Kehf Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 110 âyetten oluşan, adını 9 ve 10. âyetlerde geçen “Mağara” anlamındaki الْكَهْف el-kehf kelimesinden alan Kehf sûresi, inişe göre 62, resmî sıralamada ise 18. sûredir.

Kehf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki İsrâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı (İsrâ’ 40, Kehf 4-5); vahyin hikmet içerikli yapısı (İsrâ’ 39, Kehf 27); İblîs’in secde konusundaki olumsuz tutumu (İsrâ’ 61, Kehf 50); Kur’ân’da her konunun ayrıntılı olarak ele alınmış olması (İsrâ’ 89, Kehf 54) gibi konular örnek olarak verilebilir.

Kehf sûresi, Hz. Peygamber’in risalet görevi, Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata olduğu, mağara delikanlılarının kıssası, vahye sarılmanın önemi, iman-küfür tercihinde kişilerin sorumlulukları, cehennemin ve cennetin çeşitli özellikleri sayılmaktadır. Ayrıca iki bahçe sahibinin mukayesesi, müşriklerin ahiret inancıyla ilgili çelişkili durumu, ahirete yatırımın önemi üzerinde durulmaktadır.

45. âyetten itibaren, dünya hayatının geçiciliği mal ve servetin dünya süsü olduğu, bâkî kalacakların salih amellerden oluşacağı, Son Saat’te yaşanacakların dehşeti, mahşerdeki sorgulanma esnasında amel defterlerinde yazılanlar nedeniyle suçluların çaresizce haykırışları gündeme getirilmektedir. Meleklerin secdesi ile İblis’in kibrederek yüz çevirmesi, onu izleyenlerin mahşerdeki çaresizlikleri ele alınmaktadır.

54. âyetten itibaren, Kur’ân’da her şeyin detaylarıyla açıklandığı, peygamberlerin görevleri, vahiyden yüz çevirenlerin akıbeti üzerinde durulmakta, ardından, Hz. Mûsâ’nın yanındaki bir gençle çıktığı yolculuğun kıssası ve sâlih-bilge bir kul ile yaşadığı üç konudaki yolculuğu ele alınmakta, daha sonra Zülkarneyn kıssası hakkında bilgi verilmektedir.

102. âyetinden itibaren, kafirlerin cehennemdeki durumları ve bunun gerekçeleri hatırlatılmakta, ardından iman edip salih ameller işleyenlerin ebedi kalacakları cennetlerdeki ödül durumları ele alınmaktadır.

Son iki âyette de Yüce Allah’ın kelimelerini yazmak için denizler hatta bir o kadarı da mürekkep olsa Allah’ın kelimeleri bitmeden denizlerin bitip tükeneceği beyan edilmekte, Hz. Peygamber’in vahiy alan bir peygamber olduğu vurgulanmakta, mahşerde Yüce Allah’a hesap vereceğine inananların salih amel işleyip ibadette Rablerine hiçbir şeyi ortak koşmamaları noktasındaki uyarılar ele alınmaktadır.

Yüce Allah sûrenin 60-82. âyetlerinde Hz. Mûsâ ile yol arkadaşının çıktığı yolculuğu ve sonrasında Allah katından kendisine bilgi verilmiş bir bilge kulun bilgilendirme olayını dile getirmektedir.

a) Hz. Mûsâ’nın Bir Gençle Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 60-64. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın genç bir yol arkadaşıyla çıktığı yolculuğu ele almakta, iki denizin birleştiği yere kadar gideceğini belirttiğini, oraya geldiklerinde azıkları olan balığı orada unuttuklarını, balığın denize dalıp gittiğini, daha sonra yorulduklarında azık için balığı istediğini, fakat gencin onu ilk durdukları yerde unuttuğunu söylediğini, nihayet Hz. Mûsâ’nın da aradığı yerin orası olduğunu beyan ederek geri döndüklerini ifade etmektedir.

ı. İki Deniz’in Buluştuğu Yere Setahati

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِفَتٰيهُ لَآ اَبْرَحُ حَتّٰىٓ اَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ اَوْ اَمْضِيَ حُقُبًا “Hani Musa (beraberindeki) gence şöyle demişti: Durup dinlenmeyeceğim; ya iki denizin birleştiği yere kadar varacağım ya da çok uzun süre yürüyeceğim.”

Âyettekiوَاِذْ قَالَ ve iz kâle ifadesi “ve hani (şöyle) demişti”; مُوسٰى mûsâ ifadesi “Mûsâ”;لِفَتٰيهُ lifetâhu kelimesi “onun gencine, yanındaki gence”; لَآ اَبْرَحُ lâ ebrahu fiili “durmam”;حَتّٰىٓ اَبْلُغَ hattâ eblüğa fiili “ulaşıncaya kadar”; مَجْمَع mecma‘a kelimesi “buluşma yerine”; الْبَحْرَيْن el-bahrayni sözcüğü “iki denizin”;اَوْ اَمْضِيَ ev emdıye fiili “veya yürüyünceye (kadar)”; حُقُبًا hukuben kelimesi ise “uzun süre” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşı bir gençle çıktığı yolculuk gündeme getirilmektedir.

Bu kıssa hakkında detaylı bilgi isteyenlerin daha önce kaleme aldığımız bir makalemizi okumalarını tavsiye etmekteyiz.(1)

Bu kıssanın önceki bölümlerle ilgisi hakkında Râzî şu bilgileri vermektedir: “Bu bölüm Yüce Allah’ın bu sûrede anlattığı üçüncü kıssadır. Bu, her ne kadar başlıbaşına bir kıssa ise de ilk iki kıssada anlatılan hususları destekler. Bu kıssanın, mallarının ve taraftarlarının çokluğu ile müslüman fakirlere karşı övünen kâfirleri reddetmesi hususunda taşıdığı mana şudur:”

“Musa (as) onca ilmine, ameline, yüce makamına ve son derece şerefli olmasını sağlayacak şeylerin şahsında toplanmış olmasına rağmen, ilim elde etmek için bilge kula gitmiş ve tevazu göstermiştir. Bu, tevazuun yani alçakgönüllülüğün, tekebbürden yani kibirlilikten hayırlı olduğuna delalet eder.”

“Bu kıssanın, Ashab-ı Kehf kıssasını desteklemesi de şu bakımdandır: Yahudiler, Mekke kâfirlerine, ‘eğer, Muhammed, size bu olayı haber verirse, o peygamberdir; aksi halde hayır’ demişlerdi. Hâlbuki bu önemli bir şey değildir; çünkü onun Allah katından gönderilmiş bir peygamber olmasından, onun bütün kıssaları bilmesi sonucu gerekmez. Bu, tıpkı Hz. Musa’nın da Yüce Allah katından gönderilmiş sadık bir peygamber olmasından, Yüce Allah’ın Hz. Musa’yı bilge kula göndermesine engel olmaması gibidir. Bu yüzden, bütün bu anlattıklarımızdan, bu kıssanın başlıbaşına bir olay olduğu, ama bununla beraber ilk iki kıssada anlatılan şeyi ortaya koyma hususunda da faydalı bir kıssa olduğu ortaya çıkmış oldu.”(2)

1. وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِفَتٰيهُ “Hani Musa (beraberindeki) gence şöyle demişti:” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın yaptığı bir yolculuğu hatırlatmakta, yolculuk henüz başlamadan önce Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşlığını yapan gence söylediği sözü bildirmektedir. Bu kıssada sözü edilen Mûsâ’nın “Hz. Mûsâ” değil de “Mûsâ b. Mîşa b. Yûsuf b. Ya‘kûb” olduğu ifade edilmektedir. Esasında bu zatın Hz. Hârûn’un kardeşi İmrân’ın oğlu ve İsrailoğullarına gönderilen, Kur’ân’da kıssası detaylı bir şekilde anlatılan Hz. Mûsâ olarak kabulünde herhangi bir sorun yoktur. İbn Abbâs bu şahsın Hz. Mûsâ olduğuna dair Rasûlüllah’tan nakilde bulunmuştur.(3)

Hz. Mûsâ’nın yolculuğa birlikte çıktığı “gencin kimliği” hakkında müfessirler şu bilgilere yer vermişlerdir: Semerkandî, “Hz. Mûsâ’nın öğrencisi Yûşa‘ b. Nûn”(4) derken, Taberî, Kâsımî ve Tabresî sadece “Yûşa‘” ismiyle yetinmiş(5); Zemahşerî, “kölesi” veya “kendisinden ilim öğrendiği biri”(6) ifadelerini zikretmiş; Beydâvî, “Yûşa‘ b. Nûn b. Efrâîm b. Yûsuf” veya “Hz. Mûsâ’nın kölesi”(7) şeklinde Yûşa‘nın dedelerini de saymış; Merâğî, Şevkânî ve Cezâirî, “Yûşa‘ b. Nûn b. Efrâîm b. Yûsuf’tur. Zira Araplar hizmet edene fetâ ismini verirlerdi”(8) bilgilerine yer vermiş; Râzî, “Mûsâ’nın kardeşi Yûşa‘”(9) bilgisini eklemiş; Kurtubî, İbn Kesîr, İbnu’l-Cevzî, Mâverdî ve Tabâtabâî ise sadece “Yûşa‘ b. Nûn”(10) demekle yetinmişlerdir.

Bütün bu müfessirler Hz. Mûsâ’ya yol arkadaşlığı yapan gencin Yûşa‘ b. Nûn olduğu konusunda fikir birliği etmişlerdir, denebilir. Çünkü çok az ilave bilgilerin dışında aralarında isim olarak herhangi bir fark bulunmamaktadır.(11)

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın ismini vermişken genç arkadaşının adını da gitmek istediği iki denizin buluştuğu yerin neresi olduğunu da bildirmemektedir. Aslında Kur’ân’da bu tür kıssaların anlatımında isim verilmemekte, olaylar ve nitelikler üzerinde durularak kıssanın evrensel mesaja dönüştürülmesi amaçlanmakta, tarihsellikten ve yöresellikten uzaklaşılması beklenmektedir.

2. لَآ اَبْرَحُ حَتّٰىٓ اَبْلُغَ مَجْمَعَ الْبَحْرَيْنِ اَوْ اَمْضِيَ حُقُبًا “Durup dinlenmeyeceğim; ya iki denizin birleştiği yere kadar varacağım ya da çok uzun süre yürüyeceğim.” Buradaki لَآ اَبْرَحُ lâ ebrahu ifadesi “durmamak, yola devam etmek”(12) manasına gelmekte ve Hz. Mûsâ’nın iki denizin birleştiği yere ulaşıncaya kadar durmadan yürüyeceği anlamını içermektedir. Bu fiilin benzer bir kullanımı Yûsuf 12/80’de de yer almaktadır.

Hz. Mûsâ’nın yolculuğu esnasında ulaştığında duracağı ve kendisinden bilgice daha üstün birini bulacağı yer olarak ifade edilen Mecme‘u’l-Bahreyni (iki denizin buluştuğu yer)in neresi olduğu konusunda ise müfessirler farklı kanaatler ileri sürmüşlerdir. Müfessirlerin büyük çoğunluğu bu iki denizin Fars ve Rum denizleri olduğunu ifade etmişler,(13) ancak bazıları yolculuğu çok uzun kabul etmiş olacaklar ki söz konusu yerin Hint Okyanusu ile Kızıldeniz’in buluştuğu yer(14) veya Akdeniz’le Atlas Okyanusu’nun birleştiği yer, Endülüs denizi veya Ermenistan denizi(15) şeklinde görüşler ileri sürmüşlerdir.

Bu görüşlerin doğruluk ihtimali epeyce zayıftır. Çünkü bugünkü Mısır topraklarında (Mısır’daki Doğu Deltası) yaşadığı bilinen Hz. Mûsâ ile yanındaki gencin okyanuslara kadar uzanacak yolculuk yapmasının önemli gerekçesinin bulunmadığı görülmektedir. Zira yolculuğun iki denizin buluştuğu yere kadarki kısmında mucizevî sonuçlar çıkartacak bir gizemden söz edilmemektedir. Kıssanın içeriğine bakıldığında Hz. Mûsâ ile yanındaki gencin, yanlarına balık ve saireden ibaret bir azık aldıkları, yolculuğun ilerleyen safhalarında yoruldukları ve acıktıkları anlatılmaktadır ki bu durum, yolculuğun çok uzun olmadığını göstermektedir.(16)

Ayrıca Beydâvî’nin de dediği gibi bunun zahiri bilgi ile bâtıni bilginin birleşmesi manasında sembolik bir ifade olduğu da belirtilmektedir. Hz. Mûsâ’nın amacı bu iki bilginin buluştuğu sınıra varmaktır.

Âyetin sonundaki اَوْ اَمْضِيَ حُقُبًا ev emdıye hukuben ifadesi de aynı şekilde “çok uzun zaman” manasına gelmektedir.(17) Bu arada ifadenin başındaki اَوْ ev edatına “veya” değil de “yani” manası verilirse baştaki لَآ اَبْرَحُ lâ ebrahu ifadesinin manası desteklenmiş ve uzun süre manası pekiştirilmiş olmaktadır. Zira bir kez de Nebe’ 78/23’te ahkâb kalıbında cehennemde çok çok uzun zamanlar kalınacağı manasını verecek şekilde çoğul olarak kullanılan حُقُب hukub kelimesi “çok uzun süre” manasına gelmektedir. Her iki durumda da maksat, yolculuğun çok uzun süre devam edeceğini bildirmektir.

ıı. Balığı Orada Unutmaları

فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَب۪يلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتٰيهُ اٰتِنَا غَدَآءَنَا لَقَدْ لَق۪ينَا مِنْ سَفَرِنَا هٰذَا نَصَبًا “İki denizin birleştiği yere varınca balıklarını unutmuşlardı. Balık da denizde bir yol tutmuştu (gözden kaybolup gitmişti). (İki denizin birleştiği yeri) geçip gittiklerinde (Musa beraberindeki) gence ‘Azığımızı bize getir! Şüphesiz ki bu yolculuğumuz nedeniyle çok yorulduk.’ demişti.”

Buradaki فَلَمَّا بَلَغَا fe lemmâ beleğâ fiili “ulaştıkları zaman”; مَجْمَع mecma‘a kelimesi “buluşma yerine”; بَيْنِهِمَا beynihimâ ifadesi “aralarında”; نَسِيَا nesiyâ fiili “unutmuşlardı”; حُوتَهُمَا hûtehumâ tamlaması “onların (yanlarına aldıkları) balığını”;فَاتَّخَذَ fettehaze fiili “(balık) edinmişti, tutmuştu”; سَب۪يلَهُ sebîlehû tamlaması “kendi yolunu”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”; سَرَبًا seraben kelimesi “giderek, akıp giderek gözden kaybolarak”; فَلَمَّا جَاوَزَا fe lemmâ câvezâ fiili “geçtikleri zaman”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;لِفَتٰيهُ lifetâhu kelimesi “gencine, arkadaşına”;اٰتِنَا âtinâ emri “bize ver, bize getir”; غَدَآءَنَا ğedâenâ tamlaması “bizim gıdamızı, bizim azığımızı”;لَقَدْ لَق۪ينَا lekad lekînâ fiili “muhakkak ki ulaştık”; مِنْ سَفَرِنَا هٰذَا min seferina hâzâ ifadesi “şu yolculuğumuzdan dolayı”; نَصَبًا nesaben kelimesi ise “yorgunluğa, yorulduk” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ve yol arkadaşının yolda yaşadığı bazı olaylar gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا بَلَغَا مَجْمَعَ بَيْنِهِمَا نَسِيَا حُوتَهُمَا فَاتَّخَذَ سَب۪يلَهُ فِي الْبَحْرِ سَرَبًا “İki denizin birleştiği yere varınca balıklarını unutmuşlardı. Balık da denizde bir yol tutmuştu (gözden kaybolup gitmişti).” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile yanındaki gencin iki denizin buluştuğu yere vardıklarında orada bir kayalıkta konakladıklarını, daha önce yanlarına aldıkları balıkları orada unuttuklarını haber vermektedir. Âyetteki bilgiye göre, yanlarına aldıkları balık sıçrayıp denize atlamış ve gözden kaybolup gitmişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَرَب serab kelimesi “gitmek, akıp gitmek, gözden kaybolmak” manasına gelmekte, “denizde yol edinmek” ifadesiyle birlikte bu cümle “balığın denizde gözden kaybolması” manasını içermektedir. Zaten Kehf 18/63. âyette balığın “şaşılacak bir şekilde” denizde gözden kaybolduğu bildirilmektedir.

Burada söz konusu edilen şey, insanlar yolculuğa çıkarlarken yanlarına yolluk azık almaları gerektiğini öğretmektir. Ayrıca daha önceden belirledikleri hedefe ulaşma kararlılığını göstermek de bir başka amaç olarak görülebilir. Bu arada insanlar ne kadar önlem alırlarsa alsınlar, yine de bazı şeyleri unutabilecekleri kendilerine bildirilmektedir. Buradan hareketle, insanların hayatın gerçek sahibi olan Yüce Allah’ı unuttukları da sembolik olarak hatırlatılıyor olabilir.

2. فَلَمَّا جَاوَزَا قَالَ لِفَتٰيهُ اٰتِنَا غَدَآءَنَا لَقَدْ لَق۪ينَا مِنْ سَفَرِنَا هٰذَا نَصَبًا “(İki denizin birleştiği yeri) geçip gittiklerinde (Musa beraberindeki) gence ‘Azığımızı bize getir! Şüphesiz ki bu yolculuğumuz nedeniyle çok yorulduk.’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile yol arkadaşının iki denizin buluşma yerini geçtiklerinde yemek ihtiyacı hissettiklerini, bu amaçla Hz. Musa’nın genç adamına seslenip “gıdamızı, azığımız getir; bu yolculuğumuz nedeniyle çok yorulduk” dediğini haber vermektedir. Hz. Musa yorulunca azık aklına gelmişti. Onun istediği gıda elbette önceki âyette gündeme getirilmiş olan ve kaybolup giden “balık”tı. Fakat balığı unuttukları için maalesef aradıklarını bulamamışlardı.

Bu ayette zikredilen min seferina hâzâ “şu bizim yolculuğumuzdan dolayı” ifadesi Kehf 18/19’da pek çok örneğini verdiğimiz üzere tamlamayı niteleyen ism-i işaret kullanımının bir başka örneğidir. Konuyu orada ele aldığımız için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

ııı. Yeniden İki Deniz’in Buluştuğu Yere Dönmeleri

قَالَ اَرَاَيْتَ اِذْ اَوَيْنَآ اِلَى الصَّخْرَةِ فَاِنّ۪ي نَس۪يتُ الْحُوتَ وَمَآ اَنْسَان۪يهُ اِلَّا الشَّيْطَانُ اَنْ اَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَب۪يلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا قَالَ ذٰلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمَا قَصَصًا “(Genç) ‘Gördün mü (bak şu işe)! Kayaya sığındığımız sırada balığı(n denize düştüğünü söylemeyi) unutmuşum. Onu hatırlamamı bana şeytandan başkası unutturmadı.’ demişti: O (balık), şaşılacak bir şekilde denizde yolunu tutup gitmişti. (Musa) ‘İşte aradığımız (yer) orasıydı!’ demiş, hemen izlerinin üzerine geri dönmüşlerdi.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi “gördün mü”;اِذْ اَوَيْنَآ iz eveynâ fiili “hani sığınmıştık”; اِلَى الصَّخْرَةِ ile’s-sahrati kelimesi “bir kayaya”;فَاِنّ۪ي fe innî ifadesi “muhakkak ki ben”; نَس۪يتُ nesîtü fiili “unuttum”; الْحُوت el-hûte sözcüğü “balığı”; وَمَآ اَنْسَان۪يهُ ve mâ ensânîhu fiili “ve bana onu unutturmadı”;اِلَّا الشَّيْطَانُ ille’ş-şeytânu istisnası “şeytandan başkası”;اَنْ اَذْكُرَهُ en ezkürahû ifadesi “onu hatırlamayı”;وَاتَّخَذَ ve’ttehaze fiili “ve (balık) edinmişi, tutmuştu”; سَب۪يلَهُ sebîlehû tamlaması “onun kendi yolunu”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”;عَجَبًا ‘aceben sözcüğü “hayret verici bir şekilde”; ذٰلِك zâlike edatı “işte o”; مَا كُنَّا نَبْغِ mâ künnâ nebğı ifadesi “aradığımız yer idi”;فَارْتَدَّا farteddâ fiili “geri dönmüşlerdi”; عَلٰىٓ اٰثَارِهِمَا ‘alâ âsârihimâ ifadesi “onların izleri üzere”; قَصَصًا kasasan kelimesi ise “tâbi olarak, (geldikleri yolun) izini sürerek” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın genç yol arkadaşının kendisine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ اَرَاَيْتَ اِذْ اَوَيْنَآ اِلَى الصَّخْرَةِ فَاِنّ۪ي نَس۪يتُ الْحُوتَ وَمَآ اَنْسَان۪يهُ اِلَّا الشَّيْطَانُ اَنْ اَذْكُرَهُ وَاتَّخَذَ سَب۪يلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا “(Genç) ‘Gördün mü (bak şu işe)! Kayaya sığındığımız sırada balığı(n denize düştüğünü söylemeyi) unutmuşum. Onu hatırlamamı bana şeytandan başkası unutturmadı.’ demişti: O (balık), şaşılacak bir şekilde denizde yolunu tutup gitmişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın genç yol arkadaşının kendisine verdiği cevabı hatırlatmaktadır. Bu bağlamda daha önce bir kayaya sığınıp mola verdikleri yerde balığı unuttuğunu, onu söylemeyi kendisine şeytanın unutturduğunu belirterek balığın denizde hayret verici bir şekilde gözden kaybolduğunu belirtmektedir.

a) قَالَ اَرَاَيْتَ اِذْ اَوَيْنَآ اِلَى الصَّخْرَةِ فَاِنّ۪ي نَس۪يتُ الْحُوتَ “(Genç) ‘Gördün mü (bak şu işe)! Kayaya sığındığımız sırada balığı(n denize düştüğünü söylemeyi) unutmuşum.’ demişti.” Âyette geçen اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi “gördün mü” manasına gelse de burada bağlam gereği bir şaşkınlık manası içermektedir. Bu yüzden, söz konusu fiile “bak sen şimdi, bak şu işe, hayret” gibi anlamlar vermek gerekmektedir. Bir insanın başına, dikkate değer bir iş geldiğinde, “Başıma geleni gördün mü” der. İşte ayette de söz konusu fiil bu manadadır. Genç adam Hz. Mûsâ’ya “Kayaya sığındığımız vakit başıma geleni gördün mü” demek istemiştir. Genç adam o esnada balığın kaybolduğunu Hz. Mûsâ’ya söylemeyi unuttuğunu ifade etmektedir.

فَاِنّ۪ي نَس۪يتُ الْحُوتَ “Balığı unutmak”tan kasıt, “balığın denize atlayıp gözden kaybolduğunu Hz. Mûsâ’ya anlatmayı unutmak” olabilir.(18) Ancak dinlendikleri kayada “balığı unutması” manası da burada söz konusu olabilir.(19) Genç adam balığı orada unutmuş, ancak onu orada unuttuğunu Hz. Mûsâ’ya söylemeyi de unutmuş olmaktadır. Maksadın ilki olması ihtimali daha güçlüdür; çünkü âyetin sonunda balığın denizde hayret verici bir şekilde gözden kaybolduğunu söylediği nakledilmektedir.

b) وَمَآ اَنْسَان۪يهُ اِلَّا الشَّيْطَانُ اَنْ اَذْكُرَهُ “Onu hatırlamamı bana şeytandan başkası unutturmadı.” Genç adam balığın kayanın dibinde kaldığını, onu arada unutturanın da sadece ve sadece şeytan olduğunu ifade etmektedir.

Âyetteمَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı “vurgu” manası içermekte, olayı hatırlamayı kendisine şeytanın unutturduğunu, bir anlamda herhangi bir şekilde kastının bulunmadığını ifade etmek istemektedir. Âyetin sonundaki اَنْ اَذْكُرَهُ en ezkürahû ifadesi pek çok örnekte de olduğu gibi olumsuz manada düşünülebilir. Bu durumda tercüme “hatırlamayayım diye onu bana şeytandan başkası unutturmadı” şeklini alır.

c) وَاتَّخَذَ سَب۪يلَهُ فِي الْبَحْرِ عَجَبًا “O (balık), şaşılacak bir şekilde denizde yolunu tutup gitmişti.” Genç adam balığı unuttukları yerde balığın hayret verici bir şekilde gözden kaybolduğunu beyan etmektedir. Bu ifade genç adamın balığın denize atlamasını gördüğünün delilidir. Durum ya böyledir; ya da genç adam onu görmemiştir; sadece denize nasıl dalıp gitmiş olabileceğine şaşırdığını beyan etmiş olmaktadır; iki ihtimal de mümkündür. Dahası, başka bazı âlimlerimiz âyetin bu son cümlesinin genç adama değil de Hz. Mûsâ’ya ait olabileceği kanaatindedir.(20) Bu durumda balığın denizde gözden kaybolmasına Hz. Mûsâ’nın şaştığı ifade edilmiş olmaktadır.

