Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 124-134. âyetlerinde Hz. İbrâhim’in kıssasına değinmekte, oğlu ile çabalarını, dualarını, teslimiyetlerini, vasiyetini ve nihayetinde Hz. Yakub’un oğullarına yönelik sözlerini dile getirmektedir.

a) Hz. İbrâhim’in Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 124-126. âyetlerinde Hz. İbrahim’i birtakım kelimelerle sınadığını, onları tam olarak yerine getirince “Ben seni insanlara önder yapacağım” dediğini, onun da “Soyumdan da (önderler yap, yâ Rabbi!)” deyince “Ahdim zalimlere ermez (onlar için söz vermem)” buyurduğunu beyan etmektedir.

Ardından, Kâbe’yi insanlara toplanma yeri ve güven mekânı kıldığını, muhatapların da onun makamından bir namaz yeri edinmelerini kendilerine emrettiğini bildirmekte, nihayetinde Hz. İbrahim ve İsmail’e “Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evim’i temiz tutun” diye emrettiğini ifade etmektedir.

Daha sonra, Hz. İbrahim’in “Rabbim! Burayı emin (güvenli) bir şehir yap, halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle besle” diye dua ettiği, Yüce Allah’ın da ona cevaben şöyle buyurduğu ifade edilmektedir: “Kim inkâr ederse onu az bir süre faydalandırır, sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varılacak yerdir orası!”

ı. Hz. İbrâhim’in Peygamber Kılınışı

وَاِذِ ابْتَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قَالَ اِنّ۪ي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِمَامًا قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّت۪ي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِم۪ينَ “Hani Rabbi, İbrahim’i birtakım sözlerle sınamıştı; o da onları tam olarak yerine getirmişti. (Allah): ‘Ben seni insanlara önder yapacağım.’ demişti. (İbrahim) ‘Soyumdan da (önderler yap, ya Rabbi)!’ deyince, (Allah) ‘Sözüm zalimlere ermez (onlar için söz vermem).’ demişti.”

Âyettekiوَاِذِ ابْتَلٰى ve izibtelâ fiili “hani imtihan etmişti”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîme kelimesi “İbrâhim’i”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; بِكَلِمَاتٍ bikelimâtin sözcüğü “(bazı) kelimelerle”;فَاَتَمَّهُنَّ fe etemmehunne fiili “o da onları tamamlamıştı”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; جَاعِلُكَ câ‘ılüke ifadesi “seni kılacağım, görevlendireceğim”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanlar için”;اِمَامًا imâmen kelimesi “imam olarak, peygamber olarak”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”;وَمِنْ ذُرِّيَّت۪ي ve min zürriyyetî ifadesi “neslimden de (kıl)”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”; لَا يَنَالُ lâ yenâlü fiili “erişmez”; عَهْدِي ‘ahdî tamlaması “benim ahdim, benim sözüm”; الظَّالِم۪ين ez-zâlimîne sözcüğü ise “zalimlere, haksızlık edenlere” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. İbrâhim’i çeşitli şekillerde denediği ve sonrasındaki gelişmeler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذِ ابْتَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاَتَمَّهُنَّ قَالَ اِنّ۪ي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِمَامًا “Hani Rabbi, İbrahim’i birtakım sözlerle sınamıştı; o da onları tam olarak yerine getirmişti. (Allah): ‘Ben seni insanlara önder yapacağım.’ demişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’yla ilgili olarak Bakara 2/40. âyetten itibaren ele aldığı konuyu bitirdikten sonra bu defa muhataplarına Hz. İbrahim’le ilgili bazı hatırlatmalarda bulunmaktadır.

a)وَاِذِ ابْتَلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ رَبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَاَتَمَّهُنَّ “Hani Rabbi, İbrahim’i birtakım sözlerle sınamıştı; o da onları tam olarak yerine getirmişti.” Hz. İbrâhîm kıssası hakkında İbrâhim 14/35’te genel bilgileri aktaracağız. Burada sadece bu sûrede geçen beyanları ele almakla yetineceğiz.

ı. İsrailoğulları’yla ilgili âyetlerin peşinden sözün Hz. İbrâhim’e getirilmesinin nedeni olarak Râzî şu değerlendirmelerde bulunmuştur:

“Yüce Allah, İsrailoğulları’na çeşitli nimetlerini ve onların dinleriyle fiilleri hususundaki suçlarını sonuna kadar sayıp bu bölümü bitirince bir başka izaha başlamıştır. Bu da Hz. İbra­him’in kıssasının ve çeşitli hallerinin anlatılmasıdır. Bunun hikmeti şudur: Hz. İbrahim, faziletini bütün milletlerin ve grupların kabul ettiği bir kimse­dir. Meselâ müşrikler, onun faziletli olduğunu kabul edip, onun soyundan gel­me, Harem’inde yerleşmiş olma ve onun yaptığı Kâbe’ye hizmet etme ile şeref duyarlardı. Yahudi ve Hristiyanlar gibi kitap ehli olanlar da onun faziletini kabul edip, onun soyundan olduklarını söyleyerek övünürlerdi. İşte bu ne­denle Yüce Allah, Hz. İbrahim’in, müşriklerin, Yahudi ve Hristiyanların Hz. Muhammed’in sözünü kabul etmelerinden, dinini onaylamasından ve şeriatına uymalarını gerektiren birtakım işlerinden bahsetmiştir.”(1)

“Sözün Hz. İbrahim’e getirilmesi, Yahudileşen İsrâiloğullarına ata olarak Yakub’da kalmayıp iki kuşak daha geriye giderek İbrahim’e kadar uzanmalarını öğütlemek içindir. Eğer oraya varırlarsa kutsal ırkçılık yaparak yeni peygamberi reddetme gerekçeleri yok olacak, Hz. İbrahim’de birleşen iki soyun da birbirine üstünlük iddiasının temeli kalmayacaktı.”(2)

ıı. Yüce Allah, Hz. İbrâhim’i çeşitli kelimelerle ibtilâ ettiğini yani “imtihan ettiğini” ifade etmekte, onun da bunları başarıyla tamamladığını belirtmektedir. Burada geçen ابْتَلٰى ibtelâ fiili esasında “imtihan etmek, denemek, sınamak” manasına gelmektedir. Bu kelime Târık 86/9’da da zikredilmekte, orada mahşerde her türlü sırrın ortaya döküleceğinden söz edilmekte, imtihanın aslında bir anlamda “ortaya çıkarmak, gizlide bırakmamak” yönüne dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, elbette her şeyi ezeli ve ebedi olarak bildiğine göre, O’nun imtihanı, bir şeylerin ortaya çıkartılması manasındadır; başka bir gizliliğe vakıf olmak veya bir şeyi sonradan öğrenmek gibi bir şey kesinlikle Yüce Allah’a nispet edilemez. Tevbe 9/16, ‘Ankebût 29/2 ve Muhammed 47/31 gibi âyetlerde de insanoğlunun yaratılış amacının imtihan edilmek olduğunun belirtildiği pek çok âyette(3) de verilmek istenen mesaj budur. İmtihanın amacı kulların bilgilenmesi, içlerindekinin açığa çıkartılmasıdır; konunun Yüce Allah’ın bilgilenmesi noktasında herhangi bir yönü söz konusu değildir.

ııı. Tevrat’a göre İbrâhim’in adı önce “ulu ata” mânasında Abram iken daha sonra “milletlerin babası” anlamında Abraham’a dönüşmüştür.(4) Kur’ân’da ismi 69 kez zikredilen ve kıssası en çok anlatılan peygamberlerden birisi olan Hz. İbrâhim’in isminin İbranice olduğu ve Arapçalaşarak “merhametli baba” manasında أب راحمebun râhımun ifadesini karşıladığı da beyan edilmektedir.(5) Bu kelimenin ebrâhâm veya ebrehem şeklinde de okunduğu ifade edilmektedir.(6)

ıv. Burada sözü edilen كَلِمَات kelimât sözcüğünden kast edilenin ne olduğu da müfessirlerimiz tarafından tartışılmış, çeşitli kanaatler ileri sürülmüştür.(7) Bu çerçevede Bakara 2/126-129’da zikredilen duaların kastedildiği ifade edilmektedir.(8) Esasında âyette bu konuda herhangi bir detay verilmediği için Hz. İbrâhim’in Yüce Allah’tan aldığı bütün buyrukların kastedildiğini söylemek işin en doğrusudur.

Râzî bu konuda şu beyanlarda bulunmuştur: “Müfessirlerden, Yüce Allah’ın kendisiyle Hz. İbrahim’i imtihan ettiği kelime­leri, neticeleri beden temizliğine varan birtakım emirlerle tefsir edenler vardır. Bu da müşriklerin İslam yolunu tercih etmelerini gerektiren hususlardan sa­yılır. Çünkü onlar da Hz. İbrahim’in faziletini kabulleniyorlardı.

Bazı müfessirler de ayette geçen كَلِمَات kelimât “kelimeler”i “Yüce Allah’ın dini hususunda Hz. İbrahim’i denediği şeylere karşı, Hz. İbrahim’in sabrı” diye açıklamışlardır. Bu şeyler de onun, yıldızlara, Ay’a ve Güne­ş’e bakması, putlara tapanlarla münazara etmesi, sonra da oğlunu kesme girişimi ve kendisinin ateşe atılmasına rağmen Yüce Allah’ın hükümlerine boyun eğmesidir. Bütün bunlar, Hz. İbrahim’in faziletini kabullenen Yahudi, Hıristiyan ve müşriklerin bu konuda Hz. İbrahim’e benzemelerini, hasedi, taassubu, Hz. Muhammed’e uymayı hoş görmemeyi bırakma hususunda Hz. İbrâhim’in yoluna girmelerini gerektirir. İşte bütün bu sebeplerden ötürü, Yüce Allah, Hz. İbrahim’in kıssasını burada zikretmiştir. Bil ki Yüce Allah kıssasında Hz. İbrahim’den bazısı onu mükellef tuttuğu güç iş­ler, bazısı da ona has kıldığı büyük lütuflar olan birçok hususu nakletmiştı.”(9)

v. Âyette geçen فَاَتَمَّهُنَّ fe etemmehunne “onları hemen tamamlamıştı” ifadesi Hz. İbrahim’in imtihan edildiği her konuda istenileni yerine getirdiği manasını içermektedir. Fiilin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye “hemen” manasında Hz. İbrahim’in kendisine verilen görevi zaman geçirmeden başarıyla uyguladığını göstermektedir.

b) قَالَ اِنّ۪ي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ اِمَامًا “(Allah) ‘Ben seni insanlara önder yapacağım/kılacağım’ demişti.” Yüce Allah imtihana tabi tuttuğu ve imtihanı başarıyla geçtiğini beyan ettiği Hz. İbrâhim’i peygamber yapacağını kendisine ifade etmektedir. اِمَامًا imâmen kelimesi “kendisine uyulan, tâbi olunan kişi”(10) manasında peygamberlik anlamına gelmektedir.

ı. Âyette “peygamber” manasında kullanılan اِمَام imâm kavramı hakkında bazı değerlendirmeler yapmak istiyoruz.

- İmâm kelimesi, e-m-m kökünden gelmektedir. Dolayısıyla imâm demek ümm demektir. Bu çerçevede “imam”, çevresindekilere anne şefkatiyle davranan kişidir.

- İmâm kelimesi, ümmî kelimesiyle aynı köktendir. Bu durumda “imam”, anasından doğduğu gibi saf, tertemiz, şirke, küfre ve nifaka bulaşmamış kişi olmalıdır.

- İmâm kelimesi, ümmet kelimesiyle de aynı köktendir. Bu durumda “imam”, ümmet bilinciyle çevresindekileri bilinçlendirmeye çalışan yiğittir.

- İmâm kelimesi, emâm kelimesiyle de aynı köktendir. Buna göre “imam”, toplumun önünde olan adamdır. Onlara her konuda örneklik yapacak bir donanıma sahip olmalıdır.

- İmâm, topluma önderlik yapan, yol gösteren ve doğru rehberlik yapan önder, bilge ve donanımlı kişidir.(11)

- İmâm, Yüce Allah’a karşı sorumluluklarını bilen, duyarlı davranan ve bu noktada takvâda en önde ve önder olan insandır.(12)

- İmâm, tıpkı Hz. İbrâhim örnekliğinde(13) ve diğer peygamberlerde olduğu gibi,(14) peygamber misyonunu kuşanan, kendini görevine adayan duyarlı insandır.

- Hâsıl-ı kelâm, “imâm” kendini Rabbine adayan, hayatını O’nun yoluna vakfeden “adam gibi adam”dır.

ıı. Risâletin yöresel değil, evrensel olduğunun delili olan bu âyetin mesajı başka âyetlerle de desteklenmektedir. Bütün peygamberlerin aynı misyonla ve sorumlulukla görevlendirildiğini, çünkü aynı kaynaktan beslendiklerini belirtmeliyiz. İbrâhim 14/1’de Hz. Peygamber için “insanları karanlıklardan aydınlığa çıkarması” denmişken, İbrâhim 14/5’te Hz. Musa “kavmini karanlıklardan aydınlığa çıkarması” denmesi, Hz. Musa’nın peygamberliğinin yöresel, Hz. Peygamberinkinin evrensel olduğu sonucunu ifade etmez.

Bütün peygamberlerin mesajı evrenseldir. Nitekim Âl-i İmrân 3/3-4’te belirtildiği gibi Tevrat ve İncîl’in mesajı da evrenseldir; çünkü onların da tıpkı Kur’ân gibi bütün insanlar için hidayet kaynağı olarak gönderilmiş oldukları ifade edilmektedir. Dahası En‘âm 6/91’de Hz. Musa’ya indirilen el-Kitâb’ın bütün insanlar için bir ışık ve hidayet kaynağı olduğu beyan edilmektedir. Neml 27/28-31’de zikredildiği üzere Hz. Süleymân’ın Sebâ melikesi Belkıs’a gönderdiği mektup da risâlet öğretilerinin evrenselliğinin bir delilidir.

Bu arada Meryem 19/21’de belirtildiği üzere Hz. İsâ’nın bütün insanlar için bir âyet, delil, mucize kılınışı da risâletin evrenselliğinin bir delilidir. Dahası yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/124’te geçtiği üzere Hz. İbrâhim’in bütün insanlara imâm yani “peygamber” kılınması da risâletin evrenselliğinin bir başka delili durumundadır.

2. قَالَ وَمِنْ ذُرِّيَّت۪ي قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِم۪ينَ “(İbrahim) ‘Soyumdan da (önderler yap, ya Rabbi)!’ deyince, (Allah) ‘Sözüm zalimlere ermez (onlar için söz vermem).’ demişti.” Yüce Allah, kendisini peygamber yapacağını beyan ettiği Hz. İbrâhim’in zürriyetinden de peygamberler görevlendirilmesini istediğini haber vermekte, ancak zalim olanlara böyle bir sözünün olamayacağını bildirmektedir.

Hz. İbrahim’in duasının reddedilmediği, aksine kabul edildiği, çünkü iki oğlunun, torunlarının pek çoğunun peygamber olarak görevlendirildiği, bu arada Hz. İshak soyundan gelen Hz. Yakub, Hz. Yûsuf, Hz. Musa, Hz. Harun, Hz. Dâvûd, Hz. Süleyman, Hz. Eyyûb, Hz. Yûnus, Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahya ve Hz. İsâ (aleyhimusselâm) gibi pek çok peygambere ilave olarak Hz. İsmail soyundan da Hz. Peygamber’in görevlendirilmesi bu duanın kabul edildiğinin bir delili durumundadır. Âyetin sonunda yer alan لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِم۪ين “Sözüm zalimlere ulaşmaz” ifadesi ise risâletin sadece bir peygamberin soyundan gelme ile elde edilemeyeceğini, bunda ilahi tercihin ve elbette bir liyakatin gerekli olduğunu ortaya koymaktadır.

ıı. Mabedi Temizleme Görevi

وَاِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَاَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ اِبْرٰه۪يمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَآ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ اَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْعَاكِف۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “Hani o Ev’i (Kâbe’yi) insanlara toplanma yeri ve güven (mekânı) kılmıştık. Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin! İbrahim’e ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evimi temiz tutun!’ diye emretmiştik.”

