A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, A‘râf sûresinde yer verdiği çeşitli peygamber kıssaları ve peygamber görevlendirmesine rağmen, onlara itibar etmeyen şehir veya ülke halklarının helakle sonuçlanan akıbetleri hakkında bilgi verdikten sonra, 103-129. âyetlerinde bu defa onlara göre daha yakın tarihli olan ve Mekkelilerin de büyük ölçüde haklarında malumat sahibi olduğu Hz. Mûsâ’nın kıssasını başlatmakta, bu pasajda daha çok İsrailoğullarıyla ilgili konulara değinmektedir. Firavun’un inkârı diğer kavimlerinkinden ve uyguladığı zulüm de diğerlerinden daha yoğun olduğu için, Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın kıssasına çok daha geniş bir şekilde yer vermektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada ayrıntıya girmek istemiyoruz. Özel olarak Hz. Mûsâ’nın kıssası hakkında genel ve pek çok detay bilgiyi hem Tâhâ 20/9-98’de, hem de Şu‘arâ’ 26/10-68’de ele alacağımız için burada sadece farklı olan hususlara değinmekle yetineceğiz.

a) Hz. Mûsâ’nın Firavun’la Konuşması

Yüce Allah, sûrenin 103-108. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı Firavun ve yöneticilerine gönderdiğini, kendilerine tebliğde bulunduğunu, Allah hakkındaki sözlerinin tamamen gerçek olduğunu, İsrailoğullarını kendisiyle göndermesi için Firavun’dan istekte bulunduğunu hatırlatmaktadır. Ardından bir delil isteği ortaya çıkınca bir asâ olayının yaşandığı, asâyı yere attığında onun bir yılan gibi olduğu, elini göğsünden çıkarınca ak-pak bir görüntü oluştuğu ifade edilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Risaleti ve Aldığı Tepki

ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ فَظَلَمُوا بِهَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Sonra onların ardından da Musa’yı delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik de onlara (delillerimize) haksızlık etmişlerdi. Bozguncuların sonu nasıl olmuş, bir bak!”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “göndermiştik”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba’dihim ifadesi “onların ardından”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Mûsâ’yı”; بِاٰيَاتِنَاbi âyâtinâ tamlaması “bizim delillerimizle, ayetlerimizle”; اِلٰى فِرْعَوْنَ ilâ firavne sözcüğü “Firavun’a”; وَمَلَا۬ئِه۪ ve meleihî ifadesi “ve onun yöneticilerine”; فَظَلَمُوا fe zalemû fiili “onlar da (yöneticiler de) haksızlık etmişlerdi”; بِهَا bihâ ifadesi “onlara”; فَانْظُرْ fenzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَة âkıbetü sözcüğü “âkıbeti, sonu”; الْمُفْسِد۪ين el-müfsidîne kelimesi ise “bozguncuların” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun ve adamlarına gönderilişi ile onların tutumu gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ فَظَلَمُوا بِهَا “Sonra onların ardından da Musa’yı delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik de onlara (delillerimize) haksızlık etmişlerdi.” Yüce Allah, Hz. Âdem, Hz. Nûh, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb gibi peygamberleri ve genel olarak da bütün nebileri gönderiş gerekçelerini, kavimlerinin tutumlarını ve nihayet yaşadıkları akıbetleri beyan ettikten sonra, sözü çok daha yakın tarihli olan Hz. Mûsâ’ya getirmektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’yı çeşitli delillerle, belgelerle ve hakikatin temel prensipleriyle birlikte Firavun’a ve yöneticilerine gönderdiğini beyan etmektedir. Bu konuda benzer bir âyet de Yûnus 10/75’te şu şekildedir: “Sonra onların ardından da Firavun ve ileri gelen yöneticilerine Mûsâ ile Hârûn’u âyetlerimizle göndermiştik; fakat onlar kibirlenmiş ve günahkâr bir toplum olmuşlardı.”

a) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ مُوسٰى بِاٰيَاتِنَآ اِلٰى فِرْعَوْنَ وَمَلَا۬ئِه۪ “Sonra onların ardından da Mûsâ’yı delillerimizle Firavun’a ve yöneticilerine göndermiştik.” Tâhâ 20/22-23, 42 ve Şu‘arâ’ 26/15’te de zikredildiği üzere, deliller ‘asâ “değnek”(1) ve yed-i beydâ’ “beyaz el”(2) olabilir. Ayrıca burada sözü edilen “âyetler” bağlamında “Hz. Mûsâ’nın Firavun’a yumuşak söz söylemesi emri”,(3) “Firavun’un arınmasını, böylece gerçeği hatırlayıp saygı duymasını sağlamak”(4) şeklindeki ilkeler de düşünülebilir. Dahası, bu kapsamda Rabbimizin özellikle Hz. Mûsâ’ya ilk hitabında dile getirdiği ilkeler de söz konusu olabilir. Bunlar, “Allah’tan başka hiçbir ilâh olmadığı, sadece O’na kulluk edilmesi ve namazı O’nu anmak için kılmak gerektiği, Son Saat’in mutlaka geleceği, iman etmeyip nefsine uyanların insanları Allah yolundan saptırmaması için çalışılmasının zorunluluğu”(5) şeklinde sıralanabilir.

Hz. Mûsâ’ya verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler Kehf 18/101'de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(6) Bunlar “tufan”,(7) “‘asâ/değnek”,(8) “yed-i beydâ’/beyaz el”,(9) “denizin yarılması”,(10) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(11) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(12) “kurbağa istilası”,(13) “suyun kana dönüşmesi”(14) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(15) Konuyla ilgili daha geniş açıklamalarımızı ilgili âyetlerin yorumunda yapacağız.

b) فَظَلَمُوا بِهَا “Onlara (âyetlerimize) haksızlık etmişlerdi.” Buradaki هَا hâ zamiri önceki cümlede geçen âyât kelimesine aittir. Âyetteki ظَلَمُوا zalemû fiilinin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına geldiği için, bu azgın kişilerin söz konusu delillere karşı hiç düşünmeden hemen olumsuz bir tavır içerisine girdikleri anlaşılmaktadır. Firavun ve yöneticileri Hz. Mûsâ’nın sunduğu delillere karşı zulmetmişlerdi.

Bilindiği üzere zulüm, bir şeyi yerinden başka bir yere koymak, bir anlamda bir şeyi yerinden etmektir. Dolayısıyla Yüce Allah’ın âyetlerine karşı takınılan küfür tavrı aynı zamanda bir zulümdür; çünkü onları gönderiliş gayesi dışında kullanım söz konusudur.(16) Lokmân 31/13’te beyan edildiği gibi esasında küfür ve şirk de imanın yerine getirildiği için her ikisi de zulümdür. Anlaşılıyor ki Firavun ve adamlarının Hz. Mûsâ’nın sunduğu delillere karşı tutumları inkâr manasında zulüm olarak tanıtılmaktadır.

2. فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُفْسِد۪ينَ “Bozguncuların sonu nasıl olmuş, bir bak!” Bir benzeri de Neml 27/14’te geçen bu bu ifade, anlatılanlardan ders çıkarmayı emretmektedir. Hakikatin karşısına dikilmek ve onu ait olduğu şekilde kabul etmemek zulüm olduğu gibi, bunun sonucunda insanların yaptıkları da fesattan başka bir şey olmayacaktır. Bu nedenle, Yüce Allah başta Firavun ve adamları olmak üzere, kıssasını anlattığı önceki kavimleri müfsid olarak tanıtmaktadır.

Müfsid, bozgunluk yapan, fesat çıkarak kişidir ve burada sözü edilenler bu sıfatla anılmaktadır. İbret olsun diye helak edilen nesillerin akıbetinin sonunu düşünmek, onlara ait kalıntılar varsa oralarını gezip görmek, inanmak isteyen veya inancında tereddüdü bulunanlar için son derece etkin bir ders oluşturacaktır. İnkarcı olup da helak edilenlerin geride bıraktığı herhangi bir eser veya iz yoksa bu durumda âyette sözü edilen انْظُرْ unzur “bak” emri, onların akıbetlerini düşünmek manasına alınmalıdır. Geçmiş kıssalardan ibret almayla ilgili açıklamalarımızı A‘râf 7/84’te yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Firavun’dan İsteği

وَقَالَ مُوسٰى يَا فِرْعَوْنُ اِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ حَقِيقٌ عَلٰىٓ اَنْ لَآ اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَرْسِلْ مَعِيَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Musa şöyle demişti: Ey Firavun! Ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir elçiyim. Allah hakkında gerçek(ler)den başka bir şey söylememek benim üzerime borçtur. Elbette Rabbinizden size apaçık bir belge getirdim; artık İsrailoğulları’nı benimle gönder!”

Buradakiوَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Mûsâ”; يَا فِرْعَوْنُ yâ fir‘avnu hitabı “ey Firavun”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; رَسُول rasûlün kelimesi “bir elçi(yim)”; مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ min rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbinden”; حَقِيق hakîkun kelimesi “borç(tur)”; عَلٰىٓ اَنْ لَآ اَقُولَ ‘alâ en lâ ekûle ifadesi “(şundan başkasını) söylememem”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah hakkında”; اِلَّا الْحَقَّ ille’l-hakka istisnası “haktan başkasını”;قَدْ جِئْتُكُمْ kad ci’tüküm ifadesi “muhakkak ki size getirdim”; بِبَيِّنَةٍ bi beyyinetin kelimesi “açık bir belge”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”;فَاَرْسِلْ fe arsil isteği “gönder”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle birlikte”; بَن۪ي اِسْرَآء۪يل benî isrâîle tamlaması ise “isrâiloğullarını” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun’a yönelik tebliğ ilkelerinden bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ مُوسٰى يَا فِرْعَوْنُ اِنّ۪ي رَسُولٌ مِنْ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Musa şöyle demişti: Ey Firavun! Ben âlemlerin Rabbi tarafından gönderilmiş bir elçiyim.” Bu ifadenin bir benzeri Zuhruf 43/46’da yer almaktadır. Bu âyette Hz. Mûsâ risaletle ilgili konumunu açıkça ortaya koymakta, söylemlerinin kendisine ait olmadığını, aksine âlemlerin Rabbi olan Yüce Allah tarafından gönderilmiş bir elçi olduğunu Firavun’un yüzüne baka baka adeta haykırmıştır.

2. حَقِيقٌ عَلٰىٓ اَنْ لَآ اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ فَاَرْسِلْ مَعِيَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Allah hakkında gerçek(ler)den başka bir şey söylememek benim üzerime borçtur. Elbette Rabbinizden size apaçık bir belge getirdim; artık İsrailoğulları’nı benimle gönder!” Bu âyette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) حَقِيقٌ عَلٰىٓ اَنْ لَآ اَقُولَ عَلَى اللّٰهِ اِلَّا الْحَقَّ “Allah hakkında gerçek(ler)den başka bir şey söylememek benim üzerime borçtur.” Hz. Mûsâ muhatabı olanlara çok önemli bir ilke öğretmekte ve Yüce Allah hakkında “gerçek” olandan başka hiçbir söylememek gerektiğini beyan etmektedir. Yüce Allah hakkında sadece gerçeği söyleme emri Hıristiyanlar özelinde bütün insanlara yönelik bir buyruk olarak Nisâ’ 4/171’de de geçmektedir.

Buradaki حَقِيقٌ عَلٰى hakîkun ‘alâ ifadesi bazı alimlerce حَقِيقٌ عَلَيَّ hakîkun ‘aleyye şeklinde okunmakta ve “bana boçtur, görevdir” manasına alınmaktadır.(17) Bu edatı عَلٰى ‘alâ veya عَلَيَّ ‘aleyye şeklinde okumak manaya çok büyük bir anlam farkı katmamakta, sonuçta her iki ihtimal de aynı noktaya işaret etmektedir. حَقِيقٌ عَلٰى hakîkun ‘alâ kullanımının benzerleri hakka ‘aleyhâ şeklinde İsrâ’ 17/16’da ve hakka ‘aleynâ şeklinde ise Sâffât 37/31’de yer almakta ve “hak olmak, gerekli olmak” manasına gelmektedir.

Âyetteki... اِلَّا لَا lâ … illâ edatlarının kullanımı cümleye vurgu anlamı katmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Bir peygambere düşen görev sadece ve sadece gerçeği söylemektir. Bu cümle elbette sadece Yüce Allah hakkındaki sözlerle sınırlı da değildir. Burada en önemli olması itibariyle mesele Yüce Allah ile başlatılmıştır. Başta peygamberler olmak üzere, din adına sözü olan herkes doğru konuşmak ve hakikati söylemek zorundadırlar. İnsanları Yüce Allah hakkında veya dinle ilgili olarak yanıltmak onulmaz yaraların açılmasına sebep olur.

b) قَدْ جِئْتُكُمْ بِبَيِّنَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ “Elbette Rabbinizden size apaçık bir belge getirdim.” Hz. Mûsâ, muhataplarına seslenerek kendilerine Yüce Allah’tan bir belge, hakikatin bilgisini getirdiğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen بَيِّنَة beyyineh kelimesi “açık ve kesin delil, apaçık belge” manasına gelmektedir. Bu ifadeden anlaşılıyor ki din tebliğinde delilsiz konuşmamak gerekmektedir. Esasında Enfâl 8/42’de “helak olanın açık bir delille helak olması, yaşayanın da açık delille yaşaması” gerektiğinden söz edilmektedir. Delilsiz konuşmak elbette kuru bir iddiadan öte değer ifade etmez. Delilin بَيِّنَة beyyineh kelimesiyle belirlenmesi, bunun açık, seçik ve kesin bir mahiyet arz etmesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

Bu arada âyette Hz. Mûsâ’nın dile getirdiği مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi başta Firavun olmak üzere diğer yönetici ileri gelenlere mesaj vermektedir. Bilindiği gibi Firavun kendisini ilâh diye tanıtmakta,(18) İsrailoğullarının kendisinden başka ilahının bulunmadığını onlara dikte etmekteydi.(19) İşte böyle korkunç bir kibrin sahibi olan Firavun’a ve yöneticilerine Yüce Allah’tan başka ilah olmadığını, üstelik Yüce Allah’ın onların da Rabbi olduğunu kendilerine beyan etmiştir. Bu haliyle hem bu tebliği yapmış hem de tevbe etmeleri halinde Yüce Allah’ın onları da sahipleneceğini onlara hatırlatmış olmaktaydı.

c) فَاَرْسِلْ مَعِيَ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ “Artık İsrailoğulları’nı benimle gönder!” Hz. Mûsâ Firavun’a seslenerek İsrailoğullarını kendisiyle göndermesini ondan istemişti. Tâhâ 20/47 ve Şu‘arâ’ 26/17’de de ifade edildiği gibi, burada dile getirilen husus, Firavun tarafından eziyetlere maruz bırakılan kitlenin, kendisiyle yani Hz. Mûsâ ile birlikte gönderilmesi ve artık onlara eziyete bir son verilmesidir.

Firavun onlara eziyet etmiş,(20) onları küçümseyip kendisine itaate mecbur bırakmış,(21) gruplara bölmüş, zayıf düşürmüş, hürriyetlerini ellerinden almış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bıraktırmış ve toplumda bozgunculuk yapmıştı.(22) Bugünkü söylemle ifade edecek olursak, adeta toplumda erkek cinse karşı soykırım uygulamıştı. İşte Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn, Yüce Allah’ın emri doğrultusunda Firavun’un bu eziyeti artık terk etmesini ve İsrailoğullarını kendileriyle birlikte göndermesini istemişti.

İsrailoğullarının, Hz. Yûsuf’un Mısır’a girmesi ile Hz. Mûsâ’nın girmesi arasında yaklaşık 400 yıl olduğu beyan edilmekte, bu süre zarfında Mısır’lıların Firavun tarafından köleleştirildiği, Hz. Mûsâ’nın da onları bu zilletten kurtarmak için görevlendirildiği belirtilmektedir.(23)

ııı. İstenen Delilin Yılana Dönüşmesi

قَالَ اِنْ كُنْتَ جِئْتَ بِاٰيَةٍ فَاْتِ بِهَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌ وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَآءُ لِلنَّاظِر۪ينَ “(Firavun) şöyle demişti: ‘Bir delil getirdiysen, doğru söyleyenlerdensen onu getir (göster)!’ (Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)! Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki, (şöyle) söylemişti”;اِنْ كُنْتَ جِئْتَ in künte ci’te ifadesi “eğer getirirsen”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “herhangi bir delil”; فَاْتِ fe’ti isteği “uygula, getir”; بِهَا bihâ emri “onu”; اِنْ كُنْتَ in künte fiili “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi “doğru söyleyenlerden”;فَاَلْقٰى fe elkâ fiili “(bunun üzerine Musa da) atmıştı”; عَصَاهُ ‘asâhu ifadesi “onun asasını, onun değneğini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktılar ki o (değnek)”; ثُعْبَان مُب۪ين sü‘bânun mübînun tamlaması “apaçık bir yılan (olmuş)”;وَنَزَعَ ve neze‘a fiili “ve çıkarmıştı”;يَدَهُ yedehû tamlaması “onun elini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktılar ki o (el)”; بَيْضَاء beydâu sözcüğü “bembeyaz (görünüyor)”; لِلنَّاظِر۪ينَ li’n-nâzırîne kelimesi ise “seyredenlere, bakanlar için” demektir.

Burada Firavun’un mucize isteği ve Hz. Mûsâ’nın uygulamalı cevabı gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنْ كُنْتَ جِئْتَ بِاٰيَةٍ فَاْتِ بِهَآ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Firavun) şöyle demişti: ‘Bir delil getirdiysen, doğru söyleyenlerdensen onu getir (göster)!’” Bu âyetin bir benzeri Şu‘arâ’ 26/31’de de yer almaktadır. Hz. Mûsâ kendisinin peygamber olduğunu, Yüce Allah hakkında sadece gerçekleri söylediğini ve İsrailoğullarını onunla göndermesini söyleyince, Firavun cevabı alaycılıkla vermiştir.