2. قَالَ ذٰلِكَ مَا كُنَّا نَبْغِ فَارْتَدَّا عَلٰىٓ اٰثَارِهِمَا قَصَصًا “(Musa) ‘İşte aradığımız (yer) orasıydı!’ demiş, hemen izlerinin üzerine geri dönmüşlerdi.” Âyette geçen ارْتَدَّا ırteddâ fiili “geri dönmek, geri gitmek, tersine dönmek”; اٰثَارِهِمَا âsârihimâ ifadesi “o ikisinin izleri”; قَصَص kasas kelimesi ise “tâbi olmak, izini sürmek” demektir. Üç kelime bir arada “bir şeyin izini sürerek geri dönmek” manasına gelmektedir. Buradaki فَارْتَدَّا fertaddâ fiilindeki fâ/fe edatı Hz. Mûsâ’nın genç arkadaşının sözünü duyar duymaz hemen gerisin geri döndüklerini ortaya koyan bir ta‘kîbiyye edatıdır.

İşte Hz. Mûsâ genç arkadaşının kendisine söylediği sözü işitince hemen “işte aradığımız yer orasıydı” demiş ve hemen gerisin geri dönerek balığı kaybettikleri o kayanın bulunduğu yere doğru yola koyulmuşlardı. Belli ki Hz. Mûsâ’nın “iki denizin buluştuğu yere doğru hiç durmadan uzun süre gideceğim” şeklindeki Kehf 18/60. âyette sözünü ettiği yer orasıydı. Anlaşılıyor ki balığın kaybolması bir işaret idi onun için. İşareti anlayınca oraya doğru gitmek üzere geldikleri yolun izlerini sürerek hemen yola koyulmuşlardı.

Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşı olan gençle çıktıkları yolculukta gideceğini bildirdiği yer birisiyle buluşmak istediği yerdi. İşte konunun bundan sonraki boyutu söz konusu yerde aradığı kulla buluşması ve onunla yaşadığı sıra dışı olaylarla ilgili olarak şekillenecektir.

Sûrenin 65-82. âyetleri arasında anlatılan olay Hz. Mûsâ’nın melek tarafından eğitime tâbi tutulmasını anlatan bir kıssa olabileceği gibi tamamen bir darb-ı mesel olarak da kabul edilebilir. Çünkü gerek “kıssalarda” gerekse “darb-ı mesellerde” maksat, muhataplara ders vermek, ibret alınmasını sağlamak, iyilikleri örnek alıp kötülüklere bulaşmamayı öğretmektir.

b) Hz. Mûsâ ve Bilge Kulun Buluşması

Yüce Allah, sûrenin 65-70. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Allah’ın kendisini katından bilgilendirdiği bilge bir kulla buluştuğunu, Hz. Mûsâ’nın ondan yararlanmak istediğini, buna karşılık meleğin ona bu işe dayanamayacağını söylediğini, her şeye rağmen Hz. Mûsâ’nın dayanıklılık göstereceğini söylediğini ifade etmektedir. Bilge kulun Hz. Mûsâ’ya yolculuk bitene kadar kendisine hiçbir şey sormamasını istediği, sonunda ona açıklamalarda bulunacağını söylediği bildirilmektedir.

ı. İlâhî Bilgilerle Donanımlı Bilge Kul ile Karşılaşma

فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَآ اٰتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا “(Derken), kendisine katımızdan bir rahmet verdiğimiz ve ona tarafımızdan bir ilim öğrettiğimiz kullarımızdan bir kul bulmuşlardı.”

Âyettekiفَوَجَدَا fe vecedâ fiili “ve bulmuşlardı”; عَبْدًا ‘abden kelimesi “(şöyle) bir kul”;مِنْ عِبَادِنَآ min ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim kullarımızdan”;اٰتَيْنَاهُ âteynâhu fiili “ona vermiştik”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “bir rahmet, merhamet”; مِنْ عِنْدِنَا min ‘ındinâ ifadesi “bizim katımızdan, tarafımızdan”; وَعَلَّمْنَاهُ ve ‘allemnâhu fiili “ve ona öğretmiştik”; مِنْ لَدُنَّا min ledünnâ ifadesi “bizim katımızdan”; عِلْمًا ‘ılmen kelimesi ise “ilim, bilgi” demektir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ ile yol arkadaşı olan gencin geri döndükleri yerde buldukları kişinin “kullarından bir kul” olduğunu, kendi katından ona merhamet ihsan ettiğini ve özel olarak onu bilgilendirdiğini beyan etmektedir. Bu kulun kim olduğuyla ilgili olarak kültürümüzde “Hızır” adı yaygın bir kabüle sahiptir. Şimdi konuyla ilgili daha önce kaleme aldığımız makalemizden ilgili bölümü nakletmek istiyoruz:(21)

Bazı müfessirlerimiz bunun Hıdır olduğunu, kendisine rahmet verilmesi nedeniyle peygamber olduğunu, ilim verilmesi nedeniyle de bazı gaybî bilgilere sahip olduğunu ifade etmiştir.(22) Taberî, bu kişinin Hadır olduğunu, gaybı bilen bir kişi olduğunu uzun uzun anlatmıştır.(23) Beydâvî, bu şahsın genel kanıya göre Belyâ b. Melkân adındaki Hıdır olduğu, bazı rivayetlere göre İlyâs veya Elyesa‘ olduğu görüşlerine yer vermiştir.(24) Tabresî’ye göre bu kişi Hıdır’dır; adı da Belyâ b. Melkân’dır. Kendisine rahmet verilmesi nedeniyle peygamberdir. Bazıları buradaki rahmeti “uzun ömür” diye nitelendirmişler, kendisine verilen ilmin de gaybla ilgili olduğunu belirtmişlerdir.(25)

İbn Kesir, bu şahsın Hıdır olduğunu Buhârî’den naklettiği bir hadise(26) dayandırmakta ve Hıdır’ın وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ اَمْر۪ي “Ben onu kendiliğimden yapmadım”(27) cümlesi uyarınca peygamber olduğunu belirtmektedir.(28) Merâğî bunun beyaz elbise giymiş Hıdır olduğunu ifadeden sonra Hz. Mûsâ ile Hıdır arasındaki küçük bir konuşmayı zikretmiştir.(29)

Kâsımî ve Şevkânî de bunun Hıdır olduğunu söylemekte(30) ve Kâsımî bir görüş olarak da bu zatın “melek” olabileceğini belirtmekte, ancak herhangi bir detaya girmemektedir.(31) Ayrıca Kâsımî, Fethü’l-Beyân sahibinden, bu zatın nebi veya rasûl ya da bâkî bir hayata (tûl-i ömür) sahip olduğunu söyleyenlerin açık hiç bir delile sahip olmadıkları bilgisini de nakletmektedir.(32)

Kurtubî, bunun Hıdır olduğunu, kendisine rahmet verilmesi nedeniyle peygamber olduğunu, ilim verilmesi nedeniyle de bazı gaybî bilgilere sahip olduğunu ifade etmiş, bu arada zayıf bir görüş olarak da bu zatın Yüce Allah’ın, Hz. Mûsa’nın, kendisinden bâtın ilim alması için görevlendirdiği “bir melek” olduğu görüşünü de zikretmiştir.(33) İbnu’l-Cevzî ise bu zatın Hıdır olduğunu, asıl isminin ise Elyesa‘, Hadır b. ‘Âmiyâ, Ermiyâ b. Hıklıyâ veya Belyâ b. Melkân olabileceğini söylemiştir.(34)

Âlûsî, bu zatın Hadır, Hıdır veya Hadr olduğu konusunda cumhurun kararı olduğunu; bunun Elyesa‘ veya İlyâs olmasının da mümkün olduğunu, ancak melek olmasının garip ve bâtıl bir görüş olduğunu belirtmiş, fakat bâtıllık gerekçeleri hakkında bilgi vermemiştir.(35) Tabâtabâî de bunun Hz. Mûsâ zamanındaki bir peygamber olan Hıdır olduğunu ifadeden sonra, bazı tefsirlerde bu şahsın hiç ölmeyecek ölçüde tûl-i ömür sahibi olduğu bilgisine yer verildiğini, ancak bu konuda aklî ve naklî kesin bilgilerin bulunmadığını, konunun gereksiz yere uzatıldığını ve bu tür fazla bilgilerin uydurmalardan uzak kalamayacağını belirtmiştir.(36)

Râzî, bu zatın Hıdır olduğunu ve peygamber olduğunu ifadeden sonra Hıdır’ın peygamber olduğunu kabul edenlerin ileri sürdükleri delilleri ve bu deliller hakkında kendi kanaati olarak şu ifadeleri kullanmaktadır:

ı. “Katımızdan ona rahmet verdik” ayetindeki rahmet, Zuhruf 43/32 ve Kasas 28/86. âyetteki kullanımların delaletiyle nübüvvettir. Buradan hareketle, Râzî, nübüvvetin bir rahmet olmasına karşılık her rahmetin de nübüvvet olmadığını söylemektedir. (Aslında Râzî bu ilavesiyle bilgin kulun nübüvvetine dair kanaatinin kesin olmadığını hissettirmektedir.)

ıı. “Ona katımızdan bir ilim öğrettik” ifadesi, hocasız ve mürşitsiz bir öğretmeyi ifade etmektedir. Yüce Allah’ın beşer vasıtalığı olmadan öğrettiği herkesin, Allah’tan vahiy yoluyla işleri bilen bir nebî olması gerekir. Bu görüşe karşılık Râzî, bunun zayıf bir delil olduğunu, çünkü zarurî ilimlerin başlangıçta herkese Allah’tan geldiğini, bunun da peygamberlik ifade etmediğini belirtmektedir.

ııı. Mûsâ ona, “Bana öğretmen için sana tâbî olabilir miyim?” demiştir. Dolayısıyla bir nebî, nebî olmayan birine öğrenim için tâbî olamaz. Râzî’ye göre bu görüş de zayıftır. Çünkü bir nebî, nebîlikle ilgili bilgilerde başkasına uyamaz, yoksa başka bilgiler için bu durum söz konusu değildir.

ıv. Bu kul “Kavrayamadığın bir bilgiye karşı nasıl sabredeceksin?” diyerek kendisinin Hz. Mûsâ’ya üstün olduğunu ifade etmiş, Hz. Mûsâ da buna karşılık “Sana hiçbir konuda isyan etmeyeceğim” diyerek ona karşı tevazuunu ortaya koymuş, bir bakıma onun üstünlüğüne boyun eğmiştir.

Bütün bunlar o âlimin Mûsâ’dan üstün olduğuna delildir. O halde nebî olmayan bir kişi, nebî olandan üstün olamaz. Bu iddiaya karşılık da Râzî, bunun da zayıf olduğunu belirtmiş, çünkü nebî olmayan birinin, peygamberlikle ilgisi olmayan konularda nebîden üstün olmasının caiz olduğunu ifade etmiştir.

v. Mu’tezilî müfessir Esamm, “Bunu kendiliğimden yapmadım”, yani “Bu işleri ancak Allah’ın vahyi ile yaptım” ifadesi Hıdır’ın peygamber olmasını gerektirir, demiştir. Râzî bunun da zayıf olduğunu, üstelik zayıflığının da gayet açık olduğunu belirtmiştir.

vı. Rivayet edildiğine göre, Mûsâ o kulun yanına vardığında: “Selâmun ‘aleyke” demiş; o da: “‘Aleykesselâm ey İsrailoğullarının peygamberi” cevabını vermiş; bunun üzerine Mûsâ: “Bu bilgiyi sana kim öğretti? diye sorunca bu defa da “Seni bana gönderen” cevabını vermiştir. İşte Hıdır’ın nebî olduğunu savunan çoğunluğa göre bu bilginin ancak vahiy ile bilinebileceğini, vahyin de nübüvvetle ilgili bir gerçeklik olduğunu ifade etmişlerdir. Bu delili zikrettikten sonra, Râzî buna karşı da birinin kalkıp, “Bu da bir çeşit keramet veya ilham olamaz mı?” diye sorabileceğini hatırlatmıştır.(37)

Biz Râzî’nin bütün bu delillere verdiği cevaplardan bilgin kulun peygamber olduğunu iddia edenlerin görüşüne pek de katılmadığını anlıyoruz.

İlim adamlarının bütün bu görüşlerinden de açıkça anlaşılıyor ki Hıdır denen kişinin ne adı ne görevi ne de hayatının geri kalan kısmı hakkında herkesin fikir birliği yaptığı bir kanaat oluşmamıştır. Hıdır’ın tarihsel kimliği, irfânî gelenekteki izdüşümleri, insan ve insanüstü gibi konuları değerlendirmeyi başka bir çalışma konusu olarak gördüğümüz ve bu çalışma da yapıldığı(38) için konuyu bu boyutuyla değil de bu sûrede âyetlerin lafzî özelliklerinden ve konunun içeriğinden hareketle kıssayı değerlendirmek istiyoruz.

Yüce Allah’ın, Hz. Mûsâ’nın Yol Arkadaşı İçin Kullandığı Sıfatlar

Hz. Mûsâ’nın eğitime tâbi tutulduğu bu yolculukta refakat ettiği ve kendisinden ilim öğrenmek istediği bilgin kulun hangi sıfatları taşıdığını, yorumunu yapmakta olduğumuz Kehf 18/65. âyette görmekteyiz. Şimdi bu âyetteki sıfatları sırasıyla incelemek ve Kur’ân’da bu sıfatların kimler için kullanıldığını belirlemek istiyoruz.

1. ‘Abd “Kul”

فَوَجَدَا عَبْدًا مِنْ عِبَادِنَآ “Orada kullarımızdan birini bulmuşlardı.” ‘Abd kelimesi Kur’ân’da ma‘lum ve meçhul siygalarda çeşitli fiil kalıplarında toplam olarak 85;(39) çeşitli emir siygalarında toplam 38(40) ve çeşitli isim kalıplarında toplam 143 yerde(41) geçmektedir. Sözün burasında ‘abd kelimesiyle aynı kökten gelen ve üzerinde durulması gereken kelimelerden birinin ibâdet kelimesi olduğunu ve bu kelimenin de ‘ıbâdet kalıbında Kur’ân’da toplam 9 yerde geçtiğini belirtmek istiyoruz.(42)

Bu kelimenin fiil ve emir siygalarındaki toplam 123 yerdeki kullanımlarını ifade ettikten sonra şimdi de isim kalıbındaki kullanımlarında ifade ettiği “kul” veya “kullar”ın kimler olduğuna bakabiliriz.

‘Abd kelimesi, isim olarak (‘abd-‘abdeyn-‘ıbâd-‘abîd-‘âbid-‘âbidât-‘abidûn şeklinde) geçtiği âyetlerde şu anlamlarda kullanılmaktadır: “Köle”;(43) “genel anlamda kul veya kullar”;(44) “suçlu kullar”;(45) “ihlaslı, imanlı, sâlih, muttakî, âlim, Hakk’a yönelen, ibadet eden kul veya kullar”;(46) “Kıyâmet günü Rahmân’ın huzuruna çıkacak gökler ve yerdeki herkes”;(47) “putlar”;(48) “insanlara tapanlar, onlara köle olanlar”;(49) “genel olarak tapınanlar”;(50) “güçlü kullar”;(51) “genel anlamda peygamberler”;(52) “Hz. Nûh”;(53) “Hz. Nûh ve Hz. Lût”;(54) “Hz. İbrahim, İshak ve Ya‘kub”;(55) “Hz. Dâvûd”;(56) “Hz. Süleyman”;(57) “Hz. Eyyûb”;(58) “Hz. Zekeriyyâ”;(59) “Hz. İsâ”;(60) “Allah’ın kulu ve özel olarak da Hz. Muhammed”;(61) “genelde insan, melek vs. yaratıklar”(62) ve “melek veya melekler”.(63)

‘Abd kelimesinin fiil ve isim olarak kullanımlarına bu şekilde değindikten sonra ‘abd ve özellikle ‘ıbâd kelimelerinin isim olarak bazı âyetlerde melekler için de kullanıldığını görmüş olduk. Demek ki ‘abd kelimesinin kapsamına melekler de girmektedir. Dolayısıyla Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşı ya da ona hocalık yapan öğretici varlık bir melek de olabilir.

2. Allah katından kendisine rahmet verilmiş olmak

اٰتَيْنَاهُ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا “Ona katımızdan bir rahmet vermiştik.” Bilgin kulun kıssada anılan ikinci sıfatı da “Allah katından kendisine rahmet verilmiş olmak”tır. Rahmeh kelimesinin Kur’ân’daki kullanımlarına baktığımızda bu kelimenin ifade ettiği anlamları şu şekilde tesbit etmemiz mümkündür: “Allah’ın bir sıfatı, merhameti, nimeti, iyiliği, ihsanı”;(64) “Hz. Mûsâ’ya verilen kitabın özelliği”;(65) “Kur’ân’ın özelliği”;(66) “peygamberlik”;(67) “Hz. İshâk ve Hz. Ya‘kûb’un neslinden gelenlere verilen nimetler”;(68)“Hz. Eyyûb’a ve ailesine verilen nimet”;(69) “Hz. Zekeriyyâ’ya Hz. Yahyâ’nın verilmesi”;(70) “Hz. İsâ’nın sıfatı”;(71) “Hz. Peygamber’in özelliği”;(72) “Hz. İsâ’ya uyan Hıristiyanların bir sıfatı olarak acıma duygusu”;(73) “genel olarak acıma duygusu”;(74) “Cennet nimetleri, Cennet”;(75) “vahy”(76) ve “yağmur.”(77)

Rahmet kelimesinin Kur’ân’da genellikle Allah’ın bir sıfatı, nimeti, ihsanı ve merhameti anlamında kullanıldığını bilmekteyiz. Ayrıca Kur’ân’da “Allah katından kendisine rahmet verilen kişi veya kişiler”in medlullerini incelediğimizde, bunların genellikle inanan insanlar, özel olarak bazı peygamberler olduğunu müşahede etmekteyiz. Yukarıda zikrettiğimiz üzere “rahmet” kelimesinin aslında canlı-cansız her şeyi kapsayan bir terim olduğunu söyleyebiliriz.

Kur’ân’da meleklerin rahmetle ilişkisine doğrudan atıfta bulunan bir kullanıma rastlamamakla beraber, genelde rahmetin bir ihsan anlamına gelmesinden hareketle bu ihsanın melekleri de içereceğini düşünmekteyiz. Enbiyâ sûresindeبَلْ عِبَادٌ مُكْرَمُونَۙ “Hayır, onlar (Rahmân’ın çocukları değil, bilakis) ikram edilmiş kullar(ı)dır”(78) denilmiş olmasından hareketle, rahmet kavramının onları da bir başka şekilde kapsadığını söylemek yanlış olmasa gerektir.

Genelde müfessirler Kehf 18/65. âyette Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşı için kullanılan “katımızdan ona bir rahmet verdik” ifadesindeki “rahmet”i peygamberlik olarak kabul etmelerine rağmen her rahmetin de peygamberlik olmasının zorunlu bir sonuç olmadığını(79) yukarıdaki anlamlardan ve kullanımlardan anlamış olduk.

3. Allah katından kendisine ilim öğretilmiş olmak/ledünnî ilme sahip olmak

وَعَلَّمْنَاهُ مِنْ لَدُنَّا عِلْمًا “Ona katımızdan ilim öğretmiştik.”(80) Ledünnî ilim,(81) ledünnî rahmet,(82) ledünnî hanân/acıma,(83) ledünnî zürriyet,(84) ledünnî velî,(85) ledünnî nasîr/yardımcı,(86) ledünnî ecr,(87) ledünnî zikir,(88) ledünnî rızık(89) diye formüle edebileceğimiz Kur’ânî tabirler müvacehesinde denebilir ki, Mûsâ’nın yol arkadaşını mümeyyiz kılan ilmin mahiyeti de kuşkusuz ledünnîdir:

“Allah’ın öğrettiği şeyler” ve “Allah’ın öğrettiği kimseler” konusuna gelindiğinde burada da şu örnekleri görmekteyiz: “Âdem’e tüm isimler”;(90) “insana beyan”;(91) “insana bilmediği şeyler”;(92) “Hz. İsâ’ya kitab, hikmet, Tevrât ve İncîl”;(93) “Hz. Ya‘kûb’a bazı olayların içyüzü”;(94) “Hz. Yûsuf’a olayların te’vili”;(95) “Hz. Muhammed’e bilmedikleri”;(96) “inananlara bilmedikleri zikir türleri”;(97) “avcı hayvanlarla ilgili bilgi”;(98) “Hz. Dâvûd’a zırh yapımı(99) ve dilediği bilgi”;(100) “Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşına ilim”(101) ve “meleklere bilgi.”(102)

Bunların dışında Yüce Allah’ın Kur’ân’ı öğretmesi(103) ile kalemle öğretmesi(104) de bu tür öğretmeler arasında yer almaktadır. Öte yandan bütün bu kullanımlarda da görüleceği üzere asıl öğretici Allah’tır ve öğretilenler de genellikle insanlar ve özellikle de peygamberlerdir. Ancak son sırada sözünü ettiğimiz meleklerle ilgili husus asıl üzerinde duracağımız konuya işaret eden ve onu açıklığa kavuşturan bir örnektir. İlgili ayette de ifade edildiği üzere, Hz. Âdem’e Yüce Allah tüm isimleri öğretip meleklerden bunların cevaplarını vermelerini isteyince meleklerin verdiği cevap, onları da bilgilendirenin Yüce Allah olduğunu itiraf şeklindedir: “(Melekler): ‘Sen tüm eksikliklerden yücesin. Senin bize öğrettiğinden başka bizim bir bilgimiz yoktur.”(105) Bu âyetin işaretiyle Yüce Allah’ın doğrudan bilgilendirmesi sayesinde Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşının ya da ona hocalık yapan varlığın “melek” olmasına engel bir durumun olmadığı anlaşılmaktadır.

Daha önce kaleme aldığımız makale çalışmamızdan yaptığımız bu alıntıyla konuyu açıklamaya çalıştık. Şimdi ise kıssanın devam eden âyetlerini kısaca tanıtmak istiyoruz.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Bilgi İsteği ve Aldığı Cevap

قَالَ لَهُ مُوسٰى هَلْ اَتَّبِعُكَ عَلٰىٓ اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا قَالَ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلٰى مَا لَمْ تُحِطْ بِه۪ خُبْرًا “(Musa) ona ‘Doğruyu bulmak üzere sana öğretilenden bana da öğretmen için sana uyabilir miyim?’ demişti. (O bilge melek) şu cevabı vermişti: Doğrusu sen benimle beraberliğe sabredemezsin. (İç yüzünü) kavrayamadığın bir bilgiye nasıl sabredeceksin?”

Buradaki قَالَkâle fiili “(şöyle) demişti”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ”; هَلْ اَتَّبِعُكَ hel ettebi‘uke sorusu “sana tâbi olabilir miyim, uyabilir miyim”; عَلٰىٓ اَنْ تُعَلِّمَنِ ‘alâ en tu‘allimeni fiili “bana öğretmenle ilgili olarak”; مِمَّا عُلِّمْتَ mimmâ ‘ullimte ifadesi “sana öğretilenden bir kısmını”; رُشْدًا ruşden kelimesi “doğruyu bulmayla ilgili”; قَالَ kâle fiili “(bilge kul) demişti ki”;اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَنْ تَسْتَط۪يعَ len testatî‘a ifadesi “sen asla ve asla güç yetiremezsin”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle olmaya”;صَبْرًا sabran kelimesi “sabır bakımından”; وَكَيْفَ ve keyfe edatı “nasıl”; تَصْبِرُ tasbiru fiili “sabredeceksin ki”; عَلٰى مَا لَمْ تُحِطْ ‘alâ mâ lem tuhıt ifadesi “kuşatamadığın şeye”; بِه۪ bihî ifadesi “kendiyle ilgili, kendisi hakkında”; خُبْرًا hubran kelimesi ise “haberini, bilgisini” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile bilge kulun yolculuk öncesi konuşmaları gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ لَهُ مُوسٰى هَلْ اَتَّبِعُكَ عَلٰىٓ اَنْ تُعَلِّمَنِ مِمَّا عُلِّمْتَ رُشْدًا “(Musa) ona ‘Doğruyu bulmak üzere sana öğretilenden bana da öğretmen için sana uyabilir miyim?’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın bilge kula tâbi olmak için ona teklifte bulunduğunu, kendisine öğretilen doğruyu bulma bilgisinden ona da öğretmesini istediğini beyan etmektedir.