Âyettekiوَاِذْ جَعَلْنَا ve iz ce‘alnâ fiili “ve hani yapmıştık, kılmıştık”; الْبَيْت el-beyte kelimesi “evi, Kâbe’yi”; مَثَابَة mesâbeten kelimesi “sevap kazanma yeri”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; وَاَمْنًا ve emnen sözcüğü “ve güven yeri”; وَاتَّخِذُوا vettehızû emri “ve edinin”; مِنْ مَقَامِ اِبْرٰه۪يمَ min makâmi ibrâhîme tamlaması “İbrâhim’in makamından”; مُصَلًّى musallen kelimesi “dua etme yeri”;وَعَهِدْنَا ve ‘ahidnâ fiili “ve vaadetmiştik, emretmiştik, söz almıştık”; اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ ilâ ibrâhîm ifadesi “İbrâhim’e, İbrâhim’den”;وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâ‘île kelimesi “ve İsmail’e, İsmail’den”; اَنْ طَهِّرَاen tahhirâ emri “temizleyin (diye)”; بَيْتِيَ beytiye tamlaması “benim evimi”; لِلطَّآئِف۪ين li’t-tâifîne ifadesi “tavaf edenler için”; وَالْعَاكِف۪ينَ ve’l-‘âkifîne sözcüğü “ve ibadet edenler, tefekkür edenler (için)”; وَالرُّكَّعِ ve’r-rukka‘ı kelimesi “rukü edenler (için)”; السُّجُود es-sücûdi sözcüğü ise “secde edenler (için)” demektir.

Burada Kâbe’nin iki sıfatı, Hz. İbrâhim’in makamının dua makamı kılınışı ve Kâbe’nin temiz tutulmasıyla ilgili olarak iki peygambere verilen görev gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَاَمْنًا “Hani Evi (Kâbe’yi) insanlara toplanma yeri ve güven (mekânı) kılmıştık.” Yüce Allah الْبَيْت el-beyt dediği Evi’ni yani Kâbe’yi bir toplanma yeri ve güvenli bir ibadet mekanı kıldığını beyan etmektedir.

a) Âyette geçen الْبَيْت el-beyt sözcüğü başındaki eliflâm takısı gereği “Kâbe” olarak kabul edilmelidir; çünkü bu anlamdaki kullanımlar çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(15) Burası ibadet evi olarak kabul edilen ve Âl-i İmrân 3/96’da belirtildiği gibi insanlar için ilk kurulan Bekke Vâdisi’ndeki Kâbe’dir. Bu manayı içermek üzere Hacc 22/29 ve 33’te geçen el-beytü’l-‘atîk tamlaması “Eski Ev”, “eski Mabet”,(16) “saygın ev” gibi anlamlar içermekte ve Kâbe için kullanılmaktadır. Bu arada الْبَيْت el-beyt yani mescid için Kur’ân’da asıl kullanılan tamlama el-mescidü’l-harâm’dır ve bu ifade Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçmektedir.(17) Bu manada el-beytü’l-harâm tamlaması da kullanılmaktadır.(18)

Âyette zikredilen الْبَيْت el-beyt kelimesinden maksat elbette Kâbe’dir; ancak Yüce Allah’a ibadet edilen mekânlar manasında mabetlerin hepsinin bu bağlamda dolaylı da olsa kastedildiğini söylemekte herhangi bir yanlış olmasa gerektir.

b) Kâbe’nin nasıl bir mekân olduğuyla ilgili olarak Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan مَثَابَة mesâbeten kelimesi esasında “toplanma ve sevap kazanma yeri” manasına gelmektedir.(19) Bu kelimenin anlamıyla ilgili gayet kapsamlı açıklamalar olması itibariyle bazı müelliflerin konuya yaklaşımını aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Ayette geçen مَثَابَة mesâbeten kelimesinin aslı ‘dönmek’ manasına gelen ثاب sâbe kökünden gelmektedir. Su, kesildikten sonra akıp (tekrar) nehre vardığında bu kelime kullanılır. Yine, ‘aklı başına geldi’ manasındaki ifadeler de bu kelimelerle dile getirilmektedir. İnsanlar birisinin yanından ayrılıp sonra topluca ona geri döndükleri zaman bu kökten kelimeler kullanılır.”

“Sevâb kelimesi de bu kökten alınmıştır. Sevâb, sanki kişinin mal ve benzeri şeyle­ri infak edip çıkardığında kendisine geri dönmesi manasınadır. Kuyunun di­binde suyun birikmesi anlamı için de bu kökten kelimeler kullanılmaktadır. مَثَابَة mesâbeten kelimesinin sonundaki ة te harfinin mübalağa için dahil olduğu söylen­miştir.(20)

Hasan el-Basrî şöyle demiştir: Bu kelimenin manası, ‘insanlar her yıl oraya dönerler’ şeklindedir. İbn Abbâs ve Mücâhid’den ise, bunun ‘(ora­dan) ayrılan herkes, tekrar oraya dönmeyi ister’ manasında olduğu rivayet edilmiştir. Nitekim Yüce Allah Hz. İbrâhim’in duası olarak İbrâhim 14/37’de ‘Artık sen insanlardan bir kısmının gönüllerini onlara meylettir’ bu­yurmuştur.

مَثَابَة mesâbeten kelimesinin şu manaya geldiği de söylenmiştir: “İn­sanlar oraya haccederler; bundan dolayı sevap kazanırlar.” Yüce Allah bunda dünyevî ve uhrevî faydalar bulunduğu için orasını bu şekilde tarif etmiştir. Dünyevî menfaatler, doğu ve batıdaki insanların orada bir ara­ya gelmeleri, böylece büyük menfaatlerin ve dünyevî kazançların elde edildi­ği ticaretlerin yapılmasıdır. Bu sebeple hac yolculuğundan dolayı yollar ve beldeler mamur hale gelir ve çeşitli dünyevî durumlar müşahede edilir. Dinî menfaatlere gelince, bu şu sebepten olur: Arzulu olarak Allah’ın emirlerine uymak ve O’na yaklaşmak, kulluğunu ortaya koymak, umre ve tavafa devam etmek, Mescid-i Haram’da namaz kılmak ve orada itikâfa gir­mek için Beytullah’a niyetlenen kimse, bu niyetiyle Yüce Allah katında büyük sevap elde etmiş olur.”(21)

Konuyla ilgili olarak yapılan şu değerlendirmeler de kelimenin anlam alanında bulunmaktadır:

“Âyette geçen مَثَابَة mesâbeh kelimesi sözlükte ‘dönmek, geri gelmek, bayılanın kendine gelmesi, rüşte ermek, karşılığını vermek, ödemek, karşılığını yapmak, ödülü araştırmak’ manalarına gelir. Aynı kökten gelen sevb kelimesi ise sözlükte ‘elbise, kıyafet, örtü, malzeme, kisve, dış görünüş, bir kılığa sokmak, maske’ manalarına gelir. Mesâbe ise ‘bir kimsenin döndüğü yer, toplantı yeri, sığınmak, barınacak yer’ manalarına gelmektedir.”

“Beytullah’ın insanlığın ilk ibadethanesi olması, hac ibadetinde merkezî bir önem taşımasına ve bu işleviyle insanlık kültürünün odak noktasında bulunmasına neden olmuştur. Bu durum ona, merkezî bir önem kazandırmaktadır. Mesâbe kelimesinin kökü olan sâbe ‘bayılanın kendine gelmesi’ anlamına geldiğine göre, mesâbe de ‘kişinin veya insanların kendilerine geldikleri, iç muhasebesi yaptıkları, anlayış, bilinç ve ahlâkî bakımdan kendilerine çekidüzen verdikleri yer’ olmaktadır. İnsanlığın din ve kültür merkezinde insanlar kendilerini bulmakta ve kendilerine dönmektedirler.”

“Sâbe kelimesi, ‘aklını başına devşirmek’ anlamına da gelmektedir. Kâbe’deki alametler ve haccın faydaları insanları olgunlaştırmakta ve aklın yolunu izlemenin önemini öğretmektedir. Onun içindir ki hacla ilgili olan Bakara 2/197. âyet akılla bitmektedir.”

“Diğer taraftan mesâbe, ‘Allah’tan mükâfat kazandıracak amellerin üretildiği yer’dir. Bu anlamıyla da sevabın, yani güzelin, doğru ve iyinin öğretildiği ve üretildiği yerdir. Demek ki Yüce Allah, Beytullah’ı doğrunun, güzel ve iyinin üretilip pratiğe dönüştürüldüğü bir üniversite kılmıştır. Bu değerlerin, tüm insanlığı içine alacak nitelikte olması nedeniyle de bu üniversite tüm insanlığa aittir.”

“Mesâbe kavramının kökü olan sâbe fiilinden türeyen sevb kelimesinin ‘elbise’ için kullanılması da yukarıdaki manaya zenginlik katmaktadır. Elbise insanın avret yerlerini örter, insanı sıcak ve soğuktan korur. Yukardaki değerler de elbisenin insanın bedeni için yaptığı görevi, maneviyatı için yapmaktadır. Güzel, iyi, doğru bilgi ve ameller insanın maneviyatındaki ayıpları örter, soğuktan korur. Beytullah dediğimiz bu üniversite, insanın manevî ayıplarını örtecek olan takvâ elbisesini meydana getiren iyiyi, güzeli ve doğruyu öğretir; onların hayata geçirilmesine yardım eder. Bunun delili, hacda cinsî münasebetin, fısk ve kavganın yasaklanması; buna karşılık Bakara 2/197’de belirtildiği gibi takvâ ile gıdalanmanın istenmesidir. Demek ki Beytullah üniversitesi, cinsel ve sosyal ahlâkı yaralayan kötü davranışların ortadan kaldırılmasını ve bunun yerine iyinin, güzel ve doğrunun oluşturduğu takvânın geliştirilmesini öngörmektedir. Bu değerler, insanlığın manevî elbisesini teşkil etmektedir.”

“Mesâbe, ‘buluşma ve sığınma yeri’ manasına da gelmektedir ki buradan şu sonuç çıkar: Beytullah, dargınlık ve kavgaların bir yana bırakılıp, insanların kucaklaşacakları, gönüllerini birbirine açacakları, sevgi ve kardeşlik değerleri üretip hayata geçirecekleri yerdir. Beytullah üniversitesi, ayrılık değil, birleşme yeridir. Kardeşlik duygusunun öne çıkartıldığı, sevginin yaygınlaştırılıp ruhlara işlendiği bir toplantı yeridir. Diğer taraftan Beytullah üniversitesi, insanlığın problemleri üzerine kafa yormak ve çözüm aramak üzere toplanılan bir kongre yeridir.”

“Beytullah’ın diğer bir ismi de Mescid-i Harâm’dır. Kutsal Mescit manasına gelen bu mekân, bir sığınaktır. Harâm kavramı, ‘kutsal’ manasına geldiği gibi, ‘adam öldürmenin, cana kıyma ve savaşın haram olduğu bir mekân’ anlamını da ifade etmektedir. İnsana, hayvana ve yeşile kıymanın yasak olduğu bu yerde, hayat hakkının önemi öğretilmekte ve yaşatılmaktadır. Bu Beytullah üniversitesi hayat hakkının kutsallığını sadece insanla sınırlı tutmayıp, hayvan ve bitkiyi de içine alacak kadar genişletmektedir. Onun içindir ki bu mekân, mesâbe sözcüğü ‘sığınak’ vasfını almaktadır.”(22)

Yorumunu yapmakta olduğumuz مَثَابَة mesâbeh kelimesiyle ilgili olarak bir başka değerlendirme ise şöyledir:

“Mesâbeten: Bir şeyin aslına ya da ideal hâline dönmesi anlamına gelen sevb kökünden türetilmiştir. Aynı kökten gelen sevâb da insanın bilinçli olarak yaptıklarının karşılığını almak için dönmesidir. Mesâbeten, aslında çölde açılmış kuyuların etrafında insanların su içmek için oturdukları yere verilen isimdir. Kâbe bu anlamda insanların mânevî susuzluklarını giderdikleri daimî bir merkezdir.”(23)

Yaptığımız bu üç alıntıdan da anlaşılabileceği gibi, Kâbe’nin ve onun şahsında sadece ve sadece Yüce Allah’a ibadet edilen mekânların en önemli niteliği insanın bedeninin ve ruhunun, düşünce ve eylemlerinin, faaliyet ve fedakârlıklarının Allah rızasına bağlanmasıdır. Durum böyle olunca, mesâbe kelimesinin hem fiziksel hem de manevî anlamda bir toplanma, kendine gelme, sevap elde etme ve manevi susuzluğu giderme manası vermektedir. İşte bu önemli özelliğin beraberinde onunla bağlantılı olacak şekilde zikredilen bir diğer husus ise orasının bir güven alanı ve mekânı oluşudur.

c) Âyette Mescid-i Harâm’ın etkinliği ve özelliği ile ilgili olarak kullanılan diğer bir kelime ise “güven” manasına gelen اَمْن emn sözcüğüdür.(24) Bu kelime Kur’ân’da emn, âmin kalıplarında çeşitli âyetlerde(25) de geçmekte, her geçtiği yerde “güven” manası içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette olduğu gibi, bazı âyetlerde geçen âmin kelimesi Mescid-i Harâm’ın bir güven mekânı olmasıyla ilgili olarak kullanılmaktadır.(26) Ayrıca Kureyş 106/4’te geçen âmene fiili de Yüce Allah’ın Kâbe’yi korkulardan emin kıldığı bir mekân olarak tanıtması manasında kullanılmaktadır. Haşr 59/23’te geçen el-mü’min sıfatı ise Yüce Allah’ın “güven veren” olduğu manasını içermektedir.

Başta Kâbe olmak üzere, Yüce Allah’a ibadet edilen bütün mekânlar birer güvenlik alanı olmak zorundadır. Güvende olmayan birisinin rahat ve huzurlu bir şekilde ibadet etmesi kesinlikle mümkün değildir. Bu âyette ifade edilen “güven” manasına rağmen Kâbe’de veya başka mabetlerde kan dökülmesi, insanların kendilerini güvende hissetmemesi veya benzer durumların yaşanması, âyette verilmek istenen mesaja aykırı değildir. Çünkü Yüce Allah mabetlerin toplanılıp sevap kazanılma yeri ve güven içinde bulunma mekânları olduğunu beyan etmekte, insanların o mekânları bu şekilde bir özelliğe dönüştürmeleri gerektiğini kendilerine ifade etmektedir. Mabetler güvenli değilse bunun sorumlusu oraları güven mekânı yapamayan müminlerdir veya oralara saldıran saldırgan insanlardır ki Yüce Allah Bakara 2/114’te bu gibilere “en zalimler” sıfatını uygun görmektedir.

Konuyla ilgili yapılan şu değerlendirme çok önemlidir:

“Yüce Allah Beytullah’ı bir güven yeri kılmıştır. Orada güven üretilmekte, oraya girenler kendilerini güvende hissetmektedirler. Kâbe’nin önce mesâbe, sonra emn olmasının sebebi şudur: İyinin, güzel ve doğrunun üretilmediği yerde güvenden bahsetmek mümkün değildir. Güven, ancak iyinin, güzel ve doğrunun bilgisinin üretildiği yerde olabilir. Cahil insanların bulunduğu yerde güvenin olması veya hayat bulması imkânsızdır.”

“Beytullah üniversitesi, önce iyinin, güzel ve doğrunun bilgisini üretiyor, onların etrafında insanları bir araya getiriyor ve onları bir ilaç gibi insanlığın sorunlarını çözmek için kullanıyor. Bunların neticesinde de güvenli bir ortamda barışın tohumlarını ekerek ağacını yetiştiriyor. Böylece, saldırganlık içgüdüsünün insanlıkta açtığı psikolojik ve sosyal yaraları sarma yolunun, ancak barıştan, sevgiden, iyi ve güzelden geçtiğini insanlığa öğretiyor. Bu değerlerin olmadığı yerde, güven olamaz. Bu üniversite, “iman” ile “güven”i aynı kelimeden türetmektedir.”

