tehdidiyle ilişkilendirilmektedir. Anlaşılıyor ki böylesi davranışlar sahibini münafık yapmaya ve münafık olarak tanıtmaya yetmektedir.

Gösterişin ne olduğuyla ilgili olarak Mâ‘ûn 107/4-7’de şöyle buyrulmaktadır: “Yazıklar olsun şu salât edenlere ki, onlar (yaptıklarını sandıkları) ibadetlerinden habersizdirler. Onlar gösteriş yaparlar. Hayra da engel olurlar.” Burada geçen yürâûne fiili “gösteriş yapmak” demektir ve maksat, ibadeti gösteriye ve gösterişe dönüştürmektir.

a) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette sözü edilen insanlar, başkaları tarafından görülmek isterler. İbadeti gösterişe mahkûm ederler; çünkü niyetleri bozuktur. Yaptıklarında düzgün ve hâlis bir niyet olmadığı için yapılanlar şekilden öte bir değer taşımaz. İnkârcı bir kafaya sahip olanların yaptıkları silinip gidecektir.(15) Esasında bu tipler, yaptıklarını iptal ettiklerinin farkına dahi varamazlar.

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/264’te, sadakaların iptali “malını insanlara gösteriş olsun diye vermeye, Yüce Allah’a ve âhirete inanmamaya” bağlanmaktadır. Böyle bir infak, üzerinde azıcık toprak bulunan ve bir sağanakla toprağı yok olan kaya parçasına benzetilmektedir. İbadetlerin en önemli iptal gerekçesi, gösterişe mahkûm edilmesi ve Allah rızasından başka amaçlara hizmet için yapılmasıdır.

ıı. Bu âyetten Müslümanların da çıkartacağı mesajlar veya dersler vardır. Âyet genelde “ibadet/infak”la ilgili olduğu için bunun kapsamına namaz da girmektedir. Bu durumda, Nisâ’ 4/142’de sözü edilen münafıkların kıldığı namazı hatırlatmalıyız. Âyet mealen şöyledir: “Münafıklar Allah’ı aldatmaya çalışıyorlar; oysa Allah, onların aldatmasını boşa çıkarmakta (başlarına çevirmekte)dir. Zaten namaza durdukları zaman da üşenerek kalkarlar ve insanlara gösteriş yaparlar; Allah’ı pek az hatıra getirirler.” İşte gösteriş amaçlı kılınan namaz veya bu düşünceyle yapılan diğer faaliyetler insanı münafık özelliğine sahip kılar.

ııı. Nisâ’ 4/38’de, mallarını gösteriş için dağıtanlar, Yüce Allah’a ve âhiret gününe inanmayanlar şeytanın arkadaşları olarak tanıtılmaktadır.

ıv. Gösteriş denen davranış bozukluğu, Enfâl 8/46-47’de şöyle ifade edilmektedir: “Allah’a ve Rasûlüne itaat edin, kavga etmeyin; aksi takdirde gücünüz ve rüzgârınız kaybolur; sabredin, Allah sabredenlerle beraberdir. Sakın ha, çalım satmak, insanlara gösteriş yapmak, onları Allah yolundan saptırmak ve engellemek için yurtlarından çıkanlar gibi olmayın…” Bu âyetlerde gösteriş, bir küfür özelliği olarak zikredilmekte ve Müslümanlardan böyle bir davranıştan uzak kalmaları istenmektedir.

b) Hz. Peygamber’in, riya hakkında bu ümmeti uyarmak anlamında çok önemli bir tarifi vardır. Ne kadar hassas davranılması gerektiğini çok nefis bir benzetmeyle ortaya koyan ilgili rivayette Rasûlüllâh (as) şöyle buyurmaktadır: “Riya, bir karıncanın, zifiri karanlık bir gecede simsiyah bir yerdeki hareketinden çok daha gizlidir.”(16)

Gönülden geçen şeylerin gönül süzgecinden doğru geçirilmesi ve Hakk’a yönelik rızada sapma olmaması için, davranışların özellikle niyet aşamasında herhangi bir sapma göstermemesi çok önemlidir. Gönüldeki milimetrik, en küçük bir sapma, davranışlarda kilometrelerce uzaklaşmaya dönüşebilmektedir. Hz. Peygamber’in bu harika tanımıyla şu husus ortaya çıkmaktadır: Riya, kaçınılması çok zor bir hastalıktır ve Yüce Allah’ın yardımına sığınılmadan kendisinden uzak kalmak imkânsıza yakın derecede zordur.

2. فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَاَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا “Böylesinin durumu, üzerinde biraz toprak bulunan kayaya benzer ki ona sağanak yağmur isabet etmiş de onu çıplak (topraksız) hâle getirmiştir.” Yüce Allah başa kakma ve eziyet sebebiyle iptal edilen sadakalarla ilgili olarak çok önemli bir benzetmeye yer vermekte, konunun anlaşılmayan hiçbir tarafını bırakmamaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَفْوَان safvân kelimesi, üzerinde hiçbir bitki yetişmeyen “kaya, yalçın kaya” manasına gelmekte, 17 kez(17) geçen تُرَاب türâb sözcüğü ise “toprak” anlamını vermektedir. Üzerinde toprak bulunan kaya parçasına sağnak yağmur isabet edince toprağı götürür; geride çıplak bir şekilde sadece taş, kaya kalır.(18) Bir sonraki âyette de geçen وَابِل vâbil kelimesi “sağanak yağmur”, Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَلْدًا salden kelimesi ise “taş, kaya, çıplak kaya parçası halinde” demektir. İşte “başa kakma” ve “eziyet”le iptal edilen sadakalar bu şekildeki bir kaya parçasına benzetilmekte, “verilen sadaka” “az bir toprak” ifadesiyle ilişkilendirilirken, “başa kakma, eziyet ve gösteriş” ise o toprağı alıp götüren “sağnak yağmur”la temsil edilmektedir.

Yüce Allah infak ve sadakaların iptal edilmemesiyle ilgili olarak son derece önemli bir benzetmeye yer vererek, yapılan fedakârlıkların yok olmaması için azami dikkatin gösterilmesi gerektiğine dikkat çekmektedir. Başa kakarak ve eziyete dönüştürelerek, dahası gösteriş için verilen sadakalar yağmura maruz bir kaya parçasının üzerine ekilen tohuma benzetilmekte, yoğun bir müdahalede yerini ziyana terk etmektedir. Bir sonraki âyette de iki kez yer alan وَابِل vâbil kelimesi “sağnak yağmur” manasına geldiği için, gösteriş ve riyanın ne kadar şiddetli bir günah içerdiği, hayırları nasıl silip süpürdüğü ortaya konulmaktadır.

3.لَا يَقْدِرُونَ عَلٰى شَيْءٍ مِمَّا كَسَبُوا “Bunlar, kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler.” Yüce Allah sağanak yağmurun silip süpürdüğü toprak parçası gibi başa kakma ve eziyetle gösterişe kurban edilen sadakaların da geride hayır ve sevap adına hiçbir şey bırakmayacağını beyan etmektedir. Kendilerince bir şeyler yapıp ettiklerini sanan bu kişiler aslında kazandıklarını sandıkları hiçbir şeye sahip olamazlar. Böyle bir işleyişte geriye hayır ve kazanç adında hiçbir şey kalmaz; bu faaliyetlerin sahibi olanlar kesinlikle hiçbir şey elde edemezler.

Konuyla ilgili olabilecek bir başka ifade benzer içerikte olmak üzere İbrâhim 14/18’de şöyle zikredilmektedir: “Rablerini inkâr edenlerin durumu, amelleri fırtınalı bir günde rüzgârın şiddetle savurduğu küle benzer. Kazandıklarından hiçbir şeyi elde edemezler. İyiden iyiye sapıtma işte budur.” Yüce Allah bu tip inkârcıların dünyada yapıp ettikleriyle ilgili olarak mahşerde ellerine hiçbir şey geçmeyeceğini, davranışlarına sevap veya ödül anlamında kavuşamayacaklarını, buna güçlerinin yetmeyeceğini haber vermektedir.

4. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِر۪ينَ “Allah, o kâfirler topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah sadakalarını başa kakma, gösteriş ve eziyetle iptal edenlerin aslında Allah’a ve âhirete inanmayan kişiler gibi olduklarını beyan ettikten sonra, âyetin sonunda bunlara “kâfirler” sıfatını vererek kendilerine hidayet etmeyeceğini de bildirmektedir. Bunlar Yüce Allah’ın kendilerine verdiği sayısız nimetlere karşı nankörlük etmişlerdir; böyle devam ederlerse de hidayetten ebediyyen mahrum bırakılacaklardır. Küfrü ve nankörlüğü tabiat haline getiren, bunlardan beslenen ve bunlarla anılanlar hiçbir şekilde hidayeti hak etmeyenlerdir ve Yüce Allah da böylelerine hak ve hakikat yolunu göstermeyeceğini ilan etmiş olmaktadır.

“Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Bakara 2/258’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıı. İyilerin İnfakının Verimli Bahçe Benzetmesi

وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ وَتَثْب۪يتًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ اَصَابَهَا وَابِلٌ فَاٰتَتْ اُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَاِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah’ın rızasını kazanmak ve nefislerini güçlendirmek için mallarını infak edenlerin (verenlerin) durumu, bir tepedeki bahçeye benzer ki üzerine sağanak yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir. Sağanak yağmur yağmasa bile bir çise (ile de ürün verir). Allah yaptıklarınızı görendir.”

Âyetteki وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ ve meselüllezîne yünfikûne tamlaması “infak edenlerin misali, durumu”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “kendilerinin mallarını”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; ابْتِغَآءَ ibtiğâe kellimesi “aramak, kazanmak için”; مَرْضَاتِ اللّٰهِ mardâtillâhi tamlaması “Allah rızasını”; وَتَثْب۪يتًا ve tesbîten kelimesi “ve pekiştirmek için”; مِنْ اَنْفُسِهِمْ min enfüsihim ifadesi “onların nefislerini, kendilerinin ruhlarını”; كَمَثَلِ جَنَّةٍ kemeseli cennetin tamlaması “bir bahçe gibidir”; بِرَبْوَةٍ bi ravbetin ifadesi “yüksekte”; اَصَابَهَا esâbehâ ifadesi “ona isabet etmiştir”; وَابِلٌ vâbilün ifadesi “yağmur”; فَاٰتَتْ fe âtet fiili “vermiştir, verir”; اُكُلَهَا ükülehâ tamlaması “onun ürününü”; ضِعْفَيْنِ dı‘feyni ifadesi “iki kat”; فَاِنْ لَمْ يُصِبْهَا fe in lem yusıbhâ ifadesi “eğer ona isabet etmezse bile”; وَابِلٌ vâbilün ifadesi “yağmur”;فَطَلّ fe tallün kelimesi “bir çisinti (yeter)”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; بِمَا تَعْمَلُونَ bimâ ta‘melûne ifadesi “yaptıklarınızı, yapmakta olduğunuz her şeyi”; بَص۪يرٌ basîrun kelimesi ise “gören(dir)” demektir.

Burada Allah rızası için yapılan infakın benzetildiği bahçe ve onun verdiği ürünle ilgili bir bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَمَثَلُ الَّذ۪ينَ يُنْفِقُونَ اَمْوَالَهُمُ ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ وَتَثْب۪يتًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ اَصَابَهَا وَابِلٌ فَاٰتَتْ اُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ “Allah’ın rızasını kazanmak ve nefislerini güçlendirmek için mallarını infak edenlerin (verenlerin) durumu, bir tepedeki bahçeye benzer ki üzerine sağanak yağmur yağmış da iki kat ürün vermiştir.” Yüce Allah iptal edilen sadakaların aksine, bu defa maksadına ulaşan infakla alakalı bilgi vermekte ve Allah rızasını kazanmak için yapılan fedakârlıkların durumunu gözler önüne sermektedir.