Çeşitli âyetlerde(106) geçen رُشْد ruşd kelimesi burada “doğruyu bulma”, “doğru bilgiye ulaşma” gibi anlamlar vermektedir. Bazı âlimler böyle bir ilim öğrenme talebinde bulunmanın bir peygambere yakışmayacağını, çünkü peygamberlerin, yaşadıkları dönemin en bilgili insanları olduklarını, bu nedenle burada sözü edilen Mûsâ’nın Hz. Mûsâ değil de Mûsâ b. Mîşâ olduğunu belirtmişlerdir.(107) Bu görüş ilk etapta doğru görünse de söz konusu kulun “melek” olduğu veya olayın bir darb-ı mesel şeklinde sunulduğu kabul edildiğinde bu sorun ortadan kalkmaktadır.

Hz. Mûsâ’nın bu teklifinde birtakım incelikler ve âdâb örnekleri vardır:

a) Mûsâ (as) kendisinin bilge kula uyacağını bildirmiş, bu tâbi olma hususunda izin istemişti. Çünkü o, “kendimi sana tâbi kılmam için bana müsaade eder misin?” demiştir ki bu ileri derecede bir tevazudur.

b) Hz. Mûsâ, “sana tâbî olabilir miyim?” sözünü söyleyerek (bir peygamber olmasına rağmen) kendisini tâbî (uyan) konumunda şekillendirmiştir.

c) Hz. Mûsâ, “bana da öğretmen için” demiştir ki bu, kendisine bilgisizliği, hocasına da ilmi nispet etmektir.

d) Âyetteki مِمَّا mimmâ ifadesindeki min edatı ba‘ziyyet manasına geldiği için, Hz. Mûsâ ondan, Yüce Allah’ın kendisine öğrettiği şeylerin bazısını ona da öğretmesini istediğini göstermektedir. Bu da, Hz. Mûsâ’nın ne kadar mütevazı olduğunu göstermiştir. Buna göre, Hz. Mûsâ sanki şunu söylemek istemiştir: “Ben senden, sana ait olan ilim hususunda, beni kendine denk kılmanı istemiyorum. Tam aksine, ben senden, çok çeşitli olan ilminden sadece bir kısmını bana vermeni istiyorum.” Bu, tıpkı fakir bir kimsenin zengin bir kimseden malının bir kısmını istemesi gibidir.

e) Âyette kullanılan rüşd kelimesi “irşad” ve “hidayet” anlamına gelmektedir. Yani Hz. Mûsâ, o kuldan ilim öğrenmek isterken hidayet ve irşad arzunu dile getirmiş olmaktadır. Çünkü bunların olmadığı yerde azgınlık ve dalâlet söz konusudur.

f) Hz. Mûsâ’nın, “sana öğretilen ilimden” ifadesi, o ilmi ona, Yüce Allah’ın öğrettiğini itiraf etmektir. Bu ifade bile bilge kulun sıra dışı biri olduğunu, muhtemelen meleklik görevi yaptığını gösterebilir.

g) Hz. Mûsâ’nın “doğru ve faydalı ilim” şeklindeki sözü, ondan doğruyu ve hidayeti talep etmektir.

h “Sana öğretilenlerden bana öğretmen için” ifadesi gereği Hz. Mûsâ, Yüce Allah o kula öğrettiği gibi onun da kendisine aynı muameleyi göstermesini istemektedir. Burada “bana bir harf öğretenin kölesi olurum” sözüne de bir gönderme yapılabilir.

i) Anlaşılıyor ki bir öğrenci, işin başında teslimiyet göstermeli, tartışma ve itirazdan kaçınmalıdır.

j) Bu âyetteki ifadeden anlaşılan, önce hizmet yani tâbi olmak, sonra da talep yani ilim öğrenme isteği gelmelidir.

k) Bu talepte sadece ilim öğrenme isteği vardır, mal vs. yoktur.(108)

Râzî’nin ifade ettiği bu sonuçlara ilaveten şunlar da dile getirilebilir:

l) “Sana tâbi olabilir miyim” ifadesi “seninle gelebilir miyim?” demektir. Dolayısıyla bu öğretim faaliyetinin gezerek gerçekleşeceğine, sabit bir yerde kalıp öğretimin yapılmayacağına işaret edilmiş olmaktadır; yani benzetmede hata olmasın, İslam felsefesindeki Meşşâî okulu gibi gezerek, olayları yerinde yaşayarak öğretim yapılacaktır.(109)

m) Bu âyetten çıkartılabilecek en önemli sonuçlardan biri de “hoca talebesinin ayağına değil, talebe hocanın ayağına gedecektir” ilkesidir. Bilgi, insanı kendi ayağına getirecek kadar önde olan bir değerdir.(110)

Bütün bunlar kıssadan elde edilebilecek inceliklerden bir bölümüdür. Demek ki kıssanın anlatılmasındaki temel nedenlerden birisi de bir talepte bulunurken nasıl davranılması gerektiğini muhataplara öğretmektir.

2. قَالَ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلٰى مَا لَمْ تُحِطْ بِه۪ خُبْرًا “(O bilge melek) şu cevabı vermişti: Doğrusu sen benimle beraberliğe sabredemezsin. (İç yüzünü) kavrayamadığın bir bilgiye nasıl sabredeceksin?” Bu iki âyet hakkında geniş açıklamalar yapmamız gerekmektedir.

a) قَالَ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا (O bilge melek) şu cevabı vermişti: Doğrusu sen benimle beraberliğe sabredemezsin.” Bu âyet, eğitimde sabrın önemini ortaya koyduğu gibi bazı bilgilerin, içyüzleri bilinmediği için onlara karşı sabredebilmenin çok zor hatta imkânsız olduğuna da işaret etmiş olmaktadır. Bu durumda âyetten alınması gereken mesajlardan biri de öğrencilerin ya da herhangi bir şeyi öğrenmek isteyenlerin sabırlı olmaları gerektiğini bilmeleridir. Bu kıssada üzerinde durulan konu, sabrın eğitim-öğretimde çok önemli bir yere sahip olduğunun vurgulanmasıdır.

b)وَكَيْفَ تَصْبِرُ عَلٰى مَا لَمْ تُحِطْ بِه۪ خُبْرًا “(İç yüzünü) kavrayamadığın bir bilgiye nasıl sabredeceksin? (demişti).”(111) Burada bir önceki âyetteki gibi gaybî bilgi ve Hz. Mûsâ’nın bu bilgiden yoksun oluşu yeniden gündeme getirilmektedir.

ı. Kehf 18/91’de de geçen خُبْر hubr kelimesi “tecrube, ilim, haber”(112) manasına gelmekte, Hz. Mûsâ’nın bu tür bilgilerden habersiz olduğunu kendisine hatırlatmaktadır. Ayette kullanılmış olan “hakkında bilgin olmayan” ifadesi, “olayların görünen tarafının arkasındaki gerçeği kavrayamama”yı ifade etmektedir. Ülü’l-‘azm bile olsa bir peygamberin Yüce Allah bildirmediği sürece âciz kaldığı konulardan biri de, bazı olayların görünmeyen sırrına vakıf olmak ve onu anlamaktır.

ıı. Bir önceki âyette vurgulanarak söylenen “sabredememe” durumu bu âyette biraz daha te’kidli hale getirilerek bu olayın hikmetini ve gizli faydasını Hz. Mûsâ’nın bilemeyeceği tekrar vurgulanmaktadır. İşte burada ifade edildiği üzere, insanların bazı olaylar karşısındaki sabırsızlıklarının nedenine bir nebze de olsa temas edilmiş olmaktadır ki bizce bu neden “bilgisizlik”tir. İnsan, bilmediği şey konusunda sabırlı olmayı genellikle başaramaz. Dolayısıyla “konuların iç yüzünü kavrayamama, bilememe ve anlayamama, insanı sabırsızlığa itmektedir” denebilir.

ııı. Burada üzerinde durulması gereken diğer bir konu da daha önceden tecrübe edilmemiş olaylarla ilk karşılaşan insanların, sabırsızca tepki gösterecekleri gerçeğidir. İnsanlar, hakkında sağlam bilgiye sahip olmadıkları bazı fikirlerle veya olaylarla karşılaştıklarında öncelikle tepkide bulunurlar ve ona karşı sabırlı olmayı başaramazlar. Yeniliğe, değişime ve ilerlemeye karşı durulmasının altında yatan nedenlerden biri de, işte ilk defa karşılaşılan olaylara veya ilk kez duyulan fikirlere karşı düşünmeden tepki gösterilmesi alışkanlığıdır.

ıv. Bu âyette kullanılan kelimelerden biri de “nasıl” anlamına gelen كَيْفَ keyfe soru edatıdır. Bu edatla, aslında Hz. Mûsâ’nın bu eğitim sürecinde arzulanan sabrı kesinlikle gösteremeyeceği, olumsuzluk içeren soruyla ortaya konulmaktadır. Nitekim كَيْفَ keyfe edatının soru anlamının yanında taaccüb, nefy, inkâr ve tevbîh/azarlama anlamları da vardır.(113) Söz konusu inkâr ve olumsuzluk manasına gelen örnek kullanımlar Kur’ân’da mevcuttur.(114)

Bunlardan bir örnek vermek gerekirse, “Allah’ın, hakkında size hiçbir delil indirmediği şeyleri O’na ortak koşmaktan korkmuyorsunuz da ben nasıl sizin ortak koştuklarınızdan korkarım?”(115) âyetini zikredebiliriz. Bu âyetteki كَيْفَ keyfe edatı, cümleye “nasıl korkarım ki, korkmam” anlamını kattığı gibi, incelediğimiz âyette de “nasıl sabredeceksin, sabredemeyeceksin, sabredemezsin” anlamı söz konusudur.

v. İncelemekte olduğumuz son iki âyette de Hz. Mûsâ’nın sabırlı olamayacağı bilinmesine rağmen, bir eğitim ilkesi olarak insanlara fırsat tanımanın gerekliliği vurgulanmış olmaktadır. Yüce Allah, prensibi gereği sapıklıkta kalmayı tercih edeceğini bildiği kullara dahi o sapıklıklarını yaşama fırsatı vererek onların itirazlarını ortadan kaldırmayı ilke haline getirdiği gibi burada da söz konusu kula (meleğe) Hz. Mûsâ’ya fırsat tanıması görevini yüklemiş olmalıdır.

Genelde burada işlenen üç imtihan konusuna bakıldığında bu olayların birer bâtınî gizem içerdiği özellikle kul/melek tarafından bilinmesine rağmen, insanlara “senin buna gücün yok; sen buna dayanamazsın” deyip “onlara fırsat verilmemesi” yolu tercih edilmemiş, aksine onun bu işe karşı tutumunu ortaya koyması için bir eğitim süreci yaşaması için fırsat tanınmıştır.

vı. Bugünün eğitim dünyası için bu olaydan iki yönlü sonuç çıkartmak mümkündür: İlki eğiticilere yöneliktir ki karşısındaki öğrenciye “sen onu beceremezsin” diyerek onu yüreksiz etmemek, küçümsememek ve ona fırsat tanımak gerekliliğidir. Diğeri de öğrenciye yöneliktir ki burada da öğrencinin, bilgisi olmayan konularda çaresizlik göstererek devamlı yeni şeyler öğrenme isteğini kırmaması gerekliliğidir. İşte bu tür anlatımlardan benzer sonuçlar çıkartarak onları birer mitolojik malzeme olmaktan kurtarıp, yaşanan güne dair sonuçlar üretilebilecek birer kaynak haline getirmek görevimiz olmalıdır.

Hz. Mûsâ ve Gayb Meselesi

Gayb konusunu Bakara 2/3’te geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Hz. Mûsâ’nın yol arkadaşı bu ifadeleriyle gelecekle ilgili, yani bir bakıma gaybî bilgiler vermektedir. Bu kulun, öncelikle Hz. Mûsâ’nın bu yolculuğa sabredemeyeceğini te’kid ve mutlak anlamda istikbalde imkânsızlık anlamına gelenلَنْ len edatı kullanarak söylemesi, hem bu yolculuk süresince yaşanacakları, hem de yolculuğun sonucunu kesinlikle bildiği anlamına gelmektedir. Zira yolculuk süresince hem gemiye zarar verme hem çocuğu öldürme gerekçesi, hem de duvarın altında hazinenin var olduğunu söylemesi, insanların sahip olabileceği türden bilgiler değildir. Çünkü gayb, insanın idrakini aşan gerçekler için kullanılır. Burada da olayla ilgili bilgileri Yüce Allah vermiştir.

Yüce Allah, Kur’ân’da gaybı sadece kendisinin bildiğini, genelde peygamberlerin özelde de Hz. Peygamber’in gaybı bilmediğini pek çok âyette ifade etmektedir.(116) Bir hadiste de, “Kim, Muhammed yarını bilirdi derse Allah’a iftira etmiştir”(117) mesajı yer almaktadır. Bu genel kurala rağmen, gaybı Yüce Allah sadece razı olduğu elçiye bildirebileceğini de ifade etmektedir(118) ki bu tür gaybî bilgiler onlara vahyedilen kitaplardır. Tıpkı, “Bunlar sana vahyettiğimiz gayb haberlerindendir”(119) âyetinde olduğu gibi Hz. Peygamber’e vahyedilen gayb bilgisinin de ona vahyedilen Kur’ân olması gibi.(120)

Bahse konu olan âyette sözü edilen elçi eğer bir peygamber ise Yüce Allah’ın bazı elçilere gaybî bilgi bahşettiği sonucu çıkar. Ancak burada gayba muttali kılınan elçinin melek olma ihtimali de vardır. Nitekim Süleyman Ateş Cinn sûresinin 27. âyetinin izahında Sa‘îd b. Cübeyr’e nisbet ettiği bir görüş olarak şu bilgilere yer vermektedir: “Allah’ın gaybî bilgisini açacağı elçi, peygambere vahiy getiren melektir. Bu takdirde, melek gizli bilgiyi Allah’tan alıp peygambere getirir. Asıl gaybı bilen Allah’tır. Gaybın hazinelerinin anahtarları O’nun elindedir. O, gaybını tamamen açıp da kimseye göstermez. Dilediği kuluna, melek vasıtasıyla bazı gayb bilgileri verir. Buna göre gayb bilgisi verilen kimsenin mutlaka peygamber olması şart değildir…”(121)

Öte yandan, “Allah size gaybı bildirecek değildir”(122) mealindeki âyetin devamında gelen “fakat Allah elçileri arasından dilediğini seçer” cümlesinin izahında “gaybî oluşumlardan biri de peygamber seçimidir. Bu seçim Allah’a aittir”(123) diyen Bayraklı da konuyu bazı elçi kulların gabya muttali kılınmasıyla değil, bazı kulların peygamber seçimiyle ilişkilendirmektedir.

Müfessir Râzî ise buradaki elçilerin peygamberler olduğunu ve onlardan seçilen bazılarına Yüce Allah’ın gaybı bildirdiğini, dolayısıyla bu bilgi sayesinde onların da “şunlar mümindir; şunlar da münafıktır” şeklinde insanları tanıma bilgisine sahip olduklarını ifade etmiştir ki(124) bizce bu izah, “Çevrenizdeki bedevî Araplardan ve Medine halkından ikiyüzlülüğe iyice alışmış münafıklar vardır. Sen onları bilmezsin; onları biz biliriz”(125) âyetiyle çelişmektedir. Zira bu âyette Hz. Peygamber’in münafıkları bilmediği/tanımadığı ifade edilmektedir.

Bir de gayba muttali kılınanların bazı elçiler olduğunun ifade edilmesi de elçiler arasında gabya muttali kılınmayanların bulunduğu sonucunu doğurur ki biz bütün bunlar muvacehesinde gaybî bilgilere ulaştırılan elçinin melek olduğunu düşünmekteyiz. İşte bu izahlar ışığında Kehf suresindeki gaybî bilgileri veren kulun melek olması durumunda herhangi bir sorun kalmamaktadır. Yani Yüce Allah, görevlendirdiği bir melek aracılığıyla Hz. Mûsâ’ya bazı konularda rehberlik edilmesini sağlamış, bu arada o melek de Yüce Allah’ın bildirdiği kadarıyla bazı gaybî bilgilere dayanarak Hz. Mûsâ’ya ilgili sözleri söylemiştir.(126)

ııı. Hz. Mûsâ’nın Sözü ve Bilge Kulun Karşılığı

قَالَ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ صَابِرًا وَلَآ اَعْص۪ي لَكَ اَمْرًا قَالَ فَاِنِ اتَّبَعْتَن۪ي فَلَا تَسْـَٔلْن۪ي عَنْ شَيْءٍ حَتّٰىٓ اُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا “(Musa) ‘İnşallah sen beni sabreder bulacaksın. Senin emrine de karşı gelmeyeceğim.’ demişti. (Melek) ‘Bana uyarsan, sana o konuda bilgi verinceye kadar hiçbir şey hakkında bana soru sorma!’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;سَتَجِدُن۪ي setecidünî fiili “beni bulacaksın”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;صَابِرًا sâbiran kelimesi “sabreden”;وَلَآ اَعْص۪ي ve lâ a‘sî fiili “ve isyan etmeyeceğim”; لَكَ leke ifadesi “sana”; اَمْرًا emran kelimesi “hiçbir işte”; قَالَ kâle fiili “(bilge kul) demişti ki”; فَاِنِ اتَّبَعْتَن۪ي fe initteba‘tenî fiili “eğer bana tâbi olursan, eğer bana uyarsan”; فَلَا تَسْـَٔلْن۪ي fe lâ tes’elnî emri “bana sorma”; عَنْ شَيْءٍ ‘an şey’in ifadesi “hiçbir şeyden”; حَتّٰىٓ اُحْدِثَ hattâ uhdise ifadesi “söz edene kadar”; لَكَ leke fiili “sana”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, onunla ilgili”; ذِكْرًا zikran sözcüğü ise “hatırla(t)ma” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın bilge kula verdiği söz ile bilge kulun ona yönelik bir uyarısı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ صَابِرًا وَلَآ اَعْص۪ي لَكَ اَمْرًا “(Musa) ‘İnşallah sen beni sabreder bulacaksın. Senin emrine de karşı gelmeyeceğim.’ demişti.” Hz. Mûsâ bilge kulun “sabredemeyeceksin” sözüne bu iki ifadesiyle karşılık vermektedir.

a) قَالَ سَتَجِدُن۪يٓ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ صَابِرًا “(Musa) ‘İnşallah sen beni sabreder bulacaksın.’ demişti.” Bilge kulun “sabredemeyeceksin” veya “nasıl sabredeceksin?” şeklindeki ifadelere karşı Hz. Mûsâ’nın ilk cevabı “sabredeceğini söylemek” şeklinde olmuştur. Buradan hemen şu sonucu çıkartabiliriz: Eğitimde sabırlı olmak çok önemlidir.

Hz. Mûsâ bu sabrı gösterme işini “inşâallâh” diyerek Yüce Allah’ın dilemesine de bağlamıştır. Öyle anlaşılıyor ki bir işi yaparken “inşâallâh” demeyi emreden Kehf sûresinin 23-24. âyetindeki “Allah’ın iradesini unutmama” ilkesi Hz. Mûsâ zamanında da biliniyordu. Buradan hareketle, bu olayda sözü edilen Mûsâ’nın, İsrailoğullarına gönderilen peygamber Hz. Mûsâ olamayabileceği şeklindeki iddia(127) da geçersiz hale gelmektedir. Çünkü bir işe başlarken “inşâallâh” demek peygamberî geleneğin önemli bir unsurudur ve bu ilkeye göre hareket etmek şüphesiz tüm inananların görevidir.

b) وَلَآ اَعْص۪ي لَكَ اَمْرًا “Senin emrine de karşı gelmeyeceğim.” Bu ifade “sana hiçbir işinde karşı gelmeyeceğim” demektir. Sabır ve isyan aslında iki zıt kavramdır. Birinin bulunduğu yerde diğeri bulunmaz. Bir başka ifadeyle sabır, isyanın panzehiridir. Şimdi Hz. Mûsâ hem sabredeceğini hem de karşı gelmeyeceğini söyleyerek, eğitimde çok önemli bir başka ilkeye dikkat çekmektedir ki bu da “eğitilirken sabırlı olmak ve isyana başvurmamak”tır.

Bütün bu ifadelerden Hz. Mûsâ’nın da onu eğiten bilgin kulun/meleğin de bu işin zorluğunun farkında olduklarını anlıyoruz. Çünkü hem eğiten hem de eğitilen kişi bu konuda önemli ilkelerden söz ediyorlar. Yani biri sabır ve itaat istiyor; diğeri de bu konuda ona söz veriyor.

وَلَآ اَعْص۪ي لَكَ اَمْرًا “Sana hiçbir işte isyan etmeyeceğim” cümlesinden hareketle, Hz. Mûsâ’nın hocası durumunda olan varlığın ondan daha yüksek biri olduğu sonucunu çıkartıyoruz. Çünkü emretmek, yüksek makamın özelliğidir; isyan etmemek de daha düşük makamın. O halde burada emreden konumdaki varlık ister peygamber olsun, ister olmasın, isterse ulü’l-‘azm peygamber olsun, seyahati esnasında peygamber olan, hatta ulü’l-‘azm peygamberler arasında sayılan Hz. Mûsâ’nın, kendisinden daha aşağıda bulunan ya da eşit seviyesindeki birine “sana isyan etmeyeceğim” şeklinde bir söz söylemiş olması ihtimal dışıdır.

c) Burada tartışılan başka bir konu, Râzî’nin değindiği “peygamberlerin yalan konuşması” konusudur. Ona göre bir taraftan “sen benimle bulunmaya sabredemezsin” diyen peygamber olmayan Hıdır, diğer taraftan “İnşâallâh beni sabreden olarak bulacaksın ve ben sana isyan etmeyeceğim” diyen Hz. Mûsâ.

Bunlardan birinin yalan konuştuğu iddiasına değinen Râzî, “eğer bunlardan birinin sözü doğru ise diğerininki yanlış olacaktır” görüşünü zikrettikten sonra, “sen benimle bulunmaya sabredemeyeceksin” şeklindeki sözünde Hıdır’ın genel kanaate göre böyle söylediğini, bu durumda da mezkûr iddianın gerçek dışı olması gerektiğini ifade etmiştir.(128) Yani genellikle böyle olduğu için sen de aynı şekilde davranacaksın demek istemiştir.

Bizce konuya böyle yaklaşmaktansa, bir defa Mûsâ’nın hocası konumundaki varlığı insan değil de melek kabul edersek, meleğin yalan konuşma iradesinin dahi bulunmadığını ifade ederek tarafların birini tartışmanın dışında bırakmış oluruz ki yolculuğun sonunda meleğin dediklerinin doğru çıktığı zaten âyetlerde ifade edilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın davranışına gelince, biz bir insanın, peygamber bile olsa hata işleyebileceğini, ancak peygamberlerin, hatasından dönme erdemine mutlak surette sahip olduklarını ve Yüce Allah’ın, onların tevbelerini onlar hayattayken kabul ettiğini Kur’ân’dan bilmekteyiz. Hz. Âdem’in,(129) Hz. Mûsâ’nın,(130) Hz. Dâvûd’un(131) ve Hz. Muhammed’in(132) bağışlandığından söz eden âyetler peygamberlerin dahi hatadan uzak olmadıklarını, ancak mutlak surette bağışlandıklarını göstermektedir.

Kanaatimizce Hz. Mûsâ’nın burada verdiği sözde duramamasının nedenini bir insan olarak onun psikolojik yapısına bağlamak gerekiyor, yoksa onun mutlak isyanına değil. Yani insanoğlu yaratılışı gereği ilk defa karşılaştığı şeylere karşı bir irkilme yaşar ve onların iç yüzünü öğrenme konusunda sabır gösteremeyebilir.