“İmân kelimesi, emn kökünden gelmektedir. İman eden insan hem kendine güvenen, hem de güvenilen kimsedir. Beytullah üniversitesi, iman ağacından, güven meyvesini çıkaran ve gıda olarak insanlığa sunan bir üniversitedir. Bu üniversitenin öğretileri arasında, imanın güvene dönüştürülmesi de yer almaktadır. Etrafına ve sosyal çevresine güven vermeyen, elinden ve dilinden emin olunmayan müslüman, imanını bir kez daha gözden geçirmelidir.”(27)

2. وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ اِبْرٰه۪يمَ مُصَلًّى “Siz de İbrahim’in makamından bir namaz yeri edinin!” Yüce Allah Kâbe’yi toplanıp sevap kazanma ve güven yeri olarak tarif ettikten sonra, bir ara cümle olarak Hz. Peygamber’in ümmetine yönelik olarak bütün insanlara hitap etmekte ve orada bulunan Hz. İbrâhim’in makamını مُصَلًّى musallâ yani “dua ve ibadet yeri” edinmelerini emretmektedir.

Âyette kast edilen yerin neresi olduğuyla ilgili olarak müfessirlerimiz çeşitli kanaatler ileri sürmüşlerdir. Bu çerçevede “Hz. İbrâhim’in üzerine çıktığı taşın yeri”, “Harem bölgesinin tamamı” veya “hac mahallerinin bütünü” görüşleri öne çıkmaktadır.(28) Konu Hz. İbrâhim olunca âyette kast edilen yerin de özellikle onunla ilgili bir mekân olduğu yaklaşımı diğerlerine göre daha doğru gözükmektedir. Hz. Peygamber’in tavaf sonrasında bugün Makâm-ı İbrâhîm denilen yere gelip bu âyeti okuduğu rivayet edilmektedir.

“Âyetin bu kısmını bir önceki bölümle beraber düşünürsek şu önemli sonucu çıkarabiliriz: İbadet, bilgi ve güvenin olduğu yerde yapılabilir. Bilgi ve güvenin olmadığı yerde ibadet yapmak hemen hemen imkânsızdır. Onun için, ibadet üçüncü sırada yer almıştır. Önce iyinin, güzel ve doğrunun bilgisi üretilmeli, sonra bunların meyvesi olan güven ortamı oluşmalı ki ibadet etme imkânı doğsun.”

“Diğer taraftan “İbrâhim’in makamı” ifadesi, üniversitedeki ‘öğretim kürsüsü’ manasına da gelebilir. Beytullah üniversitesinin en önemli öğreticilerinden biri de Hz. İbrâhim’dir. Onun oluşturduğu kürsü geleneği tüm dünya üniversitelerine ve camilere yayılmış durumdadır. Bu âyetteki makâm kelimesinden, dünya literatürüne ve öğretim faaliyetine ‘kürsü’ anlayışını sokan kimsenin Hz. İbrâhim olduğunu çıkarmak mümkündür.”

“O kürsüden, insanlığa güven getirecek değerlerin bilgisi öğretilmekteydi. Orayı, insanların etrafında toplanacakları ve sorunlarını bilgi ile çözecekleri bir yer haline getiren bu kürsü idi. Bu kürsü sadece bilgi ve güven ortamı hazırlamakla kalmıyor, aynı zamanda bir ibadet ortamı da hazırlıyordu. Onun içindir ki âyette, o makamın namazgâh edinilmesi istenmektedir. Netice olarak âyette üç husus öne çıkmakta ve Beytullah üniversitesinin en önemli öğretileri arasında yer almaktadır: ‘Bilgi’, ‘güven’ ve ‘ibadet’. Sırası çok manidar olan bu değerlerin yerlerini değiştirmek mümkün değildir. Âyetteki ‘güven’ kavramının ‘iman’ı da içine aldığı unutulmamalıdır. O zaman formülümüzü şu şekilde kurabiliriz: Bilgi+iman+güven+ibadet=takvâ. Takvâ denen manevî bağışıklık sistemi, Hz. İbrâhim’in öğretilerinin ulaştığı nihai noktadır.”(29)

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette güne dair sonuçlar da çıkarmak gerekmektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah’a ibadet edilen mekânlar birer sevap kazanma ve güvene kavuşma yerleridir. İbadet mekânlarının, bulundukları yere değer kattığı gerçeğinden hareket ederek, dahası Yûnus 10/87’de yer alan “Evlerinizi kıble edinin” buyruğunu da esas alarak, evlerimizin herhangi bir yerini ibadethane gibi ayırmak çok önemli bir davranış olabilir. Böylece mekânı iman ve ibadet değerleriyle buluşturarak daha bir duyarlılık elde edilebilir.

3.وَعَهِدْنَآ اِلٰىٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ اَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّآئِف۪ينَ وَالْعَاكِف۪ينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ “İbrahim’e ve İsmail’e ‘Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rükû ve secde edenler için Evimi temiz tutun!’ diye emretmiştik.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. İbrâhim’e ve oğlu Hz. İsmâil’e yönelttiği bir emri gündeme getirmekte, بَيْتِيَ beytiye “evim” dediği mabede hac vesilesiyle gelen الطَّآئِف۪ين et-tâifîne yani “tavaf edenler”, الْعَاكِف۪ين el-‘âkifîne itikafta bulunanlar yani “tefekkür ve ibadet edenler”, bir deالرُّكَّعِ السُّجُودِ er-rukka‘ı’s-sücûdi yani “rukû‘ ile secde görevini yerine getirenler, Allah’a boyun eğenler” için tertemiz yapmalarını kendilerine emrettiğini beyan etmektedir.

Çeşitli âyetlerde(30) geçen ve ‘a-k-f kökünden gelen kelimeler sözlükte “hapsetmek, alıkoymak; bir yere yerleşmek, oraya bağlanıp kalmak” anlamlarını içermektedir. İşte bu kökten türeyen i‘tikâf kavramı, bu manaların yanında “kişinin kendisini sıradan davranışlardan uzak tutmasını”, terim olarak da “ibadet amacıyla ve belirli bir şekilde camide kalmasını” ifade eder. İ‘tikâfa giren kimseye mu‘tekif veya ‘âkif denir.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/25’te şöyle buyrulmaktadır: “Hani, İbrahim’e Beyt’in yerini göstermiş ve (ona şöyle demiştik): Bana hiçbir şeyi eş tutma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, rükû ve secdeye varanlar için evimi temiz tut.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’e “Beytim” dediği mabedini tertemiz tutmasını emretmektedir. Demek ki Yüce Allah kendisine ibadet edilen yerleri Kâbe’nin şahsında kendi evi saymakta ve hac için gelip tavaf edenler, kıyama yani namaza duranlar, tefekkür edenler, rukü ve secde edenler için tertemiz tutulması gerektiğini hükme bağlamıştır.

Yüce Allah’ın emrettiği “Beytimi temiz tutun” emri mabedin elbette maddi kirlerden temizlenmesi gerektiği mesajını içermektedir. Ancak mesaj bundan ibaret olamaz. Âyet tevhid ilkesini zedeleyecek ve ondan sapacak ne tür batıllık varsa mabedin onlardan da arındırılması hükmünü içermektedir. Cin 72/18’de de belirtildiği gibi “mescitler Allah içindir; orada Allah ile beraber başkalarına yalvarılmaz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen temizlik, hem maddî, hem de manevî anlamdadır. Böyle olunca, mabedi “Şeytan işi pislik”(31) olan put ve dikili taşlardan temizlemek de bunun içindedir. Yani Kâbe’nin içini, dışını gerek gözle görülen maddî, gerekse manevî pisliklerden arındırıp temiz tutmak, tavaf edenler ve tefekkür edenler, ayrıca rukü ve secde halinde bulunanlar için maddi ve manevi temizlik şart koşulmaktadır.

Bu iki âyetteki emir nedeniyle bütün mabetlerin maddi kirlerden temizlenmesinin yanında manevi kir demek olan şirk unsurlarından da arındırılması gerektiği âyetlerin mesaj alanında yer almaktadır. “Mabedi temiz tutmak” orada ibadet ettiğimiz yüce kudretin önündeki esas duruşumuzu, ciddiyetimizi, samimiyetimizi ve sadakatimizi sembolize etmektedir. Maddesi temiz, manası temiz, yüreği tertemiz bir duruş ortaya koymak mümin olmanın gereğidir ve bu iki âyetten de anlaşıldığı üzere, öncesinde olduğu gibi Hz. İbrâhim’den bu yana böyle ciddi bir duruş müslümanlardan istenmektedir.

ııı. Hz. İbrâhim’in Duası ve Yüce Allah’ın Cevabı

وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا بَلَدًا اٰمِنًا وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَاُمَتِّعُهُ قَل۪يلًا ثُمَّ اَضْطَرُّهُٓ اِلٰى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Hani İbrahim de demişti ki: ‘Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap; halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle rızıklandır!’ (Allah da) şöyle demişti: Kim inkâr ederse onu (da) az bir süre yararlandırırım; sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varış yeridir (orası)!”

Âyetteki وَاِذْ قَالَ ve iz kâle fiili “hani (şöyle) demişti”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; اجْعَلْ ic‘al duası “yap, kıl, şekillendir”; هٰذَا hâzâ sözcüğü “bunu, burasını”; بَلَدًا اٰمِنًا beleden âminen tamlaması “güvenli bir belde, güvenilir bir şehir olarak”; وَارْزُقْ verzuk duası “ve rızık ver”; اَهْلَهُ ehlehû tamlaması “onun ehline, onun sakinlerine”; مِنَ الثَّمَرَاتِ mine’s-semerâti ifadesi “meyvelerden”; مَنْ اٰمَنَ men âmene ifadesi “iman etmiş olanları”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”;وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve’l-yevmi’l-âhıri tamlaması “ve âhiret gününe”; قَالَ kâle fiili “(şöyle) demişti”;وَمَنْ كَفَرَ ve men kefera ifadesi “inkâr eden(lere) de”;فَاُمَتِّعُهُ fe ümetti‘uhû ifadesi “onu (onları) geçindireceğim, yararlandıracağım”;قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az bir miktar, az bir süre”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَضْطَرُّهُ adtarruhû fiili “onu çarptıracağım”; اِلٰى عَذَابِ النَّارِ ilâ ‘azâbi’n-nâri tamlaması “ateş azabına”; وَبِئْسَ ve bi’se sözcüğü “ne kötüdür”; الْمَص۪ير el-mesîru sözcüğü ise “dönüş, varış yeri” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in Mekke ile ilgili bir duası ve Yüce Allah’ın cevabı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا بَلَدًا اٰمِنًا وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Hani İbrahim de demişti ki: Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap; halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle rızıklandır!” Yüce Allah bu âyette Hz. İbrâhim’in Kâbe’nin bulunduğu şehir olan Mekke için yaptığı duaya dikkat çekmektedir.

a) وَاِذْ قَالَ اِبْرٰه۪يمُ رَبِّ اجْعَلْ هٰذَا بَلَدًا اٰمِنًا “Hani, İbrahim de demişti ki: Rabbim! Burayı güvenli bir şehir yap.” Bu dua bir kez de İbrâhim 14/35’te şu şekilde zikredilmektedir: “Hani İbrahim şöyle demişti: Rabbim! Bu şehri (Mekke’yi) güvenli kıl!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in duasını hatırlatmakta, eşi Hz. Hacer ile oğlu Hz. İsmail’i getirip yerleştirdiği Mekke şehrinin güvenli olmasını istediğini ifade etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette هٰذَا بَلَدًا اٰمِنًا hâzâ beleden âminen şeklinde nekra (belirteç edatsız) geçen ifade, İbrâhim 14/35’te هٰذَا الْبَلَدَ اٰمِنًا hâze’l-belede âminen şeklinde marife (belirteç edatlı) olarak gelmekte ve âyetler birbirini tefsir ederek aynı maksadı ortaya koymuş olmaktadır. İfadeler iki kez geçince bu duanın iki kere yapılmış olma ihtimali de vardır. Hatta Bakara 2/126’dakinin önce, İbrâhim 14/35’tekinin ise sonra söylenmiş olması bile mümkündür.

Hz. İbrâhim eşi Hz. Sâre’den herhangi bir çocuğu dünyaya gelmeden önce, Mısır’lı cariyesi Hz. Hacer’le evlenmiş ve ondan Hz. İsmail doğmuştu. İlk eşini rahatsız etmemek için Hz. Hacer ile Hz. İsmail’i yanına alıp güneye doğru hicaz bölgesine getirmişti. Daha sonraları adı Mekke olacak bu şehre varmışlar, Ma‘bed’in yanındaki zemzem kuyusunun yanı başına onları yerleştirmişti. Güney Arabistan’ın Curhum kabilesine mensup bedevi aileler grubunun zamanla oraya yerleşmesini teşvik eden unsur da zemzem su kuyusuydu. Hz. İsmail sonradan bu kabileye mensup bir kızla evlenmiş, böylece müsta‘ribe (Araplaşmış) kabilelerin atası olmuştu. Hz. İbrahim’in daha sonraları bir aylık mesafede bile olsa ailesini sıklıkla ziyarete geldiği de nakledilmektedir. Gelişlerinin birinde oğlu Hz. İsmail ile birlikte Kâbe’nin temellerini yükselttiği ve derin teslimiyet içeren dualarını orada birlikte yaptıkları Bakara 2/127-129’da beyan edilmektedir.(32)

Hz. İbrâhim’in bir baba hassasiyetiyle ailesinin bazı fertlerini bıraktığı bir şehrin güvenli bir yapıda olmasını dua etmesi son derece insancıl bir tutumdur. Ayrıca çevredeki insanlardan değil de doğrudan Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunması da ayrı bir hassasiyettir. Çünkü bir peygamber olarak Hz. İbrahim Yüce Allah’ın dilemesi durumunda insanların kendi ailesine iyi davranmalarını sağlayacağını gayet iyi bilmekteydi. Onun güvenlikten maksadı elbette öncelikli olarak şehrin savaştan ve saldırılardan emin olmasıyla ilgiliydi. Ayrıca buna ilave olarak maksadın aile fertlerinin çeşitli bulaşıcı hastalıklardan uzak kılınması olduğu da nakledilen bilgiler arasından yer almaktadır.(33)

b)وَارْزُقْ اَهْلَهُ مِنَ الثَّمَرَاتِ مَنْ اٰمَنَ مِنْهُمْ بِاللّٰهِ وَالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Halkından Allah’a ve ahiret gününe inananları çeşitli meyvelerle rızıklandır!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in duasını hatırlatmaya devam etmekte ve ailesinden bir kısmını bıraktığı Mekkeliler için onlara rızık vermesi duasını yaptığını hatırlatmakta, bu arada rızık için iman edenlere yönelik özel bir ifade kullanmaktadır. “İçlerinden Allah’a ve âhiret gününe iman edenlere” ifadesi Hz. İbrâhim’in müminler lehinde bir ayırım yaptığının göstergesidir. Esasında başlangıçta bu bir duyarlılık olarak görülse de âyetin devamında yer alan “(Allah da) şöyle demişti: Kim inkâr ederse onu az bir süre yararlandırırım” şeklindeki ifadeler bu duada bir sorun veya eksiklik olduğunu göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak İbrâhim 14/37’de şöyle buyrulmaktadır: “Meyvelerden onlara rızık ver! Umulur ki bu nimetlere şükrederler.” Hz. İbrahim duasının bu bölümünde ailesinin meyvelerle rızıklandırılmasını konu edinmektedir. Bütün meyvelerin istenmesi de oraya ulaşması da doğru ve mümkün bir istek olmadığı için âyette مِنْ min edatı kullanılarak “bir kısmı” manası devreye sokulmak istenmiştir.

Yüce Allah Hz. İbrahim’in bu duasını kabul etmiş ve Kasas 28/57’de de beyan edildiği gibi onları ve sonra gelen Mekkelileri kendi katından verdiği bir rızıkla her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz ve saygın bir yere yani Kâbe’ye, dolayısıyla Mekke’ye yerleştirmiş oldu. İbrâhim 14/37’de belirtildiği gibi, tarım yapılamayan çorak bir vâdide türlü meyvelerden, ürünlerden getirilmesi sıra dışı bir nimet olarak görülmelidir.