Yüce Allah kendi rızasını kazanmak ve canlarını tespit için yani ruhlarındaki imanı kökleştirip sapasağlam bir hale getirmek gayesiyle mallarını infak edenleri de bir bahçeye benzetmektedir. Âyetteki ابْتِغَآءَ مَرْضَاتِ اللّٰهِ ibtiğâe mardâtillâhi ifadesi “Allah’ın rızasını kazanmak için” manasına gelmektedir. تَثْب۪يتًا مِنْ اَنْفُسِهِمْ tesbîten min enfüsihim ifadesi ise önceki cümlenin manasını pekiştirmek ve onu açıklamak maksadıyla dile getirilmektedir ki “kendilerini, kişiliklerini güçlendirmek için”, “içlerinden gelerek”, “inançlarını sağlamlaştırmak için”, “kalben mutmain olarak”, “kendini gerçekleştirmek” gibi anlamlar içermekte, kişinin manevi dünyasına yatırım yapması manasını kapsamaktadır. Bu ifadeyi açıklama sadedinde gördüğümüz için tercümede “ve” değil de “yani” ifadesini kullanmayı tercih ettik.

Öncekiler yani sadakalarını iptal edenler, üzerinde az biraz toprak bulunan kaya parçasına benzetilmişken, berikiler bir bahçeye benzetilerek kazançlı olacaklarına dair bilgi verilmek istenmektedir. Burada geçen جَنَّة cenneh kelimesi “bahçe”, bir kez de Mü’minûn 23/50’de zikredilen رَبْوَة rabveh sözcüğü ise “tepe”, “yükseklik” manasına gelmektedir. Önceki âyette de geçen وَابِل vâbil sözcüğü “yağmur” manasını içerdiği için Yüce Allah böyle alımlı bir yükseklikteki bahçeye sağanak yağmur yağarsa söz konusu bahçenin iki kat veya kat kat ürün vereceğini bildirmektedir. Allah rızasına dayalı infaka konu şeyler verimli bir bahçeye benzetilmekte, onun veriliş gayesi olan “Allah rızası” ise kendisine isabet eden yağmurla ilişkilendirilmektedir. Her iki unsur birbirini ideal anlamda tamamlar ve desteklerse, artık ürünler iki kat elde edilebilecek, herhangi bir kayıp, zarar ve ziyandan söz edilmeyecektir. Bakara 2/261. âyette dile getirilmiş olan “bire yediyüz” kat oranda sevap burada aşağıya çekilmiş değil, aksine orada sözü edilen “katlamalı ödül”e dair örnek verilmiş olmaktadır.

2.فَاِنْ لَمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ “Sağanak yağmur yağmasa bile bir çise (ile de ürün verir).” Yüce Allah söz konusu bahçeye bol yağmur isabet etmemesi durumunda bile az bir çisenin de yeteceğini haber vermekte, böylesi az bir çisenin bile o bahçenin ürün vermesine kâfi geleceğini bildirmektedir. Kur’ân’da sadece burada geçen طَلّ tall kelimesi “çise” manasına gelmekte, tohuma ulaşabilen az miktardaki su manasını içermektedir. Ortam yüksekte olduğu için bulutların içerdiği nemli yapı bile bahçenin ıslanmasına yetecek, ürünün elde edilebilmesi her zaman mümkün olacaktır.

Âyette verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın rızası için, yani nihayetinde kişilerin kendi ruhi donanımlarını güçlendirmek için yapılan fedakârlıkların hiçbir zaman kayıp riski bulunmamaktadır. İnfak ve sadakada temel hareket noktası devamlı olarak “Allah’ın rızası” olarak belirlenmeli, başka amaçlar devreye sokulmamalıdır. Böyle bir durumda maksat, Yüce Allah’ın rızasını kazanmak olduğu için, Allah böyle çabaları karşılıksız bırakmayacak, sahiplerini çaresizliğe mahküm etmeyecektir. Her halü kârda bu kişiler kazanç elde edebilmenin huzuruyla daha çok infak ve daha akıllı sadakalar üretebileceklerdir.

3. وَاللّٰهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَص۪يرٌ “Allah, yaptıklarınızı görendir.” Yüce Allah infak ve sadaka konusunda insanların yapıp ettikleri, üretip kazanca dönüştürmek istedikleri her ne varsa hepsini hakkıyla görmekte olduğunu bildirmekte, yapılan fedakârlıkların zayi olmayacağı mesajını içererek, fedakâr müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. Yüce Allah âyetin sonundaki bu beyanıyla herkesin neyi, niçin, nasıl yaptığını bildiğini, hiçbir şeyin O’na gizli kalmayacağını beyan etmektedir.

Bu âyetin hayata bakan yönü itibariyle yapılan bir yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bu tür bir kişi başkaları için ‘cennet’tir. Cennetini yüreğinde taşıyan, elde ettiği her değerin hakkını verir ve onu kat kat üretir. Toprağı çok verimli bir bahçe gibi, aldığı yağmura ürün vererek şükreder. Bu yağmurun çok ya da az olması, onun verimliliğinden bir şey kaybettirmez. Çünkü o verimliliğini dışarıdan değil, daha çok kendi özünden almaktadır. Onun imkânı imanıdır. O, yapacağı bir iyilik için ‘imkânım yok’ demez. Bilir ki imanı tükenmeyenin imkânı tükenmez. Yine bilir ki, gönül tarlasına muhabbet tohumunu alın teri, yürek, zihin ve gözyaşıyla ekenler, hasat zamanı bu tarladan bire yedi yüz kaldırırlar. Bütün bunları yaparken, birilerinin görüp görmediği umurlarında bile değildir. Çünkü Allah’ın gördüğünden emindirler.”(19)

ııı. Kötü Bir Akıbet İhtimali

اَيَوَدُّ اَحَدُكُمْ اَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ لَهُ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَاَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَآءُ فَاَصَابَهَآ اِعْصَارٌ ف۪يهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ “Herhangi biriniz ister mi ki hurma ve üzümlere (ağaçlara) sahip, arasından sular akan ve kendisi için orada her çeşit meyveden bulunan bir bahçesi olsun (ama) bakıma muhtaç çocukları varken kendisine yaşlılık gelip çatsın; içinde ateş bulunan bir kasırga ona (bahçeye) isabet ederek yakıp kül etsin! Allah düşünesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki اَيَوَدُّ eyeveddü sorusu “ister mi”; اَحَدُكُمْ ehadüküm sorusu “sizden biri”; اَنْ تَكُونَ en tekûne ifadesi “olmasını”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; جَنَّةٌ cennetun kelimesi “(şöyle) bir bahçe(si)”; مِنْ نَخ۪يلٍ min nahîlin ifadesi “hurmadan”; وَاَعْنَابٍ ve a‘nâbin kelimesi “ve üzümden oluşan”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akmakta (olan), akar”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt tarafından, altlarından”; الْاَنْهَارُ el-enhâru ifadesi “ırmaklar”; لَهُ lehû ifadesi “onun için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, orada”; مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ min külli’s-semerâti tamlaması “her türden meyveler”; وَاَصَابَهُ ve esâbehû fiili “ve ona isabet etmiş (olsun); الْكِبَرُ el-kiberu ifadesi “yaşlılık”;وَلَهُ ve lehû ifadesi “onun için vardır, varken, var olduğu (düşünülsün)”; ذُرِّيَّةٌ zürriyetün kelimesi “nesil, çocuk”; ضُعَفَآءُ du‘afâu kelimesi “bakıma muhtaç”; فَاَصَابَهَآ fe esâbehâ ifadesi “ona, oraya isabet etmiş (olsun)”; اِعْصَارٌ ı‘sârun ifadesi “bir kasırga”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “içinde, onda vardır, kendisinde var olan”; نَارٌ nârun kelimesi “ateş”; فَاحْتَرَقَتْ fa‘hterakat fiili “ve onu yakıp kül etmiş olsun”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır, açıklar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ le‘alleküm tetefekkerûne ifadesi ise “iyice düşünesiniz diye” demektir.