Kaldı ki Hz. Mûsâ, ilk olay sonunda konuşunca önceki sözünü unuttuğunu, bu nedenle sözünde duramadığını, unutma nedeniyle de sorumlu tutulmamasını istemektedir. Yani Hz. Mûsâ’nın bu ilk olayında bir kasıt yok, tamamen her insanda olabilen bir unutma durumu devreye girmiştir. Bunda kınanacak bir şey olmadığı gibi yalan veya isyan diye isimlendirilebilecek bir husus da yoktur.

Bir de Râzî’nin işaret ettiği gibi “sana hiçbir işte isyan etmeyeceğim” ifadesi kuvvetli bir tevazu içermektedir. Bütün bunlar her öğrencinin en ileri düzeyde tevazu göstermesinin, öğretici konumda bulunan kişinin de eğer bir yararı olacak ve hayra götürecekse öğrenciyi uyarmasının gerekli olduğunu gösterir. Çünkü böylesi durumlarda susmak, öğrencinin gurura kapılmasına ve gerçekleri öğrenememesine neden olur.(133)

2.قَالَ فَاِنِ اتَّبَعْتَن۪ي فَلَا تَسْـَٔلْن۪ي عَنْ شَيْءٍ حَتّٰىٓ اُحْدِثَ لَكَ مِنْهُ ذِكْرًا۟ “(Melek) ‘Bana uyarsan, sana o konuda bilgi verinceye kadar hiçbir şey hakkında bana soru sorma!’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın verdiği söze karşılık bilge kulun uyarısına dikkat çekmektedir.

Bu üslup, meleğin peygambere yönelik hatırlatıcı ve vahiy alırken peygamberin tutumuyla alakalı bir üsluptur. Bilgin kul/melek, Hz. Mûsâ’ya aslında zor bir şeye tâlip olduğunu hissettirircesine kendisi herhangi bir şey konuşuncaya kadar soru sormamasını istemektedir. Zira melek, yaşanacak olayların, aslında mutlaka soru sormayı gerektirecek türden olaylar olduğunu bilmekte ve öğrencisini uyarmaktadır. Bu manâyı, yani soru sorma yasağını daha vurgulu hale getirmek için âyetteki فَلَا تَسْـَٔلْن۪ي fe lâ tes’elnî ifadesini İmâm Nâfi‘ فلا تسئلنّي fe lâ tes’elennî şeklinde şeddeli olarak okumuştur.(134)

Zemahşerî, bu âyetin içeriğinden, öğrencinin, hocasının daha sonra açıklayacağı konular için soru sormamasının hocalık-talebelik ilişkisinde bir edeb örneği olduğunu, aynı şekilde böyle davranmanın tâbî‘-metbû‘ “uyan-uyulan” ilişkisinde de geçerliliğini ifade etmiştir.(135)

Sonuç olarak, bu âyet, eğitim-öğretimde önemli bir ilkeyi gündeme getirmektedir: “Konu bitimine kadar soru sormamak.” Çünkü arada sorulan sorular muhtemelen anlatımda sırası geldiğinde değinilecek bir konunun daha önceden ve yeri gelmemişken anlatılmasına neden olur ki bu durum konunun işlenişindeki ahengi ve konu bütünlüğünü bozabilir.

Buradan hareketle “eğitim-öğretimde soru sorulmamalıdır” gibi bir sonuç da çıkartılmamalıdır. Çünkü zaten o bilge kul/melek, muhtemelen Hz. Mûsâ’nın soracağını bildiği konuları kendisine açıklayacağını ifade etmektedir. Durum böyle olunca aynı konunun gereksiz yere gündeme getirilmesi de engellenmiş olur.(136)

c) Hz. Mûsâ ile Bilge Kulun Yolculuğu

Yüce Allah, sûrenin 71-77. âyetlerinde Hz. Mûsâ ile bilge kulun çıktıkları yolculuğun üç durağını hatırlatmaktadır. Bu bağlamda önce gemideki halleri, bilge kulun gemiye zarar vermesi ve Hz. Mûsâ’nın tepkisi, ardından küçük bir çocuğu öldürmesi nedeniyle Hz. Mûsâ’nın daha ağır tepkisi dile getirilmektedir. Her defasında bilge kulun ona “Ben sana, benimle beraberliğe sabredemezsin dememiş miydim” dediği, nihayet üçüncüsünde bir şehre gitmeleri, misafirlik tekliflerinin kabul edilmemesine rağmen, bilge kulun yıkılmakta olan duvarı onarmasına Hz. Mûsâ’nın verdiği tepki ifade edilmektedir.

ı. Gemiye Binmeleri ve Orada Yaşananlar

فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَا رَكِبَا فِي السَّف۪ينَةِ خَرَقَهَا قَالَ اَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ اَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْـًٔا اِمْرًا قَالَ اَلَمْ اَقُلْ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا قَالَ لَا تُؤَاخِذْن۪ي بِمَا نَس۪يتُ وَلَا تُرْهِقْن۪ي مِنْ اَمْر۪ي عُسْرًا “Yola çıkmışlardı. Sonunda gemiye bindikleri zaman (melek) gemiyi delmişti. (Musa) ‘Halkını boğmak için mi onu deldin? Şüphesiz ki sen çok çirkin (tehlikeli) bir iş yaptın!’ demişti. (Melek) ‘Ben (sana) benimle beraberliğe sabredemezsin dememiş miydim?’ demişti. (Musa) ‘Unuttuğum şeyden dolayı beni sorumlu tutma; (bu) işimden dolayı beni ağır bir şekilde kınama.’ demişti.”

Buradaki فَانْطَلَقَا fentalekâ fiili “ikisi yürümüşlerdi”;حَتّٰىٓ اِذَا رَكِبَا hattâ izâ rakibâ fiili “bindikleri zaman”;فِي السَّف۪ينَةِ fi’s-sefîneti sözcüğü “gemiye”;خَرَقَهَا harakahâ fiili “onu delmişti”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; اَخَرَقْتَهَا eharaktehâ sorusu “onu deldin mi”; لِتُغْرِقَ lituğrıka fiili “boğman için”; اَهْلَهَا ehlehâ tamlaması “onun ehlini, onun yolcularını”; لَقَدْ جِئْتَ lekad ci’te fiili “şüphesiz ki yaptın”;شَيْـًٔا اِمْرًا şey’en imran tamlaması “çok çirkin, telikeli bir iş”; قَالَ kâle fiili “(bilge kul) demişti ki”;اَلَمْ اَقُلْ lem ekul sorusu “ben demedim mi”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَنْ تَسْتَط۪يعَ len testatî‘a ifadesi “asla ve asla güç yetiremezsin”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle (olmaya)”;صَبْرًا sabran kelimesi “sabırlı olmaya”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;لَا تُؤَاخِذْن۪ي lâ tüâhıznî talebi “beni sorumlu tutma”; بِمَا نَس۪يتُ bimâ nesîtü fiili “unutmamla ilgili”; وَلَا تُرْهِقْن۪ي ve lâ turhıknî isteği “ve bana zorluk çıkarma, beni kınama, azarlama”;مِنْ اَمْر۪ي min emrî tamlaması “benim (bu) işimle (durumumla) ilgili”; عُسْرًا ‘usran kelimesi ise “zorluk” demektir.

Burada yolculuğun ilk safhası, orada yaşananlar ve yapılan konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1. فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَا رَكِبَا فِي السَّف۪ينَةِ خَرَقَهَا قَالَ اَخَرَقْتَهَا لِتُغْرِقَ اَهْلَهَا لَقَدْ جِئْتَ شَيْـًٔا اِمْرًا “Yola çıkmışlardı. Sonunda gemiye bindikleri zaman (melek) gemiyi delmişti. (Musa) ‘Halkını boğmak için mi onu deldin? Şüphesiz ki sen çok çirkin (tehlikeli) bir iş yaptın!’ demişti.” Bu konuyla ilgili âyetlerde üç kez geçen انْطَلَقَا intalekâ fiili “yürümek, yola çıkmak, yola koyulmak”; Kur’ân’da bu anlamda sadece bu âyette zikredilen خَرَقَ haraka fiili ise “delmek, yaralamak” gibi anlamlar vermektedir.

Bu arada “boğmak” anlamındaki تُغْرِقَ tuğrıka fiili bazı âlimlere göre yuğrıka şeklinde ğâib kalıbında okunmakta, böylece “boğmak” fiili bilge kula değil gemiye nispet edilmiş olmaktadır.(137) Hz. Mûsâ, bilgin kula gemiyi delerken karşı çıktığında “içindekileri boğmak için mi onu deldin?” derken, aslında çok önemli bir incelik ortaya koyarak öylesi durumlarda herkesin kendini düşüneceği bir ortamda لِتًغرِقنا “bizi boğmak için” şeklinde kendisini değil,لِتُغْرِقَ اَهْلَهَا “içindekileri boğmak için” diyerek gemideki diğer insanları düşünmüş, tam bir peygamberî incelik ve anlayış ortaya koymuştur.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اِمْر imr sözüğü ise, tıpkı Kehf 18/74. âyetteki nükr kelimesi gibi “çirkin, telikeli, yanlış, vahim hata” manalarına gelmektedir. Ayrıca âyette geçen اَهْل ehl kelimesi de bağlam gereği aile değil, “(geminin) yolcuları” manasına alınmalıdır.

Yüce Allah Hz. Mûsâ ile bilge kulun yola çıktıklarını, birlikte bir gemiye bindiklerini, o esnada bilge kulun gemiyi yaraladığını haber vermektedir. Hz. Mûsâ yaşanan bu olay üzerine ortada görünür bir sebep yokken gemiyi delip yaralaması nedeniyle bilge kula seslenmiş ve “Halkını boğmak için mi onu deldin? Gerçekten sen (ziyanı) büyük bir iş yaptın!” demişti.

Bu kıssada sözü edilen kul, eğer bir insan ise burada Hz. Mûsâ’nın karşı çıkışını haklı çıkartacak çok büyük hata söz konusudur demektir. Yok eğer bu kul melek ise geminin neden delindiğiyle ilgili tartışma yapılmasına gerek kalmaz. Çünkü Yüce Allah, insanları veya peygamberleri eğitmek için onların önceden hayır gördükleri bazı şeylerde şer, şer gördükleri bazı şeylerde hayır olduğunu(138) kendilerine öğretmek için böyle bir olay yaşatmış olabilir.

Dolayısıyla burada peygamber kabul edilen Hıdır’ın gemiyi delme işini kendisine mal etmek de zorunluluk olmaktan çıkar. O kulun/meleğin yaptığı iş, eğer bir insan tarafından yapılmış olsaydı bu iş yanlış olacaktı; ancak bir melek tarafından ortaya konmuş ise sorgulama dışı kabul edilecektir.

Hz. Mûsâ’nın sözlerine gelince, bu kulun yaptığı “gemiyi delme işi”ni, görünüşü ile değerlendirip yapılanın tehlikeli bir iş olduğu şokunu yaşayınca, diğer peygamberlerde olduğu gibi Hz. Mûsâ da ümmetine olan aşırı düşkünlüğü ve şefkati gereği(139) birden, içindekilerin boğulacağı, dolayısıyla kendilerinin de boğulacağı korkusuyla normal her insanın göstereceği tepkiyi göstermiş olabilir.

Kâsımî’nin de belirttiği gibi günahsız bir topluluğun ölümüne ve ücretsiz taşınmanın nankörlüğüne neden olacak bu iş dolayısıyla(140) o esnada daha önce verdiği sözü unutmuştur. Zaten bir sonraki âyette Hz. Mûsâ, verdiği sözü unuttuğunu itiraf etmiştir. Daha önce de Hz. Âdem unuttuğu için azimsizlikle nitelendirilmişti.(141) Bu iki örnekten hareketle Hz. Peygamber de Yüce Allah’ın dilemesi durumu hariç unutabileceği,(142) kendi hafızasına çok fazla güvenmemesi konusunda da uyarılmış, bilgilendirilmiştir.(143)

2. قَالَ اَلَمْ اَقُلْ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا “(Melek) ‘Ben (sana) benimle beraberliğe sabredemezsin dememiş miydim?’ demişti.” Kehf 18/67. âyette de geçtiği üzere, bilge kul/melek Hz. Mûsâ’ya daha önce bir uyarıda bulunmuş ve “sen benimle bulunmaya dayanıp sabredemeyeceksin” demişti. Hz. Mûsâ bilge kulun/meleğin gemiyi delmesi nedeniyle endişeye kapılmış ve içindekileri boğabileceği korkusuyla yaptığının yanlış olduğunu söyleme ihtiyacı hissetmişti. İşte bu âyette bilge kul Hz. Mûsâ’ya yaptığı önceki uyarıyı tekrarlamakta ve kendisiyle çıktığı bu yolculukta sabırlı olmayacağını yeniden ona hatırlatmaktadır.

3. قَالَ لَا تُؤَاخِذْن۪ي بِمَا نَس۪يتُ وَلَا تُرْهِقْن۪ي مِنْ اَمْر۪ي عُسْرًا “(Musa) ‘Unuttuğum şeyden dolayı beni sorumlu tutma; (bu) işimden dolayı beni ağır bir şekilde kınama.’ demişti.” Bu âyette Hz. Mûsâ bir anlamda özür dilemekte, bir hata nedeniyle arkadaşlığı bitirmemesi için adeta bilge kula/meleğe yalvarmakta, kendisini aşırı bir biçimde kınamamasını istemektedir.

İnsân kelimesi nesiye veya nisyân kökünden türetilmiştir. Bu kelime “unutmak” anlamına geldiği için, unutmanın insanın ayrılmaz parçası olduğu gerçeğinden hareketle, Hz. Mûsâ’nın itiraf ettiği unutma eyleminden dolayı sorumlu tutulamayacağı da hatırda tutulmalıdır. Zaten o da bundan dolayı bilge kuldan/melekten kendisini kınamamasını, işinde kendisine güçlük çıkarmamasını istemiş, sonuçta bu isteği kabul edilmiştir. Unutkanlık nedeniyle sorumlu tutulmama isteği ilâhî bir sünnet olarak duaların da konusudur.(144)

Hz. Mûsâ, bilge kula ilk olayda soru sormasının nedenini “unutkanlığına” bağlamaktadır. Unutkanlığın insan için ne anlama geldiğini her iki taraf da bildiğinden dolayı, bilge kul olayı çıkmaza sürüklememiş, yolculuğun devamına karar vermişti.

Bazı müfessirler بِمَا نَس۪يتُ “unutmam nedeniyle” ifadesi hakkında İbn Abbâs’tan “bu aslında üstü kapalı bir sözdür, kinayeli bir ifadedir; yoksa Hz. Mûsâ herhangi bir şey unutmuş değildir” şeklinde bir görüş nakletmektedirler(145) ki bu ve benzeri rivayetler, peygamberlerin fetânet “üstün zekâ” sahibi olmaları nedeniyle unutmayacakları ön kabulünden kaynaklanmaktadır. İlginçtir ki yine İbn Abbâs’tan yapılan bir başka nakilde o bu unutmanın, yanılmadan kaynaklanan bir unutma değil, aksine terk etmek anlamındaki unutkanlık anlamına geldiğini ifade etmektedir.(146)

Aslında burada olayın başka bir boyutu daha akla gelmektedir: Hz. Mûsâ’nın, yolculuk yaptığı ve bir bakıma eğitime tâbi tutulduğu bu yolculuktaki hocası eğer bir insan olsaydı, pek çok suçsuz insanın ölümüne neden olabilecek böyle bir gemiyi tahrip olayının arkasından bu yolculuğa devam etmemesi beklenirdi. Çünkü delinen gemide sonuç olarak her ikisi de bulunuyordu.

Kanaatimizce Hz. Mûsâ bu yolculuktaki hocasının bir insan olmadığının farkına varmış olmalıydı ki yolculuğu yarıda kesmek yerine devamına karar vermeyi tercih etmiştir. Hoca konumundaki varlık da olayın bu aşamasında sadece Hz. Mûsâ’ya daha önce kendisine söylediği “sen benimle beraber olmaya dayanamayacaksın” sözünü hatırlatmakla yetinmiş, başka yeni bir uyarıda bulunmamıştır.

Hz. Mûsâ, unutkanlığı nedeniyle sorumlu tutulmamasını isterken aslında sorumlu tutulmanın zorluklara neden olacağını biliyordu. Bu cümlesinde Hz. Mûsâ, unutmayı, sorumlu tutulmanın engeli olarak görmekte, muhatabından da bu konuda anlayış ve iltimas beklemektedir.(147) Hz. Mûsâ, bir bakıma her şeye rağmen özür dilemekte ve özür dilemenin bir erdem olduğunu ortaya koymaktadır.

Buradan hareketle, söz konusu ifade hem eğitimde hem de hayatın diğer alanlarında özür dilemenin gereği hakkında işaretler taşımaktadır. Biz bu âyetteki özürden sonra devam eden yolculuktan “bir defa yapılan yanlışlık nedeniyle hemen ceza verilmemeli, ikinci, üçüncü fırsatlar da verilmelidir” sonucunu çıkarmaktayız.

Hz. Mûsâ’nın bu aşamada söylediği ikinci istek “(bu) işimden dolayı beni zor (ağır) bir biçimde kınama” şeklindedir. Yani Hz. Mûsâ, “unutkanlığımı, senden bilgi elde etmemde zorluk sebebi yapma”(148) veya “sana tâbi olmamı zorlaştırma; göz yumarak ve tartışmayı terk ederek onu kolaylaştır”,(149) “beni bir hatadan dolayı aşırı bir biçimde azarlama” demek istemektedir.(150)

ıı. Çocuğu Öldürmesi ve Hz. Mûsâ’nın Tepkisi

فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ اَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْـًٔا نُكْرًا قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكَ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا قَالَ اِنْ سَاَلْتُكَ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْن۪ي قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنّ۪ي عُذْرًا “(Yeniden) yola çıkmışlardı. Sonunda bir erkek çocuğa rastladıklarında (melek) onu hemen öldürmüştü. (Musa) şöyle demişti: ‘Tertemiz (suçsuz) bir canı, bir can karşılığı olmaksızın öldürdün, öyle mi? Şüphesiz ki sen fena bir şey yaptın!’ (Bilge melek) ‘Ben sana benimle beraberliğe sabredemezsin dememiş miydim?’ demişti. (Musa) şöyle demişti: Bundan sonra sana bir şey sorarsam artık benimle arkadaşlık etme! Elbette benim tarafımdan (ileri sürebilecek) mazeretin sonuna ulaştın.”

Buradaki فَانْطَلَقَا fentalekâ fiili “ikisi yürümüşlerdi”;حَتّٰىٓ اِذَا لَقِيَا hattâ izâ lekıyâ fiili “karşılaştıkları zaman”;غُلَامًا ğulâmen kelimesi “bir çocukla, bir çocuğa”; فَقَتَلَهُ fe katelehû fiili “onu hemen öldürmüştü”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; اَقَتَلْتَ ekatelte sorusu “öldürdün mü”;نَفْسًا زَكِيَّةً nefsen zekiyyeten tamlaması “arı duru, günahsız bir canı”; بِغَيْرِ نَفْسٍ biğayri nefsin ifadesi “bir cana karşılık olmaksızın”; لَقَدْ جِئْتَ lekad ci’te fiili “muhakkak ki yaptın”;شَيْـًٔا نُكْرًا şey’en nükran sözcüğü “çok çirkin bir şey”; قَالَ kâle fiili “(bilge kul) demişti ki”; اَلَمْ اَقُلْ elem ekul sorusu “ben sana demedim mi”; لَكَ leke ifadesi “sana”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; لَنْ تَسْتَط۪يعَ len testatî‘a ifadesi “asla ve asla güç yetiremezsin”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle (olmaya)”;صَبْرًا sabran kelimesi “sabır bakımından”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; اِنْ سَاَلْتُكَ in seeltüke fiili “eğer (bir daha) sana sorarsam”; عَنْ شَيْءٍ ‘an şey’in ifadesi “herhangi bir şeyden”; بَعْدَهَا ba‘dehâ ifadesi “ondan sonra”; فَلَا تُصَاحِبْن۪ي fe lâ tusâhıbnî hitabı “benimle arkadaşlık etme”;قَدْ بَلَغْتَ kad belağte fiili “muhakkak ki ulaştın”; مِنْ لَدُنّ۪ي min ledünnî ifadesi “benim tarafımdan”; عُذْرًا ‘uzran kelimesi ise “(son) özüre” demektir.

Burada yolculuğun ikinci safhası, orada yaşananlar ve yapılan konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1.فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَا لَقِيَا غُلَامًا فَقَتَلَهُ قَالَ اَقَتَلْتَ نَفْسًا زَكِيَّةً بِغَيْرِ نَفْسٍ لَقَدْ جِئْتَ شَيْـًٔا نُكْرًا “(Yeniden) yola çıkmışlardı. Sonunda bir erkek çocuğa rastladıklarında (melek) onu hemen öldürmüştü. (Musa) şöyle demişti: Tertemiz (suçsuz) bir canı, bir can karşılığı olmaksızın öldürdün, öyle mi? Şüphesiz ki sen fena bir şey yaptın!”

Öncelikle şunu belirtmekte yarar vardır: Kehf 18/73. âyette bilge kul/melek ile Hz. Mûsâ, muhtemelen gemiden indikten sonra yaya olarak yola devam ederlerken bir çocuğa rastlamışlar ve bilge kul/melek hemen o çocuğu oracıkta, belki de onunla hiçbir şey konuşmadan öldürmüştü. Yani Ahfeş’in de dediği gibi başka bir sebep değil, çocukla karşılaşmak öldürmenin nedeni/illeti olmuştur.(151)

Buradaki “hemen” anlamını فَقَتَلَهُ fe katelehû kelimesindeki fâ/fe harfinden anlamaktayız.(152) Zira bu harf “ta‘kıbiye” anlamı içerir ki söz konusu kelimede de bu harf “hemen” anlamını vermektedir. 71. âyetteki gemiye binişten ve geminin delinmesinden söz eden bölümündeki خَرَقَهَا harakahâ ifadesinin başında fâ/fe harfi kullanılmamıştır. Bunun sebebi de o işin, gemiye binince hemen sonra değil de muhtemelen bir süre sonra yapılmış olmasıdır.

Bu âyette Hz. Mûsâ’nın karşı çıkışı diğerinden daha şiddetli olmuş ve “bu yaptığın, diğerinden daha çirkindir” demek istemiştir. Gerçekten de geminin onarılma imkânı vardır; ama çocuğun yeniden yaşama şansı yoktur.

Râzî’nin ifadesine göre “çocuk, adam öldürse bile karşılığında kısasen öldürülemez”(153) ilkesinden hareketle, bilge kulun/meleğin o çocuğu herhangi bir can karşılığı olmaksızın öldürmesi çok ağır bir iş olarak görülmüş ve Hz. Mûsâ hemen tepkisini koymuştur. Çünkü Hz. Mûsâ, “cana can” kuralını biliyordu. Zaten Tevrât’ta “Orada onlara şöyle yazdık. Cana can, göze göz, buruna burun, kulağa kulak, dişe diş”(154) hükmünün yer aldığını Kur’ân bize söylemektedir.

Demek ki Hz. Mûsa o yolculuk döneminde peygamberdi ve hayat veya hukukla ilgili çok önemli ilkeleri de, yani adam öldürmenin hangi durumlarda mümkün olabildiğini gayet iyi biliyordu. İşte bu nedenle Hz. Mûsâ, âyetin sonunda “daha çirkin, daha kötü” anlamına gelen نُكْر nükr(155) kelimesini kullanmıştır. Olay öylesine dehşet vericidir ki, Hz. Mûsâ, olayın bu dehşetinden dolayı başlangıçta verdiği ve bir defa da unutarak ihlal ettiği sözünü, yine bir insan psikolojisinin normal bir sonucu olarak hatırında tutamamış ve sözünün gereğini yerine getirememiştir.

Bazı müfessirler زَكِيَّة zekiyyeh kelimesinin “günahtan arınmış, günahtan tevbe etmiş” anlamına geldiğini söylemişlerse de,(156) başka bazı âlimler bu kelimenin “daha önce hiç günah işlememiş” anlamına geldiğini belirtmişlerdir.(157) Zaten bu kelimenin peşinden gelen بِغَيْرِ نَفْسٍ biğayrı nefsin “bir cana karşılık olmayan” ifadesi söz konusu çocuğun en azından adam öldürmek gibi bir suç işlemediğinin de en önemli delili durumundadır.