Sadece Hz. İbrahim döneminde değil, günümüzde de dünyanın hemen her yerinde yetişen çeşit çeşit ürünlerin oraya getirildiği ve hem hacca gidenlere sunulduğu hem de o yöre halkının bu vesileyle rahat bir hayata sahip kılındığı bilinen bir gerçektir. Denebilir ki Hz. İbrâhim’in yaptığı dua Hacc 22/27’de yer alan hac çağrısı gibi çağları aşarak günümüze kadar gelmiş ve sadece Mekke değil, oranın sayesinde civar yerleşim yerleri anlamında Hicaz bölgesi bütünüyle adeta bir huzur merkezine dönüştürülmüştü. Dahası, dünyanın fakir bölgelerinden gelip oraya bir anlamda sığınanlar da bu rızık çeşitliliğinden istifade ederek Hz. İbrâhim’in duasının evrenselliğine dair bir görüntü ortaya konulmuş olmaktadır.

Hz. İbrahim’in dualarının yer aldığı âyetler çerçevesinde bunlardan günümüze dair bazı sonuçlar da çıkartılabileceği kanaatindeyiz. Bu çerçevede birtakım hatırlatmalar yapmakta yarar görmekteyiz:

Sen Hz. İbrâhim gibi Yüce Allah'a teslimiyet göstermeye bak. Sonrasında İbrahim’ce yaptığın duaların nasıl cevap bulacağını göreceksin. Yürekten yapılan duaların nasıl çağları delip günümüze ulaştığı Mekke ve civarı örnekliğinde gözümüzün önünde cereyan etmektedir. Siz İbrâhim’ce bir duruş ortaya koymaya çalışın. Sonrasında Rabbimizin ikramlarının önünüze nasıl serildiğini şaşkınlıkla görecek, böylece şükretmeyi canınıza minnet sayacaksınız.

Yaptığı duaların kabul olmadığından şikâyet edenler duruşlarının İbrâhim’ce olup olmadığını kontrol etsinler. Çünkü İbrâhim’ce açılan ellerin cevapsız kalması mümkün değildir. Âl-i İmrân 3/95'te “Allah’ı birleyerek İbrâhim’in dinine uyun” şeklindeki emrin kapsamında onun gibi yiğit olmak da vardır. İbrâhim’ce teslimiyet gösteren ve Rabbine yüreğinden seslenip duası cevap bulan yiğitlere selâm olsun.

2. قَالَ وَمَنْ كَفَرَ فَاُمَتِّعُهُ قَل۪يلًا ثُمَّ اَضْطَرُّهُٓ اِلٰى عَذَابِ النَّارِ وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “(Allah da) şöyle demişti: Kim inkâr ederse onu (da) az bir süre yararlandırırım; sonra onu cehennem azabına sürüklerim. Ne kötü varış yeridir (orası)!” Ayetin Hz. İbrahim’e cevap içeren bu son bölümü şöyle de tercüme edilebilir: “İnkâr edenleri de (rızıklandıracağım. Ancak) onu (inkârcıyı) az bir süre yararlandıracağım; sonra onu cehennem azabına sürükleyeceğim. Ne kötü varılacak yerdir (orası)!” Burada verilmek istenen mesaj, insanlar inkârcı da olsalar bu hayatı yaşama haklarının bulunduğunu beyandır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. İbrahim’in duasındaki eksikliğe dikkat çekilmekte, şehir halkının sadece iman edenlerinin rızıklandırılmasını istemesi bir anlamda eleştirilmektedir. Çünkü Yüce Allah kâfirlere de rızık vereceğini, ancak onların akıbetinin feci olacağını bildirmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette böyle bir detaya yer verilerek, şehir halkının rızıklandırılması duası yapılabileceği ve onların da şükretmeleri gerektiği üzerinde durulmaktadır.

“Hz. İbrahim duasında dünyevi rızkı yalnız Yüce Allah’a ve âhirete iman edenler, bir başka ifadeyle ‘tevhid ve adalete’ tabi olanlar için istemişti. Allah, onun bu düşüncesinin ilâhî kanuna uygun olmadığını, rızkın dünyada mümin-kâfir demeden tüm insanlara verileceğini ifade ederek onu tashih etmiştir.”(34)

a) قَالَ وَمَنْ كَفَرَ “(Allah) dedi ki: Kâfir olanları da.” Bu cümle iki türlü anlaşılabilir:

ı. İlk yaklaşıma göre Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. İbrâhim’in yaptığı duayı cevaplamakta, onun sadece “Allah’a ve âhiret gününe iman edenleri rızıklandırması” isteğinin yanlış veya eksik olduğuna değinmekte, kâfirlere de rızık vereceğini bildirmektedir. Onlara rızık verdikten sonra, kısa bir süre denebilecek zaman onları dünyalık rızıklarla besleyeceğini, sonrasında ise ateş azabına kendilerini mahküm edeceğini ve orasının son derece kötü bir durak olduğunu beyan etmektedir.

ıı. Bu ifade bazı âlimlerimiz tarafından yeni ve müstakil bir cümle başı olarak görülmektedir. Dolayısıyla söz konusu ifade Yüce Allah tarafından Hz. İbrâhim’in duasına cevap olarak yorumlanmamaktadır. Buna göre şöyle bir tercüme yapılmaktadır: “(Allah) ‘Her kim hakikati inkâr ederse, onun kısa bir süre zevk içinde yaşamasına izin veririm; ama sonunda onu ateş azabına sürerim; ne kötü bir duraktır o’ diye cevap verdi.”(35)

Bu ikinci yaklaşım da sonuçta bir bakış açısıdır; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

b) فَاُمَتِّعُهُ قَل۪يلًا “Onu az bir süre faydalandırırım.” Kâfirlerin bir süre yararlandırılıp sonrasında cezalandırılmalarıyla ilgili olarak başka bir bağlamda bu defa Mekkeli müşriklerin taklitçilik yapanlarına yönelik olarak Lokmân 31/24’te şöyle buyrulmaktadır: “Onları biraz faydalandırırız. Sonra da kendilerini ağır bir azaba sürükleriz.” Yüce Allah kâfirleri ve müşrikleri dünya nimetlerinden az çok faydalandıracağını, sonrasında ise kendilerini ağır bir azaba çarptıracağını haber vermektedir. Âyette geçen قَل۪يلًا kalîlen kelimesi bütün dünya hayatını ve nimetlerini içerse de âhirete ve oradaki nimetlere göre bunlar hep azdır.(36) O nedenle, Müslümanların dünyada yaşarken âhirete yatırım yapmaları gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Nahl 16/117’de şöyle buyrulmaktadır: “(Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Halbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.” Yorumunu yapmakta olduğumuz ayette geçen فَاُمَتِّعُهُ fe umetti‘uhû “onu yararlandıracağım” cümlesi dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini beyan için kullanılmaktadır. Bu âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini ifade bağlamında فَاُمَتِّعُهُ قَل۪يلًا “Onu az bir süre faydalandırırım” cümlesi yer almaktadır. Âyetteki قَل۪يلًا kalîlen kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manası devreye sokulmak istenmektedir. Zaten Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının, geçimliklerinin çok az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

c) ثُمَّ اَضْطَرُّهُٓ اِلٰى عَذَابِ النَّارِ “Sonra onu cehennem azabına sürüklerim.” Bu âyette de geçtiği üzere, mahşerde ağır bir azaba çarpıtılmayla ilgili olarak kullanılan اَضْطَرُّ adtarru fiili bir kez de نَضْطَرُّ nadtarru kalıbında fakat aynı anlamda olmak üzere Lokmân 31/24’te geçmekte ve “çarptırmak, sürüklemek, mahkûm etmek” manalarını içermektedir. İşte her iki âyette de ortaklaşa verilmek istenen mesaj aynıdır. İnsanlar küfrü tercih etmişlerse Yüce Allah onları hemen cezalandırmamakta, kendilerine zaman vermekte, ancak daha sonra hak ettikleri azaba kendilerini sürüklemektedir.(37)

Eğer gerçeği görüp tevbe etmezler ve istikamet sahibi olmazlarsa dünyada kendilerine verilen fırsat ve nimetlerin kendi lehlerine olduğunu sanmamaları da Âl-i İmrân 3/178’de şöyle beyan edilmektedir: “İnkâr edenler sanmasınlar ki, kendilerine zaman tanımamız onlar için daha hayırlıdır. Onlara ancak günahlarını arttırmaları için fırsat veriyoruz. Onlar için alçaltıcı bir azap vardır.” Yüce Allah inkârcılara verdiği imkânı değerlendirmemeleri durumunda korkunç bir felaket yaşayacaklarını işte bu ifadeleriyle ortaya koymuş olmaktadır.

d) وَبِئْسَ الْمَص۪يرُ “Ne kötü varılacak yerdir orası!” Yüce Allah kâfirliği tercih edenlere yönelik olarak onlara vereceği geçici rızkın sonrasında çarptırılacaklarını beyan ettiği ateş azabının son derece korkunç bir durak olduğunu ifade ederek, dünya hayatında çeşitli nimetlere ve imkânlara kavuşturulmanın kişileri aldatmaması gerektiğine özellikle dikkat çekmek istemektedir.

b) Hz. İbrâhim ve Oğlu Hz. İsmail

Yüce Allah, sûrenin 127-131. âyetlerinde Hz. İbrahim ve Hz. İsmail’in Kâbe’nin temellerini yükselttiğini ve şöyle dua ettiklerini beyan etmektedir:

“Rabbimiz! Bunu bizden kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen es-semî‘sin (her duayı işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin). Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler(den) kıl; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (kıl)! Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen et-tevvâb’sın (tevbeleri çok kabul edensin); er-rahîm’sin (çok merhametlisin). Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ayetlerini kendilerine tilavet edecek (okuyup aktaracak), onlara Kitap ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) öğretecek, onları arındıracak bir elçi gönder! Şüphesiz ki yalnızca sen el-‘azîz’sin (üstün gelensin, çok güçlüsün); el-hakîm’sin (her hükmünde hikmet sahibisin.”

Ardından, Hz. İbrahim’in dininden kendini bilmezlerden başkalarının yüz çevirmeyeceği, çünkü onun dünyada (elçi) seçildiği, ahirette de sâlihlerden olacağı, Rabbi’nin ona “Teslim ol” dediği, onun da “Âlemlerin Rabbine teslim oldum” cevabını verdiği bildirilmektedir.

ı. Baba-Oğul İki Peygamberin Duası

وَاِذْ يَرْفَعُ اِبْرٰه۪يمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَاِسْمٰع۪يلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَآ اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَاَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا اِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Hani İbrahim ve İsmail, o Ev’in (Kâbe’nin) temellerini yükseltiyor (ve şöyle dua ediyorlardı:) Rabbimiz! Bunu bizden kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen es-semî‘sin (her duayı işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin). Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler(den) kıl; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (kıl)! Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen et-tevvâb’sın (tevbeleri çok kabul edensin); er-rahîm’sin (çok merhametlisin).”

Buradaki وَاِذْ يَرْفَعُ ve iz yarfe‘u fiili “hani yükseltiyordu”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; الْقَوَاعِد el-kavâ‘ıde sözcüğü “temelleri”; مِنَ الْبَيْتِ mine’l-beyti ifadesi “mabedden, Kâbe’den”;وَاِسْمٰع۪يلُ ve ismâ‘îlü sözcüğü “ve İsmail de”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; تَقَبَّلْ tekabbel duası “kabul et”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sen”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(sin)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen(sin)”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَاجْعَلْنَا vec‘alnâ duası “bizi yap, kıl, şekillendir”; مُسْلِمَيْنِ müslimeyni kelimesi “iki müslüman, teslim olan iki kişi olarak”; لَكَ leke ifadesi “senin için, sana”; وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَآ ve min zürriyyetinâ ifadesi “ve bizim neslimizden de”; اُمَّة ümmeten kelimesi “bir ümmet, bir topluluk”; مُسْلِمَة müslimeten sözcüğü “teslim olan”; لَكَ leke ifadesi “senin için, sana”; وَاَرِنَا ve erinâ duası “ve bize göster”; مَنَاسِكَنَا menâsikenâ tamlaması “bizim ibadet usüllerimizi”; وَتُبْ عَلَيْنَا ve tüb ‘aleynâ duası “ve tevbemizi kabul et”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sen”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çok kabul eden”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhamet eden” demektir.

Burada Hz. İbrâhim ve Hz. İsmil’in Kâbe’nin temellerini yükseltmeleri, bu esnada yaptıkları dualar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ يَرْفَعُ اِبْرٰه۪يمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَاِسْمٰع۪يلُ رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Hani İbrahim ve İsmail, o Ev’in (Kâbe’nin) temellerini yükseltiyor (ve şöyle dua ediyorlardı:) Rabbimiz! Bunu bizden kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen es-semî‘sin (her duayı işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin).” Yüce Allah Hz. İbrâhim’le ilgili kıssayı devam ettirmekte, Mescid-i Harâm’ın fonksiyonlarını, oraya yönelik olarak oğlu Hz. İsmail ile birlikte mabedin temiz tutulması gerektiğini ifade ettikten sonra, bu defa söz konusu mabedin temellerini yükselttiklerini, bu arada eylemlerini dualarıyla desteklediklerini hatırlatmaktadır. Olayda Hz. İsmail’in de bulunması daha önce Hz. İbrâhim’in Hz. Hacer’le birlikte onları Kâbe’nin yanına yerleştirmesinin bir sonucudur.

a)وَاِذْ يَرْفَعُ اِبْرٰه۪يمُ الْقَوَاعِدَ مِنَ الْبَيْتِ وَاِسْمٰع۪يلُ “Hani İbrahim ve İsmail, o Ev’in (Kâbe’nin) temellerini yükseltiyorlardı.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in oğlu Hz. İsmail ile birlikte الْبَيْت el-beyt dediği Evi’nin yani Mekke’deki Kâbe’nin yerini onlara bildirdiğini, onların da Kâbe’nin temellerini yükselttiklerini haber vermektedir. Âyette geçen يَرْفَعُ yarfe‘u fiili “yükseltmek, inşa ve bina etmek”, el-kâ‘ıdeh kelimesinin çoğulu olan ve Kur’ân’da üç kez(38) geçen الْقَوَاعِد el-kavâ‘ıd sözcüğü ise “temeller, esaslar” demektir.

Bu mekânın yerinin Hz. İbrâhim’e bildirilmesiyle ilgili olarak Hacc 22/26’da şöyle buyrulmaktadır: “Bir zamanlar İbrahim’e Beyt’in yerini göstermiştik.” Konuyu içermesi nedeniyle hatırlatalım ki Yûnus 10/93 ve Hacc 22/26’da بَوَّاْنَا bevve’nâ fiili “göstermek”, “tespit etmek”, “yerleştirmek”, “kondurmak”, “hazırlamak” gibi anlamlar içermekte,(39) Beyt’in yani Kâbe’nin yerinin neresi olduğunun Hz. İbrâhim’e “bildirilmesi” manası söz konusu edilmektedir. Anlaşılıyor ki Âl-i İmrân 3/96’da belirtildiği üzere, insanlık için ilk inşa edilen Kâbe’nin yeri çeşitli olaylar veya felaketler sebebiyle kaybolmuştu. Bunun sonrasında Yüce Allah işte Beyt’in yerini Hz. İbrâhim’e göstermiş, bildirmiş, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de belirtildiği gibi o da oğlu Hz. İsmâil’le birlikte Kâbe’nin temellerini yükseltmişti.

b) رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا اِنَّكَ اَنْتَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Rabbimiz! Bunu bizden kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen es-semî‘sin (her duayı işitensin); el-‘alîm’sin (her şeyi bilensin).” Yüce Allah Hz. İbrâhim ile oğlu Hz. İsmail’in Kâbe’nin temellerini yükseltirlerken bu yaptıkları işi kabul etmesi duasında bulunduklarını haber vermektedir. Tevbe 9/18’de belirtildiği gibi, Yüce Allah’ın mescitlerini Allah’a ve âhirete iman eden, namazı kılan, zekâtı veren ve Allah’tan başkasından korkmayanların imar edeceği, onaracağı, yani onlara ömür vereceği ifade edilmektedir. Ayrıca Mâide 5/27’de Yüce Allah’ın fedakârlıkları takvâ sahiplerinden kabul edeceği bildirilmekte, Hacc 22/37’de ise yapılan işlerin maddeten kendilerinin değil, ancak yapanların takvâsının Allah’a ulaşacağı beyan edilmektedir. İşte bu genel buyruk çerçevesinde bu âyet indirilmeden asırlar önce de Yüce Allah’ın aynı emirleri muhataplarına ilettiği anlaşılmakta, bu şekilde ilahi öğretilerde bir ruh ve kaynak birlikteliğinin bulunduğu görülmektedir.