Firavun Hz. Mûsâ’dan istekte bulunarak iki şart cümlesi kullanmış, aslında onu ciddiye değil, hafife aldığını ve ona güvenmediğini göstermiş olmaktadır. Hz. Mûsâ onlara Rablerinden bir beyyine getirdiğini beyan edince, Firavun o söze gönderme yaparak getirdiği delili ortaya koymasını ondan istemişti. İşte burada iki tane şart edatı kullanarak bu önemli sunumu sulandırmak istemiş, daha en baştan getirilen delile itibar etmeyeceğini hissettirmişti.

2. فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌ “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!” Yüce Allah Firavun’un alaycı isteğinin cevabı olarak Hz. Mûsâ’ya seslenmiş ve Tâhâ 20/19’da beyan ettiği gibi ‘asâ’yı/değneği yere bırakmasını emretmişti. İşte Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya bu emrinin gereği olarak o da emrin gereğini yerine getirmiş ve Şu‘arâ’ 26/32’de de geçtiği gibi elindeki ‘asâ’yı hemen yere bırakmıştı. Zira burada yer alan فَاِذَا fe izâ ifadesi fâ-i cezâiyye ve izâ-i mufâca‘a diye isimlendirilmekte ve “bir anda, aniden” anlamı vermektedir.

Tâhâ 20/19-20’de de yer aldığı üzere, burada sözü edilen husus, Hz. Mûsâ’nın elindeki ‘asâ’nın yere bırakılması ve onun apaçık bir yılana dönüşmesidir. Tâhâ 20/20’de “yılan” manasında حَيَّة hayyeh kelimesi kullanılmışken, yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/107’de, ayrıca Şu‘arâ 26/32’de ثُعْبَان مُب۪ين sü‘bânun mübînun “apaçık büyük bir yılan”(24) tamlaması tercih edilmiş, Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de ise keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan”(25) ifadesi kullanılmıştır. Hz. Mûsâ’nın elindeki ‘asâsı orta büyüklükte ve hızlı hareket edip gözden kaybolan bir yılana dönüşmüştü; âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj budur. Esasında bütün bu âyetleri Tâhâ 20/66 ışığında anlamak gerekmektedir.

3. وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَآءُ لِلنَّاظِر۪ينَ “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).” Burada sözü edilen husus, Hz. Mûsâ’nın elini (göğsünden, koynundan) çıkarması ve onun bakanlar için aniden bembeyaz oluşudur. Önceki âyette de olduğu gibi buradaki فَاِذَا fe izâ ifadesi bir cevap ve anilik manası vermektedir.

“Elin bembeyaz olması” ifadesi, “maddi anlamda bir beyazlık”tan ziyade, “manevi olarak arınmış olma”yı ifade etse gerektir. Tâhâ 20/22 ve Neml 27/12’de de zikredildiği üzere, yed-i beydâ’ “beyaz el” ifadesi maddi anlamın ötesini işaret edebilir. Tâhâ 20/22’de de geçen غَيْرِ سُوٓء ğayr-ı sûin ifadesi “kötülükten arınmışlığı, var olan bir kabahatin silinmesini ve artık o kötülükten hiçbir iz taşımama”yı ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde yani Kasas 28/15’te bildirildiği üzere, “Hz. Mûsâ’nın elinden çıkan ölümlü kazadan dolayı yaptığı tevbenin kabulüne dair bir gönderme”nin bulunduğu anlaşılmaktadır.

b) Ülkedeki Büyücülerin Toplatılması

Yüce Allah, sûrenin 109-114. âyetlerinde Firavun’un yöneticilerinin Hz. Mûsâ’yı kendilerini yurtlarından çıkarmak isteyen bir büyücü olmakla suçladıklarını, yöneticilerin ülkedeki bütün büyücüleri Firavun’un toplatmasını teklif ettiklerini, onların da galip gelirlerse özel ödül beklediklerini, Firavun’un da bunu kabul ettiğini bildirmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın Büyücülükle Suçlanması

قَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ يُر۪يدُ اَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْ فَمَاذَا تَاْمُرُونَ “Firavun’un kavminden yöneticiler şöyle demişlerdi: ‘Şüphesiz ki bu, sizi yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür.’ (Firavun) ‘Öneriniz nedir?’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “ileri gelenler”; مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ min kavmi fir‘avne tamlaması “Firavun’un kavminden”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ le sâhırun ‘alîmun tamlaması “elbette çok bilgili bir büyücü(dür)”; يُر۪يدُ yürîdü fiili “istiyor”; اَنْ يُخْرِجَكُمْ en yuhriceküm ifadesi “sizi çıkarmak, sizi sürmek”; مِنْ اَرْضِكُمْ min ardıküm ifadesi “sizin yurdunuzdan”; فَمَاذَا تَاْمُرُونَ fe mâ zâ te’murûne ifadesi ise “siz neyi öneriyorsunuz” demektir.

Burada Firavun’un yöneticilerinin Hz. Mûsâ ile ilgili olumsuz değerlendirmeleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetlerin büyük oranda bir benzeri Şu‘arâ’ 26/34-35’te şu mealde geçmektedir: “(Firavun), çevresindeki ileri gelen (yönetici)lere şöyle sormuştu: Bu, sizi büyüsüyle yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür. O halde öneriniz nedir?” Görüldüğü üzere, buradaki sözler “Firavun”a, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ise “yöneticilere” nispet edilmektedir. İki sûredeki âyetleri birlikte düşündüğümüzde ortada bir çelişki görmemeliyiz. Çünkü aynı ortamı paylaşan kişiler belli ki birbirini etkilemiş, aynı sözü karşılıklı olarak birbirlerine söylemişlerdi.

Demek ki aynı konu bir yerde birine yani Firavun’a, diğerinde ise aynı ortamdaki diğer kişilere yani yöneticilere nispet edilmiş olmaktadır. Nitekim aynı suçlamanın Firavun, Hâmân ve Kârûn tarafından dile getirildiği Mü’min 40/24’te şöyle dile getirilmektedir: “Andolsun ki Mûsâ’yı da âyetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Hâmân’a ve Kârûn’a (peygamber olarak) göndermiştik. Onlar da ‘Bu, çok yalancı bir sihirbazdır!’ demişlerdi.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz iki âyette Firavun’un yöneticilerinin Hz. Mûsâ’ya yönelik “bilgili bir büyücü” iftirası ile “onun İsrailoğullarını yurtlarından edeceği” yalanı gündeme getirilmektedir. Tâhâ 20/57-63’te geçtiği gibi, Firavun, çevresindeki yöneticilere hitap ederek, sonuçta hepsi birlikte Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un iki büyücü olduğunu, her ikisinin de aynı amacı güderek kendilerini vatansız bırakacakları suçlamasında bulunmuşlardı. Her iki âyetin sonundaki فَمَاذَا تَاْمُرُونَ “O halde öneriniz nedir?” ifadesinin birbirlerine söylenmiş olacağı iddia edilse de(26) biz bunun Firavun’a ait olduğu kanaatindeyiz. Tâhâ 20/62’de de geçtiği üzere, Firavun büyücülerle toplantılar yapmış ve bu tür suçlamaları birlikte kararlaştırmışlar, en sonunda ise yöneticilere fikirlerinin ne olduğunu sormuştu. Onların verdiği cevap ise devam eden âyetlerde gelmektedir.

ıı. Büyücülerin Çağrılması

قَالُوٓا اَرْجِهْ وَاَخَاهُ وَاَرْسِلْ فِي الْمَدَآئِنِ حَاشِر۪ينَ يَاْتُوكَ بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ “(Yöneticiler) “Musa’yı ve kardeşini alıkoy! Bütün bilgin büyücüleri sana getirsinler diye şehirlere toplayıcı (görevli)ler gönderip haber sal!” demişlerdi.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”;اَرْجِهْ ercih isteğii “onu alıkoy”;وَاَخَاهُ ve ehâhü ifadesi “ve kardeşini de”;وَاَرْسِلْ ve arsil isteği “ve gönder”; فِي الْمَدَآئِنِ fi’l-medâini sözcüğü “şehirlere”; حَاشِر۪ين hâşirîne kelimesi “toplayıcılar”; يَاْتُوكَ ye’tûke ifadesi “sana getirsinler”; بِكُلِّ سَاحِرٍ عَل۪يمٍ bi külli sâhırın ‘alîmin tamlaması ise “bütün bilgili büyücüleri” demektir.