Kanaatimizce buradaki “arınmışlık” ifadesi “insan öldürmemek, cinayet işlememek” manasında bir durumdur. Yoksa hiç günah işlememiş olmaktan söz edilmemektedir. Zira Kehf 18/80’de bu çocuğun ana-babasına karşı azgınlık yaptığından ve onları inkâra sürüklemesinden söz edilmektedir. Sonuçta bu şekilde cinayet türünden olmak üzere masum bir çocuk bilgin kul tarafından başlangıç itibariyle sebepsiz yere öldürülmüş, Hz. Mûsâ da esasında gemide daha çok insan ölecek olmasına rağmen bu çocuğun öldürülmesine çok daha şiddetli tepki göstermiştir.

Bazı müfessirler de buradaki öldürme işleminde çocuğun kâfir olarak kalbinin mühürlenmiş bir çocuk olduğunu ve bu uygulamanın da sadece ona ait bir uygulama olarak gerçekleştiğini ifade ederek(158) bizce daha zor bir yol tercih etmişlerdir. Zira “bir hukukta çocuğun öldürülemeyeceği bilinse ve ardından Allah’ın bazı velî kullarına bu kıssadaki gibi gaybî bilgi verdiğini farzetsek bile böyle bir işlemin yapılması caiz değildir.”(159)

Kaldı ki çocuk, gerçek iman ehli diye de, küfür ehli diye de nitelendirilemez. Olmamış bir işten, yaşanmamış bir olaydan dolayı insanı sorumlu tutup onu cezalandırmak nasıl doğru değilse, bu olayda taraflardan her ikisini insan kabul edip bu uygulamada hikmet aramak da doğru olmasa gerektir. Bazı âlimlerimiz burada öldürülenin çocuk değil, ergin azgın bir kâfir olduğunu, bu nedenle öldürüldüğünü belirtmişlerdir.(160) Onlar bu kanaati bilge kulun sözlerine Hz. Mûsâ’nın itiraz etmemesinden edinmişlerdir ki bu da delili olmayan bir yaklaşımdır.

Çocuğun kalbinin küfür üzere mühürlenmesi ve bu nedenle öldürüldüğü iddiası ise büsbütün facia bir durumdur. Yüce Allah, İblis’i bile kendisi istediği için değil, İblis istediği için sapıklıkta bırakmış, sapıklığını onaylamıştır. İnanmamak bir hürriyettir ve insanlar inanmadıkları için de dünyada cezalandırılmamalıdırlar, cezalandırılamazlar. Kanaatimizce bütün problem, bilgin kulun bir insan veya peygamber bir insan olarak kabul edilmesinden kaynaklanmaktadır. Onu melek olarak kabul edince bu ve benzeri sorunlar ortadan kalkmaktadır.

Zira Yüce Allah kulunu buluğdan önce de sonra da, günahkâr olsa da olmasa da meleğine emir vererek öldürebilir. “Dilediğini yapan”;(161) “yaptığından sorumlu tutulamayan”(162) kudret sadece Yüce Allah’tır. İşte bu gerçek nedeniyledir ki “Allah’tan başka hiçbir kimse bir başkasını öldürme yetkisine sahip değildir” ilkesini insanlığa öğretmek için böyle bir olayda melek görevlendirilmiştir. Zira peygamber bile olsa gaybı bilmeyenler herhangi bir gerekçe ile başkasını öldüremezler.(163)

2. قَالَ اَلَمْ اَقُلْ لَكَ اِنَّكَ لَنْ تَسْتَط۪يعَ مَعِيَ صَبْرًا “(Bilge melek) ‘Ben sana benimle beraberliğe sabredemezsin dememiş miydim?’ demişti.” Bu âyetin bir benzeri Kehf 18/72. âyette de geçmişti. Bu âyette 67. âyette de zikredilen bilge kul/melek Hz. Mûsâ’ya daha önce bir uyarıda bulunmuş ve “Sen benimle bulunmaya dayanıp sabredemeyeceksin” demişti.

Hz. Mûsâ bilge kulun/meleğin gemiyi delmesi nedeniyle endişeye kapılmış ve içindekileri boğabileceği korkusuyla yaptığının yanlış olduğunu söyleme ihtiyacı hissetmişti. Burada ise günahsız bir çocuğun öldürülmesi karşısında dehşete kapılmış ve “Tertemiz bir canı, bir can karşılığı olmaksızın (kimseyi öldürmediği halde) katlettin ha! Gerçekten sen fena bir şey yaptın!” sözünü söyleme ihtiyacı hissetmişti. İşte bu âyette bilge kul Hz. Mûsâ’ya yaptığı önceki iki uyarıyı tekrarlamakta ve kendisiyle çıktığı bu yolculukta sabırlı olmayacağını yeniden ona hatırlatmaktadır.

3. قَالَ اِنْ سَاَلْتُكَ عَنْ شَيْءٍ بَعْدَهَا فَلَا تُصَاحِبْن۪ي قَدْ بَلَغْتَ مِنْ لَدُنّ۪ي عُذْرًا “(Musa) şöyle demişti: Bundan sonra sana bir şey sorarsam artık benimle arkadaşlık etme! Elbette benim tarafımdan (ileri sürebilecek) mazeretin sonuna ulaştın (bundan sonra hiçbir mazeret ileri sürmeyeceğim).” Hz. Mûsâ yolculuğun devamı için tekrar ricada bulunmaktadır.

Hz. Mûsâ, yolculuktaki hocası durumundaki bilge kuldan bilgi öğrenmede son derece istekli olmasına rağmen, iki defa ihlal ettiği sözünde durma ilkesinden dolayı bir daha ihlal ederse artık arkadaşlığı kendisinin sona erdireceğini ifade etmek zorunda kalmıştır. Bu cümlesinde Hz. Mûsâ’nın ne kadar pişman olduğu da hissedilmektedir. Zira âyetin sonunda “senden özür diliyorum” diyerek, Hz. Mûsâ, bilgin kulu yumuşatma arzusunu dile getirmeye çalışmakta, ilk iki olayda yaptığını bir daha yapması durumunda artık yeni bir özür dileme veya yolculuğa devam etme isteğini ortaya koymayacağını belirtmiş olmaktadır.(164)

Bilge kul/melek Hz. Mûsâ’ya ilk ihlalinde söylediği “ben sana ‘sen benimle bulunmaya dayanamayacaksın’ demedim mi?” sözünü ikinci defa, üstelik لَكَ leke “sana” kelimesini de ilave ederek hatırlatınca, Hz. Mûsâ da mecburen beraberliklerini tehlikeye atacak sözler söyledi. Ayrılık kararını ya insan olarak Hz. Mûsâ verebilirdi ya da meleği görevlendiren Yüce Allah.

Burada bizce dikkat edilmesi gereken noktalardan biri, işte bu bilgin kulun/meleğin, yolculuğu kendiliğinden bitireceğini ya da bu anlama gelebilecek herhangi bir sözü söylememiş olmasıdır. Çünkü melekler sadece kendilerine emredileni yaparlar, emre isyan etmezler. Hz. Mûsâ, ayrılık kararını veren kişi olduğu için, Hz. Peygamber onunla ilgili olarak, “Allah’ın rahmeti bizim ve Mûsâ’nın üzerine olsun. Arkadaşıyla bulunmaya devam etseydi arkadaşı ona pek çok ilginçlikler gösterecekti” demiştir.(165) Bu hadiste de ifade edildiği üzere, yolculuk Hz. Mûsâ tarafından sona erdirilmiştir.(166)

ııı. Misafirliğin Reddine Karşılık Bilgenin Tavrı

فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَيَآ اَهْلَ قَرْيَةٍۨ اسْتَطْعَمَآ اَهْلَهَا فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا فَوَجَدَا ف۪يهَا جِدَارًا يُر۪يدُ اَنْ يَنْقَضَّ فَاَقَامَهُ قَالَ لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْرًا “Yine yola çıkmışlardı. Sonunda bir şehir halkına ulaşıp onlardan yiyecek istemişlerdi. Ancak (şehir halkı) onları misafir etmekten kaçınmıştı. Orada yıkılmak üzere bulunan bir duvarla karşılaşmışlardı. (Melek) hemen onu doğrultmuştu (tamir etmişti). (Musa) ‘Dileseydin, elbette buna karşı bir ücret alırdın.’ demişti.”

Âyetteki فَانْطَلَقَا fentalekâ fiili “ikisi yürümüşlerdi”;حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَيَآ hattâ izâ eteyâ fiili “geldikleri zaman”; اَهْلَ قَرْيَةۨ ehle karyetin tamlaması “bir şehir halkına”; اسْتَطْعَمَا istat‘amâ fiili “yemek istemişlerdi”; اَهْلَهَا ehlehâ tamlaması “oranın halkından”;فَاَبَوْا fe ebevv fiili “onlar ise yüz çevirmişlerdi”;اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا en yudayyifûhumâ fiili “o ikisini misafir etmekten”;فَوَجَدَا fe vecedâ fiili “bulmuşlardı”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”;جِدَارًا cidâran kelimesi “bir duvar”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istemekte, (yüz tutmakta olan)”;اَنْ يَنْقَضَّ en yenkadde ifadesi “yıkılmaya”;فَاَقَامَهُ fe ekâmehû fiili “onu yapmıştı, onarmıştı”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; لَوْ شِئْتَ lev şi’te fiili “eğer dileseydin, isteseydin”;لَتَّخَذْتَ le’ttehazte fiili “elbette edinirdin, alırdın”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “bununla ilgili yaptığın işle ilgili olarak”; اَجْرًا ecran kelimesi ise “bir ücret” demektir.

Burada yolculuğun üçüncü ve son safhası, o esnada yaşananlar ve yapılan konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1. فَانْطَلَقَا۠ حَتّٰىٓ اِذَآ اَتَيَآ اَهْلَ قَرْيَةٍۨ اسْتَطْعَمَآ اَهْلَهَا فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا “Yine yola çıkmışlardı. Sonunda bir şehir halkına ulaşıp onlardan yiyecek istemişlerdi. Ancak (şehir halkı) onları misafir etmekten kaçınmıştı.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile bilge kulun çıktıkları bu bilgilendirme yolculuğunun üçüncü durağından söz etmekte ve bir beldeye/kasabaya uğradıklarını, onlardan kendilerini doyurmalarını istediklerini, fakat belde halkının onları misafir etmekten kaçındığını beyan etmektedir.

Ayrılığa neden olan söz konusu üçüncü diyalogda gerçekleştirilen “yemek istemek” işleminde hem Hz. Mûsâ’nın, hem de bilge kulun/meleğin birlikte bu isteği dile getirdikleri anlaşılmaktadır. Eğer bu bilge kul diye nitelendirdiğimiz varlık bir melek ise -ki bizim kanaatimiz bu şekildedir- o zaman “melekler yemek yerler mi?” sorusu akla gelmektedir. Kur’ân’da Hz. İbrahim’e misafir olarak gelen meleklerin yemek yemedikleri ifade edilmektedir.(167) Bu durumda “melek nasıl yemek istemiştir?” sorusuna “ilgili şehir halkını denemek için bu istekte bulunmuşlardır” cevabını verebiliriz.

Bir başka ihtimal olarak da âyette اسْتَطْعَمَآ اَهْلَهَا “Şehir halkından yemek istediler” anlamına gelen istek cümlesinin sonucu olarak belirtilen فَاَبَوْا اَنْ يُضَيِّفُوهُمَا “Onları misafir etmekten kaçındılar” anlamındaki cümleden hareketle, söz konusu yemek isteğinin aslında “misafir edilmek” anlamında bir istek olduğu anlaşılmaktadır.(168) Yoksa sırf yemek isteği olsaydı sonuç cümlesi böyle olmazdı. Olaya misafirlik değil de sırf yemek istemek olarak bakıldığında da bilge kulun/meleğin herhangi bir karşı çıkışı veya alınganlığı anlamına gelebilecek hiçbir ifade âyette bulunmamakta, sadece Hz. Mûsâ’nın “isteseydin bir ücret alabilirdin” cümlesine yer verilmektedir.

Anlaşılan o ki yolcular iki kişi olsa bile yemek isteğinde bulunan muhtemelen tek kişidir, yani Hz. Mûsâ’dır. Bu durum Kur’ân’da meleklerin Hz. İbrahim’le,(169) Hz. Lût ile(170) konuşmalarında; kıssası anlatılan bir şehir halkının elçilerle konuşmalarında(171) sihirbazların veya Firavun’un adamlarının Hz. Mûsâ ile konuşmalarında(172) da görülmektedir. Zira bu kullanımlarda aslında konuşan bir kişi veya temsilci olmasına rağmen zamir çoğul olarak ifade edilmektedir.

Bu örneklerden de anlaşılabileceği gibi -ki bunun Kur’ân’da örnekleri oldukça fazladır-, söz konusu talebi ifade eden kişi Hz. Mûsâ olmalıdır ve sonuçta memnuniyetsizlik ortaya koyan da odur. Zira bilgin kul/melek, misafirlik konusundaki olumsuz cevaba rağmen yıkılmakta olan duvarı onararak herhangi bir alınganlık göstermediğini ortaya koymuştur. Onun bu onarım işini Hz. Mûsâ’nın yardımı olmadan tek başına yaptığını âyetteki فَاَقَامَهُ fe ekâmehû “onu onardı/ayağa dikti” kullanımı bize göstermektedir.(173)

2. فَوَجَدَا ف۪يهَا جِدَارًا يُر۪يدُ اَنْ يَنْقَضَّ فَاَقَامَهُ “Orada yıkılmak üzere bulunan bir duvarla karşılaşmışlardı. (Melek) hemen onu doğrultmuştu (tamir etmişti).” Buradaki يُر۪يدُ yürîdü fiili “istemek” manasından ziyade, bağlam duvarla ilgili olduğu için “(yıkılmaya) yüz tutmak” anlamını içermektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ ile bilge kulun uğradıkları o beldede yıkılmak üzere olan bir duvar bulduklarını ve bilge kulun tek başına onu onardığını haber vermektedir. Bu davranış insanların da benzer fedakârlıklar yapması gerektiğini göstermekte, muhataplardan iyilik görmemiş olsalar dahi bunun kendilerinin iyilik yapmalarına engel olmaması gerektiğini insanlara öğretmektedir.

3. قَالَ لَوْ شِئْتَ لَتَّخَذْتَ عَلَيْهِ اَجْرًا “(Musa) ‘Dileseydin, elbette buna karşı bir ücret alırdın.’ demişti.” Bu söz Hz. Mûsâ’nın bilge kul ile yollarının ayrılmasına neden olmuştu. Hz. Mûsâ bu sözü kendilerinden yemek istemelerine rağmen onları misafir etmeyen halka ait, yıkılmak üzere olan bir duvarı, karşılıksız/bedelsiz olarak düzelten bilge kula/meleğe söylemiştir.

Hz. Mûsâ, böyle bir davranış ortaya koyan bir şehir halkına bedelsiz olarak iyilik yapılmasının doğru olmadığını ifade edercesine “isteseydin bu işe karşılık bir ücret alabilirdin” sözünü söylemiştir. Aslında bu uygulama ilk iki uygulamadan çok farklıydı. Çünkü burada kötülüğe karşılık yapılan bir iyilik vardır.

Tıpkı Kur’ân’da Yüce Allah’ın, sağduyu sahibi olanların özellikleri arasında saydığı “Kötülüğü iyilikle savarlar/kötülüğe iyilikle karşılık verirler”(174) veya “İyilikle kötülük bir değildir. Sen kötülüğü en güzel şekilde sav”(175) buyruğu gibi. Buna rağmen Hz. Mûsâ’nın dayanma gücü kalmamıştı ve bilgin kulu/meleği tenkit etmekten kendini alamamıştı.

Aslında Hz. Mûsâ’nın ilk bakışta yanlış gibi görülen bu çıkışı, ihtiyaçlı insanların psikolojisinin normal bir sonucudur. Muhtemelen uzun bir yolculuktan sonra ekonomik sıkıntıya düşmeleri nedeniyle, kendilerini misafir etmeyen böyle bir toplumdan, yapılan bir iş karşılığı ücret talep etmek yadırganacak bir tutum değildir. Onun için Hz. Mûsâ, bilge kula/meleğe bu sözü söylemiştir. Ancak işte bu söz onların arkadaşlığını bitirecek son nokta olmuştur.

Biz bu âyetin bütününden, bir insanın, peygamber dahi olsa ihtiyaç halinde muhataplarından yemek isteyebileceğini, yolda kalmış insanlara ikramda bulunmanın bir erdem olduğunu, iyilik yapmasalar bile insanlara bedelsiz olarak yardımcı olunabileceğini ve en sonunda yapılan bir işin karşılığında ücret istemenin makul bir davranış olduğunu anlıyoruz.(176)

d) Yaşananların Perde Arkası

Yüce Allah, sûrenin 78-82. âyetlerinde bu yolculukta yaşananların perde arkasıyla ilgili bilgiler vermektedir. Bu bağlamda gemiye zarar verilmesinin nedeni, fakirlere ait olan bu gemiye ileride sağlam gemilere el koyan zalim bir hükümdarın elinden bunu kurtarmak olduğu şeklinde belirlenmektedir. Çocuğun öldürülmesinde ise onun mümin ana babaya karşı azgınlık etmesi endişesi dile getirilmektedir. Yıkılan duvarın onarılmasında ise duvarın altında hazine bulunduğu ve yetim olan kardeşlere bu vesileyle yardım edilmesi gündeme getirilmektedir. Bu arada bilge kulun bütün bu işleri kendiliğinden yapmadığı vurgulanarak bunun bir melek eğitimi olduğu ortaya konulmaktadır.

ı. Hz. Mûsâ ile Bilge Kulun Ayrılması

قَالَ هٰذَا فِرَاقُ بَيْن۪ي وَبَيْنِكَ سَاُنَبِّئُكَ بِتَاْو۪يلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا “(Bunun üzerine melek): ‘İşte bu (durum) benimle senin aramızın ayrılmasıdır. Şimdi sana sabredemediğin şeylerin açıklamasını bildireceğim.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(bilge kul) demişti ki”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; فِرَاقُ firâk kelimesi “ayrılık(tır)”; بَيْن۪ي وَبَيْنِكَ beynî ve beyneke ifadesi “benimle senin aranda”; سَاُنَبِّئُكَ seünebbiuke fiili “sana haber vereceğim”;بِتَاْو۪يلِ bite’vîli ifadesi “yorumunu, içyüzünü”;مَا لَمْ تَسْتَطِعْ mâ lem testatı‘ fiili “güç yetiremediğin şeyin”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; صَبْرًا sabran sözcüğü ise “sabır konusunda, sabredemediğin” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile bilge kulun arkadaşlığının bitmesi ve olayların bir içyüzünün bulunduğu gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ هٰذَا فِرَاقُ بَيْن۪ي وَبَيْنِكَ “(Bunun üzerine melek): ‘İşte bu (durum) benimle senin aramızın ayrılmasıdır.’ demişti.” Hz. Mûsâ ile bilge kulun yaptığı üç duraklı yolculuk, Hz. Mûsâ’nın olaylar karşısında sabredemeyip bilge kulun yaptıklarını sorgulamasının peşinden sona ermişti. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesi bu ayrılığı ifade etmektedir.

2. سَاُنَبِّئُكَ بِتَاْو۪يلِ مَا لَمْ تَسْتَطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا “Şimdi sana sabredemediğin şeylerin açıklamasını bildireceğim.” Bilge kul/melek diye nitelendirdiğimiz bu kul, yolculuk esnasında yaptıklarının bir yorumunun bulunduğunu, bunları bir sebebe bağlı olarak yaptığını, hatta işin arka planında Yüce Allah’ın bulunduğunu belirterek olayların içyüzünü anlatmaya başlamaktadır. Çünkü onun yaptığı işler Râzî’nin de belirttiği gibi şu hususları hatırlatmaktadır:

“Peygamberlerin hükümleri Hz. Peygamber’in de ‘biz zâhire göre hüküm veririz; sırları üstlenen ise Allah’tır’ dediği gibi zâhirlere/görünüşlere dayalıdır. Bu bilginin hükümleri ise işlerin zâhirine göre değil, işin aslında bulunan gerçek sebeplere dayalıdır. Çünkü zâhir, ilgili tasarrufu mübah kılacak zâhir bir sebep olmadan hem ilk hem de ikinci olayda insanların malları ve canları hakkında tasarrufta bulunmayı haram kılar.”

“Gemiyi delmek, görünen bir sebep olmadan bir insanın mülkünü eksiltmek demektir. Bir çocuğu öldürmek de aynı şekilde görünen bir neden olmadan masum bir cana kıymak, onu yok etmek anlamına gelmektedir. Üçüncü olaydaki yıkılmak üzere olan duvarı onarmak ise sebepsiz yere bir yorgunluk ve meşakkat üstlenmektir.”

“Bu üç meselede de söz konusu bilginin hükmü, uygulaması bilinen görünür sebeplere değil, işin aslında itibar edilmesi gereken sebeplere dayalı olmuştur. İşte bu durum, söz konusu bilgin kula Yüce Allah’ın aklî kuvvet verdiği ve bu sayede onun da eşyanın hakikatlerine muttali olduğuna delalet eder. Dolayısıyla Hz. Mûsâ’nın şeriatlar ve hükümleri bilmedeki mertebesi, işi görünüşüne dayandırmaya, bilgin kulun ise işleri eşyanın hakikatlerine ve sırlarına dayandırmaya müsaitti. Bu yolla ortaya çıkmıştır ki bilgin kulun ilimdeki mertebesi Hz. Mûsâ’nınkinden üstün idi. Bu böyle bilinince deriz ki: Üç olay da aynı esasa dayanmaktadır: İki zararla karşılaşınca büyüğünü ortadan kaldırmak için küçüğünü yüklenmek gerekir.”(177)

Biz, Râzî’nin bilge kul dediği bu varlığı melek olarak düşünmekteyiz ve çıkartacağımız sonuçları da bu çizgide anlamaya çalışacağız. Zira konusu edilecek sonuçlar dikkat edilirse hep gaybı ilgilendirmektedir ki gaybı da Allah, ancak dilediği elçisine/meleğe bildirir.(178)

Bu genel değerlendirmeyi aktardıktan sonra şimdi de ayrıntılı olarak üç olayı bilge kulun ifadeleri çerçevesinde ele alalım:

ıı. Gemiyi Yaralamanın Gerekçesi

اَمَّا السَّف۪ينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاك۪ينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ فَاَرَدْتُ اَنْ اَع۪يبَهَا وَكَانَ وَرَآءَهُمْ مَلِكٌ يَاْخُذُ كُلَّ سَف۪ينَةٍ غَصْبًا “Gemi var ya o, denizde çalışan yoksul kişilerindi. Onu kusurlu kılmak istedim. (Çünkü) onların arkasında her (sağlam) gemiye el koymakta olan bir hükümdar vardı.”

Âyetteki اَمَّا السَّف۪ينَةُ emme’s-sefînetü kelimesi “gemiye gelince, o gemi var ya”; فَكَانَتْ fe kânet fiili “(o gemi şöyle) idi”; لِمَسَاك۪ينَ limesâkîne ifadesi “yoksullarındı, yoksullara ait idi”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili “çalışıyorlar(dı)”; فِي الْبَحْرِ fi’l-bahri kelimesi “denizde”; فَاَرَدْتُ fe eradtü fiili “istedim”;اَنْ اَع۪يبَهَا en e‘îbehâ fiili “onu kusurlu yapmak”;وَكَانَ ve kâne fiili “ve vardı”; وَرَآءَهُمْ verâehum tamlaması “(çünkü) onların arkasında”; مَلِك melikün sözcüğü “kral, yönetici”; يَاْخُذُ ye’huzü fiili “alır, alıkoyardı, alıkoymaktadır”; كُلَّ سَف۪ينَةٍ külle sefînetin tamlaması “her gemiyi”; غَصْبًا ğasben sözcüğü ise “gasp ederek, alkoyarak” demektir.

Burada ilk yaşanan “gemiyi yaralama olayı”nın içyüzü hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اَمَّا السَّف۪ينَةُ فَكَانَتْ لِمَسَاك۪ينَ يَعْمَلُونَ فِي الْبَحْرِ “Gemi var ya o, denizde çalışan yoksul kişilerindi.” Bilge kul/melek, geminin, denizcilik işiyle meşgul olan ve geçimini bu yolla temin eden fakir denizcilere ait olduğunu ifade etmiş, kusurlu bir hale getirip onu korumayı amaçladığını belirtmiştir. Sebep olarak da, arkalarında sağlam gemileri sahiplerinin elinden zorla alan zorba bir kralın olmasını göstermiştir. Belli ki o dönemde böyle bir sosyal yara vardı ve hemen herkes bundan bir şekilde etkileniyor, o dönemde fakirler mallarını bu zorba yöneticilere karşı koruyamıyordu.