İnsanlar yapıp ettikleri işleri her ne ise, nasıl bir fedakârlık yapmışlarsa, meselâ yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dile getirildiği üzere, bir mabedin temellerini yükseltmişlerse bu işi bir ibadet duygusuyla yapmalı ve sonuçta Yüce Allah’ın bu eylemi kabul etmesi duasında bulunmalıdırlar. Demek ki bir insan bir şeyi yaparken bu işi Allah’ın kabul etmesi için dua etmelidir; esasında yapılan işlerin mutlak manada kabul garantisi yoktur. İki peygamberin üstelik de bir mabet yapılışındaki çabaları, aynı zamanda Yüce Allah’ın bunu kabul etmesi duasını ve niyazını beraberinde getirmesi gerektiği öğretilmekte, peygamber örnekliğinde bu önemli hassasiyet muhataplara iletilmek istenmektedir.

Âyetin sonunda yer alan اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente “muhakkak ki sensin sen” kullanımı hasr/kasr denen bir vurgu tekniği içermekte, başta burada yapılan dua olmak üzere, söylenen, yapılan, düşünülen vs. her ne varsa onların hepsini bütün yönleriyle gerçek manada ve eksiksiz bir şekilde işiten ve bunları istisnasız bilenin Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

2. رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَآ اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ وَاَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا اِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler(den) kıl; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (kıl)! Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen et-tevvâb’sın (tevbeleri çok kabul edensin); er-rahîm’sin (çok merhametlisin).” Yüce Allah Hz. İbrahim ile oğlu Hz. İsmail’in yaptığı duanın devamını bu âyette hatırlatmakta ve kendilerini Allah’a teslim olanlar kılmasını, ayrıca nesillerinden de Allah’a teslim olan bir ümmet yaratmasını niyaz ettiklerini, ibadetleriyle ilgili detaylı bilgileri kendilerine göstermesini, yönelişlerini kabul etmesini O’ndan istediklerini haber vermektedir.

a)رَبَّنَا وَاجْعَلْنَا مُسْلِمَيْنِ لَكَ وَمِنْ ذُرِّيَّتِنَآ اُمَّةً مُسْلِمَةً لَكَ “Rabbimiz! Bizi sana boyun eğenler(den) kıl; neslimizden de boyun eğen bir ümmet (kıl)!” Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail kendilerinin Yüce Allah’a teslim olan kullar olmalarını istemişlerdi. Burada geçen مُسْلِمَيْن müslimeyni ve مُسْلِمَة müslimeten kelimeleri “yüzünü, benliğini ihlaslı bir şekilde Allah’a teslim edenler, boyun eğenler, boyun bükenler, ihlaslı davrananlar”(40) anlamını içermektedir.

Burada Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in “Allah’a boyun eğenler olma” şeklinde yaptığı dua, onların daha önce böyle olmadıkları manasını vermez. Buna göre, teslimiyet ve boyun büküşlerinin daha da artırılması duasında bulundukları ifade edilmek istenmektedir. S-l-m kökünden kelimeler burada olduğu gibi lâm/le harfiyle sılalanıp devam ettiğinde, bu teslimiyetin tam anlamıyla gerçekleşmesinin istendiği, itaat ve tam anlamıyla uymak manasının söz konusu edildiği ortaya konulmuş olmaktadır.(41)

Âyette geçen مِنْ ذُرِّيَّتِنَا min zürriyyetinâ ifadesinin başındaki مِنْ min edatı “bazısı”, “bir kısmı” manasını vermektedir; böylece kendilerinden sonra gelen bütün nesillerinin arzu edilen şekilde olmayacaklarını, bu nedenle içlerinden hiç olmazsa bir kısmının bu şekilde boyun bükenler olması duasını dile getirdikleri beyan edilebilir. Zaten insanların çoğunun iman etmeyeceği,(42) iman edenlerin çoğunun da şirk içerisinde bulunacakları(43) vahyin öğrettiği gerçekler arasında yer almaktadır.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/126. âyette de “Yüce Allah’ın sözünün zalimlere ulaşmayacağı” prensibinden haberdar oldukları için, nesilleri arasından zalimlerin çıkacağını bildikleri, bu nedenle “nesillerimizden müslüman bir ümmet çıkar” duasında bulundukları anlaşılmaktadır. Tevhid dininin en önemli sembollerinden birisi olan Hz. İbrahim işte bu gerçek sebebiyle duasını bu şekilde dile getirmeyi tercih etmiştir. Onun oğluyla birlikte yaptığı bu duası onlardan sonra gelen nesilleri içerisinde daima Hakk’a boyun bükmüş toplulukların yaşamış olduğu gerçeğini göstermekte ve dualarının kabul edildiğini ortaya koymaktadır.

b) وَاَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا اِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et! Şüphesiz ki yalnızca sen et-tevvâb’sın (tevbeleri çok kabul edensin); er-rahîm’sin (çok merhametlisin).” Âyetin bu son bölümüyle ilgili iki hususa değinilmektedir.

ı. وَاَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَتُبْ عَلَيْنَا “Bize ibadet usullerimizi göster; tevbemizi kabul et!” Hz. İbrâhim ile oğlu Hz. İsmail dualarının bu bölümünde مَنَاسِك menâsik denilen dini ibadet usullerini kendilerine göstermesi yani öğretmesi duasında bulunmuşlar, gerçekleştirecekleri yönelişleri kabul buyurmasını O’ndan niyaz etmişlerdi.

- Âyette geçen مَنَاسِك menâsik kelimesi “hacla ilgili ibadetler”, “ibadet yolları”, “ibadetler, ibadetlerin amacı”, “kurban kesimiyle ilgili yerler, hükümler”, “yapılan ameller” gibi anlamlarda yorumlanmaktadır.(44) Kelimeye bu şekilde özel manalar verilmesinin yanında, maksadın Yüce Allah’a kulluk içerikli bütün ilahi prensipleri içermesi olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir. İşte bu iki peygamber Yüce Allah’ın kendilerine dini içerikli duruşlarını göstermesini, yani vahyedip öğretmesini O’ndan niyaz etmişlerdi.

- Âyette geçen تُبْ عَلَيْنَا tüb ‘aleynâ ifadesi Bakara 2/37’de de belirttiğimiz üzere “tevbeyi yani yönelişi kabul etmek” demektir. Tevbe ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” manasına gelir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi eğer söz konusu kelime ‘alâ edatıyla kullanılmışsa bu defa “yönelişi kabul etmek” manası söz konusu edilmektedir.

Buradaki تُبْ عَلَيْنَا tüb ‘aleynâ ifadesine bazı âlimlerimiz “hatalarımızı ört”, “tevbelerimizi kabul et”, “tevbe nasip et” gibi manalar vermişlerdir.(45) Tevbe, “çirkin şeylerden sevilen şeylere doğru gerçekleştirilen yöneliş” demektir. Kulun Rabbine tevbesi, Yüce Allah’ın hoşlanmadığı şeylerden pişmanlık duyarak onları terk etmesidir. Allah’ın kuluna yönelişi ise “kulun samimi dönüşüne karşılık ona af ile dönüşü”dür.(46)

ıı. اِنَّكَ اَنْتَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca sen et-tevvâb’sın (tevbeleri çok kabul edensin); er-rahîm’sin (çok merhametlisin).” Âyetin sonunda yer alan bu cümlede ise Yüce Allah’ın iki sıfatı dile getirilmektedir. Buna göre Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail Yüce Allah’ın kendilerini O’na teslim olmuş kişiler kılmasını ve ibadet usullerini öğretmesini niyaz ettikten sonra tevbelerini yani yönelişlerini de kabul etmesini dilemişlerdi. İşte bu son ifadeyle uyumlu olacak şekilde Yüce Allah’ın التَّوَّاب et-tevvâb ve الرَّح۪يم er-rahîm sıfatlarını dualarına eklemişlerdi.

a) Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail dualarının bu cümlelerine اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente “muhakkak ki sensin sadece sen” şeklinde “fasl zamiri” tekniğine yer vererek cümleyi vurgulu hale getirmişlerdir. Bu sayede sadece ve sadece Yüce Allah’ın “tevbeleri çok kabul eden” olduğunu, ayrıca “merhametinin de bu anlamda yoğun” olduğunu hatırlatmak istemişlerdir.

b) Âyetteki التَّوَّاب et-tevvâb ve الرَّح۪يم er-rahîm sıfatları hakkında gerekli bazı açıklamaları Bakara 2/37’de yaptığımız için burada aynı hususlara tekrar değinmeyeceğiz. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: التَّوَّاب et-tevvâb sıfatı tekil olarak kullanıldığı her yerde Yüce Allah’a nispet edilmekte ve “O’nun tevbeleri çokça kabul eden olduğu” manasını içermektedir. Bu cümlenin benzerleri Bakara 2/37, 54, 128, 160, Nisâ’ 4/16, 64, Tevbe 9/104, 118, Nûr 24/10, Hucurât 49/12 ve Nasr 110/3’te de geçmektedir.

Âyetteki ikinci sıfat ise الرَّح۪يم er-rahîm sıfatıdır. Yüce Allah tevbeleri çokça kabulünden hareketle, daha önce yaptıkları bütün dua cümlelerini aslında Yüce Allah’ın merhamet sıfatına iman ettikleri ve O’nun rahmetini bekledikleri için gerçekleştirdikleri anlaşılmaktadır. Demek ki dualarda istenilen ne ise Yüce Allah’ın o konuyla ilgili sıfatını kullanmak doğru bir dua biçimidir.

ıı. Risâletin Alanı

رَبَّنَا وَابْعَثْ ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكّ۪يهِمْ اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ayetlerini kendilerine tilâvet edecek (okuyup aktaracak), onlara Kitap ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) öğretecek, onları arındıracak bir elçi gönder! Şüphesiz ki yalnızca sen el-‘azîz’sin (üstün gelensin, çok güçlüsün); el-hakîm’sin (her hükmünde hikmet sahibisin.”

Âyetteki رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; وَابْعَثْ veb‘as duası “gönder”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlara”;رَسُولًا rasûlen kelimesi “resül, elçi”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; يَتْلُوا yetlû fiili “tilâvet edecek, okuyup aktaracak”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتِكَ âyâtike tamlaması “senin âyetlerini”;وَيُعَلِّمُهُمُ ve yu‘allimuhum fiili “ve onlara öğretecek”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı, vahyi”;وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete sözcüğü “ve hikmeti”; وَيُزَكّ۪يهِمْ ve yüzekkîhim fiili “ve onları arındıracak”; اِنَّكَ اَنْتَ inneke ente ifadesi “muhakkak ki sensin sen”; الْعَز۪يز el-‘azîzü sıfatı “çok üstün olan”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi” demektir.

Burada Hz. İbrâhim ve oğlunun yaptığı bir dua ve bu bağlamda peygamberlerin üç özelliği gündeme getirilmektedir.

1.رَبَّنَا وَابْعَثْ ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكّ۪يهِمْ “Rabbimiz! Onlara, içlerinden senin ayetlerini kendilerine tilavet edecek (okuyup aktaracak), onlara Kitap ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) öğretecek, onları arındıracak bir elçi gönder!” Yüce Allah Hz. İbrahim ile oğlu Hz. İsmail’in dile getirdiği ve mutlak sûrette kabul edildiği gözlemlenen bir başka dualarını hatırlatmakta ve her ikisinin de neslinden olmak üzere bir elçi göndermesi duasını yaptıklarını beyan etmektedir.

a) رَبَّنَا وَابْعَثْ ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ “Rabbimiz! Onlara, içlerinden bir elçi gönder!” Burada zikredilen resülden kasıt Hz. Peygamber’dir. Çünkü Hz. İbrâhim’in, oğlu Hz. İshâk soyundan gelen pek çok peygamber torunu olmasına karşılık, Hz. İsmail soyundan gelen tek peygamber torunu Hz. Muhammed’dir. İşte onların yaptığı dua bizzat Hz. Peygamber’in risâlet göreviyle buluşturulması sayesinde kabul edilmiştir.

Konuyla ilgili olarak Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Ben atam İbrâhim’in duasıyım; kardeşim İsâ’nın müjdesiyim; annemin rüyasıyım.”(47) Hz. İbrahim’in bu duasına karşılık Hz. Muhammed’in ümmeti olarak biz de her namazımızda ona ve ailesine Yüce Allah’ın yardımı ve bereketi duasını yapmaktayız ki bu durum Hz. Peygamber tarafından bizlere bildirilmiştir.(48)

b) يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكّ۪يهِمْ “Onlara, senin ayetlerini kendilerine tilavet edecek (okuyup aktaracak), onlara Kitap ve hikmeti (doğru hüküm verme yeteneğini) öğretecek, onları arındıracak (bir elçi gönder!)” Yüce Allah ayetin bu kısmında her iki peygamberin dile getirdiği dualarında gönderilmesini istedikleri resül’ün yani Hz. Peygamber’in üç özelliğini zikrettiklerini haber vermektedir. Benzer içerikte olmak üzere Hz. Peygamber’in bu özellikleri Bakara 2/151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de sayılmaktadır. Burada zikredilen üç özellik hakkında kısaca bilgi vermek gerekir.

ı. يَتْلُوا عَلَيْهِمْ اٰيَاتِكَ “Senin âyetlerini kendilerine tilâvet edecek (okuyup aktaracak).” Buna göre, ilk özellik, muhataplarına yani ümmetine Yüce Allah’ın âyetlerini tilâvet etmesi yani okuyup aktarmasıdır. Burada geçen يَتْلُوا yetlû fiili esasında bilinen manada sadece “okumak”, yani “seslendirmek” değil, bununla beraber “aktarmak”, “hayata taşımak”, “ilkelerini uygulayıp takip etmek” gibi anlamlar da içermektedir. Zaten devam eden iki sıfatta verilen mesaj da tilâvetin bu şekilde hayata aktarılma yönünün bulunduğunu göstermektedir.

ıı. وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ “Onlara kitap ve hikmeti öğretecek.” Bu sıfat Âl-i İmrân 3/48’de Hz. İsa için de kullanılmaktadır. Bir peygamberin ümmetine الْكِتَاب el-kitâb’ı ve الْحِكْمَة el-hıkmeh denilen şeyi öğretmesi, öncelikle ilahi mesajların mana ve mesajlarını muhataplarına iletmeleri, ayrıca o mesajların hayata nasıl taşınması gerektiğini uygulamalı olarak göstermeleridir. Bu açıdan bakıldığında “kitap” ve “hikmet”in ayrı ayrı şeyler olduğu sanılsa da esasında böyle bir ayrılık söz konusu değildir. وَالْحِكْمَةَ ve’l-hıkmete ifadesinin başındaki vâv harfine tefsîriyye veya tafsîliyye manası verilirse bu noktada konu daha da açık bir hal alır.