Burada imkânların feda edilmemesiyle ilgili olarak bir başka bahçe üzerinden farklı bir benzetme gündeme getirilmektedir.

1. اَيَوَدُّ اَحَدُكُمْ اَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخ۪يلٍ وَاَعْنَابٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ لَهُ ف۪يهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَاَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَآءُ “Herhangi biriniz ister mi ki hurma ve üzümlere (ağaçlara) sahip, arasından sular akan ve kendisi için orada her çeşit meyveden bulunan bir bahçesi olsun (ama) bakıma muhtaç çocukları varken kendisine yaşlılık gelip çatsın.” Yüce Allah yine infakla ilgili olmak üzere bu defa konunun bir başka boyutuna değinmekte, tam istifade edilebilecek durumda iken elden çıkabilme ihtimalini dile getirmektedir.

Bu bağlamda herhangi bir insanın şunu düşünmesi istenmektedir: Herhangi bir kişinin her çeşit meyveden, özellikle hurma bahçeleri ile üzüm bağlarından oluşan bir bahçesi olsun; bahçenin alt tarafından bolca ırmaklar akıyor bulunsun; tam imkânlar yerli yerindeyken yaşı ilerlemiş olsun da eline bakan çoluk çocuğu da onunla birlikte yaşıyor olsun. Yani her şey arzu edildiği gibi şekillenmişken ve bu duruma bakarak da sahibinde bir huzur ve mutluluk hâkim iken bakıma muhtaç aile fertleri de varken yaşlılığa ulaşarak bu ortamın bozulmasını elbette hiç kimse istemez. Hiç kimse böyle bir nimet ortamının başına herhangi bir felaketin gelmesini elbette arzu etmez.

İşte Yüce Allah kişiler böyle bir durumda yaşıyor iken sahip oldukları bu türden bahçelerin başına herhangi bir felaket gelmesi durumunun düşünülmesini şu şekilde istemektedir:

2.فَاَصَابَهَآ اِعْصَارٌ ف۪يهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ “(Dahası) içinde ateş bulunan bir kasırga ona (bahçeye) isabet ederek yakıp kül etsin!” Yüce Allah şartları tam uygun olan böyle bir bahçeye yakıp kavurucu bir kasırganın, bir fırtına ve boranın o bahçeyi yakıp kül etmesi durumunu dile getirerek, böyle bir felaketi hiç kimsenin hiçbir şekilde arzu etmeyeceğini söylemek istemektedir. Elbette böyle bir durumu hiç kimse arzu etmez. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اِعْصَار ı‘sâr kelimesi “samyeli”, “(yıldırım içeren) kasırga”, “kızgın bir boran” manalarını içermekte, isabet ettiği bahçeyi kasıp kavurduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah böyle bir felaketi hiç kimsenin istemeyeceğini beyan ederek, aslında iman ve iyiliklerin karşılığını ve sevabını böyle bahçelere, bunların özellikle Allah rızasına bağlanmasına benzetmekte, imansızlık, riyakârlık, başa kakma, eziyet, Allah’a ve âhirete imansızlık gibi kötü durumların da mahşerde ateş azabına dönüşeceğini haber vermek istemektedir. Dünya hayatında bahçeyi yakıp kül eden fırtına ve kasırgaya karşılık, imansızlık ve gösterişin de sahibini mahşerde ateşe atacağına dikkat çekmek istenmektedir. İnsanlar yapıp ettikleri fedakârlıkların yok olup gitmesini nasıl istemezlerse, din adına ortaya konulan fedakârlıkların da gösteriş, başa kakma, eziyet, inkâr vs. ile heba edilmemesine bu şekilde değinilmektedir.

3. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ “Allah, düşünesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah Bakara 2/219’da da geçen bu ifadede âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket edebilsinler. Âyetlerin açıklanma sebebi, insanların tefekkür etmeleri ve hakikatin nelerden oluştuğunu bilip anlamalarıdır. Bu ifadeye benzer başka ifadeler(20) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi yorumunu yapmakta olduğumuz ayette de olduğu gibi “tefekkür etmeleri”,(21) ayrıca “insanlarının akıllarını kullanmaları”,(22) “takvâ sahibi olmaları”,(23) “gerçeği hatırlamaları”,(24) “hidayete ermeleri”(25) ve “şükretmeleri”(26) şeklinde zikredilmektedir.

Âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir. İnsanlar eğer Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını tefekkür ederlerse, yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa, bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu anlayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı vermez. Tefekkür denen düşünce sistemi, tedebbür’un ve tezekkür’un sonucunda elde edilen ve sahibine daima doğru bir bilinç kazandırabilen bir akıl eylemidir; âyetlerin açıklanmasının sebebi de işte bu şekilde sahiplerine faydalı sonuçlar çıkarmaktır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., VII, 45. 2 - “Başa kakmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/262, 264; Şu‘arâ’ 26/22; Fussılet 41/8; Müddessir 74/6; Kalem 68/3; İnşikâk 84/25; Tîn 95/6. 3 - “İhsan etmek” anlamında kullanımlar için bk. Âl-i İmrân 3/164; Nisâ’ 4/94; En‘âm 6/53; Yûsuf 12/90; İbrâhîm 14/11; Tâhâ 20/37; Kasas 28/5, 82; Sâffât 37/117; Tûr 52/27. 4 - Sâd 38/39; Muhammed 47/4. 5 - “Helva” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/57, 264; A‘râf 7/160; Tâhâ 20/80. 6 - Tûr 52/30.
  • Bakara 2/262 Bakara 2/264 Şu‘arâ 26/22 Fussilet 41/8 Müddessir 74/6 Kalem 68/3 İnşikâk 84/25 Tîn 95/6 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/94 En‘âm 6/53 Yûsuf 12/90 İbrâhîm 14/11 Tâhâ 20/37 Kasas 28/5 Kasas 28/82 Sâffât 37/117 Tûr 52/27 Sâd 38/39 Muhammed 47/4 Bakara 2/57 Bakara 2/264 A‘râf 7/160 Tâhâ 20/80 Tûr 52/30
• 7 - Hucürât 49/17. 8 - Bu kelime hakkında detaylı bilgi için bk. Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 579-581. 9 - Bakara 2/196, 222, 262, 263, 264; Âl-i İmrân 3/111, 186; Nisâ’ 4/102.
  • Hucurât 49/17 Bakara 2/196 Bakara 2/222 Bakara 2/262 Bakara 2/263 Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/111 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/102
• 10 - Bakara 2/62, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/199; Hadîd 57/19.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/199 Hadîd 57/19
• 11 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13. 12 - Semerkandî, age., I, 59; Taberî, age., I, 494.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 13 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 14 - Râzî, age., VII, 49.
• 15 - Muhammed 47/1.
  • Muhammed 47/1
• 16 - Ahmed b. Hanbel, IV, 403.
• 17 - Bakara 2/264; Âl-i İmrân 3/59; Ra‘d 13/5; Nahl 16/59; Kehf 18/37; Hacc 22/5; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Rûm 30/20; Fâtır 35/11; Sâffât 37/16, 53; Mü’min 40/67; Kâf 50/3; Vâkı‘a 56/47; Nebe’ 78/40. 18 - Semerkandî, age., I, 176; Zemahşerî, age., I, 308.
  • Bakara 2/264 Âl-i İmrân 3/59 Ra‘d 13/5 Nahl 16/59 Kehf 18/37 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Rûm 30/20 Fâtır 35/11 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Mü'min 40/67 Kâf 50/3 Vâkı‘a 56/47 Nebe' 78/40
• 19 - İslâmoğlu, age., s. 89’da 490. not.
• 20 - Nûr 24/18, 58, 59. 21 - Bakara 2/219, 266. 22 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 23 - Bakara 2/187. 24 - Bakara 2/221. 25 - Âl-i İmrân 3/103. 26 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89