2. فَاَرَدْتُ اَنْ اَع۪يبَهَا “Onu kusurlu kılmak istedim.” Burada yapılan iş geminin geçici olarak kullanılamamasını sağlayacak bir arızanın gemiye verilmesidir. Eğer bunu bir insan yapıyorsa o zaman sebepsiz yere veya haksız yere başkalarının mallarında tasarrufta bulunulabileceği gibi bir sonuç söz konusu olabilir. Oysa eğer bunu bir melek yaptıysa -ki melekler kendiliğinden bir şey yapamazlar- o zaman bu, ilâhî gizem taşıyan bir işlemdir, içyüzünü de sadece yaptıran bilir anlamına gelir.

“Onu kusurlu yapmak istedim” cümlesinin öznesi, işi yapan varlıktır, yani “bilge kul”dur. Buradan hareketle, bu sözü söyleyenin insan olabileceği veya iradeli bir varlık olabileceği kanaati oluşabilir. Oysa bu ifadenin Cebrail’in Hz. Meryem’e لِاَهَبَ لَكِ “Sana vereceğim”(179) sözünde olduğu gibi Yüce Allah’tan bir hikâye olarak anlamlandırılması da Zemahşerî’nin görüşüne göre caizdir.(180)

Bu takdirde, söz konusu ifade bilge kula/meleğe nispet edilmiş olur ve aslında konuşan varlık görünüşte melek olmasına rağmen asıl fail Yüce Allah olmuş olur. Ayrıca burada çok başka bir inceliğe daha işaret vardır; çünkü bilge kulun/meleğin اَنْ اَع۪يبَ e‘îbe “ayıplamak” fiilini Yüce Allah’a değil de kendisine nisbet etmesi edeb gereği olmalıdır.

3. وَكَانَ وَرَآءَهُمْ مَلِكٌ يَاْخُذُ كُلَّ سَف۪ينَةٍ غَصْبًا “(Çünkü) onların arkasında her (sağlam) gemiye el koymakta olan bir hükümdar vardı.” Âyetin bu cümlesinde meleğin gemiyi yaralamasının gerekçesi ortaya konulmaktadır. Aktarılan olay eğer yaşanmış ise o zaman akla çok önemli bir soru takılmaktadır. Buna göre, bilge kul ile Hz. Mûsâ’nın bindiği bu gemide başkaları da bulunduğu için onların neden böyle bir olaya müdahale etmediği merak konusudur.

Bu durumda ya gemiye yapılan müdahale çok önemli değildi; ancak bu durumda da Hz. Mûsâ’nın gemidekilerin boğulmasından endişe etmesinin bir anlamı olmayacaktır. Ya da olay bir darb-ı meseldir ve yaşanmış olması da şart değildir. Olayı darb-ı mesel olarak düşündüğümüzde bu tür sorulardan kurtulma imkanı vardır; değilse bilge kul dediğimiz varlık eğer herhangi bir insan ise soruların ardı arkası kesilmeyecektir.

Âyetten güne dair çeşitli sonuçlar çıkarmamız mümkündür. Bu noktada bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz:

“Bu âyetten anlıyoruz ki tam ve güzel olan şeyler çekicidir. Hasarlı ve güzel olmayan şeyler kendilerini korurlar. Çirkin zannederiz ama çirkinlik ona olacak saldırıyı engeller ve böylece kendini korumuş olur. Bu kul, gemiye hasar vererek onun cazibesini azaltıp korumuş oldu.”(181)

Süleyman Ateş’in de ifade ettiği gibi “bir malın büyük bir bölümünü kurtarmak için cüz’î bir bölümünü feda etmek caizdir.”(182) Burada fakir birisinin malı koruma altına alınmaktadır. Bu koruma işleminde takip edilen yol ise biraz önce aktardığımız gibi mala az zarar vererek daha büyük zarardan onu korumak şeklinde ilâhî makamda belirlenmiştir. İnsanlık, fakirin malını korumayı üzerine görev edinmelidir.

İmam Şâfi‘î, bu âyetteki hitaptan hareketle, zarar ve ihtiyaç içindeki fakirin durumunu miskinin durumundan daha kötü görmüştür. Çünkü bu kişiler, gemi sahibi olmalarına rağmen Yüce Allah onlara “miskîn” adını vermiştir.(183) Demek ki bu kabule göre fakirlik, miskinlikten daha ağır ekonomik bir zayıflıktır. Onun için zekât verilecek kişiler sayılırken de ilk sıraya fakirler alınmıştır.(184)

Bilge kul, gemiye hasar verirken bu geminin sahiplerinin miskin olduğunu belirtmiş olmasına rağmen, amacının onlara yardım etmek olduğunu ya da onları daha büyük bir zarardan korumayı amaçladığını belirtmiştir. Biz de bu ifadeden hareketle sadaka ile miskinlik arasında bir ilişkinin varlığını, yani sadakaların miskinlere de verilmesi gerektiği ilkesini anlamaktayız. Bilgin kul miskinlere yardım ettiği gibi müminler de sadakalarını/zekâtlarını verirken miskinleri de Tevbe 9/60. âyet gereği gözetmelidirler.(185)

ııı. Çocuğun Öldürülme Sebebi

وَاَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ فَخَش۪ينَآ اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا فَاَرَدْنَآ اَنْ يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِنْهُ زَكٰوةً وَاَقْرَبَ رُحْمًا “Erkek çocuğa gelince, onun ana babası mümin kişilerdi. Onları azdırıp inkâra sürüklemesini uygun görmemiştik. Böylece Rablerinin onun yerine kendilerine, ondan daha temiz ve daha merhametlisini vermesini istemiştik.”

Buradaki وَاَمَّا الْغُلَامُ ve emme’l-ğulâmu kelimesi “çocuğa gelince”;فَكَانَ fe kâne fiili “(şöyle kişiler) idi”; اَبَوَاهُ evbevâhu tamlaması “onun ana babası”; مُؤْمِنَيْن mü’mineyni sözcüğü “iki mümin”; فَخَش۪ينَآ fe haşînâ fiili “uygun görmedik, korktuk, çekindik”;اَنْ يُرْهِقَهُمَا en yurhıkahumâ ifadesi “onlara acı vermesinden”; طُغْيَانًا tuğyânen kelimesi “azgınlıkla”;وَكُفْرًا ve küfran sözcüğü “ve nankörlükle”; فَاَرَدْنَا fe eradnâ fiili “ve istedik”;اَنْ يُبْدِلَهُمَا en yübdilehumâ fiili “onları değiştirmesini”; رَبُّهُمَا rabbuhümâ tamlaması “o ikisinin Rabbinin”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlısıyla”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; زَكٰوةً zekâten kelimesi “temiz olarak, temizlik bakımından”;وَاَقْرَبَ ve akrabe kelimesi “ve daha yakın”; رُحْمًا ruhmen sözcüğü ise “merhamet bakımından” demektir.

Burada ikinci olayın, yani çocuğun öldürülmesinin içyüzü hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَاَمَّا الْغُلَامُ فَكَانَ اَبَوَاهُ مُؤْمِنَيْنِ “Erkek çocuğa gelince, onun ana babası mümin kişilerdi.” Bilge kul/melek, olayların içyüzü kendisine bildirildiği için diğer işleri olduğu gibi bu işi de gerçekleştirmiştir. Suçsuz yere bir insanı öldürmek son derece ağır bir eylem olduğu için gerekçesi de ona denk olmak zorundadır.

Kanaatimize göre burada öldürme işini yapan kişi eğer bir insan ise, bu insan peygamber de olsa yapılan işin izahı imkânsızdır. Ama bu, eğer melek ise Yüce Allah ona bildirdiği için bu işi yapmıştır. Nitekim günlük hayatta da pek çok insan, çocuk, genç veya yaşlı çağında ölüyor. Onları öldüren güç Yüce Allah’tır. Kimin ne zaman, niçin öldürüleceğine sadece Yüce Allah karar verir. O’nun verdiği kararı da görevli melek yerine getirir; insan veya peygamber değil.

Buradaki olayın diğerlerinden tek farkı bu çocuğun neden öldürüldüğünü Yüce Allah’ın açıklamış olmasıdır. Normal hayatta bilinen bir sebep ve sorumlu kişi yoksa, bir ihmal veya kasıt da söz konusu değilse, çocukları ölenler de bunu Yüce Allah’ın bir takdiri olarak görmeli ve Yüce Allah’ın her kararının arkasında mutlak surette bir gerekçesinin bulunduğunu bilerek karara saygı duymalıdırlar.

2.فَخَش۪ينَآ اَنْ يُرْهِقَهُمَا طُغْيَانًا وَكُفْرًا “Onları azdırıp inkâra sürüklemesini uygun görmemiştik.” Âyetin bu cümlesiyle ilgili iki açıklama yapılabilir:

a) Burada geçen haşînâ fiili yaygın anlamı olan “korkmak” şeklinde tercüme edilirse mesajın anlaşılmasında sorun yaşanması kaçınılmazdır. Çünkü “Yüce Allah”ın herhangi bir şeyden korkması kesinlikle söz konusu olamaz. Korkanlar sadece “melekler” şeklinde kabul edilirse bu defa da meleklerin bir şeylerden korktuğu için bir insanı öldürmesi söz konusu olmaktadır ki bu da meleklerin özellikleriyle uyuşmamaktadır.

Meseleyi “insan” yani Hıdır/Hızır şeklinde kabul edince konu büsbütün çıkmaza sürüklenmektedir. Çünkü bu Hızır denen şahsiyet bir kişidir; ayetteki ilgili fiil ise çoğul kalıptadır. Dahası herhangi bir inşana sıra dışı bir şekilde gayb bilgisi verilerek onun günahsız bir çocuğu öldürmesi gibi bir durum kesinlikle kabul edilemez.

Oysa bilinmektedir ki Taberî,(186) Vâhıdî,(187) Sa‘lebî,(188) Mekkî b. Ebî Tâlib,(189) Zemahşerî,(190) İbnu’l-Cevzî,(191) Kurtubî,(192) Ebussuûd,(193) Kadı Beydâvî,(194) İbn Cüzeyy,(195) İbn ‘Atıyye,(196) Ebû Hayyân,(197) Şevkânî,(198) Mâverdî,(199) Sıddîk Hasan Han,(200) Zeccâc,(201) Ahfeş(202) gibi pek çok müfessir ve lügat âlimi bu âyette de geçen haşiye/haşînâ fiilinin Yüce Allah’a nispet edilmesi durumunda manasının “uygun görmemek” şeklinde yorumlanması ihtimalini dile getirmişlerdir.

Esasında Tevbe 9/46 ve Hucürât 49/7’de de zikredildiği gibi Yüce Allah’ın bazı şeyleri kerih görmesinden ve göstermesinden de Kur’ân’da söz edilmektedir. Bu fiil eğer insanlara nispet edilirse o zaman “korkmak” manasına alınmalıdır. Söz konusu fiile verilmesi gereken bu anlam bağlama da olaya da uygundur; bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

Âyetteki haşyet denen durumun sebebi söz konusu çocuğun mümin olan anne ve babasına karşı azgınlık ve nankörlük yapmakta olmasıdır. Âyetteki kullanımda mutlak anlamda “gelecek zaman” manası vermeyi gerektirecek bir zorunluluk da bu noktada herhangi bir işaret de yoktur.

Âyette اَنْ يُرْهِقَهُمَا en yürhikahumâ “onları sürüklemesi” şeklinde mastar kullanım söz konusu olduğu için bu ifadeye öncelikle “şimdiki zaman” manası vermek aslında öncelikli tercih olmalıdır. Bu durumda anlaşılıyor ki öldürülen çocuk mümin olan ana-babasına karşı azgınlık ve nankörlük yapıyor, muhtemelen bir zulüm işliyordu. İşte onun bu tavrı ilahi irade tarafından uygun görülmemiş ve Yüce Allah onun öldürülmesini meleğe emretmiştir.

b) Yaygın kanaate göre âyetteki haşînâ fiiline “korktuk” manası verilince mesajı doğru anlayabilmek için bu defa şu konuları hatırlatmakta yarar vardır: Çeşitli ayetlerdeki bu tür çoğul kullanımlarda Yüce Allah’ın meleklere işaret ettiğini görmekteyiz. Meselâ âteynâ “verdik”, nü’tî “veririz”, ehaznâ “aldık”, enzelnâ “indirdik”, erselnâ “gönderdik”, emtarnâ “yağdırdık”, enşe’nâ “yeniden var ettik/dirilttik”, ahyeynâ “dirilttik”, ahrecnâ “çıkarttık”, ehleknâ “helak ettik”, haleknâ “yarattık”, vâ‘ednâ “vaadettik”, hafıznâ “koruduk”, ahsaynâ “saydık”, nuhyî “diriltiriz/yaşatırız”, nümît “öldürürüz”, nektübü “yazarız”, netlû “okuruz”, nusîbu “isabet ettiririz” gibi Kur’ân’da kullanımına oldukça fazla rastlanan bu tür ifadelerde, Yüce Allah’ın melekleri görevlendirmesi, onları istihdam etmesi nedeniyle çoğul siyga kullandığını düşünmekteyiz.

Yukarıda bazı örneklerle aktarmaya/anlatmaya çalıştığımız bu ve benzer konularda hep meleklerin görevli olarak kullanıldıklarına şahit olmaktayız. Nitekim yaratma, öldürme, diriltme, yağdırma, kitap indirme ve sair ilâhî fiillerin icrasında meleklere işaret edilmiştir. Bunun çok önemli bir istisnası vardır ki o da ibadette çoğul siygasının kullanılmamasıdır. Zira Yüce Allah, Kur’ân’ın hiçbir yerinde “bize ibadet edin” diye bir ifade kullanmamıştır. Çünkü böyle bir kullanım tevhid doktrinini haleldar eder.(203)

İncelediğimiz âyetteki خَش۪ينَا haşînâ “korktuk” fiilini bu değerlendirme çerçevesinde düşündüğümüzde “korkanlar”ın melekler olduğunu, yoksa Yüce Allah’ın herhangi bir şeyden korkmasının söz konusu olamayacağını da dile getirmiş oluyoruz. Acaba “melekler korkarlar mı?” diye bir soru sorulursa bunun cevabının “evet” olduğu bilinmelidir. Zira Kur’ân’da “Gök gürültüsü överek, melekler de korkmak suretiyle Allah’ı tesbih ederler”(204) ve “Onlar O’na yönelik haşyetten titrerler”(205) gibi âyetler meleklerin korkma özelliklerinin varlığına delildir.

Âyetteki haşînâ fiiline “korktuk” manası verilirse verilmek istenen mesaj şu ekilde anlaşılabilir: Eğer bir çocuk başka hiçbir sebep yokken çocukluk yaşında sadece Yüce Allah’ın takdiriyle ölmüşse bunda mutlak surette bir hayrın bulunduğu unutulmamalı, böyle bir ölümde aşırı hüzne kapılınmamalıdır.

3. فَاَرَدْنَآ اَنْ يُبْدِلَهُمَا رَبُّهُمَا خَيْرًا مِنْهُ زَكٰوةً وَاَقْرَبَ رُحْمًا “Böylece Rablerinin onun yerine kendilerine, ondan daha temiz ve daha merhametlisini vermesini istemiştik.” Bilge kulun bu cümlesinde de istekte bulunan varlıkların melekler olduğu anlaşılmaktadır. Yukarıda işaret ettiğimiz çoğul kullanımlardaki durum burada da geçerlidir. Meleklerin bu ve benzer istekleri kendilerine özel iradelerinin varlığını göstermemektedir; aksine bu ifade Yüce Allah’ın onlara verdiği görev ve bilginin faaliyet alanına girmesiyle ilişkilidir.

Esasında âyette yer alan رَبُّهُمَا rabbuhümâ tamlaması gerçekte dileyenin Yüce Allah olduğunun açık bir delilidir. Kehf 18/82. âyette yer alan فَاَرَادَ رَبُّكَ “Rabbin istedi ki” ifadesinde de konuşan kişinin Yüce Allah’tan bilgi getiren bir varlık yani melek olduğunu göstermektedir. Bu durum, tıpkı vahiy getiren meleğin peygamberlere Yüce Allah katından bilgi getirmesini hatırlatmaktadır. Nitekim buna benzer kullanımlar Kur’ân’da oldukça fazladır. İşin arka planında Yüce Allah vardır; “Rabbin istedi ki” cümlesi önce söylediklerimizin hepsini doğrular niteliktedir.

Bazı müfessirlerimizin bilgin kula nisbet ettiği “çocuğun kâfir olduğuna dair sözü”nün sağlam bir dayanağı bulunmamaktadır. Zira Kur’ân’da çocuğun bu yönüne dair herhangi bir işaret dahi yoktur. Kaldı ki çocuk kâfir bile olsa, büyüklerde olduğu gibi çocukluktaki küfür öldürülmek için bir neden değildir. Bu çocuğun yetişkin olduğunu kabul etsek bile yine de inancından dolayı hiç kimsenin öldürülemeyeceği, sadece savaşta saldırganlık yapanlara karşı savaş açılacağı, insan öldürmemiş birinin kesinlikle öldürülemeyeceği ilkelerine de söz konusu kabul aykırı düşmektedir.

Çocuğun öldürülmesiyle ilgili söylenebilecek şey, bunu ilâhî gücün böyle takdir etmiş olması ve ana-babasını azgın ve kâfir yapmaya çalışmasıdır. Öldüren varlığı insan olarak düşündüğümüzde daha sonra da bazıları benzer gerekçeler ileri sürerek yani “bunun yarın muhtemelen zararı dokunabilir” veya “Allah böyle istiyor” gibi gerekçelerle benzer uygulamalar yapabilirler. Oysa bilgin kulu melek olarak düşündüğümüzde bu tür uygulamalara hiçbir şekilde malzeme bulunamaz, kimse de emsal göstererek böyle şeyler iddia edemez.

Müslim şerhinde çocuğun öldürülme gerekçesi olarak onun buluğa ermiş olduğu, fâsit işler yaptığı ve hadiste kısastan söz edildiği, aksi durumda sabîlere kısas uygulanamayacağı belirtilmiştir.(206) Burada gönderme yapılan hadisin hangi hadis olduğu belli değildir. “Hızır kıssası”nın ele alındığı bölümde böyle bir hadis bulunmamaktadır. Kaldı ki bulunsa bile âyette bu öldürme işleminin bir nefs karşılığı olmadığı açıkça ifade edildiğine ve çocuğun günahsız olduğu bildirildiğine göre âyetle çelişen bir ifadenin hadis diye kabul edilmesi ve hükmün de buna dayandırılması kabulü zor ve tartışmaya açık bir durumdur.(207) Gerçeği sadece ve sadece Rabbimiz bilmektedir.

Denebilir ki Hz. Mûsâ, daha önce de bir insanı öldürmüştü.(208) Evet öldürmüştü ama bunun bir hata olduğunu, bir şeytan işi olduğunu da itiraf etmiş, bağışlanma dileğinde bulunmuş ve sonunda bağışlanmıştı.(209) Bu kıssada sözü edilen öldürme işleminde bir hata olmadığı gibi insana nispet edilen bir eylem de yoktur. Çünkü bilge kul bu işi kendiliğinden yapmadığını söylemekle olayın içyüzü hakkında bilgi vermiş ve sonunda da hiç kimse kimseden af dilememiştir.

Çocukken ölenler yerine mümin ana babaya çok daha temiz, çok daha merhametli bir çocuk verilebileceği âyetin sonunda dile getirilmekte, ilahi iradenin yaptıklarının hiçbir zaman hikmetten uzak olmadığı ortaya konulmaktadır. Öldürülen çocuğun sahip olduğu olumsuz iki özellikطُغْيَانًا وَكُفْرًا “azgınlık” ve “nankörlük” olarak dile getirilmişti. Bunların zıddına söz konusu çocuğun yerine Yüce Allah’ın verebileceği çocuğun iseخَيْرًا مِنْهُ زَكٰوةً ifadesi gereği “tertemiz/hayırlı” ve وَاَقْرَبَ رُحْمًا beyanı gereği “daha merhametli” oluşuna dikkat çekilmektedir.

ıv. Duvarın Onarılmasının Arka Planı

وَاَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَت۪يمَيْنِ فِي الْمَد۪ينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ اَبُوهُمَا صَالِحًا فَاَرَادَ رَبُّكَ اَنْ يَبْلُغَآ اَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ اَمْر۪ي ذٰلِكَ تَاْو۪يلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا “Duvara gelince, o da şehirdeki iki yetim çocuğa aitti. Duvarın altında onlara ait bir hazine vardı. Babaları iyi biriydi. Rabbin onların yetişkinlik çağına ulaşıp da kendi katından bir rahmet olarak hazinelerini çıkarmalarını istemişti. Ben (bütün) bun(lar)ı kendiliğimden yapmadım. İşte bu (anlattıklarım) senin sabredemediğin şey(ler)in yorumudur.”

Âyetteki وَاَمَّا الْجِدَارُ ve emme’l-cidâru kelimesi “duvara gelince”; فَكَانَ fe kâne fiili “(o duvar şöyle) idi”; لِغُلَامَيْنِ liğulâmeyni sözcüğü “iki çocuğa ait”; يَت۪يمَيْن yetîmeyni kelimesi “iki yetim”;فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti sözcüğü “şehirde”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi, vardı”; تَحْتَهُ tahtehû tamlaması “onun, duvarın altında”; كَنْز kenzün kelimesi “bir hazine”; لَهُمَا lehumâ ifadesi “onlar için, onlara ait”; وَكَانَ ve kâne fiili “(şöyle) idi”; اَبُوهُمَا ebûhumâ tamlaması “onların babası”;صَالِحًا sâlihan kelimesi “salih, iyi insan”;فَاَرَادَ fe erâde fiili “ve istedi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;اَنْ يَبْلُغَا en yeblüğâ fiili “ulaşmalarını”;اَشُدَّهُمَا eşüddehumâ kelimesi “onların erişkinlik çağına”; وَيَسْتَخْرِجَا ve yestahricâ fiili “ve çıkarmalarını”; كَنْزَهُمَا kenzehumâ ifadesi “onların hazinelerini”; رَحْمَة rahmeten kelimesi “rahmet, merhamet olarak”; مِنْ رَبِّكَ min rabbike ifadesi “senin Rabbinden”; وَمَا فَعَلْتُهُ ve mâ fe‘altühû fiili “ve ben onu (bütün bunları) yapmadım”;عَنْ اَمْر۪ي ‘an emrî tamlaması “benden, kendiliğimden”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; تَاْو۪يل te’vîlü sözcüğü “içyüzü(dür), yorumu(dur)”;مَا لَمْ تَسْطِعْ lem testı‘ ifadesi “güç yetiremediğin şeyin”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, kendisine”; صَبْرًا sabran sözcüğü ise “sabır olarak, sabredemediğin” demektir.

Burada üçüncü olayın, yani yıkılmak üzere olan duvarın onarılmasının içyüzü hakkındaki bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَاَمَّا الْجِدَارُ فَكَانَ لِغُلَامَيْنِ يَت۪يمَيْنِ فِي الْمَد۪ينَةِ وَكَانَ تَحْتَهُ كَنْزٌ لَهُمَا وَكَانَ اَبُوهُمَا صَالِحًا فَاَرَادَ رَبُّكَ اَنْ يَبْلُغَآ اَشُدَّهُمَا وَيَسْتَخْرِجَا كَنْزَهُمَا رَحْمَةً مِنْ رَبِّكَ “Duvara gelince, o da şehirdeki iki yetim çocuğa aitti. Duvarın altında onlara ait bir hazine vardı. Babaları iyi biriydi. Rabbin onların yetişkinlik çağına ulaşıp da kendi katından bir rahmet olarak hazinelerini çıkarmalarını istemişti.” Burada işlenen konu, yıkılmaya yüz tutan duvarın onarılmasının arkasında yatan esas nedendir.

Bilge kul/melek bu duvarın şehirdeki iki yetim çocuğa ait olduğunu, altında onlara bırakılan bir hazinenin bulunduğunu, babalarının ise sâlih bir insan olduğunu söyleyerek, Yüce Allah’ın o yetim çocukların ergenliğe erişip hazinelerini oradan çıkarıp almalarını murad ettiğini ve bunun O’nun katından bir rahmet içerdiğini ifade etmiştir.