الْكِتَاب el-kitâb kelimesi ilahi vahyi ifade ederken, الْحِكْمَة el-hıkmeh sözcüğü ise o vahyin bir açıklaması olarak hayata nasıl tanışacağını göstermektedir. Yâsîn 36/2’de geçen el-hakîm sıfatı nasıl ki Kur’ân’ı nitelendiriyorsa, bu tür âyetlerde geçen الْحِكْمَة el-hıkmeh kelimeleri de müstakil bir başka kaynağı değil, vahyin uygulamaya yönelik tarafını gösteren ve adına sünnet denen uygulamaları içermektedir diyebiliriz. Hikmet için “Kur’ân’ın helal ve haram içerikli öğütleri” açıklaması da bu manada değerlendirilmelidir.(49) Demek ki hikmet, aktarılan ve öğretilen ilahi mesajların hayata taşınmasıdır ki ilk sıfat olarak belirlenmiş olan tilâvetin anlam alanında bu nokta da bulunmaktadır.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “kitap” bir kaynak, “sünnet” başka bir kaynak değildir; aksine “kitap” bir mesajın teorik beyanıdır; “hikmet” ise onun hayata taşınarak pratiğe dökülmesidir, bir anlamda sünnetidir. Buradan hareketle, sünneti Kur’ân’ın adeta rakibi veya tamamlayıcısı gibi görmek son derece hatalıdır. Zümer 39/3 gibi çeşitli âyetlerde belirtildiği gibi “din sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir”; peygamberler ise o dinin nasıl uygulanacağını göstermekle yükümlüdürler. Peygamberler din koyamazlar; çünkü onların resül oluşu aktarıcılıklarını gösterdiği gibi kul oluşları da bu dinin prensiplerini öncelikle kendilerinin uygulamaları gerektiğini ortaya koymaktadır.

ııı. وَيُزَكّ۪يهِمْ “Onları arındıracak.” Hz. İbrahim ve oğlu Hz. İsmail Hz. Peygamber’in bu âyette beyan ettikleri üçüncü sıfatını “ümmetini arındırmak” şeklinde belirlemişlerdir. Konuyla ilgili âyetlerde de geçtiği üzere, ümmetin tezkiyesi onların şirk, küfür ve nifak gibi olumsuzluklardan arındırılması, temizlenmesi, sonrasında ise hak ve hakikat yolunda geliştirilmesi manasında yorumlanmalıdır.(50)

İşte Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail kendi nesillerinden gönderilmesini istedikleri resülün bu üç özelliğini sayarak bir anlamda risâletin görev alanını da tanıtmışlardır. Esasında Bakara 2/151, Âl-i İmrân 3/164 ve Cum‘a 62/2 gibi çeşitli âyetlerde de zikredildiği üzere, Hz. Peygamber’in sıfatları genel ve en temel hatlarıyla bu üç özellik şeklinde belirlenmiştir. Bakara 2/151’de bunlara ilave olarak “insanlara bilmediklerini öğretmesi” de zikredilmektedir.

2. اِنَّكَ اَنْتَ الْعَز۪يزُ الْحَك۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca sen el-‘azîz’sin (üstün gelensin, çok güçlüsün); el-hakîm’sin (her hükmünde hikmet sahibisin.” Hz. İbrâhim ve oğlu Hz. İsmail Yüce Allah’ı iki sıfatıyla zikretmişlerdir:

a) Âyette zikredilen الْعَز۪يز el-‘azîz sıfatı “mutlak kudret sahibi”, “kendisine üstün gelinemeyen”, “her işinde mükemmel olan”, “her zaman üstün gelen”, “iradesi geçerli, güç ve kudret, şan ve şeref sahibi” gibi ifadelerle karşılanmaktadır. Esasında bu sıfat Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez gücün sahibi olduğunu, dilediğini yapabilen yegâne kudreti elinde bulundurduğunu ortaya koymaktadır. Onların bu sıfatı dile getirmesinin muhtemel bir sebebi de âyetin başında isteğe konu edindikleri “peygamber gönderme” duasıyla ilişkilendirilebilir ve Yüce Allah’ın dilediğine peygamberlik verebileceğini, bu noktadaki kararının hiçbir şekilde bozulamayacağını da göstermektedir.

b) Âyette dile getirilen الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı ise Yüce Allah’ın hikmetsiz, içi boş, anlamsız, faydasız hiçbir şey yapmadığını, her bir işinde hikmet sahibi oluşunu göstermektedir. Bu sıfat ayrıca verdiği hükmün aynen geçerli olduğunu, prensiplerinin muhkem diye isimlendirilmesi gerektiğini, her bir işinin bilgiye dayalı olduğunu da ortaya koymaktadır. Konu peygamberlik olunca O’nun belirleyeceği bir peygamberin mutlak surette isabetli olacağı da bu şekilde dolaylı olarak ifade edilmiş olmaktadır. Âyet sonlarının âyet bağlamlarıyla anlam ilişkine sahip kılındığının en güzel örneklerinden birisi de budur ve Yüce Allah’ın zikredilen sıfatları âyetin içeriğiyle birebir uyum arz etmektedir.

ııı. Hz. İbrâhim’in Teslimiyeti

وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرٰه۪يمَ اِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ اِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُٓ اَسْلِمْ قَالَ اَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Kendini bilmezlerden başka kim İbrahim’in dininden yüz çevirir ki! Yemin olsun ki biz onu dünyada (elçi) seçmiştik; şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır. Hani Rabbi ona ‘Teslim ol!’ demişti; o da ‘Âlemlerin Rabbine teslim oldum.’ cevabını vermişti.”

Buradaki وَمَنْ يَرْغَبُ ve men yarğabu ifadesi “kim yüz çevirir ki”; عَنْ مِلَّةِ اِبْرٰه۪يمَ ‘an milleti ibrâhîme tamlaması “İbrahim’in dininden”; اِلَّا مَنْ سَفِهَ illâ men sefihe istisnası “düşüren, alçaltan kişiden başka”; نَفْسَهُ nefsehû tamlaması “onun kendi nefsini”; وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ ve lekadıstafeynâhu fiili “yemin olsun ki biz onu seçmiştik”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”;وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “muhakkak ki yine o”; فِي الْاٰخِرَةِ fi’l-âhırati ifadesi “âhirette”; لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ lemine’s-sâlihîne ifadesi “salihlerden (olacaktır)”; اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; اَسْلِمْ eslim emri “islam ol, teslim ol”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَسْلَمْتُ eslemtü fiili “teslim oldum”; لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ li rabbi’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemlerine Rabbine” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in yolundan yüz çevirenlerin kimler olduğu ve Hz. İbrâhim’in çeşitli nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرٰه۪يمَ اِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Kendini bilmezlerden başka kim İbrahim’in dininden yüz çevirir ki! Yemin olsun ki biz onu dünyada (elçi) seçmiştik; şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in milletinden yani tebliğ ettiği dinden kimlerin yüz çevireceğini beyan etmekte, sonrasında ise onun dünyada ve âhiretteki seçkin konumuna değinmektedir.

a) وَمَنْ يَرْغَبُ عَنْ مِلَّةِ اِبْرٰه۪يمَ اِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ “Kendini bilmezlerden başka kim İbrahim’in dininden yüz çevirir ki!” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in milletinden, yani sünnetinden, dininden yüz çevirmemek gerektiğini dolaylı bir şekilde bu cümlesinde dile getirmektedir.

Burada cümle her ne kadar soru edatıyla başlamış olsa da maksat muhatapları ayıplamaktır.(51) Bunu yapanlar اِلَّا مَنْ سَفِهَ نَفْسَهُ ifadesi gereği “kendini alçaltan”, “kendini helak eden,” “nefsini aşağılık yapan”, “düşünmek istemeyen”, “kendini bilmeyen”, “kârı zararından ayıramayan”, “kendini zillete atan”, “hor ve hakirliği tercih eden”, “aşağılanmayı ve esareti gönüllü olarak kabul eden”, “Allah’ı tanımayan beyinsizler”den başkası değildir; bu tiplerden başkasının böyle bir şey yapmayacağı dile getirmek istenmektedir.(52)

Âyette geçen مِلَّة millet kelimesi مِلَّة اِبْرٰه۪يمَ “Hz. İbrâhim’in milleti” ifadesi gereği, onun tebliğ ettiği “haniflik” yani tek Allah inancına dayalı, teslimiyet içerikli tevhid inancı manasında “islâm”dır. Âl-i İmrân 3/67’de de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim ne yahudi ne de hristiyandı; lakin o tek Allah’a inanan Müslüman biriydi ve hiçbir şekilde müşrik de değildi.(53) İşte Yüce Allah Hz. İbrâhim’in dininden dönen veya ondan yüz çevirenlerin durumunu bu şekilde beyan etmekte, sonrasında ise kendisini şu ifadelerle övmektedir:

b) وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Yemin olsun ki biz onu dünyada (elçi) seçmiştik; şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.” Bu ifadede iki husus üzerinde durulmaktadır:

ı.وَلَقَدِ اصْطَفَيْنَاهُ فِي الدُّنْيَا “Yemin olsun ki biz onu dünyada (elçi) seçmiştik.” Yüce Allah Nahl 16/121’de belirtildiği gibi Hz. İbrâhim’i dünya hayatında peygamber olarak seçtiğini ve âhirette de onun salih kişiler arasında olacağını beyan etmekte, böylece onun dininden başka bir yönelişi tercih edenlerin sadece ve sadece kendilerine yazık etmiş olacaklarını bildirmiş olmaktadır.

Nahl 16/122’de Hz. İbrâhim’e dünyada verildiği söylenen güzelliklerin başında işte burada da belirtildiği üzere “peygamberlik” gelmektedir. Ayrıca Nahl 16/120’de Hz. İbrâhim’in tek başına bir ümmet olduğu, Nisâ’ 4/125’te ise Yüce Allah’ın onu halîl yani “dost” edindiği bildirilmektedir. Bu nedenledir ki Bakara 2/135, Âl-i İmrân 3/95, En‘âm 6/161, Nahl 16/123 gibi âyetlerde hem Hz. Peygamber’in, hem de bu son ümmetin Hz. İbrâhim’in dinine uyması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

En‘âm 6/87’de de ele alacağımız üzere, Yüce Allah peygamberlerini kendisi seçmektedir. Dolayısıyla peygamberlik kurumu vehbî bir kurumdur, kesbî değildir. İşte bu kural gereği Yüce Allah Bakara 2/105, 124, En‘âm 6/124, Âl-i İmrân 3/179, Yûsuf 12/6, Nahl 16/121, Hacc 22/75 ve Şûrâ 42/13 gibi âyetlerde de geçtiği gibi kullarından peygamberleri kendisi seçmekte, onları dosdoğru yola iletmektedir.

ıı. وَاِنَّهُ فِي الْاٰخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِح۪ينَ “Şüphesiz ki o, ahirette de iyilerden (olacak)tır.” Nahl 16/122 ve ‘Ankebût 29/27’de de geçen bu ifadede, Yüce Allah Hz. İbrâhim’in dünyadaki ayrıcalıklı durumunu beyan ettikten sonra, onun mahşerde de salihler arasında yer alacağını haber vermektedir. Burada geçen “sâlihler”den kasıt, Yüce Allah’ın has, seçkin, dürüst, erdemli, iyi kulları demektir ve elbette salihlerin başında da peygamberler gelmektedir. Yüce Allah, Hz. İbrahim’in mahşerde bu seçkinler arasında ve cennette yer alacağını bildirmektedir. Hz. İbrâhim’in mahşerde salihlerden kılınacağının bildirilmesi daha önce onun yaptığı şu duanın kabul edildiğinin bir delilidir: “Ey Rabbim! Bana muhakeme gücü ver ve beni salihler (iyiler) arasına kat.”(54)

2. اِذْ قَالَ لَهُ رَبُّهُٓ اَسْلِمْ قَالَ اَسْلَمْتُ لِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Hani Rabbi ona ‘Teslim ol!’ demişti; o da ‘Âlemlerin Rabbine teslim oldum.’ cevabını vermişti.” Âyetin başındaki اِذْ iz edatının Hz. İbrâhim’in ayrıcalıklı konumu ortaya koyan cümlenin başında geldiği için “hani” şeklinde tercüme edilebileceği gibi “çünkü” şeklinde de tercüme edilebilir.

Yüce Allah Hz. İbrahim’in ayrıcalıklı durumunu beyan etmek üzere kendisine “Teslim ol” diye emredince onun da hemen bu teslimiyeti gerçekleştirdiğini ifade etmektedir. Hz. İbrâhim’in bu teslimiyeti hakkında çeşitli âyetler vardır. Bunlardan bir tanesi de En‘âm 6/79’da şu şekilde beyan edilmektedir: “Ben hanîf olarak, yüzümü ‘gökleri ve yeri yoktan yaratan (Allah)a çevirdim’ ve ben müşriklerden değilim.” Burada sözü edilen teslimiyetin ihlaslı bir şekilde dini Yüce Allah’a has kılmak ve bu şekilde istikamet üzere kalmak şeklindeki bir emir olduğu da beyan edilmektedir. Hz. İbrahim kendisinden istenileni hakkıyla yerine getirmiş ve ihlaslı bir şekilde bütün benliğini âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah’a teslim etmiştir.(55) Buradaki teslimiyet, kelimenin içeriğinden de anlaşılacağı üzere Yüce Allah’ın buyruklarına boyun eğmek ve onlara itaat etmektir.(56)

Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu sağlam ve esaslı teslimiyet içerikli duruşu, Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlara yönelik olarak Rûm 30/30-32’de şöyle dile getirilmektedir: “Sen yüzünü (bütün benliğini) hanîf olarak (yani Allah’ı birleyici olarak) dine, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah’ın yaratışında değişme yoktur. İşte dosdoğru din budur; fakat insanların çoğu bilmezler. Hepiniz O’na yönelerek O’na karşı takvâlı (duyarlı) olun, namazı kılın; müşriklerden olmayın! Dinlerini parçalayan ve bölük bölük olanlardan (olmayın. Bunlardan) her fırka, kendilerinde olan ile böbürlenmektedir.”

Bu konuda benzer âyetler çerçevesinde Hz. Peygamber’e hitap edilen Yûnus 10/105’te şöyle buyrulmaktadır: “(Bana) ‘hanîf (yani Allah’ı birleyici) olarak yüzünü dine çevir; sakın müşriklerden olma’ (diye emredildi).” Bu emrin Hz. Peygamber’e yönelik benzerleri Rûm 30/43’te de geçmektedir.

c) Hz. İbrâhim ve Hz. Yakub’un Tavsiyesi

Yüce Allah, sûrenin 132-134. âyetlerinde Hz. İbrahim’in kendi oğullarına vasiyetlerde bulunduğunu, Hz. Yakub’un da: “Yavrularım! Allah sizin için bu dini (İslâm’ı) seçti. O halde sadece müslümanlar olarak ölünüz” dediğini, Hz. Yakub’a ölüm geldiği zaman oğullarına “Benden sonra neye (kime) kulluk edeceksiniz?” diye sorduğunu, onların da “Senin ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilâhı olan tek Allah’a kulluk edeceğiz; biz ancak O’na teslim olmuşuzdur” cevabını verdiklerini ifade etmektedir.

Ardından sorumlulukların şahsiliğiyle ilgili şu bilgiye yer verilmektedir: “Onlar bir ümmetti, gelip geçti. Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

ı. Müslümanlar Olarak Ölmenin Önemi

وَوَصّٰى بِهَآ اِبْرٰه۪يمُ بَن۪يهِ وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰى لَكُمُ الدّ۪ينَ فَلَا تَمُوتُنَّ اِلَّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “İbrahim bunu kendi oğullarına da vasiyet etmişti. Yakup da ‘Ey yavrularım! Allah sizin için bu dini (İslam’ı) seçti. Sadece müslümanlar olarak ölün!’ (demişti).”

Âyetteki وَوَصّٰى ve vessâ fiili “ve vasiyet etmişti”; بِهَا bihâ ifadesi “bunu”; اِبْرٰه۪يم ibrâhîmu kelimesi “İbrâhim”; بَن۪يهِ benîhi ifadesi “oğullarına”;وَيَعْقُوبُ ve ya‘kûbu kelimesi “ve Yakub da”; يَا بَنِيَّ yâ beniyye hitabı “ey yavrularım, ey çocuklarım”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اصْطَفٰى ıstafâ fiili “seçti”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için ”; الدّ۪ين ed-dîne sözcüğü “dini”;فَلَا تَمُوتُنَّ fe lâ temûtünne emri “ölmeyin”;اِلَّا وَاَنْتُمْ illâ ve entüm istisnası “siz (şöyle) olmanın dışında”; مُسْلِمُونَ müslümûne kelimesi ise “müslümanlar (olmanızın dışında)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in ve Hz. Yakub’un oğullarına yönelik ilahi buyrukları emredişleri gündeme getirilmektedir.