Burada Firavun’un sorusuna karşılık yöneticilerinin teklifi gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/36-37’de de beyan edildiği gibi, yöneticiler Hz. Mûsâ’nın ve kardeşi Hz. Hârûn’un alıkonulmasını, bu arada şehirlere adamlar gönderip bütün bilgin büyücüleri bir araya toplayıp getirmesini teklif etmişlerdi. Buradaki اَرْسِلْ arsil emrine karşılık Şu‘arâ’da ib‘as kelimesi tercih edilmiş, ayrıca سَاحِرٍ sâhır “büyücü” kelimesinin yerine de bu kelimenin mübalağa kalıbı olan sahhâr “çok çok iyi büyücü” sözcüğü getirilmiştir.

Tâhâ 20/58-60’ta zikredildiği gibi bu teklifin sonucunda büyücüler belirlenen bir vakitte, yani “Süs (bayram) gününde, insanların toplanacağı kuşluk vaktinde” bir araya gelmişlerdi. Bu arada Şu‘arâ’ 26/38-39’da da belirtildiği gibi, çevredeki halka “Siz de toplanır mısınız?”; “Haydi siz de toplanın”; “Hep birlikte toplanalım” çağrısında bulunulmuştu. Kendilerinden emin olan bu yöneticiler bu arada halkı da meydana çağırarak hem manevi baskı kurmayı, hem de kazanacakları bu davayı onların da görmesini istemişlerdi.

ııı. Büyücülerin Ödül Talepleri

وَجَآءَ السَّحَرَةُ فِرْعَوْنَ قَالُوٓا اِنَّ لَنَا لَاَجْرًا اِنْ كُنَّا نَحْنُ الْغَالِب۪ينَ قَالَ نَعَمْ وَاِنَّكُمْ لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ “Büyücüler Firavun’a gelmiş ve ‘Galip gelirsek bize ödül var, değil mi?’ demişti. (Firavun) ‘Tamam; siz gözdeler(im)den olacaksınız!’ demişti.”

Buradaki وَجَآءَ ve câe fiili “ve gelmişti”; السَّحَرَة es-seharatü sözcüğü “büyücüler”; فِرْعَوْنَ fir‘avne kelimesi “Firavun’a”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) demişlerdi”; اِنَّ لَنَا inne lenâ ifadesi “muhakkak ki bizim için vardır, olacaktır (değil mi)”; لَاَجْرًا le ecran ifadesi “elbette bir ödül”; اِنْ كُنَّا in künnâ fiili “eğer (şöyle) olursak”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; الْغَالِب۪ينَ el-ğâlibîne kelimesi “galip gelenler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; نَعَمْ ne‘am sözcüğü “evet”; وَاِنَّكُمْ ve inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”; لَمِنَ الْمُقَرَّب۪ينَ lemine’l-mukarrabîne kelimesi ise “elbette yakınlar(ım)dan, gözdeler(im)den (olacaksınız)” demektir.

Burada çağrıya olumlu cevap veren büyücülerin Firavun’dan istekleri gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/41-42’de de ifadeye konu edinildiği üzere, büyücüler Firavun’un yanına gelip, galibiyetleri durumunda kendilerine bir ödül verilmesini istediklerini beyan etmişler, Firavun da eğer galip gelirlerse “kendisine yakınlaştırılmış kişiler arasına katılacaklarını” bildirmiştir.

Peygamberler dünyevî bir ücret değil, sevap merkezli ecir üzerinden fedakârlık yapan insanlardır. Bunun karşısında yer alanlar ise ekonomik beklentilerle hareket etmekte, her bir faaliyetlerinin karşılığını hemen almak istedikleri görülmektedir. Yaşadıkları toplumun uyguladığı prosedür gereği, büyücüler de galip gelmeleri halinde büyük bir ödülü hak edeceklerini ve bunu Firavun’dan beklediklerini ifade etmişler, Firavun da onları en yakınındakiler arasına alacağını belirterek, gözdeleri arasına onları da koyacağını bildirmişti. Şu‘arâ’ 26/44’te geçtiği üzere, büyücüler Firavun’un şerefi hakkı için galip geleceklerini iddia ediyorlardı; ancak korkunç bir yanlışlık yaptıklarını sonradan anlayacaklardı.

c) Büyücülerin İşleri ve Sonundaki İtirafları

Yüce Allah, sûrenin 115-126. âyetlerinde büyücülerin önce Hz. Mûsâ’ya büyü yapmayı teklif ettiğini, Hz. Mûsâ’nın sırayı kendilerine verdiğini, onların da insanların gözlerini büyülediklerini, halkı korkuttuklarını, büyük bir büyü gerçekleştirdiklerini haber vermektedir.

Ardından, Hz. Mûsâ’nın elindeki değneği bırakmasının emredildiği, diğerlerinin büyülerini yuttuğu, böylece gerçeğin ortaya çıkıp bâtılın yok olduğu, büyücülerin oracıkta mağlup edildiği ve yüzüstü secdeye kapandıkları beyan edilmektedir. Büyücülerin Hz. Mûsâ’nın ve Hz. Hârûn’un Rabbine iman cümlelerine yer verildikten sonra, Firavun’un döneklik yaptıkları gerekçesiyle ellerini ve ayaklarını keserek asmakla tehdit ettiği, büyücülerin ise Yüce Allah’tan yanalıktan zerre taviz vermediği, Allah’tan sabır niyaz ettikleri bildirilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’nın ‘Asâ’sının Büyüleri Yok Edişi

قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِمَّآ اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّآ اَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْق۪ينَ قَالَ اَلْقُوا فَلَمَّآ اَلْقَوْا سَحَرُوٓا اَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَآؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَلْقِ عَصَاكَ فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَاْفِكُونَ “(Büyücüler) ‘Ey Musa, (asayı önce) sen (mi) atacaksın ya da atanlar biz (mi) olalım?’ demişlerdi. (Musa) ‘Siz atın!’ demişti. Onlar atınca, insanların gözlerini büyülemiş, onları korkutmuş ve (zanlarınca) büyük bir büyü getirmişlerdi (göstermişlerdi). (Bunun üzerine) Musa’ya ‘Şimdi de sen asanı (yere) at!’ diye vahyetmiştik. Bir de ne görsünler, (Musa’nın asası) onların uydurduklarını yutuyordu.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; اِمَّآ اَنْ تُلْقِيَ immâ en tulkıye ifadesi “ya sen atacaksın”; وَاِمَّآ اَنْ نَكُونَ ve immâ en nekûne ifadesi “ya da olalım”; نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; الْمُلْق۪ين el-mulkîne sözcüğü “atanlar”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; اَلْقُوا elkû emri “siz atın”; فَلَمَّآ اَلْقَوْا fe lemmâ elkav ifadesi “onlar atınca”; سَحَرُوا seharû fiili “büyülemişlerdi”; اَعْيُنَ النَّاس a‘yune’n-nâsi tamlaması “insanların gözlerini”;وَاسْتَرْهَبُوهُمْ ve’sterhebûhum ifadesi “ve onları korkutmuşlardı”; وَجَآؤُ۫ ve câû fiili “ve getirmişlerdi, (şununla) delmişlerdi”; بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ bi sıhrin ‘azîmin tamlaması “büyük bir büyü”;وَاَوْحَيْنَا ve evhaynâ fiili “ve vahyetmiştik”;اِلٰى مُوسٰى ilâ mûsâ ifadesi “Mûsâ’ya”; اَنْ اَلْقِ en elkı ifadesi “at diye”; عَصَاكَ ‘asâke tamlaması “senin asânı, senin değneğini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir baktılar ki o (değnek)”; تَلْقَفُ telkafu fiili “yutuyor”; مَا يَاْفِكُونَ mâ ye’fikûne ifadesi ise “uydurmakta oldukları şeyleri” demektir.

Burada Hz. Mûsâ ile büyücüler arasındaki konuşmalardan bir bölüm ve her iki tarafın ortaya koyduğu şeyler gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا مُوسٰىٓ اِمَّآ اَنْ تُلْقِيَ وَاِمَّآ اَنْ نَكُونَ نَحْنُ الْمُلْق۪ينَ “ (Büyücüler) ‘Ey Musa, (asayı önce) sen (mi) atacaksın ya da atanlar biz (mi) olalım?’ demişlerdi. ” Benzer bir ifade Tâhâ 20/65’te de yer almaktadır. Büyücülerin sözlerinden anlaşılıyor ki bunlar kendilerine aşırı şekilde güvenmektelerdi. Nasıl olsa kazanacaklarını düşündükleri için böyle bir teklifte bulunmuşlardı. Yoksa herhangi bir kibarlık veya centilmenlik içerisinde değillerdi.

2. قَالَ اَلْقُوا فَلَمَّآ اَلْقَوْا سَحَرُوٓا اَعْيُنَ النَّاسِ وَاسْتَرْهَبُوهُمْ وَجَآؤُ۫ بِسِحْرٍ عَظ۪يمٍ “(Musa) ‘Siz atın!’ demişti. Onlar atınca, insanların gözlerini büyülemiş, onları korkutmuş ve (zanlarınca) büyük bir büyü getirmişlerdi (göstermişlerdi).” Büyücülerin teklifine karşılık Hz. Mûsâ kendilerine sırayı vermiş ve Şu‘arâ’ 26/43’te de geçtiği üzere, “Ne atacaksanız atın!” demişti. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Tâhâ 20/66’da da bu anlama gelebilecek şekilde, ancak bir kelimeden oluşan ifade dile getirilmektedir.