Burada bilge kul/melek, yaptığı onarım işinden ücret almamasının gerekçesi olarak da sanki “onarım işinden kişiye erişecek zarar (yani yorgunluk, zahmet vs.), duvarın yıkılmasıyla oluşacak zarardan çok daha azdır; çünkü duvar yıkıldığında yetimlerin malları zayi olacaktı”(210) mesajını vermektedir.

Bu âyetten anlaşılabilen diğer bir sonuç, “yetimin malına erişkinliğe erişinceye kadar iyi niyetlilik hariç yaklaşmamak” ilkesidir ki bu ilke En‘âm 6/152 ve İsrâ 17/34’te belirtildiği üzere Kur’ân’ın da bir emridir. Bu ilkeden hareketle emirlerin ve yasakların çok az istisnalar hariç peygamberler silsilesinde birbirleriyle uyumlu olduklarını söyleyebiliriz. Demek ki Hz. Mûsâ döneminde de yetim malına dair uygulamaların yaş sınırı erişkinlik çağıydı. Nisâ’ 4/6’da verilen bilgide de yetimlere mallarının verilmesinde erişkinlik çağının beklenmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Bu âyetten şu sonuçları çıkartmak da mümkündür: “Çocuklarını Allah’ın rahmet ve gözetimine ısmarlamak, onların geleceklerini düşünmek lazımdır. Nitekim geriye kalan çocuklarını düşünerek onlar için duvarın altında para saklamış olan kişi, sâlih bir insan olarak nitelendirilmiştir. Mürüvvet sahibi insan yaptığı iyilikten hemen karşılık beklememeli, iyiliği Hak rızası için yapmaya çalışmalıdır. Bir binayı ve eşyayı korumak, bakımını yapmak, onarmak, yıkılmaya yahut bozulmaya terk etmemek lazımdır.”(211)

2.وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ اَمْر۪ي ذٰلِكَ تَاْو۪يلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا “Ben (bütün) bun(lar)ı kendiliğimden yapmadım. İşte bu (anlattıklarım) senin sabredemediğin şey(ler)in yorumudur.” Daha önce de belirttiğimiz üzere, aktarılan bu olayın sonundaki bu ifade, söz konusu bilge kulun melek olduğunun en önemli işaretlerinden biri olmaktadır. Bilge kul bütün bu anlattıklarının Hz. Mûsâ’nın sabredemediği konuların içyüzü olduğunu beyan etmektedir.

a) وَمَا فَعَلْتُهُ عَنْ اَمْر۪ي “(Şöyle devam etmişti:) Bunu (bütün) bun(lar)ı kendiliğimden yapmadım.”(212) Biz bu ifadenin söz konusu varlığın bir melek olduğunu gösteren en önemli delillerden biri olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim Kur’ân’da meleklerin özelliklerinden bahseden âyetlere bakıldığında, buna benzer ifadeler görmekteyiz. Melekleri Allah’ın çocukları diye isimlendiren ya da Allah’a çocuk isnadında bulunan Mekke müşriklerinin bu yakışıksız iddiasına karşılık Yüce Allah meleklerin konumunu şu şekilde ifade etmektedir:

“Rahmân çocuk edindi dediler. Hâşâ, O, bundan münezzehtir (böyle bir isnattan uzaktır/çocuk edinmek O’na yakışmaz). Hayır (Rahman’ın çocukları sandıkları o melekler) O’nun ikram edilmiş kullarıdır. O’ndan önce söz söylemezler; Onun emrini aynen yerine getirirler. (Allah) onların önlerinde ve arkalarında olanı bilir, O’nun razı olduğundan başkasına şefaat edemezler ve onlar O’nun korkusundan titrerler.”(213)

İşte bu âyetler grubuna bakıldığında, meleklerin, Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkamadıkları, hatta böyle bir istekte dahi bulunmalarının mümkün olmadığı, sadece kendilerine emredilen ne ise onu aynen yerine getirdikleri, O’nun emrine muhalefetten çok korktukları ifade edilmektedir. Yani melekler Allah’ın emrini yaparlar. Tıpkı Hz. Mûsâ’nın hocası konumundaki varlığın dediği ve yaptığı gibi.

Diğer taraftan, “Göklerde ve yerde bulunan canlı varlıkların hepsi ve tüm melekler Allah’a secde ederler; asla büyüklük göstermezler. Üstlerindeki Rabb’lerinden korkarlar ve emredildikleri şeyi yaparlar”(214) âyeti ile: “Ey inananlar, kendinizi ve ailenizi, yakıtı insanlar ve taşlar olan bir ateşten koruyun. Onun başında gayet katı, şiddetli, Allah’ın kendilerine buyurduğuna karşı gelmeyen ve emredildikleri şeyi yapan melekler vardır”(215) âyetinde meleklerin yaptığı işlerdeki konumları hakkında bilgi verilmekte ve melekelerin Yüce Allah’a asla asî olmadıkları ve sadece emredilen ne ise onu aynen yaptıkları bilgisine yer verilmektedir. Bnzer bir mesaj En‘âm 6/61’de de söz konusudur.

b) ذٰلِكَ تَاْو۪يلُ مَا لَمْ تَسْطِعْ عَلَيْهِ صَبْرًا “İşte bu (anlattıklarım) senin sabredemediğin şey(ler)in yorumudur.” Âyetin sonundaki تَاْو۪يل te’vîl kelimesi, bütün bu yolcuğun bir eğitim gayesi taşıdığını hatırlatmakta, olayların birer içyüzünün bulunduğu bilgisini vermektedir.(216) Bu arada âyetin sonunda yer alan لَمْ تَسْطِعْ lem testı‘ fiili de 78. âyette de geçtiği üzere لَمْ تَسْتَطِعْ lem testatı‘ manasında “güç yetirememek” demektir; her iki fiil de aynı manaya gelmektedir. Tâ ve tı harflerinin mahreçleri birbirine yakın olduğu için buradaki tâ harfi düşürülmüştür. Benzer bir durum Kehf 18/97’de de istâ‘û fiilinde söz konusudur.(217)

Bu âyetteki تَاْو۪يل te’vîl kelimesi Hz. Mûsâ’nın, değişik bir yolla bilgilendirildiğini ortaya koymaktadır. Nitekim ilâhî sünnette peygamberlerin farklı yollarla bilgilendirildiğini görüyoruz. Mesela Hz.İbrahim’e göklerin ve yerin melekûtu gösterilmişti.(218) Hz. İbrahim’e gösterilen melekût Hz. Muhammed’e “isrâ” denen gece yolculuğunda gösterilen âyetlerin değişik bir çeşididir.(219) Şüphesiz ki “isrâ” denen gece yolculuğu Hz. Peygamber için hazırlanan özel bir eğitim programıdır. Hz. Nûh’un gemi ile yürütülmesi ve Cûdî dağında konaklandırılması ve Hz. Mûsâ’nın Tûr yolculuğu da onların bilgilendirilmesi anlamında bir başka eğitim yolculuğu olmuştur.

Bu arada vurgulamakta yarar gördüğümüz bir nokta da, Hz. Mûsâ’nın yolculuğa başlarken yanında bulunan ve müfessirlerimizin, adının Yûşa‘ b. Nûn olduğunda ittifak ettikleri gencin, yolculuğun geri kalan kısmında kendisinden artık söz edilmemesidir. Acaba neden bu genç, yolculuğun geri kalan kısmında bulunmamış veya bulunamamıştır? Bizce bunun nedeni bilge kulun Hz. Mûsâ’ya ilâhî bilgi vermekle yükümlülüğüdür. Yani bilge kuldan bilgi alması gereken, vahyi almak durumunda olan kişi peygamber olan Hz. Mûsâ’dır.

Peygamber olmayanların bu anlamda bilgilendirme yolculuğunda vahiy alması veya bizzat dinlemesi gerekli değildir. Kaldı ki peygamber olmayan bu gencin o yolculuğa Hz. Mûsâ kadar sabretmesi de mümkün değildir. Onun için Mûsâ’nın arkadaşı yolculuğun kalan kısmında artık yoktur. Eğer bilgin kul bir insan veya bir peygamber olsaydı, söz konusu gencin de o yolculukta bulunmasında herhangi bir engel olmayacaktı.(220)

Biz bütün bu bilgilendirmelerin melek aracılığıyla yapıldığı kanaatindeyiz. Dahası bütün bu olayların bir darb-ı mesel olarak dile getirildiği ve Hz. Mûsâ’nın bu konularda özel olarak bilgilendirildiği anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Hz. Mûsâ’nın bu gizemli yolculuğundaki hocasının da aynı şekilde bir melek olduğunu, insan veya başka bir peygamber olmadığını düşünmekteyiz. Gerçeği sadece Rabbimiz bilmektedir.

Kıssanın Öğrettikleri:

- Bütün bu bilgilerin ardından aktarılan bu ilginç olay hakkında bazı müfessirlerimizin görüş ve değerlendirmelerini aktarmak istiyoruz.

ı. Müfessir Kâsımî’nin buradan çıkarılabilecek derslere ve ibretlere ilişkin şu değerlendirmeleri önemlidir:

1. Yolculukta kişinin yanında bir hizmetçi ve bir arkadaşın bulunması gerekir.

2. İlim elde etmek için yolculuk yapmayı istemek gerekir.

3. Bilenin daha çok bilmek istemesi gerekir.

4. Yolculukta azık hazırlamak gerekir ki bu durum tevekküle aykırı bir durum değildir.

5. Unutmak ve benzeri kötü işleri şeytana nisbet etmek gerekirken Yüce Allah’a havale edilecek şeylerde edebi gözetmek gerekir.

6. Mertebesi düşük bile olsa hocaya karşı öğrencinin mütevâzı olması gerekir (Burada bilgin kul, peygamber değil; normal bir beşer olarak kabul edilmektedir).

7. Bir işin yapılmasında o işin istenmesinin önceliği gerekir. Metbû‘ (uyulan) durumundaki varlık, tâbi olana (uyana) şart koşabilmelidir.

8. Anlaşma yapılan konularda anlaşmaya sadakat gerekir.

9. Unutmak, sorumluluk dışıdır.

10. Yemek istemek ve misafirlik talebinde bulunmakta bir kötülük yoktur.

11. Güzel işler/sanatlar yapmak terk edilmemelidir. Çalışmaya karşılık ücret alınabilir.

12. Miskîn olan kişinin, gemisi veya çalıştığı aleti ya da kendisine yetmeyecek kadar herhangi bir şeyi olması durumunda dahi meskenetten ayrılamaz. (Yani biraz eşyası olan kişi ille de zengin diye isimlendirilemez.)

13. Gasp haramdır.

14. Geri kalan (bütünü) korumak için başkasının malının bir bölümünü telef etmek veya onu ayıplı hale getirmek caizdir.

15. İki kötülük çatışınca (yani ikisi bir araya gelince, ikisinden biri kaçınılmaz olunca) daha hafif olanı tercih etmek gerekir.

16. Çocuklar babalarının iyiliğini gözetmelidir. (Yıkılması) korkulan şeyin tamiri gerekir; tahrip olması için onu ihmal etmek haramdır. Malı yere gömmek caizdir.”(221)

ıı. Çağdaş müfessirlerden Vehbe Zühaylî bu kıssaya dair şunları zikretmiştir: “İnsan, bilgisine güvenmemeli, mütevazı olmalıdır. Sözünde durmalı, sırrını bilmediği şeylere itiraz edip sözünü bozmamalıdır. İnsan, küçük çocuğu öldüğünde herhangi bir itiraz veya karşı çıkış hali göstermemelidir.

Çünkü onun ölümü hem kendisi hem de ana-babası için daha hayırlı olmuş olabilir. Nitekim yaşlı insanların toplumda ölmeleri de böyledir. Onlar ölmemiş olsalardı yeryüzü yeni doğacaklar için daralırdı. Aslında bilgin kulun/meleğin yaptığı işlerin hepsinde zahiren kötü görülen bir işin daha iyi bir sonuçla karşılanması prensibi görülmektedir.” (222)

ııı. Beydâvî’nin kıssaya ilişkin değerlendirmesi şöyledir: “İnsan hoşuna gitmeyen şeyleri hemen inkâra kalkışmamalıdır. Muhtemeldir ki onda bilemediği bir sır olabilir. İnsan, öğrenmeye de, hocasına karşı mütevazı olmaya da devam etmelidir. İnsan, karşılıklı konuşmalarda edebe riayet etmelidir. İnsan, suçlunun suçunu söylemeli, ancak onu bağışlamalı ki ısrarı gerçekleşsin ve o da suçundan dönsün” görüşlerini dile getirmiştir.(223)

ıv. Taberî, bu kıssanın Hz. Peygamber’e anlatılmasının nedenini ona edeb öğretmek ve onunla alay eden, onu ve kitabını yalanlayan müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesini sağlamak olduğunu belirtmiştir.(224)

v. Ebu’s-Su‘ûd ise “kıssanın sonunda Hz. Mûsâ’nın, yolculuk sona ermeden önce bilgin kuldan son bir istekte bulunduğu, buna karşılık olarak bilgin kulun ona: “İlmi konuşmak için talep etme; onu yaşamak için talep et” dediği şeklinde bir bilgiye yer vermiştir.(225)

Bütün bu değerlendirmeler çerçevesinde şu da söylenebilir: Bir insan bir davranışında isabet edemezse ona hemen ceza verilmemeli, en az üç defa ona fırsat verilmeli, ilk bakışta anlaşılamayan kapalı konuların izahı mutlaka yapılmalıdır. Ayrıca bu anlatıdan, ilim konusunda olmak ve hak peşinde bulunmak şartıyla tartışma yapmanın caiz olduğu, tartışma anında ilim ehlinin sözünü kabul etmenin gerekliliği, ilim tahsili için gerekirse karada ve denizde seyahatin caiz olduğu, tersi ispatlanıncaya kadar zâhirle hüküm vermenin caiz olduğu gibi ilkeler de hüküm olarak anlaşılabilir.(226)