1.وَوَصّٰى بِهَآ اِبْرٰه۪يمُ بَن۪يهِ “Bunu İbrahim kendi oğullarına da vasiyet etmişti.” Yüce Allah kendisine teslim olmasıyla ilgili olarak Hz. İbrâhim’e hitap ettikten ve onun da bu teslimiyeti gerçekleştirdiğini ifade ettikten sonra, bu defa Hz. İbrâhim’in bu ilahi prensibi kendi oğullarına da emrettiğini haber vermektedir.

Âyette geçen بِهَا bihâ ifadesindeki هَا hâ zamiri daha önce geçen ilahi buyruğu işaret edecek şekilde gizli bir şehâdeh veya kelimeh ya da Bakara 2/120. âyette geçen milleh kelimesine ait olabilir.(57) Buna benzer bir kullanım Zuhruf 43/26-28’de de yer almaktadır.

Bu arada âyette geçen يَعْقُوب ya‘kûb kelimesi fail olduğu için ötre okunan اِبْرٰه۪يم ibrâhim kelimesine atfedilerek damme yani “ötre” okunabileceği gibi بَن۪يهِ benîhi ifadesine atfedilerek fetha yani “üstün” de okunabilir. Bu ikinci ihtimale göre Hz İbrâhim’in hem kendi oğullarına hem de Hz. Yakûb’a bu emri ilettiği anlaşılmış olur.(58) Böyle bir ihtimal bulunsa da kelimeyi “ötre” okumak ve Hz. Yakûb’un da bu konudaki ilahi mesajı kendi oğullarına yönelttiği görüşü diğerine göre daha doğrudur; biz de bu görüşteyiz.

2. وَيَعْقُوبُ يَا بَنِيَّ اِنَّ اللّٰهَ اصْطَفٰى لَكُمُ الدّ۪ينَ فَلَا تَمُوتُنَّ اِلَّا وَاَنْتُمْ مُسْلِمُونَ “Yakup da ‘Ey yavrularım! Allah sizin için bu dini (İslam’ı) seçti. Sadece Müslümanlar olarak ölün!’ (demişti).” Bazı âlimlerimiz bu ifadeyi Hz. İbrâhim’in kendi çocuklarına yönlendirdiği şeklindeki görüşü kabul etse de(59) genel kanaat bunu Hz. Yakûb’un söylediği şeklindedir. Bilindiği üzere, Hz. Yakub’un pek çok çocuğu vardı ve bir sonraki âyette de belirtildiği gibi ölüm döşeğindeyken onlara çeşitli hatırlatmalarda bulunmuştu. Özellikle bir sonraki ayette verilen bilgiler bu ayetteki ifadelerin de Hz. İbrahim’e değil, Hz. Yakup’a ait olduğunu göstermektedir.

Hz. Yakub’un burada dile getirdiği hususlar iki noktada toplanmaktadır. Bunlardan ilki Yüce Allah’ın onlara ed-dîni yani tevhid öğretilerinden oluşan “islâm” dinini seçmesidir; diğeri ise ölümleri anında mutlak surette iman ve islam üzere olmalarını sağlamalarıdır. Yüce Allah insanlara din olarak İslam’ı belirlemiştir. Âli İmrân 3/19’da “Allah katında din İslam’dır” buyrulmakta, Âl-i İmrân 3/85’te ise “İslam’dan başka bir edinenden bunun kabul edilmeyeceği” beyan edilmektedir. Bu arada Mâide 5/3, Hacc 22/78 gibi âyetlerde de bütün insanlığa yönlendirilen dinin İslam olduğu belirtilmekte, Rûm 30/30’da da din fıtrat ile eşitlenmektedir.

Âl-i İmrân 3/102’de de belirtildiği gibi, insanların ölümleri müslümanlık ikrarı üzere olmalıdır; çünkü eğer aksi bir durum olursa âhiret ve mahşer korkunç akıbetlere sahne olacaktır. Aslında verilmek istenen mesaj “ne yapıp edin, mutlaka Müslümanlar olarak ölün; başka bir şekilde ölmemeye gayret edin” şeklindedir.

ıı. Hz. Yakub’un Oğullarına Sorusu ve Aldığı Cevap

اَمْ كُنْتُمْ شُهَدَآءَ اِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ اِذْ قَالَ لِبَن۪يهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي قَالُوا نَعْبُدُ اِلٰهَكَ وَاِلٰهَ اٰبَآئِكَ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ اِلٰهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Yakup’a ölüm geldiği zaman siz orada mıydınız yoksa! O zaman (Yakup), oğullarına ‘Benden sonra neye (kime) kulluk edeceksiniz?’ demişti. Onlar da: ‘Senin ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilahı olan tek ilaha (Allah’a) kulluk edeceğiz; biz yalnızca O’na teslim olmuşuzdur.’ demişlerdi.”

Âyetteki اَمْ كُنْتُمْ em küntüm ifadesi “yoksa siz (şöyle mi) oldunuz”; شُهَدَآءَ şühedâe kelimesi “şahitler”; اِذْ حَضَرَ iz hadara ifadesi “hazır olduğunda”; يَعْقُوب ya‘kûbe kelimesi “Yakub’a”; الْمَوْت el-mevtü kelimesi “ölüm”; اِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hadi (şöyle) demişti”; لِبَن۪يهِ li benîhi ifadesi “onun kendi oğullarına, çocuklarına”; مَا تَعْبُدُونَ mâ ta‘büdûne sorusu “neye ibadet, (kime) kulluk edeceksiniz”; مِنْ بَعْد۪ي bin ba‘dî cümlesi “benden sonra”; قَالُوا kâlû fiili “(şöyle) demişlerdi”; نَعْبُدُ na‘büdü fiili “ibadet edeceğiz”; اِلٰهَكَ ilâheke tamlaması “senin ilahına”; وَاِلٰهَ اٰبَآئِكَ ve ilâhe âbâike tamlaması “yani senin atalarının ilahına”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhîme kelimesi “İbrahim’in”; وَاِسْمٰع۪يلَ ve ismâîle kelimesi “ve İsmail’in”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka kelimesi “ve İshâk’ın”; اِلٰهًا وَاحِدًا ilâhen vâhıden tamlaması “tek ilaha”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na”; مُسْلِمُونَ müslimûne kelimesi ise “teslim onlar(ız)” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın Hz. Yakub’un oğullarına sorusu ve onların verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.اَمْ كُنْتُمْ شُهَدَآءَ اِذْ حَضَرَ يَعْقُوبَ الْمَوْتُ اِذْ قَالَ لِبَن۪يهِ مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي “Yakup’a ölüm geldiği zaman siz orada mıydınız yoksa! O zaman (Yakup), oğullarına ‘Benden sonra neye (kime) kulluk edeceksiniz?’ demişti.” Yüce Allah bu âyette İsrailoğulları’na yani Medine’deki Yahudilere seslenmekte ve izinden gittiklerini iddia ettikleri Hz. Yakub’un ölüm döşeğindeyken oğullarına sorduğu bir soruyu dile getirmektedir. Burada hatırlatılan soru Hz. Yakub’un son anlarında bile oğullarının dini duruşlarını merak etmesi ve onların kendisinden sonra neye ibadet edeceklerini sormasıydı.

a) Hz. Yakub’un soyundan gelen Yahudilerin Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği İslam’a itibar etmemeleri bu şekilde eleştirilmekte, Hz. Yakub’un ölümü anında sorduğu soruya şahit olmadıklarını, bu nedenle de onunla aynı inancı paylaşmalarının imkânsız olduğunu kendilerine kabul ettirmek istemektedir.

Ölüm anında veya hemen öncesinde yapılması gerekenlerle ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/180’de yakınlara mal ve servet vasiyet edilmesi gerektiği, ayrıca Mâide 5/106’da ise yolculukta ölüm öncesinde iki âdil şahidin şahitliğinde mal ve servetin vasiyet edilmesi konusu ele alınmaktadır.

b) Bu âyetin başındaki اَمْ em edatı “yoksa” manasına gelmekte, cümle soru ifadesi olarak zikredilse de verdiği mesajın muhatapları ayıplamak olduğu bilinmektedir. Bu tür soru cümlelerinin Kur’ân’da oldukça fazla kullanım örneği vardır.(60) Bu tür ifadelerde maksat, cevabı beklenen bir soru sormak yerine, muhatapların tutarsız durumlarına dikkat çekmektir.(61) Bu âyet grubunun Yahudi ve Hıristiyanlara bir cevap olarak indirildiği, eski kavimlerin ve peygamberlerin de kendi dinlerine sahip oldukları kanaatlerinin yalanlanması söz konusu edilmektedir.(62) Çünkü Hz. Yakub’un sorduğu soruya oğullarının verdiği cevap Medine’deki Yahudilerin kabullerinin yalan ve yanlış olduğunu ortaya koymakta, çünkü Hz. Yakup’un çocuklarının tam bir tevhid inancını benimsedikleri ifade edilmek istenmektedir.

Buradaki اَمْ em edatına bel yani “evet” manası verilmesi ve İsrailoğulları’nın Hz. Yakub’un ölümü esnasında çocuklarına bu soruyu sorduğunu bildikleri hatırlatılıyor da olabilir.(63) Bu durumda Medine’deki Yahudilerin ataları olan İsrailoğulları’na yönelik yaşanan bir konuşma hatırlatılıyor demektir.(64) Bu doğrultuda bildikleri veya kendilerine ulaşan doğru haberler bulunmasına rağmen ona itibar etmedikleri ortaya konulmak isteniyor demektir.

c) Âyette geçen مَا تَعْبُدُونَ مِنْ بَعْد۪ي mâ ta‘büdûne bin ba‘dî “Benden sonra neye ibadet edeceksiniz” ifadesindeki مَا mâ edatı cansız varlıklar için kullanılıyor olsa da bunun genel mana içermesi ve “hangi şeye ibadet edeceksiniz” şeklinde bir mana vermesi de mümkündür.(65) Aslında burada asıl önemli olan nokta, oğullarının dini duyarlılıklarını ne kadar çok önemsediğinin ortaya konulması ve bu noktada Hz. Yakub’un örnek alınmasıdır.

Hz. Yakub’un ölüm döşeğindeyken oğullarına sorduğu soru onların dini hayatlarıyla ilgili olduğu için, burada bize de bir öğüt verilmekte, hayatın asıl önemli noktalarının inanç ve ibadetler olduğu ortaya konulmak istenmektedir. Bir peygamberin çocuklarına olan şefkati ve merhameti öncelikle din konusundaydı; gayretleri de başka konularda değil, ancak ve ancak dini hassasiyetlerde görülmekteydi. Şimdilerde insanların ölüm döşeğindeyken dile getirdikleri şeylerin daha çok dünyalıklar olduğu düşünülürse, bu kıssadan alınacak pek çok dersin olduğu ortaya çıkmaktadır.

2. قَالُوا نَعْبُدُ اِلٰهَكَ وَاِلٰهَ اٰبَآئِكَ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْمٰع۪يلَ وَاِسْحٰقَ اِلٰهًا وَاحِدًا وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Onlar da: ‘Senin ve ataların İbrahim, İsmail ve İshak’ın ilahı olan tek ilaha (Allah’a) kulluk edeceğiz; biz yalnızca O’na teslim olmuşuzdur’ demişlerdi.” Yüce Allah Hz. Yakub’un sorduğu soruya oğullarının verdiği cevabı hatırlatmakta ve onun da ataları Hz. İbrâhim, Hz. İsmail ve Hz. İshak’ın ilahi olan tek Allah’a kulluk edeceklerini, sadece ve sadece O’na yani Yüce Allah’a teslim olduklarını beyan ettiklerini aktarmaktadır.

Âyette geçen اٰبَآئِ âbâ’ “babalar, atalar” kelimesi sadece biyolojik “baba” manasına gelmemekte, dedeleri, hatta burada olduğu üzere Hz. İsmail gibi babaların amcalarını da içermektedir. Dahası, amca kendi ataları olan Hz. İshak’tan daha büyük olduğu için Hz. İbrâhim’den sonra babalarının amcası olan Hz. İsmail’i dile getirmişler, sıralamayı bu şekilde belirlemişlerdir.(66)

Âyetin sonunda yer alan, Bakara 2/136 ve Âl-i İmrân 3/84. âyetin sonunda da zikredilen وَنَحْنُ لَهُ مُسْلِمُونَ “Biz sadece ve sadece O’na teslim onlarız” ifadesi tam bir tevhid vurgusu içermekte, Hz. Yakub’un oğullarında bu anlamda herhangi bir şekilde inkâr, küfür ve şirk unsurunun bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Bu ifade Bakara 2/131. âyette dile getirilen ve Hz. İbrâhim’e yönlendirilen “Teslim ol” emrine onun verdiği “ben âlemlerin Rabbine teslim oldum” beyanıyla birebir örtüşmekte ve Hz. İbrâhim’in ortaya koyduğu tevhid duruşunun Hz. Yakub’un oğullarında da görülmekte olduğu anlaşılmaktadır.

ııı. Sorumlulukların Şahsiliği

تِلْكَ اُمَّةٌ قَدْ خَلَتْ لَهَا مَا كَسَبَتْ وَلَكُمْ مَا كَسَبْتُمْ وَلَا تُسْـَٔلُونَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Onlar bir ümmetti, elbette gelip geçti(ler). Onların kazandıkları kendilerinin, sizin kazandıklarınız sizindir. Siz onların yaptıklarından sorguya çekilmezsiniz.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte onlar”; اُمَّة ümmetün sözcüğü “ümmet(ti), topluluk(tu)”; قَدْ خَلَتْ ked halet fiili “muhakkak ki geçtiler”; لَهَا lehâ ifadesi “onlara aittir”; مَا كَسَبَتْ mâ kesebet ifadesi “kazandıkları şeyler, iyilikler”;وَلَكُمْ ve leküm ifadesi “ve sizin içindir, size aittir”; مَا كَسَبْتُمْ mâ kesebtüm ifadesi “sizin kazanmış olduğunuz şeyler”;وَلَا تُسْـَٔلُونَ ve lâ tüs’elûne edilgen fiili “sorgulanmayacaksınız”; عَمَّا كَانُوا ‘ammâ kânû ifadesi “onların yapmış olduğu (şu) işlerden”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yapmakta oldukları, yaptıkları (şeylerden)” demektir.

Burada Kur’ân’ın evrensel bir ilkesi olan “sorumlulukların şahsiliği” konusu gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah daha sonra Bakara 2/141. âyette de zikredilecek olan bu âyette önceki nesillerin birer ümmet olduklarını, gelip geçtiklerini, onların kazanıp ettiklerinin kendilerine yazıldığını, muhataplarınkinin de onlara yazılacağını, öncekilerin yaptıklarından muhatapların yani sonrakilerin sorumlu tutulmayacağını beyan etmekte, böylece “sorumlulukların şahsiliği”ne dair çok önemli bir ilkeyi hatırlatmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Necm 53/38-41’de şöyle buyrulmaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. İnsan için kendi çalışmasından başka bir şey yoktur. Çalışması ileride (âhirette) görülecektir. Sonra da ona (yaptığının) karşılığı tastamam verilecektir.”