Bu arada bir hususa dair kısaca bir hatırlatmada bulunmak istiyoruz. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi Kur’ân’da zamire bağlı olmadan kullanılan bütün جَآؤُ۫ câû(27) fiillerinin sonunda diğer çoğul kalıplarda olduğu üzere elif harfi kullanılmamaktadır. Bu çerçevedeبَآؤُ۫ bâû,(28) ayrıca فَآؤُ۫ fâû(29) ve تَبَوَّؤُ tebevveû(30) fiillerinin de bu şekilde yazıldığını belirtmek isteriz. Bu konudaki örneklerden birisi de Sebe’ 34/5’teki se‘av fiilidir. Diğer cemi müzekker “erkek çoğul” kalıplarının sonunda yazılan elif harfinin bu fiillerin çoğullarının sonunda yazılmamasının muhtemel sebebi ilgili fiillerin hemze ile bitiyor oluşudur.

Hz. Mûsâ’nın teklifini kabul eden büyücüler büyülerini ortaya atınca, insanların gözlerini büyülemişler, onları korkutmak istemişler ve kendilerince büyük bir büyü meydana getirmişlerdi. Burada geçen اسْتَرْهَبُوا isterhebû fiili, kullanıldığı “istif‘âl babı” kalıbı gereği “korkutmak istemek” manasını da içermektedir.(31)

Bu konuda Tâhâ 20/66 ve Şu‘arâ’ 26/44’te geçtiği üzere, onların yaptığı şey insanların gözlerini büyülemek ve onları korkutmaktı. Tâhâ 20/66’da bunun için “iplerinin ve değneklerinin hareket ediyormuş gibi kendilerine göründüğü” belirtilmektedir. Ancak Yûnus 10/81’de büyücülerin de büyülerin de başarıya ulaşmayacağı, Yüce Allah’ın onları iptal edeceği beyan edilmektedir. İşte bunun nasıl gerçekleştiği ise devam eden cümlede şu şekilde ele alınmaktadır:

3. وَاَوْحَيْنَآ اِلٰى مُوسٰىٓ اَنْ اَلْقِ عَصَاكَ فَاِذَا هِيَ تَلْقَفُ مَا يَاْفِكُونَ “(Bunun üzerine) Musa’ya ‘Şimdi de sen asanı (yere) at!’ diye vahyetmiştik. Bir de ne görsünler, (Musa’nın asası) onların uydurduklarını yutuyordu.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya elindeki değneği yere bırakmasını emretmiş ve o değnek büyücülerin ortaya koyduğu büyük büyüyü yutmuştu.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/69’da mealen şöyle buyrulmaktadır: “Sağ elindekini at da onların yaptıklarını yutsun. Yaptıkları, sadece bir büyücü hilesidir. Büyücü ise, nereye gelirse gelsin (ne yaparsa yapsın) başarılı olamaz.” Benzer bir ifade Şu‘arâ’ 26/45’te şu şekilde geçmektedir: “Sonra da Mûsâ asâsını atmıştı; bir de ne görsünler, (Mûsâ’nın asâsı), onların uydurduklarını toplayıp yutuyor.”

Konuyla ilgili üç âyette verilen bilgilerin ortak sonucu, büyücülerin derin ve açık bir mağlubiyet yaşadıklarıdır. Onlar her türlü büyüyü bildikleri için, Hz. Mûsâ’nın yaptığının büyü olmadığını çok iyi anlamış olmalıdırlar. Devam eden âyetlerde dile getirilen iman itirafları da meselenin bu boyutunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah zulme karşı gerçeği, inkârcı düşmanlara karşı hakikat erlerini desteklemektedir. Esasında sahte fikirlerin ve vahiy karşıtı eylem ve söylemlerin, sonuçta başarıya ulaşamayacakları, hakikate karşı mücadelelerinde mutlak surette mağlup olacakları ortaya konulmaktadır. Hz. Mûsâ’nın asasının diğerlerinin iplerini ve asalarını yutması, esasında daha büyük bir büyü ortaya koymak değildir elbette. Çünkü dinen yasaklanmış olan ve yapanlarının kınandığı herhangi bir olayı peygamberlerin yapması düşünülemez. Anlaşılan o ki, Hz. Mûsâ’nın asasının mahareti diğerlerinin yaptığının sahte olduğunu ve olağanüstü herhangi bir mahiyet arz etmediklerini ortaya çıkarmıştı.

Şu‘arâ’ 26/45’te de zikredildiği gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin sonunda konuyla ilgili büyücülerin fiillerini ifade için kullanılan يَاْفِكُونَ ye’fikûne fiili, e-f-k kökünden gelmekte ve sahtecilik içeren bir fiil olduğunu mana olarak içermektedir. İbn Abbâs’a göre bu kelime “bir şeyi olduğu durumdan çevirip başka türlü göstermek”tir. Yalana ifk denmesinin sebebi de budur. Zira yalan, hakikatin tersyüz edilmiş şeklidir. Bu âyette de söz konusu durumla ilgili olan مَا يَاْفِكُونَ ifadesi “büyücülerin yalan olarak yaptıkları şeyi” manasına gelmektedir.(32)

İşte o sahtecilik fiilleri Hz. Mûsâ’nın elinden deşifre edilmiş, onların uydurduğu yalanlar ortaya serilmişti. Tekrar vurgulayalım ki Hz. Mûsâ’nın yaptığı asla ve asla daha büyük bir büyü değil, aksine büyülerin asılsız olduğunu gözler önüne seren bir uygulama idi. Bu arada, Hz. Mûsâ’nın yaptığı işi belirten fiil de bilinen anlamda “yenilen bir şeyi yutmak” değil, ortaya konulan bir çalışmayı “silip süpürmek” manasına gelen تَلْقَفُ telkafu sözcüğüdür. Bütün bunlar yaşanan olayın mahiyetini gözler önüne sermeyi amaçlamaktadır. Zaten bir sonraki ayette sözü edilen “onların yaptıkları da batıl oldu” ifadesi de bu anlamı desteklemektedir.

Yüce Allah peygamberine bile “sadece imanınla yetin; başka bir şey yapmana gerek yok” dememekte, imanın peşi sıra, elden gelen bütün çabanın gösterilmesi gerektiğini örnek bir olayla anlatmaktadır. İnanmak elbette çok büyük bir avantajadır; ancak her şey değildir. Çünkü sâlih amelsiz iman bir inançtan veya bir slogandan ibarettir. Esasında muhatapların fesat içerikli davranışlarının etkisini silmek için karşı tedbirlere başvurmak o işin sâlih amelidir; Hz. Mûsâ’ya yaptırılan da bundan başka bir şey değildir. Peygamberlerin hayatındaki uygulama bu olduğuna göre, ümmetlerin yan gelip yatmasının hiçbir anlamı ve hiçbir faydası yoktur.

ıı. Büyücülerin Mağlubiyeti ve İmanı

فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَ وَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَ قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ رَبِّ مُوسٰى وَهٰرُونَ “Böylece gerçek ortaya çıkmış ve onların yapmakta olduğu şeyler de yok olup gitmişti. Orada kendilerini küçük düşüren bir yenilgiye uğramışlardı. Büyücüler hemen secdeye kapanmışlardı. (Büyücüler) ‘Âlemlerin Rabbine, yani Musa’nın ve Harun’un Rabbine inanıp güvendik.’ demişlerdi.”

Buradakiفَوَقَعَ fe veke‘a fiili “ve ortaya çıkmıştı”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “gerçek”;وَبَطَلَ ve betala “ve yok olmuştu”;مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ mâ kânû ya‘melûne ifadesi “onların (büyücülerin) yaptıkları şeyler”;فَغُلِبُوا fe ğulibû edilgen fiili “ve yenilgiye uğratılmışlardı”;وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَ ve’nkelebû sâğırîne ifadesi “ve aşağılık bir hâle gelmişlerdi”;وَاُلْقِيَ ve ülkıye edilgen fiili “ve kapanmışlardı”; السَّحَرَة es-seharatü sözcüğü “büyücüler”; سَاجِد۪ين sâcidîne kelimesi “secde edenler olarak”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; اٰمَنَّا âmennâ fiili “iman ettik”;بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ bi rabbi’l-‘âlemîne tamlaması “âlemlerin Rabbine”; رَبِّ مُوسٰى rabbi mûsâ tamlaması “yani Mûsâ’nın Rabbine”; وَهٰرُون ve hârûne kelimesi ise “ve Hârûn(un Rabbine)” demektir.

Burada yaşanan olayın akıbetiyle ilgili sonuçlar ve büyücülerin tavrı gündeme getirilmektedir.