Dipnotlar

• 1 - Okuyan, Mehmet, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 2 - Râzî, age., XXI, 143.
• 3 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Kehf/2-4; İlim, 44; Enbiyâ’, 27; Müslim, Fedâil, 170-171; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Kehf/1; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 187, 197, 198, 208, 209; V, 117. 4 - Semerkandî, age., II, 372. 5 - Taberî, age., XV, 271; Muhammed Muhsin el-Kâsımî, Mehâsinu’t-Te’vîl, Kahire, ts., X, 4076; Ebû Ali el-Fadl b. Hasan et-Tabresî, Mecme‘u’l-Beyân fî Tefsîri’l-Kur’ân, Beyrut, 1994, VI, 339. 6 - Zemahşerî, age., II, 702. 7 - Abdullah Ebû Ömer b. Muhammed el-Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl, Beyrut, 1996, III, 507. 8 - Ahmed Mustafa el-Merâğî, Tefsîr, Beyrut, 1974, XV, 172; Muhammed b. Ali eş-Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, Kahire, 1964, III, 297; Ebû Bekir Câbir el-Cezâirî, Eyseru’t-Tefâsîr li Kelâmi’l-‘Aliyyi’l-Kebîr, Medine, 1995, III, 271. 9 - Râzî, age., XXI, 144. 10 - Kurtubî, el-Câmi‘, XI, 8; İbn Kesîr, Tefsiru’l-Kur’âni’l-Azîm, III, 92; İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr fî İlmi’t-Tefsîr, V, 120; Mâverdî, en-Nüketu ve’l-‘Uyûn, III, 321; Tabâtabâî, el-Mîzân fî Tefsîri’l-Kur’ân, XIII, 364.
• 11 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004. 12 - Semerkandî, age., II, 372; Taberî, age., XV, 271; Zemahşerî, age., II, 702.
• 13 - Semerkandî, age., II, 372; Taberî, age., XV, 271; Zemahşerî, age., II, 703; Tabresî, age., VI, 340; Beydâvî, age., III, 507-508; Râzî, age., XXI, 145-146; Kurtubî, age., XI, 8; Mâverdî, age., III, 322; İbnu’l-Cevzî, age.,V, 121; İbn Kesîr, age., III, 92; Şevkânî, age., III, 298; Kâsımî, age., X, 4076; Cezâirî, age.,III, 271; Tabâtabâî, age., XIII, 365. 14 - Merâğî, age., XV, 173. 15 - Kurtubî, age., XI, 8; Mâverdî, age., III, 322. 16 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 17 - Semerkandî, age., II, 372; Taberî, age., XV, 271; Zemahşerî, age., II, 703.
• 18 - Semerkandî, age., II, 373. 19 - Taberî, age., II, 275.
• 20 - Semerkandî, age., II, 373; Taberî, age., XV, 375; Zemahşerî, age., II, 705.
• 21 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004. 22 - Semerkandî, age., II, 373; Zemahşerî, age., II, 704-705; Cezâirî, age., III, 273. 23 - Taberi, age., XV, 276-282. 24 - Beydâvî, age., III, 510. 25 - Tabresî, age., VI, 344.
• 26 - Bu hadise göre Sa‘îd b. Cübeyr ibn Abbas’a, Nevf el-Bikâlî adında birisinin (bu kıssada sözü edilen Mûsâ’nın) İsrailoğullarına gönderilen Mûsâ olmadığını, başka bir kişi olduğunu iddia ettiğini söyleyince İbn Abbâs: “Allah’ın düşmanı yalan konuşuyor” demiş ve (Müslüman olmadan önce iyi bir Yahudî âlimi olan ve israilî haberler konusunda çokça eleştirilen) Übeyy b. Ka‘b’dan Rasûlülah’ın şöyle dediğini nakletmiştir: Peygamber Mûsâ İsrailoğullarına hitep ederken kendisine: “İnsanların en bilgilisi kimdir?” diye sorulmuş, o da: “benim” cevabını verince Allah onu azarlamıştır. Çünkü en iyi bilenin Allah olduğunu söylememişti. Bunun üzerine Yüce Allah ona şöyle vahyetti: “İki denizin buluştuğu yerde senden daha bilgili bir kulum var.” Hz. Mûsâ ona nasıl ulaşabileceğini sorunca “zenbil içinde bir balık alması, onu kaybettiği yerde o kulun bulunduğu” bilgisi kendisine vahyedildi… Olay bundan sonra Kur’ân’daki âyetlerin arası da doldurularak uzun uzun anlatılmaktadır. Hadis için bkz: Buhârî, İlim, 44; Enbiyâ 27. Benzer rivayetler için ayrıca bkz: Tefsir 4; Tefsîru Sûre-i 18/3; Müslim, Fedâil, 170-173; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i 18/1-2; İbn Hanbel, Müsned, V, 117-119. 27 - Kehf 18/82. 28 - İbn Kesir, age., III, 92; 99. 29 - Bu konuşma şu şekildedir: Mûsâ, yanındaki gençle birlikte iki denizin buluştuğu yere geri dönünce beyaz elbise giymiş Hıdır’ı buldular. Mûsâ selam verince Hıdır: “Bu selam nereden/kimden?” demiş Mûsâ da: “ben Mûsâ’yım” cevabını vermiş. Bunun üzerine Hıdır: “İsrailoğullarının Mûsâ’sı mı” diye sormuş, o da: “Evet” demiş ve: “Kendi işlerimle ilgili yararlı ilim ve salih amel türü yararlanabileceğim konularda Allah’ın sana öğrettiklerinden bir bölümünü bana öğretmen için seninle arkadaşlık yapabilir miyim?” sorusunu sormuş ve yolculuk ve yolculukla ilgili diğer konuşmalar bundan sonra başlamıştır (Merâğî, Tefsîr, XV, 178). 30 - Kâsımî, age., XI, 4078; Şevkânî, age., III, 299. 31 - Kâsımî, age., XI, 4092. 32 - Kâsımî, age., XI, 4092-4093. 33 - Kurtubî, age., XI, 12-13. 34 - İbnu’l-Cevzî, age., V, 123.
  • Kehf 18/3 Kehf 18/2 Kehf 18/82
• 35 - Şihâbuddîn Mahmud el-Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî fî Tefsîri’l-Kur’âni’l-Azîm ve’s-Seb‘i’l-Mesânî, Beyrut, 1985, XV, 319. 36 - Tabâtabâî, age., XIII, 364-365.
• 37 - Râzî, age., XXI, 148-149.
• 38 - Bu konuda yayınlanan bir makale için bkz: Öztürk, agmk, s. 245-277.
• 39 - Bu kalıplar ve kullanıldıkları âyet sayıları şu şekildedir: ‘Abede (1 yerde); ‘abettüm (1 yerde); ‘abednâ (2 yerde); a‘büdü (13 yerde); ta‘büdü/ta‘büdû/ta‘büdûn (33 yerde); na‘büdü (8 yerde); ya‘büdü/ya‘büdû/ya‘büdûn (26 yerde) ve ‘abbette (1 yerde). 40 - Bu kalıplar ve kullanıldıkları âyet sayıları şu şekildedir: Ü‘büd (6 yerde); ü‘büdû (31 yerde); liya‘büdû (1 yerde). 41 - Bu kalıplar ve kullanıldıkları âyet sayıları şu şekildedir: ‘Abd (28 yerde); ‘abdeyn (1 yerde); ‘ıbâd (97 yerde); ‘abîd (5 yerde); ‘âbid (1 yerde); ‘âbidât (1 yerde); ‘âbidûn/‘âbidîn (10 yerde). 42 - ‘Abd kelimesinin fiil ve emir siygasındaki kullanımlarında da “ibâdet” anlamı kastedildiği için bu kelime hakkında bilgi vermek istiyoruz. “İbadet” sözlükte “boyun eğmek, alçak gönüllülük, itaat, kulluk, tapmak ve tapınmak” gibi anlamlara gelir (Râğıb el-Isfahânî, age., s. 542; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yüni’n-Nevâzır fî ‘İlmi’l-Vücûh ve’n-Nezâir, Beyrut, 1984, s. 431; İbn Manzûr, age., IV, 2777-2778). Dinî-İslâmî bir terim olarak ise insanın Allah’a saygı, sevgi ve itaatini göstermek, O’nun hoşnutluğunu kazanmak niyetiyle ortaya koyduğu belirli tutum ve gerçekleştirdiği davranışlar için kullanıldığı gibi, daha genel olarak aynı mahiyetteki düşünüş, duyuş ve sözleri de ifade eder. (Sinanoğlu, Mustafa, “İbadet” md., DİA, İstanbul, 1999, XIX, 233). Bir tanıma göre ubûdiyet, “kulun Allah’ın yaptıklarından memnun olması, ibadet ise, “O’nun razı olacağı işleri yapması”dır (İbn Manzûr, age., IV, 2777). Kur’ân’da “ibadet” kelimesinin kullanıldığı bazı âyetlere bakıldığında kelimenin, fiil ve emir siygalarındaki kullanımlarında da görüleceği üzere bu kelimenin “tevhid içeren kulluk” (Kehf 18/110; Nisa 4/172; A‘râf 7/206; Meryem 19/65; Enbiyâ 21/19; Ğâfir 40/60) anlamı verdiği görülmektedir. Bu âyetlerin dışındaki diğer üç âyette (Yûnus 10/29; Meryem 19/82; Ahkâf 46/6) de söz konusu kelime “putlara yönelik gerçekleştirilen tapınma” anlamına gelmektedir. “İbadet etmek” anlamına gelen ‘abede-ya‘büdü-u‘büdû vb. siygalarda kullanılan bu kelime İbnü’l-Cevzî’nin tesbitine göre Kur’ân’da iki manâda kullanılmıştır. Bunlardan birincisi Tevhid (Allah’ı Birlemek) anlamı olup Nisâ 4/36. ayette, “Allah’a kulluk/ibadet edin ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmayın” denilmiştir. Bu ayette ilgili kelime “kulluk edin” emri olarak emir şeklinde gelmiş, “O’nu birleyin” şeklinde tefsir edilmiştir (İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yün, s. 431). Semerkandî’ye göre bu ayetteki emir, öncelikle müşriklere yöneliktir. Buna göre “Allah’a kulluk edin” şeklindeki emirden maksat, “O’nu birleyin” demektir. Hitabın mü’minlere yönelik olması hâlinde ise ayetin anlamı “tevhid inancınızda sebat edin/devamlılık gösterin” şeklinde olur (Semerkandî, age., I, 301). Diğer taraftan, bu kelime, A’râf 7/59, 65, 73, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Nahl 16/36; Enbiyâ 21/25; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 36; Nûh 71/3 ve fiil veya emir sigasında kullanıldığı daha pekçok âyette de “tevhid” yani “Allah’ı birlemek” manâsında kullanılmıştır. Kelimenin ikinci manâsı ise, taat/itaat etmektir. İbâdet kelimesi, Sebe’ suresi 34/40-41. ayetler ile, Yâsîn suresi 36/60. âyette “itaat etmek” manâsında kullanılmıştır. Genelde bu kelimenin fiil ve emir siygasındaki kullanımlarına bakıldığında “ibadet etmek, kulluk etmek, tapınmak, tevhidi benimsemek, birlemek” anlamları görülmektedir. Ancak İbnü’l-Cevzî’nin ifade ettiği bu iki anlamın dışında da bu kelimenin “bilmek” anlamının da olduğunu düşünmekteyiz. Nitekim: “Ben, cinleri ve insanları sadece bana ibadet etsinler diye yarattım” (Zâriyât 51/56) âyetindeki liya‘budûn kelimesine bazı müfessirler liya‘rifûn “beni tanısınlar diye” anlamını vermişlerdir. Mesela Ebu’s-Suud, Bağavî’nin bu anlamı tercih ettiğini belirtmiştir. (Bkz. Muhammed b. Muhammed Ebu’s-Suud, İrşâdu’l-Akli’s-Selîm ilâ Mezâye’l-Kur’âni’l-Kerîm, Beyrut, 1990, VIII, 145; Râzî, age., XXVIII, 234; Kurtubî, age., XVII, 38; Şevkânî, age., V, 92; Alâuddin Ali b. Muhammed b. İbrahim el-Hâzin, Lübâbu’t-Te’vîl fî Meâni’t-Tenzîl, İstanbul, 1984, VI, 87 [Mecme‘u’t-Tefâsîr içinde]; Vehbe Zühaylî, et-Tefsîru’l-Münîr fi’l-Akîde ve’ş-Şerî‘a ve’l-Menhec, Beyrut, 1991, XXVII, 48). 43 - Bakara 2/178; 221; Nahl 16/75; Nûr 24/32. 44 - Bakara 2/186; 207; Âl-i İmrân 3/15; 20; 30; 79; 182; Nisa 4/118; Mâide 5/118; Zümer 39/36; 46; Furkân 25/17; 58; 63; Ğâfir 40/31; 44; 48; 85; Dühân 44/18; Kâf 50/16; 29; İnsân 76/6; Zümer 39/7; 16; Nûh 71/27; Fatır 35/31; 32; 45; En‘âm 6/18; 61; 88; A‘râf 7/32; Enfâl 8/51; Tevbe 9/104; Yunus 10/107; İsra 17/17; 30; 53; 96; Meryem 19/61; Kasas 28/82; Ankebut 29/62; Rum 30/48; Sebe’ 34/13; 39; Şûrâ 42/19; 27; Hicr 15/49; Hacc 22/10; Fussılet 41/46. 45 - Yâsîn 36/30. 46 - Hicr 15/40; Sâffât 37/40; 74; 81; 111; 122; 128; 132; 160; 169; Zümer 39/10; 17; 53; Zuhruf 43/68; Neml 27/15; 19; Sâd 38/83; Yusuf 12/24; Meryem 19/63; A‘râf 7/128; Fatır 35/28; Şûrâ 42/23; 25; İbrahim 14/31; Hicr 15/42; İsra 17/65; Tâhâ 20/77; Enbiyâ 21/73; 84; 105; 106; Mü’minûn 23/109; Şu‘arâ 26/52; Ankebut 29/56; Dühân 44/23; Fecr 89/29; Sebe’ 34/9; Kâf 50/8; Tahrîm 66/5; Bakara 2/138; Tevbe 9/112. 47 - Meryem 19/93. 48 - A‘râf 7/194; Kehf 18/102. 49 - Enbiyâ 21/53; Mü’minûn 23/47. 50 - Kâfirûn 109/3; 4; 5. 51 - İsrâ 17/5 (bunlar melekler de olabilir). 52 - Sâffât 37/171; Şûrâ 42/52; Bakara 2/90; İbrahim 14/11; Nahl 16/2; Neml 27/59; Ğafir 40/15. 53 - İsrâ 17/3; Kamer 54/9. 54 - Hem ‘abdeyn hem de ‘ıbâd şeklinde Tahrîm 66/10. 55 - Sâd 38/45. 56 - Sâd 38/17. 57 - Sâd 38/30. 58 - Sâd 38/41; 44. 59 - Meryem 19/2. 60 - Meryem 19/30; Zühruf 43/59; Nisâ 4/172. 61 - Cinn 72/19; ‘Alak 96/10; Bakara 2/23; Enfâl 8/41; İsrâ 17/1; Kehf 18/1; Furkân 25/1; Necm 53/10; Hadîd 57/9; Allah’a kul olmada en önde olan anlamında Zuhruf 43/81. 62 - Zuhruf 43/15. 63 - Nisâ 4/172; Kehf 18/65 (veya Hızır için hem ‘abd hem de ‘ıbâd); Enbiyâ 21/26; Zuhruf 43/19.
  • Zilzâl 99/110 Nisâ 4/172 A‘râf 7/206 Meryem 19/65 Enbiyâ 21/19 Kehf 18/110 Nisâ 4/172 A‘râf 7/206 Meryem 19/82 Kehf 18/110 Nisâ 4/172 A‘râf 7/206 Meryem 19/65 Enbiyâ 21/19 Mü'min 40/60 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Nahl 16/36 Enbiyâ 21/25 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/36 Kehf 18/110 Nisâ 4/172 A‘râf 7/206 Meryem 19/65 Enbiyâ 21/19 Mü'min 40/60 Bakara 2/178 Nahl 16/75 Nûr 24/32 Bakara 2/186 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/118 Mâide 5/118 Zümer 39/36 Furkân 25/17 Mü'min 40/31 Duhân 44/18 Kâf 50/16 İnsân 76/6 Zümer 39/7 Nûh 71/27 Fâtır 35/31 En‘âm 6/18 A‘râf 7/32 Enfâl 8/51 Tevbe 9/104 Yûnus 10/107 İsrâ 17/17 Meryem 19/61 Kasas 28/82 ‘Ankebût 29/62 Rûm 30/48 Sebe' 34/13 Şûrâ 42/19 Hicr 15/49 Hacc 22/10 Fussilet 41/46 Yâsîn 36/30 Hicr 15/40 Sâffât 37/40 Zümer 39/10 Zuhruf 43/68 Neml 27/15 Sâd 38/83 Yûsuf 12/24 Meryem 19/63 A‘râf 7/128 Fâtır 35/28 Şûrâ 42/23 İbrâhîm 14/31 Hicr 15/42 İsrâ 17/65 Tâhâ 20/77 Enbiyâ 21/73 Mü'minûn 23/109 Şu‘arâ 26/52 ‘Ankebût 29/56 Duhân 44/23 Fecr 89/29 Sebe' 34/9 Kâf 50/8 Tahrîm 66/5 Bakara 2/138 Tevbe 9/112 Meryem 19/93 A‘râf 7/194 Kehf 18/102 Enbiyâ 21/53 Mü'minûn 23/47 Kâfirûn 109/3 İsrâ 17/5 Sâffât 37/171 Şûrâ 42/52 Bakara 2/90 İbrâhîm 14/11 Nahl 16/2 Neml 27/59 Mü'min 40/15 İsrâ 17/3 Kamer 54/9 Tahrîm 66/10 Sâd 38/45 Sâd 38/17 Sâd 38/30 Sâd 38/41 Meryem 19/2 Meryem 19/30 Zuhruf 43/59 Nisâ 4/172 Cinn 72/19 ‘Alak 96/10 Bakara 2/23 Enfâl 8/41 İsrâ 17/1 Kehf 18/1 Furkân 25/1 Necm 53/10 Hadîd 57/9 Zuhruf 43/81 Zuhruf 43/15 Nisâ 4/172 Kehf 18/65 Enbiyâ 21/26 Zuhruf 43/19
• 64 - Bakara 2/64; 157; 178; 218; 286; Âl-i İmrân 3/8; 74; 107; 132; 157; 159; Nisâ 4/83; 96; 113; 175; En‘âm 6/12; 16; 54; 133; 147; 155; 157; A‘râf 7/23; 49; 56; 63; 72; 149; 151; 155; 156; 204; Tevbe 9/21; 71; 99; Hûd 11/9; 11; 43; 58; 66; 73; 94; 119; Yûnus 10/21; 58; 86; Yûsuf 12/53; 56; Hicr 15/56; İsrâ 17/8; 24; 28; 54; 57; 78; 100; Kehf 18/10; 16; 58; 82; 98; Meryem 19/53; Enbiyâ 21/75; 86; 107; Mü’minûn 23/75; 109; 118; Nûr 24/10; 14; 20; 21; 56; Neml 27/19; 46; Kasas 28/46; 73; ‘Ankebût 29/21; Rûm 30/33; 36; 50; Ahzâb 33/17; Fâtır 35/2; Yâsîn 36/44; 45; Sâd 38/9; Zümer 39/9; 38; 53; Mü’min 40/7; 9; Fussılet 41/50; Şûrâ 42/8; 48; Duhân 44/6; 42; Fetih 48/25; Hucurât 49/10; Hadîd 57/28. 65 - En‘âm 6/154; A‘râf 7/154; Hûd 11/17; Kasas 28/43; Ahkâf 46/12. 66 - A‘râf 7/52; 203; Yûnus 10/57; Yûsuf 12/111; Nahl 16/64; 89; İsrâ 17/82; Neml, 27/77; Kasas 28/86; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/3; Câsiye 45/20. 67 - Bakara 2/105 Buradaki rahmet vahy de olabilir; Hûd 11/28; 63; Zuhruf 43/32. 68 - Meryem 19/50. 69 - Enbiyâ 21/84; Sâd 38/43. 70 - Meryem 19/2. 71 - Meryem 19/21. 72 - Tevbe 9/61; Enbiyâ 21/107 Buradaki rahmet Allah’ın sıfatı olarak da alınabilir. 73 - Hadîd 57/27. 74 - Rûm 30/21. 75 - ‘Ankebût 29/23; Hadîd 57/13; Câsiye 45/30; İnsân 76/31. 76 - Bakara 2/105. 77 - A‘râf 7/57; Furkân 25/48; Neml 27/63; Rûm 30/46; Şûrâ 42/28.
  • Bakara 2/64 Âl-i İmrân 3/8 Nisâ 4/83 En‘âm 6/12 A‘râf 7/23 Tevbe 9/21 Hûd 11/9 Yûnus 10/21 Yûsuf 12/53 Hicr 15/56 İsrâ 17/8 Kehf 18/10 Meryem 19/53 Enbiyâ 21/75 Mü'minûn 23/75 Nûr 24/10 Neml 27/19 Kasas 28/46 ‘Ankebût 29/21 Rûm 30/33 Ahzâb 33/17 Fâtır 35/2 Yâsîn 36/44 Sâd 38/9 Zümer 39/9 Mü'min 40/7 Fussilet 41/50 Şûrâ 42/8 Duhân 44/6 Fetih 48/25 Hucurât 49/10 Hadîd 57/28 En‘âm 6/154 A‘râf 7/154 Hûd 11/17 Kasas 28/43 Ahkâf 46/12 A‘râf 7/52 Yûnus 10/57 Yûsuf 12/111 Nahl 16/64 İsrâ 17/82 Neml 27/77 Kasas 28/86 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/3 Câsiye 45/20 Bakara 2/105 Hûd 11/28 Zuhruf 43/32 Meryem 19/50 Enbiyâ 21/84 Sâd 38/43 Meryem 19/2 Meryem 19/21 Tevbe 9/61 Enbiyâ 21/107 Hadîd 57/27 Rûm 30/21 ‘Ankebût 29/23 Hadîd 57/13 Câsiye 45/30 İnsân 76/31 Bakara 2/105 A‘râf 7/57 Furkân 25/48 Neml 27/63 Rûm 30/46 Şûrâ 42/28
• 78 - Enbiyâ 21/26.
  • Enbiyâ 21/26
• 79 - Râzî, age., XI, 148. 80 - Kehf 18/65. 81 - Kehf 18/65. 82 - Âl-i İmrân 3/8; Kehf 18/10. 83 - Meryem 19/13. 84 - Âl-i İmrân 3/38. 85 - Nisâ 4/75; Meryem 19/5. 86 - Nisâ 4/75; İsrâ 17/70. 87 - Nisâ 4/40; 67. 88 - Tâhâ 20/99. 89 - Kasas 28/57.
  • Kehf 18/65 Kehf 18/65 Âl-i İmrân 3/8 Kehf 18/10 Meryem 19/13 Âl-i İmrân 3/38 Nisâ 4/75 Meryem 19/5 Nisâ 4/75 İsrâ 17/70 Nisâ 4/40 Tâhâ 20/99 Kasas 28/57
• 90 - Bakara 2/31. 91 - Rahmân 55/4. 92 - ‘Alak 96/5. 93 - Mâide 5/110; Âl-i İmrân 3/48. 94 - Yûsuf 12/67. 95 - Yûsuf 12/101; 37; 21; 6. 96 - Nisâ 4/113. 97 - Bakara 2/239. 98 - Mâide 5/4. 99 - Enbiyâ 21/80. 100 - Bakara 2/251. 101 - Kehf 18/65; 66. 102 - Bakara 2/32. 103 - Rahmân 55/2. 104 - ‘Alak 96/4. 105 - Bakara 2/32.
  • Bakara 2/31 Rahmân 55/4 ‘Alak 96/5 Mâide 5/110 Âl-i İmrân 3/48 Yûsuf 12/67 Yûsuf 12/101 Nisâ 4/113 Bakara 2/239 Mâide 5/4 Enbiyâ 21/80 Bakara 2/251 Kehf 18/65 Bakara 2/32 Rahmân 55/2 ‘Alak 96/4 Bakara 2/32
• 106 - Bakara 2/256; Nisâ’ 4/6; A‘râf 7/146; Enbiyâ’ 21/51; Cinn 72/2. 107 - Zemahşerî, age., II, 705.
  • Bakara 2/256 Nisâ 4/6 A‘râf 7/146 Enbiyâ 21/51 Cinn 72/2
• 108 - Râzî, age., XI, s. 151. 109 - Bayraklı, age., XI. 110 - Bayraklı, age., XI.
• 111 - Kehf 18/68. 112 - Semerkandî, age., II, 374; Taberî, age., XV, 283; Zemahşerî, age., II, 705.
  • Kehf 18/68
• 113 - İmil Bedî‘ Ya‘kûb, Mevsû‘atü’n-Nahv ve’s-Sarf ve’l-İ‘râb, Beyrut, 1988, s. 558. 114 - Bu kullanımlar için bkz. Âl-i İmrân 3/86; En‘âm 6/81; A‘râf 7/93; Tevbe 9/7; 8; Meryem 19/29; Müzzemmil 73/17.
  • Âl-i İmrân 3/86 En‘âm 6/81 A‘râf 7/93 Tevbe 9/7 Meryem 19/29 Müzzemmil 73/17
• 115 - En‘âm 6/81.
  • En‘âm 6/81
• 116 - Âyetler için bk. Âl-i İmrân 3/179; En‘âm 6/50; A‘râf 7/187-188; Hûd 11/31; Sebe’ 34/14; Ahkâf 46/9; Nâzi‘ât 79/42-44. Bu âyetlerden biri olan: “Eğer gaybı bilseydim daha çok hayır işlerdim ve bana hiçbir kötülük de dokunmazdı” (A‘râf 7/188) âyetini izahında Esed: “Kur’ân’da Hz. Peygamber’in beşer oluşu konusunda ortaya konan sürekli vurgu, yaratılmış hiçbir varlığın, az ya da çok hiçbir şekilde Yaratıcı’nın sıfat ve gücüne ortak olamayacağı konusundaki temel ilkenin gereğidir, onun mantıkî sonucu durumundadır” diyerek gayb konusunda Yüce Allah’ın ortağının bulunmadığı mesajını vermektedir. (Bk. Esed, age., s. 313’te 154. dipnot). 117 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i 53; Müslim, İman, 287. 118 - Cinn 72/27. 119 - Hûd 11/49. 120 - Ateş, Tefsir, II, 148. 121 - Ateş, Tefsir, X, 110.
  • Âl-i İmrân 3/179 En‘âm 6/50 A‘râf 7/188 Hûd 11/31 Sebe' 34/14 Ahkâf 46/9 Âl-i İmrân 3/179 En‘âm 6/50 A‘râf 7/187 Cinn 72/27 Hûd 11/49
• 122 - Âl-i İmrân 3/179. 123 - Bayraktar Bayraklı, Yeni Bir Anlayışın Işığında Kur’ân Tefsîri, İstanbul, 2002, IV, 477. 124 - Râzî, age., IX, 111. 125 - Tevbe 9/101.
  • Âl-i İmrân 3/179 Tevbe 9/101
• 126 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 127 - Bu konudaki görüşler için bkz: Mustafa Öztürk, agmk., s. 254-256.
• 128 - Râzî, age., XI, 153.
• 129 - Bakara 2/37. 130 - Kasas 28/16. 131 - Sâd 38/25. 132 - Fetih 48/2.
  • Bakara 2/37 Kasas 28/16 Sâd 38/25 Fetih 48/2
• 133 - Râzî, age., XI, 153.
• 134 - Semerkandî, age., II, 374.
• 135 - Zemahşerî, age., II, 706. 136 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 137 - Semerkandî, age., II, 374; Taberî, age., XV, 274.
• 138 - Bu konuda bir âyet için bkz: Bakara 2/216.
  • Bakara 2/216
• 139 - Mâverdî, age., III, 327. 140 - Kâsımî, age., XI, 4080. 141 - Tâhâ 20/115. 142 - A‘lâ 87/6-7. 143 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
  • Tâhâ 20/115 A‘lâ 87/7
• 144 - Bakara 2/286.
  • Bakara 2/286
• 145 - Bu görüş için bkz: Semerkandî, age., II, 375; Zemahşerî, age., II, 707; Mâverdî, age., III, 327. 146 - Mâverdî, age., III, 327.
• 147 - Kâsımî, age., XI, 4080-4081.
• 148 - Kâsımî, age., XI, 4081. 149 - Zemahşerî, age., II, 707. 150 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 151 - Ahfeş, age., II, 623.
• 152 - Benzer bir görüş için bkz: Zemahşerî, age., II, 707. 153 - Râzî, age., XI, 155. 154 - Mâide 5/45.
  • Mâide 5/45
• 155 - Kehf 18/74, 87; Talâk 65/8. 156 - Ebû Amr’ın görüşü olarak bkz: Râzî, age., XI, 155. 157 - Semerkandî, age., II, 375. Söz konusu bu kelimeyi tefsir ederken Ğassân Hamdûn da “hiç günah işlememiş küçük çocuk” açıklamasını yapmıştır (Bk. Ğassân Hamdûn, Tefsîr min Nesemâti’l-Kur’ân, Suriye, 1986, s. 313.
  • Kehf 18/74 Kehf 18/87 Talâk 65/8
• 158 - Kâsımî, age., XI, 4089. 159 - Kâsımî, age., XI, 4089.
• 160 - Yazır, age., V, 379.
• 161 - Burûc 85/16. 162 - Enbiyâ 21/23. 163 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
  • Burûc 85/16 Enbiyâ 21/23
• 164 - Râzî, age., XI, 155.
• 165 - Taberî, age., XV, 288. 166 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 167 - Hûd 11/70; Zâriyat 51/27.
  • Hûd 11/70 Zâriyât 51/27
• 168 - Benzer bir görüş için bkz: Zühaylî, et-Tefsîru’l-Münîr, XVI, 13. 169 - Hûd 11/69-76; Hicr 15/51-60; Zâriyât 51/24-28. 170 - Hûd 11/81; Hicr 15/61-64. 171 - Yâsîn 36/14-19. 172 - A‘râf 7/106-134.
  • Hûd 11/76 Hicr 15/60 Zâriyât 51/28 Hûd 11/81 Hicr 15/64 Yâsîn 36/19 A‘râf 7/134
• 173 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 174 - Ra‘d 13/22. 175 - Mü’minûn 23/96; Fussılet 41/34.
  • Ra‘d 13/22 Mü'minûn 23/96 Fussilet 41/34
• 176 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 177 - Râzî, age., XI, 159.
• 178 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 179 - Meryem 19/19. 180 - Zemahşerî, age., II, 713.
  • Meryem 19/19
• 181 - Bayraklı, age., XII. 182 - Ateş, age., V, 316.
• 183 - Râzî, age., XXI, 160; Zühaylî, age., XVI, 15. 184 - Zekât verileceklerin sıralandığı âyet için bkz: Tevbe 9/60. 185 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
  • Tevbe 9/60
• 186 - Taberî, Câmi‘u’l-Beyân. 187 - Vâhıdî, et-Tefsîru’l-Besît. 188 - Sa‘lebî, el-Keşfu ve’l-Beyân. 189 - Mekkî b. Ebî Tâlib, el-Hidâye ilâ Bulûği’n-Nihâye. 190 - Zemahşerî, el-Keşşâf. 191 - İbnu’l-Cevzî, Zâdü’l-Mesîr. 192 - Kurtubî, el-Câmı‘ li Ahkâmi’l-Kur’ân. 193 - Ebussuûd, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm. 194 - Kâdî Beydâvî, Envâru’t-Tenzîl ve Esrâru’t-Te’vîl. 195 - İbn Cüzeyy, et-Teshîl li ‘Ulûmi’t-Tenzîl. 196 - İbn ‘Atıyye, el-Muharraru’l-Vecîz. 197 - Ebû Hayyân, el-Bahru’l-Muhît. 198 - Şevkânî, Fethu’l-Kadîr. 199 - Mâverdî, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn. 200 - Sıddîk Hasan Han, Fethu’l-Beyân. 201 - Zeccâc, Me‘âni’l-Kur’ân, III, 305. 202 - Ahfeş, Me‘âni’l-Kur’ân.
• 203 - Enbiyâ’ 21/73’te geçen “onlar bize boyun eğenlerdi” ifadesi, Yüce Allah’ın azametine boyun bükmeleri anlamında bir kullanımdır. Bu haliyle de olsa âyette geçen ‘âbidîn çoğul kalıbı sözünü ettiğimiz kuralın bir istisnası olarak da görülebilir. 204 - Ra‘d 13/13. 205 - Enbiyâ 21/28.
  • Enbiyâ 21/73 Ra‘d 13/13 Enbiyâ 21/28
• 206 - Ahmed Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, İstanbul, 1979, X, 202. 207 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 208 - Kasas 28/15. 209 - Kasas 28/15-16.
  • Kasas 28/15 Kasas 28/16
• 210 - Zühaylî, age., XVI, 13.
• 211 - Ateş, age., V, 317.
• 212 - Kehf 18/82. 213 - Enbiyâ 21/26-28.
  • Kehf 18/82 Enbiyâ 21/28
• 214 - Nahl 16/49-50. 215 - Tahrîm 66/6.
  • Nahl 16/50 Tahrîm 66/6
• 216 - Kur’ân’da te’vil kelimesinin bir kısmı “olayların içyüzü, arka planı” anlamında kullanılmıştır (Yûsuf 12/6; 37; 44; 100). 217 - Semerkandî, age., II, 377. 218 - En‘âm 6/75. 219 - İsrâ 17/1. “Hz. İbrahim’e gösterilen, yani öğretilenlerle Hz. Muhammed’e gösterilenler arasında bir benzerlik olsa gerek. Melekût ile âyât kelimesinin mana itibari ile yaklaşan tarafları vardır. Melekût kelimesinin “kâinatın işleyiş ve idare ediliş kanunları” anlamına geldiğini düşünürsek, âyât da “kanunlar, alametler, semboller” manasına gelmektedir. Âyât kelimesine, “mesajlar, kâinâtın idare ediliş kanunları” manası verilebilir. Bir bakıma “göklerin ve yerin hükümranlığının kanunları” da denebilir. O zaman Hz. Muhammed’in öğretimi ile Hz. İbrahim’in öğretimi arasında bir benzerlik kurulabilir.” Bu konuda geniş açıklama için bk. Bayraklı, age., XI, 170.
  • Yûsuf 12/6 En‘âm 6/75 İsrâ 17/1 İsrâ 17/170
• 220 - Okuyan, “Kur’ân’da Gizemli Bir Yolculuğun Kıssası”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, sayı: XIII, İstanbul 2004.
• 221 - Kâsımî, age., XI, 4084-4085.
• 222 - Zühaylî, age., XVI, 17-18. 223 - Beydâvî, age., III, 518.
• 224 - Taberî, age., XVI, 7. 225 - Ebu’s-Su‘ûd, age., V, 239. 226 - Davudoğlu, Sahih-i Müslim Tercemesi ve Şerhi, X, 203.