Bu âyetlerde insan için kendi yaptığından başka bir şeyin söz konusu olamayacağı vurgulu bir şekilde ifade edilmektedir. Pek çok âyette(67) de yer aldığı üzere, mahşerde kimsenin kimseye bir faydası dokunamayacak, herkes yaptığıyla karşılaşacaktır. Hiç kimse bir başkasının günahını yüklenip taşıyamaz; çünkü kişiler sadece kendi yaptıklarından sorumludur. Bu noktada özellikle İsra 17/13-15. ayetlerdeki mesaj hatırlanmalıdır.

a) En‘âm 6/164’te söz konusu cümlenin öncesinde “İnsanların işlediği kötülükler sadece kendi aleyhlerinedir, onları bağlar” ifadesi yer almakta, sonunda ise dönüşünün sadece Yüce Allah’a olduğu hatırlatılarak Necm 53/42 ile konu birlikteliği sağlanmaktadır.

b) İsrâ’ 17/15’te, hidayete erenin kendi lehine hidayete ereceği, sapanın da kendi aleyhine sapacağı bildirilmekte, daha sonra sorumluluklarının şahsiliğine vurgu yapılmakta, elçi gönderilmeden azap edilmeyeceği bildirilmektedir.

c) Fâtır 35/18’de de şu bilgiler yer almaktadır: “Hiçbir (günah) yüklüsü, başkasının (günah) yükünü yüklenemez. (Günah) yükü ağır kişi, yakını bile olsa yükünü taşımaya (başkasını) yardıma çağırsa, yükünden hiçbir zerresi taşınamaz. Sen sadece görmedikleri halde Rablerine derin saygı duyanları ve namazı kılanları uyarabilirsin. Arınmaya çalışan kişi sadece kendisi için arınmış olur. Dönüş sadece Allah’adır.” Bu âyetteki mesaj, konunun Kur’ân’da ele alınan bütün yönlerini içermekte ve muhatapları bilgilendirmeyi amaçlamaktadır.

d) Zümer 39/7’de ise Yüce Allah’ın kullarından neler istediği, hangi davranışlarından razı olup hangilerine rıza göstermeyeceği bildirilmekte, sorumlulukların şahsi olduğu beyan edilmektedir. Sonuçta varılacak makamın Yüce Allah’ın katı olduğu, orada suçluların gerçeklerle yüzleşecekleri ve Rabbimizin gönüllerde bulunan her şeyi hakkıyla bildiği ifade edilmektedir.

e) Fussilet 41/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim iyi bir iş yaparsa, bu kendi lehinedir. Kim de kötülük yaparsa aleyhinedir. Rabbin kullara hiçbir şekilde zulmedici değildir.” Buna benzer bir ifade de Câsiye 45/15’te yer almaktadır.

f) Necm 53/37-38’de de yer alan mesajlarda, insan sorumluluğuyla ilgili temel ilkenin bütün peygamberlerin risâlet öğretilerinde aynı olduğu, aynı kaynaktan geldikleri için ilâhî mesajların ruh birlikteliğine sahip oldukları, böylece aynı değerleri insanlığa sundukları beyan edilmektedir. Bu âyetlerin anlamı Kur’ân’da geçen “kim bir iyilik yaparsa kendisi için, kim de bir kötülük yaparsa kendi aleyhine yapmış olur”(68) ifadeleriyle tam bir uyum arz etmektedir.

g) Sorumlulukların, kazanımların veya yapılanların sonuçlarının kişilerin kendileriyle ilişkili olduğu temel prensibiyle ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Bakara 2/272 ve 286. âyetleri de mutlak surette göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

2. “Günahların şahsiliği” konusunu işlediğimiz bu bağlamda çok önemli olan ‘Ankebût 29/12-13. âyetleri burada özellikle hatırlatmak istiyoruz: “Kâfirler, iman edenlere, ‘Bizim yolumuza uyun, sizin günahlarınızı biz yüklenelim’ derler. Hâlbuki onların hiçbir günahını yüklenecek değillerdir. Gerçekte onlar, kesinlikle yalan söylemektedirler. (Fakat gerçek şu ki) elbette kendi yüklerini (veballerini), kendi yükleriyle birlikte nice yükleri de taşıyacaklar ve uydurup durdukları şeylerden kıyamet günü mutlaka sorguya çekileceklerdir.” Burada sözü edilen husus, başkalarının günah sorumluluğunu yükleneceğini söyleyen kâfirlere cevap verilmesidir. Önce böyle sipariş ve pazarlık usulü günah yüklenmenin olamayacağı beyan edilmekte, ardından da hem kendi günahlarını, hem de insanları saptırmalarının sorumluluğunu yüklenecekleri ifade edilmektedir.

Bu kişiler hem kendileri saparak günah işlemişler, hem de başkalarını saptırarak günah işlemişlerdir. Bu durumda burada başkasının günahının değil, başkalarını saptırmanın günahının yüklenilmesi söz konusudur. Her günah işlendiğinde ona sebep olanın da bundan bir pay alması kaçınılmazdır. Zaten Nisâ’ 4/85’te de hem olumlu manada güzelliğe katkı, hem de olumsuz manada kötülüğe sebebiyet verenlerin bundan pay alacakları bildirilmektedir. Burada fazlalık gibi görülen şey, aslında yapılan hatanın büyüklüğünün bir sonucudur.

3. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette verilmek istenen mesajın daha doğru anlaşılabilmesi için sorumluluklarının şahsiliğini vurgulamak üzere birinin yaptığı işten dolayı başkasının sorumlu tutulamayacağını gösteren iki örnek vermek istiyoruz:

İbn Ömer, Hz. Peygamber’in, “Ölü, ehlinin, yani çoluk çocuğunun ağlaması sebebiyle azap görür”(69) dediğini rivayet etmiştir. Hâlbuki Hz. Ayşe, bu haberin sıhhatini tartışmaya açmış, eleştirisinin doğruluğuna da Yüce Allah’ın “bir günahkâr başkasının günah yükünü yüklenmez”(70) ayetini delil getirmiştir. Çünkü çoluk-çocuğunun ağlaması sebebiyle kişiye azap etmek, kişiyi, başkasının suçu sebebiyle sorumlu tutmak olur ki bu da bu ayetin hükmüne aykırıdır.

Bu noktada bazı hadisleri hatırlatmak gerekir. Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Ameli kendisini yavaşlatan kimseyi nesebi hızlandırıp (cennete götü)remez.”(71)

Bir başka rivayette Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Her kim bir kötü âdet başlatırsa ona hem onun günahı, hem de onu işleyenlerin günahı vardır.”(72) Bu hadiste de ifade edilen husus tamamıyla Nisâ’ 4/85’teki mesajın tefsiri mahiyetindedir. “Sen şunu şunu yap, günahı benim” gibi lafların anlamsız olduğu, böyle bir üstlenmenin dünyadan hiçbir şekilde garanti edilemeyeceği ortadadır.

Bir başka rivayette de Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Ey Muhammed’in halası Safiyye, Ey Muhammed’in kızı Fatıma, kıyamet gü­nü bana amellerinizle geliniz, neseplerinizle değil. Biliniz ki ben, Allah’ın vereceği hiçbir şeyi sizden gideremem.”(73)

Bu arada bu tür bir yanılgıya düşüp hata yapanlar da “nasıl olsa günahımı başkası çekiyor, mesele yok” gibi bir düşünce de kesinlikle doğru değildir. Son söz olarak söyleyelim ki, kişi hem kendi sapmasının, hem de başkasını saptırmasının karşılığını görecektir. Bu durumda, günahların ve sorumlulukların şahsiliği meselesinde herhangi bir sorun kalmamaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., IV, 33.
• 2 - İslamoğlu, age., s. 47’de 9. not.
• 3 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 4 - Ömer Faruk Harman, “İbrahim” mad., DİA, XXI, 266-272. 5 - Yazır, age., I, 406. 6 - Semerkandî, age., I, 90; Râzî, age., IV, 37.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 7 - Semerkandî, age., I, 90-91; Taberî, age., I, 524-525. 8 - Zemahşerî, age., I, 183.
• 9 - Râzî, age., IV, 33-34.
• 10 - Semerkandî, age., I, 91; Taberî, age., I, 529; Zemahşerî, age., I, 183; Râzî, age., IV, 40.
• 11 - İsrâ’ 17/71; Ahkâf 46/12. 12 - Furkân 25/74.
  • İsrâ 17/71 Ahkâf 46/12 Furkân 25/74
• 13 - Bakara 2/124. 14 - Enbiyâ’ 21/73.
  • Bakara 2/124 Enbiyâ 21/73
• 15 - Bakara 2/125, 127, 158; Âl-i İmrân 3/96, 97; Enfâl 8/35; İbrahim 14/37; Hacc 22/26; Tûr 52/4; Kureyş 106/3. 16 - Semerkandî, age., II, 392. 17 - Bakara 2/144, 149, 150, 191, 194, 196, 217; Mâide 5/2; Enfâl 8/34; Tevbe 9/7, 19, 28; İsrâ’ 17/1; Hacc 22/25; Feth 48/25, 27. 18 - Mâide 5/2, 97.
  • Bakara 2/125 Bakara 2/127 Bakara 2/158 Âl-i İmrân 3/96 Âl-i İmrân 3/97 Enfâl 8/35 İbrâhîm 14/37 Hacc 22/26 Tûr 52/4 Kureyş 106/3 Bakara 2/144 Bakara 2/149 Bakara 2/150 Bakara 2/191 Bakara 2/194 Bakara 2/196 Bakara 2/217 Mâide 5/2 Enfâl 8/34 Tevbe 9/7 Tevbe 9/19 Tevbe 9/28 İsrâ 17/1 Hacc 22/25 Fetih 48/25 Fetih 48/27 Mâide 5/2 Mâide 5/97
• 19 - Semerkandî, age., I, 91; Taberî, age., I, 532-534; Zemahşerî, age., I, 184.
• 20 - Taberî, age., I, 532. 21 - Râzî, age., IV, 46.
• 22 - Bayraklı, age., II, 214-216.
• 23 - İslâmoğlu, age., s. 48’de 16. not.
• 24 - Semerkandî, age., I, 91; Taberî, age., I, 534; Zemahşerî, age., I, 184. 25 - Bakara 2/125, 126; Âl-i İmrân 3/97; Nisâ’ 4/83; En‘âm 6/81, 82; İbrâhim 14/35; Nûr 24/55; Kasas 28/57; ‘Ankebût 29/67; Fussilet 41/40. 26 - Bakara 2/126; Âl-i İmrân 3/97; İbrâhim 14/35; Nûr 24/55; Kasas 28/57; ‘Ankebût 29/67.
  • Bakara 2/125 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/97 Nisâ 4/83 En‘âm 6/81 En‘âm 6/82 İbrâhîm 14/35 Nûr 24/55 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/67 Fussilet 41/40 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/97 İbrâhîm 14/35 Nûr 24/55 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/67
• 27 - Bayraklı, age., II, 216-217.
• 28 - Semerkandî, age., I, 92; Taberî, age., I, 535-538; Zemahşerî, age., I, 184; Râzî, age., IV, 49.
• 29 - Bayraklı, age., II, 217-218.
• 30 - Bakara 2/125, 187; A‘râf 7/138; Tâhâ 20/91, 97; Enbiyâ’ 21/52; Hacc 22/25; Şu‘arâ’ 26/71; Feth 48/25.
  • Bakara 2/125 Bakara 2/187 A‘râf 7/138 Tâhâ 20/91 Tâhâ 20/97 Enbiyâ 21/52 Hacc 22/25 Şu‘arâ 26/71 Fetih 48/25
• 31 - Mâide 5/90.
  • Mâide 5/90
• 32 - Geniş bilgi için bk. Esed, age., s. 35’te 102. not. Ayrıca rivayet için bk. Buhârî, Kitâbu’l-‘Ilm.
• 33 - Semerkandî, age., II, 255.
• 34 - İslâmoğlu, age., s. 48’de 23. not.
• 35 - Esed, age., s. 34. 36 - Nahl 16/95-96.
  • Nahl 16/96
• 37 - A‘râf 7/183; Nahl 16/61; Fâtır 35/45; Kalem 68/45.
  • A‘râf 7/183 Nahl 16/61 Fâtır 35/45 Kalem 68/45
• 38 - Bakara 2/127; Nahl 16/26; Nûr 24/ 60. 39 - Semerkandî, age., II, 391; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr, V, 423.
  • Bakara 2/127 Nahl 16/26 Nûr 24/60
• 40 - Semerkandî, age., I, 93; Taberî, age., I, 553. 41 - Yazır, age., I, 410.
• 42 - Yûsuf 12/103. 43 - Yûsuf 12/106.
  • Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106
• 44 - Semerkandî, age., I, 93; Taberî, age., I, 553-555.
• 45 - Semerkandî, age., I, 93; Taberî, age., I, 553. 46 - Taberî, age., I, 555.
• 47 - Ahmed b. Hanbel, IV, 127, 128; V, 262. 48 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Ahzâb, 10; Enibyâ’, 10; De‘avât, 31, 32; Müslim, Salât, 65, 66, 69; Ebû Dâvûd, Salât, 179; Nesâî, Sehv, 49.
• 49 - Semerkandî, age., I, 94.
• 50 - Taberî, age., I, 558.
• 51 - Semerkandî, age., I, 94. 52 - Semerkandî, age., I, 94; Taberî, age., I, 559; Zemahşerî, age., I, 188-189. 53 - Taberî, age., I, 558.
• 54 - Şu‘arâ’ 26/83.
  • Şu‘arâ 26/83
• 55 - Semerkandî, age., I, 94-95. 56 - Zemahşerî, age., I, 190.
• 57 - Semerkandî, age., I, 95; Taberî, age., I, 560; Zemahşerî, age., I, 190; Râzî, age., IV, 72. 58 - Zemahşerî, age., I, 190.
• 59 - Râzî, age., IV, 72.
• 60 - En‘âm 6/30, 53; Hûd 11/81; ‘Ankebût 29/10, 68; Yâsîn 36/81; Zümer 39/32, 36, 37, 60; Zuhruf 43/51; Ahkâf 46/34; Necm 53/19-20, 24; Kıyâmet 75/40; Tîn 95/8. 61 - Semerkandî, age., I, 95; Zemahşerî, age., I, 191. 62 - Taberî, age., I, 562.
  • En‘âm 6/30 En‘âm 6/53 Hûd 11/81 ‘Ankebût 29/10 ‘Ankebût 29/68 Yâsîn 36/81 Zümer 39/32 Zümer 39/36 Zümer 39/37 Zümer 39/60 Zuhruf 43/51 Ahkâf 46/34 Necm 53/20 Necm 53/24 Kıyâmet 75/40 Tîn 95/8
• 63 - Esed, age., s. 36’da 107. not. 64 - Yazır, age., I, 413. 65 - Zemahşerî, age., I, 192.
• 66 - Taberî, age., I, 563.
• 67 - Bakara 2/48, 123, 134, 141, 286; En‘âm 6/52, 164; İsrâ’ 17/13-15; Lokmân 31/33; Fatır 35/18; Zümer 39/7; Fussilet 41/46; Câsiye 45/15; Zilzâl 99/7-8.
  • Bakara 2/48 Bakara 2/123 Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/286 En‘âm 6/52 En‘âm 6/164 İsrâ 17/15 Lokmân 31/33 Fâtır 35/18 Zümer 39/7 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Zilzâl 99/8
• 68 - Bakara 2/134, 141, 281, 286; Âl-i İmrân 3/25, 161; En‘âm 6/70; İbrahim 14/51; Nahl 16/97, 111; Kehf 18/88; Rûm 30/44; Lokmân 31/12; Sebe’ 34/37; Zümer 39/70; Mü’min 40/17, 40; Fussilet 41/46; Şûrâ 42/30, 34; Câsiye 45/15, 22; Müddessir 74/38.
  • Bakara 2/134 Bakara 2/141 Bakara 2/281 Bakara 2/286 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 En‘âm 6/70 İbrâhîm 14/51 Nahl 16/97 Nahl 16/111 Kehf 18/88 Rûm 30/44 Lokmân 31/12 Sebe' 34/37 Zümer 39/70 Mü'min 40/17 Mü'min 40/40 Fussilet 41/46 Şûrâ 42/30 Şûrâ 42/34 Câsiye 45/15 Câsiye 45/22 Müddessir 74/38
• 69 - Buhârî, Cenâiz, 32, 33; Müslim, Cenâiz, 16, 18; Tirmizî, Cenâiz, 22, 24. 70 - En‘âm 6/164. 71 - Ebû Dâvûd, İlim, 1. 72 - Buhârî, İ‘tisâm, 15; Müslim, İlm, 15; Zekât, 69; Nesâî, Zekât, 64; Tirmizî, İlm, 45; İbn Mâce, Mukaddime, 14; Dârimî, Mukaddime, 44; Ahmed b. Hanbel, IV, 362.
  • En‘âm 6/164
• 73 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23.