1.فَوَقَعَ الْحَقُّ وَبَطَلَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Böylece gerçek ortaya çıkmış ve onların yapmakta olduğu şeyler de yok olup gitmişti.” Yüce Allah yaşananlar sonrasında hakkın yerini bulduğunu, yani hakkın galip geldiğini beyan etmektedir. Âyetteki وَقَعَ veka‘a fiili “meydana gelmek, zuhur etmek”(33) veya “hak olanın büyü olandan ayrılması”(34) manasına geldiği ifade edilmektedir. Demek ki büyücülerin yaptıklarının sahte olduğu, Hz. Mûsâ’nın ortaya koyduğunun da bunu ortaya çıkardığı beyan edilmiş olmaktadır.

Bu âyet İsrâ’ 17/81’de genel bir söylemle şöyle dile getirilmektedir: “Hak geldi; bâtıl yok olup gitti. Muhakkak ki bâtıl yok olup gitmeye mahkûmdur.” Aynı konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/18 ve Sebe’ 34/49’da da mesajlar zikredilmektedir.

2. فَغُلِبُوا هُنَالِكَ وَانْقَلَبُوا صَاغِر۪ينَ “Orada kendilerini küçük düşüren bir yenilgiye uğramışlardı.” Yüce Allah hem büyücülerin hem de onları toplayıp getiren ve Hz. Mûsâ’nın mağlup olmasını isteyen Firavun ve yöneticilerinin orada ağır bir mağlubiyet aldığını, küçük düştüklerini, kendilerini küçük düşüren bir mağlubiyet yaşadıklarını haber vermektedir. Bu ifadenin “kahredici bir küçük düşürülme ile bulundukları yerden ayrılıp gittikleri” manasına geldiği de ifade edilmektedir.(35)

3.وَاُلْقِيَ السَّحَرَةُ سَاجِد۪ينَ “Büyücüler hemen secdeye kapanmışlardı.” Bu ifadenin benzerleri Tâhâ 20/70’te ve Şu‘arâ’ 26/46’da da zikredilmektedir. Bu âyette geçen “secdeye kapanmak” anlamındaki اُلْقِيَ ulkıye edilgen fiilinin tercih edilmesinin muhtemel sebebi, ani bir hareketle secde yapmalarıdır. O kadar aniden secdeye kapanmışlardı ki, sanki başkaları tarafından yere atılmış gibi bir görüntü vermişlerdi.(36) Bu ifade Secde 32/15’te geçen “secdeye kapandılar” manasındaki harrû sücceden cümlesinin değişik bir beyan şeklidir.

Büyücüler bu durumu görünce muhtemelen şöyle demişlerdi: “Eğer bu (Mûsâ’nın yaptığı) büyü ise bizim halatlarımız ve değneklerimiz nereye dönüştü? Yok, eğer bizim yaptıklarımız büyü idiyse o zaman bizimkiler geri kalmalıydı. Demek ki Mûsâ’nın yaptığı büyü değildir.”(37)

Burada Zemahşerî’nin konu hakkındaki harika tespitini aktarmak istiyoruz: “Ne ilginçtir ki, büyücüler önce değneklerini ve iplerini küfür ve inkâr için yere atmışlardı. Kısa bir zaman sonra bu defa da başlarını şükür ve secde için yere atıp secdeye kapanmışlardı. Bu iki atma arasındaki fark ne büyüktür!”(38)

4. قَالُوٓا اٰمَنَّا بِرَبِّ الْعَالَم۪ينَ رَبِّ مُوسٰى وَهٰرُون “(Büyücüler) ‘Âlemlerin Rabbine, yani Musa’nın ve Harun’un Rabbine inanıp güvendik.’ demişlerdi.” Bu ifadenin benzeri Tâhâ 20/70’de, tamamen aynısı ise Şu‘arâ’ 26/47-48’de geçmektedir. Söz konusu âyetlerde de ifade edileceği üzere, büyücülerin imanı, ilk etapta normal, sıradan ve sorunsuz gibi görülse de, aslında karşılarında Firavun gibi bir zalim varken bunu yapabilmek herkesin harcı değildir. Firavun onların rabbi olduğunu(39) ve kendisinden başka onlar için hiçbir ilah tanımadığını(40) söylemişti. Bu bildirime karşı gelmek aslında Firavun’a savaş açmaktı.

Onların imanı tercih etmesi bir anlamda ölümü göze almaktı. Bu nedenle, sıra dışı bir fedakârlık yaptıklarını belirtmek durumundayız. Nitekim iman itiraflarının ardından Firavun’un onlara neler söylediği, kendilerini nasıl tehdit ettiği devam eden âyetlerde hatırlatılmaktadır. Onlar nasıl tehdit edileceklerini belki tahmin etmiş de olabilirler. Ancak onların Yüce Allah’a imanı sadece kuru bir inanç değil, hücrelerine kadar dolu güven idi. Zira o dönemde Yüce Allah’a iman etmek Firavun’u karşısına almaktı. Bu büyücüler bunu başarmışlardı.

ııı. Firavun’un Zulüm Tehditleri

قَالَ فِرْعَوْنُ اٰمَنْتُمْ بِه۪ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ اِنَّ هٰذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَد۪ينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَآ اَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ لَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَاُصَلِّبَنَّكُمْ اَجْمَع۪ينَ “Firavun onlara şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz (öyle mi)? Şüphesiz ki bu, halkını oradan çıkarasınız diye şehirde kurduğunuz bir tuzaktır. İleride (gerçeği) bileceksiniz. Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı keseceğim, sonra da hepinizi asacağım!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; فِرْعَوْن fir‘avnu sözcüğü “Firavun”; اٰمَنْتُمْ âmentüm sorusu “iman mı etiniz, iman ettiniz öyle mi”; قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ kable en âzene ifadesi “ben izin vermeden önce”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu (Musa’nın yaptığı şey)”; لَمَكْرٌ le mekrun kelimesi “elbette bir tuzak(tır)”; مَكَرْتُمُوهُ mekertümûhu ifadesi “onu tuzak kurmuştunuz”;فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti kelimesi “şehirde”; لِتُخْرِجُوا li tuhricû ifadesi “çıkarasınız diye”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; اَهْلَهَا ehlehâ ifadesi “onun halkını”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ fe sevfe ta‘lemûne fiili “ilerde bileceksiniz”;لَاُقَطِّعَنَّ le ükattı‘anne fiili “muhakkak ki kestireceğim”; اَيْدِيَكُمْ eydiyeküm ifadesi “sizin ellerinizi”; وَاَرْجُلَكُمْ ve ercüleküm ifadesi “ve sizin ayaklarınızı”;مِنْ خِلَافٍ min hılâfin sözcüğü “döneklik nedeniyle, çaprazlama şekilde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَاُصَلِّبَنَّكُمْ le usallibenneküm fiili “sizi muhakkak ki as(tır)acağım”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne sözcüğü ise “hepsini, tümünüzü” demektir.

Burada Firavun’un büyücülere yönelik tehditleri gündeme getirilmektedir.

Bu konuda Tâhâ 20/71’de mealen şöyle buyrulmaktadır: “(Firavun, büyücülere) şöyle seslenmişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz, öyle mi? O (Mûsâ), size büyü öğreten büyüğünüzdür. Dönekliğ(iniz)den dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; sizi hurma dallarına asacağım! Böylece, hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu iyice bilip anlayacaksınız.”

Benzer şekilde Şu‘arâ’ 26/49’da şu ifadeler yer almaktadır: “(Firavun, kızgınlıkla şöyle) demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz ha? Demek ki o (Mûsâ), size büyü öğreten büyüğünüzmüş! Ama yakında (size neler yapacağımı görecek ve) bileceksiniz: Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; hepinizi astıracağım!” Bu iki âyet grubuyla benzer konu içeriklere sahip olan yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle ilgili kısa bilgiler vermek istiyoruz. Zira konuyla ilgili açıklamaları söz konusu âyetlerde yapacağımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

1.قَالَ فِرْعَوْنُ اٰمَنْتُمْ بِه۪ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ اِنَّ هٰذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَد۪ينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَآ اَهْلَهَا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Firavun onlara şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz (öyle mi)? Şüphesiz ki bu, halkını oradan çıkarasınız diye şehirde kurduğunuz bir tuzaktır. İleride (gerçeği) bileceksiniz.” Yüce Allah Firavun’un büyücülere sözlerini aktarmakta ve onların imanlarını ayıpladığını belirtmektedir.

a) قَالَ فِرْعَوْنُ اٰمَنْتُمْ بِه۪ قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ “Firavun onlara şöyle demişti: Ben size izin vermeden ona iman ettiniz (öyle mi)?” Buradaki اٰمَنْتُمْ âmentüm fiilinin başında gizli bir soru edatı hemze var kabul edilir. Bu durumda fiil “İnandınız mı?” şeklinde bir kınama ve tehdit manası kazanmış olmaktadır.(41) Bu arada بِه۪ bihî ifadesindeki zamirin Hz. Mûsâ’ya ait olduğu iddia edilse de,(42) maksadın Allah’a iman olduğu daha doğrudur. Çünkü önceki âyetlerde büyücülerin imanı “âlemlerin Rabbi, yani Mûsâ’nın ve Hârûn’un Rabbine” yönelik olarak ifade edilmişti.

Bu arada قَبْلَ اَنْ اٰذَنَ لَكُمْ “size izin vermeden önce” ifadesi o dönemde Firavun’un hayata ve inançlara nasıl yoğun bir baskı uyguladığını ortaya koymaktadır. Esasında Kasas 28/4’te ve Zuhruf 43/54’te belirtildiği gibi, Firavun kavmine baskı uygulamış, onları hafife alıp küçümsemiş, onlar da ona boyun eğmişti. İşte bütün bunlar onun toplum üzerindeki korkunç baskısını göstermektedir. Esasında büyücüleri topladığında bir anlamda onların başarısına inanmış ve dediklerini yapacağı gibi bir izlenim vermişti. Ancak sonuç arzu ettiği gibi şekillenmeyince onları kınamış ve kendilerini öldürmekte tehdit etmişti.

b) اِنَّ هٰذَا لَمَكْرٌ مَكَرْتُمُوهُ فِي الْمَد۪ينَةِ لِتُخْرِجُوا مِنْهَآ اَهْلَهَا “Şüphesiz ki bu, halkını oradan çıkarasınız diye şehirde kurduğunuz bir tuzaktır.” Firavun bu ifadesiyle büyücüleri Hz. Mûsâ ile işbirliği yapmakla suçlamış, birlikte çeşitli tuzaklar kurduklarını ve bunun halkı şehirden çıkarma planının bir sonucu olduğunu söylemiştir. Bu ifadeyle bağlantılı olarak Tâhâ 20/71 ve Şu‘arâ’ 26/49’da şöyle buyrulmaktadır: “O (Mûsâ), size sihir öğreten büyüğünüzdür (sizin akıl hocanızdır).” Demek ki Firavun Hz. Mûsâ’yı büyücülükle ve büyü öğretmekle, bu arada büyücülerle anlaşarak hepsini tuzak kurmakla suçlamıştı. Bu arada şehir halkının oradan sürgün edileceklerini ifade ederek halkın desteğini almak istemişti. Bu sayede hem Hz. Mûsâ’yı hem de büyücüleri halkın gözünde hain durumuna düşürmeyi de hedeflemekteydi.

c) فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “İleride (gerçeği) bileceksiniz.” Bu ifade bağlam gereği şöyle de anlaşılabilir: “(Ama) ileride (er veya geç size neler yapacağımı) bileceksiniz.” Firavun bu ifadesiyle büyücüleri tehdide devam etmekte, yakın bir gelecekte başlarına gelecek şey hakkında onları korkutmaktadır. Şu‘arâ’ 26/49’da bu ifadenin lâm/le te’kîd edatı bulunan şekli yer almaktadır.

Âyetteki فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ ifadesi “bileceksiniz” manasına gelmekte, سَوْفَ sevfe edatı gereği, bunun “ileride” gerçekleşeceği beyan edilmiş olmaktadır. Bunun ne kadar zaman sonra gerçekleşeceği doğrudan ve açıkça belirlenmediği için, bu cümleyi “zamanı gelince, er veya geç” şeklinde anlamlandırmakta bir sakınca yoktur.

Firavun’un büyücüleri tehdit ettiği akıbetin ne olduğu ise devam eden cümlede şu şekilde yer almaktadır:

2. لَاُقَطِّعَنَّ اَيْدِيَكُمْ وَاَرْجُلَكُمْ مِنْ خِلَافٍ ثُمَّ لَاُصَلِّبَنَّكُمْ اَجْمَع۪ينَ “Dönekliğinizden dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı keseceğim, sonra da hepinizi asacağım!” Çok küçük bir farkla Şu‘arâ’ 26/49’da da geçen bu âyetin bir benzerinin yer aldığı Tâhâ 20/71’de şöyle buyrulmaktadır: “Dönekliğ(iniz)den dolayı ellerinizi ve ayaklarınızı kestireceğim; sizi hurma dallarına asacağım!”

Bununla ilgili ifadeler Mâide 5/33, A‘râf 7/124, Tâhâ 20/71 ve Şu‘arâ’ 26/49’da geçmekte, maksat büyük çoğunlukla âlimlerimiz tarafından “ellerin ve ayakların ‘çaprazlama’ kestirilmesi” olarak belirlenmektedir. Firavun, iktidarını kaybetme korkusuyla erkek çocuklarını öldürttüğü için, eline iyi bir bahane geçirmiş ve büyücüleri de aynı şekilde katlettirme fırsatını elde etmişti. Âyetteki اُقَطِّعَنَّ ukattı‘anne ve اُصَلِّبَنَّ usallibenne fiilleri ettirgen kalıptadır. Bunu sebebi, öldürme ve asma fiillerinin Firavun tarafından başkalarına uygulattırılmasıdır. Her iki fiilin başındaki lâm/le edatı ise onun bu konudaki kararlılığının göstergesidir.

Âyetteki خِلَاف hılâf kelimesi “çaprazlama” manasına alınarak, aslında neyin kast edildiği tam anlaşılamamaktadır. Oysa bu kelime, yaşananlara uygun olarak büyücülerin yaptığı dönüşümü ifade etse gerektir. Firavun’a göre büyücüler “döneklik” yapmış, başta verdikleri “Hz. Mûsâ’yı mağlup etme” sözünü tutmamışlardı. Bu nedenle, ellerini ve ayaklarını “çaprazlama” keseceğini değil de, kanaatimizce “döneklikleri”nden dolayı ellerini ve ayaklarını keseceğini söylemiştir. Nitekim Tevbe 9/81’de de geçen خِلَاف hılâf kelimesi “döneklik, muhalefet” manasında zikredilmektedir.

“Ellerin ve ayakların kesilmesi”yle zaten muhatap ölmüş olacağı için büyücülerin hurma dallarına asılması, onların çarmıha gerilmesi demektir. Firavun’un tehdidine konu edindiği bu salb etme fiili, “teşhir, halkı korkutma ve onlar gibi tevbe edebileceklere gözdağı verme amaçlı”dır. Teşhir veya ibret olsun diye büyücülerin hurma dalına asılmasının onların ölümünden sonra gerçekleştiğini işaret etmesi bakımından son cümlenin başında ثُمَّ sümme edatı kullanılmaktadır.

Bu arada konunun işlendiği Tâhâ 20/71’de Firavun’un tehditleri bağlamında şöyle bir cümle daha söz konusudur: “Böylece, hangimizin azabının daha şiddetli ve kalıcı olduğunu iyice bilip anlayacaksınız.” Ancak A‘râf ve Şu‘arâ’da böyle bir cümleye yer verilmemiş, doğrudan büyücülerin cevaplarına geçilmiştir.

ıv. Büyücülerin Muhteşem Cevabı ve Teslimiyeti

قَالُوٓا اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّآ اِلَّآ اَنْ اٰمَنَّا بِاٰيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَآءَتْنَا رَبَّنَآ اَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِم۪ينَ “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: ‘Biz zaten Rabbimize döneceğiz. Sen sırf Rabbimizin ayetleri bize geldiğinde onlara inandığımız için bizden intikam alıyorsun.’ (Ardından) ‘Rabbimiz! Bize bol bol sabır ver ve müslümanlar olarak bizi vefat ettir.’ (diye dua etmişlerdi).”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا innâ ilâ rabbinâ ifadesi “muhakkak ki biz Rabbimize”; مُنْقَلِبُون munkalibûne kelimesi “dönenler(iz), (zaten O’na) döneceğiz”;وَمَا تَنْقِمُ ve mâ tenkımu fiili “siz intikam almıyorsun”; مِنَّا minnâ ifadesi “bizden”;اِلَّآ اَنْ اٰمَنَّا illâ en âmennâ istisnası “inanmamız sebebinin dışında (başka sebep yok)”; بِاٰيَاتِ رَبِّنَا biâyâti rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin âyetlerine”; لَمَّا جَآءَتْنَا lemmâ câetnâ ifadesi “bize gelmiş olduklarında”; رَبَّنَا rabbenâ hitabı “ey Rabbimiz”; اَفْرِغْ efriğ duası “ver, yağdır”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize, üzerimize”; صَبْرًا sabran sözcüğü “sabır”; وَتَوَفَّنَا ve teveffenâ duası “ve bizi vefat ettir”; مُسْلِم۪ين müslimîne kelimesi ise “müslümanlar olarak, sana teslimiyet gösterenler olarak” demektir.

Burada tevbe eden büyücülerin Firavun’un tehdidine nasıl karşılık verdikleri gündeme getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/72-73’te şöyle buyrulmaktadır: “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: Bize gelen apaçık belgelere (delillere, mesajlara) ve bizi yoktan var edene (Allah’a) karşı seni aslâ tercih etmeyeceğiz. Ne karar verirsen ver! Sen, ancak bu dünya hayatında (geçerli olacak) karar verebilirsin. Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik. Allah’ın mükâfatı daha hayırlıdır ve cezası da daha süreklidir.”

Aynı doğrultuda Şu‘arâ’ 26/50-51’de şu ifadeler yer almaktadır: “(Büyücüler ise şu cevabı) vermişlerdi: Zararı yok, (nasıl olsa) Rabbimize döneceğiz. İlk iman edenler olduğumuz için Rabbimizin hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde ise önce büyücülerin Firavun’a yönelik meydan okumalarını, ardından da Rabbimizden niyazlarını görmekteyiz:

1. قَالُوٓا اِنَّآ اِلٰى رَبِّنَا مُنْقَلِبُونَ وَمَا تَنْقِمُ مِنَّآ اِلَّآ اَنْ اٰمَنَّا بِاٰيَاتِ رَبِّنَا لَمَّا جَآءَتْنَا “(Büyücüler) şöyle demişlerdi: Biz zaten Rabbimize döneceğiz. Sen sırf Rabbimizin ayetleri bize geldiğinde onlara inandığımız için bizden intikam alıyorsun.” Burada dikkat çeken husus, büyücülerin ne kadar sağlam bir imana sahip oldukları ve zalim bir hükümdara karşı hakkın ve hakikati yanında nasıl cesur bir şekilde yer aldıklarının gözler önüne serilmesidir.

a) Tâhâ 20/72’de de beyan edildiği gibi, büyücüler bu ifade ile aslında Firavun’u büsbütün çileden çıkarmak için şunu söylemek istemişlerdi: “Sen yapacağını yap! Daha iyi ya! Böylece Rabbimize dönmüş oluruz. Sen ne biliyorsan yap! İstediğin hükmü ver! Sadece tehdit ettiğin şeyler değil, bildiğin veya söylemediğin başka şeyler varsa onları da yap! Hiç ama hiç umurumuzda değil. Sen sadece bu geçici hayatta hüküm verip uygulayabilirsin. Üstelik ceza ölüm bile olsa sonuçta bir kere uygulanabilir; dolayısıyla her bir dünyevî ceza geçicidir; çünkü bu hayat geçici ve âhirete göre değersizdir. O halde son ve kalıcı karar Yüce Allah’ın vereceğidir.”

b) Büyücüler Firavun’un kendilerinden intikam alma nedenini, Yüce Allah’tan kendilerine gelen âyetlere iman etmeleri şeklinde vurgulu bir şekilde beyan etmişlerdi. Âyetteki مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı bu anlamı vermeyi amaçlamış, sahte ve dünya ile sınırlı güçlere değil, Yüce Allah’tan gelen bilgi ve belgelere inanmanın gerekli olduğunu ortaya koymuşlardı.

Bu arada Kasas 28/38 ve Nâzi‘ât 79/24’te Firavun’un dile getirdiği ilahlık iddiasını da özellikle reddettiklerini onun yüzüne haykırmaktan da geri durmamışlar ve اٰمَنَّا بِاٰيَاتِ رَبِّنَا “Rabbimizin âyetlerine iman ettik” sözüyle bunu beyan etmişlerdi. Demek ki yiğitler zor zamanlardaki tercihlerinde belli olurmuş. Firavun’a meydan okuyan bu büyücü yiğitler de son ümmete örnek olacak ufuk insanlar olarak tanınsınlar diye Yüce Allah onların kıssasına vahyinde yer vermiş, ümmetin örnekliğine sunmuştur.

Sırf inançları nedeniyle haksızlıklara uğratılmalarıyla ilgili olarak müslümanlardan intikam almak isteyen kitap ehline yönelik olarak Mâide 5/59’da şu bilgiler zikredilmektedir: “(Onlara) şöyle de: Ey kitap ehli! Yalnızca Allah’a, bize indirilene ve daha önce indirilene inandığımız için mi bizden hoşlanmıyorsunuz? Oysa çoğunuz yoldan çıkmış kimselersiniz.” Benzer bir ifade bu defa Mekkeli müşriklerin müminlere yönelik eziyetleriyle ilgili olarak Hacc 22/40’ta şöyle dile getirilmektedir: “Onlar, başka değil, sırf ‘Rabbimiz Allah’tır’ dedikleri için haksız yere yurtlarından çıkarılmış kimselerdir.”

Konuyla ilgili bu âyetlerde verilen ortak mesaj, insanların imanları nedeniyle cezalandırılmak istenmeleri ve bunun son derece yanlış olduğunun ortaya konulmasıdır. Dahası, aynı değerlere iman edenlere aynı kâfir zihniyetin ceza vermek istediğidir. Çünkü küfür tek millettir.

2. رَبَّنَآ اَفْرِغْ عَلَيْنَا صَبْرًا وَتَوَفَّنَا مُسْلِم۪ينَ “(Ardından) ‘Rabbimiz! Bize bol bol sabır ver ve müslümanlar olarak bizi vefat ettir.’ (diye dua etmişlerdi).” Büyücüler Yüce Allah’ın kendilerine sabrı sadece “vermesini” değil, onu üzerlerine adeta “yağdırmasını” istemişlerdi. Çünkü durum kolay kolay atlatılabilecek gibi değildi ve az bir fedakarlıkla da üstesinden gelinemeyecek kadar büyüktü.

Bu nedenle, büyücüler kendilerine sabrın yağdırılmasını isteyerek bunun adeta su gibi her taraflarını kaplayacak, şirk, küfür, hile ve büyü gibi günahlardan yıkayıp arındıracak, paklayıp temizleyecek büyük ve feyizli bir sabır duasında bulunmuşlardı.(43) Elbette gerçek teslimiyet kişiye bunları söylettirmelidir. Çünkü burada sığınılacak tek makam Yüce Allah’ın kudretidir.

Büyücülerin duasının içerik olarak bir benzeri Tâhâ 20/73’te şu şekildedir: “Hatalarımızı ve senin bize zorla yaptırdığın büyüyü bağışlaması için Rabbimize iman ettik (O’na güvendik). Allah’(ın mükâfatı) daha hayırlıdır ve cezası da daha kalıcıdır.” Benzer şekilde Şu‘arâ’ 26/51’de de şu bilgiler yer almaktadır: “İman edenlerin öncüsü olduğumuz için, Rabbimizin (daha önce yaptığımız) hatalarımızı bağışlayacağını umuyoruz.”

İşte bu cümlelerin daha açık bir duaya dönüşmüş şekli yorumunu yapmakta olduğumuz âyettedir. Yüce Allah büyücülerin niyazını “sabır” eksenli ve “müslüman olarak vefat ettirilme” diye aktarmaktadır. Sabır, zillet ve meskenet içerisinde boyun büküş değil, inanç ve idealler uğrunda kararlılık ve ısrarcılıktır. Sabır, hak ve hakikat yolundaki devamlılık ve sebatkârlıktır. İşte büyücüler böyle bir kararlılık istemekte ve nihayet ölürken de müslüman olarak can vermeyi Yüce Allah’tan niyaz etmektelerdi. Nitekim Âl-i İmrân 3/193, A‘râf 7/126 ve Yûsuf 12/101’de de geçen تَوَفَّ teveffe kelimesi “vefat ettirmek” manasına gelmektedir.

Büyücüler اٰمَنَّا بِاٰيَاتِ رَبِّنَا “Rabbimizin âyetlerine iman ettik” derken aslında Allah’a güvendiklerini söylemiş oluyorlardı. İmanın ahlâkî karşılığı ve kelimenin kök anlamı “güvenmek” olduğu için, onların da bu manayı kast etmiş oldukları ortadadır. Dahası, بِرَبِّنَا “Rabbimiz” diyerek de kendilerinin sahipsiz olmadığını, Firavun’un bütün tehditlerine rağmen Yüce Allah’ın sahipleniciliğine güvendiklerini beyan etmiş olmaktaydılar.

Bu arada büyücüler Yüce Allah’ın âyetlerine iman ettiklerini söyledikten sonra “kendilerinin Müslümanlar olarak vefat ettirilmelerini” dualarına konu edindiklerine göre, “iman” ile “islâm”ın aynı şeyler olduğunu söylemekte herhangi bir sakınca yoktur. Birisi gönülden inanıp güvenmeyi, diğeri ise gönülden ve bütün varlığıyla teslimiyeti ifade ettiği için, her ikisi de kulun Allah’a güvenini ve O’na teslimiyetini ortaya koymakta, birbirine yakın manalar vermektedir. İman Allah’a inanıp güvenin, islâm ise bunu hayatta uygulamanın adıdır ve her ikisi de sonuçta aynı hakikate hizmet etmektedir. Bu noktada Râzî’nin naklettiği bilgilerde de aynı kanaat görülmektedir.(44)

Büyücülerin akıbetinin ne olduğu konusunda Kur’ân’da herhangi bir açıklık yoktur. Ancak rivayetlere bakıldığında, İbn Abbâs’ın bunlar için “Günün başında büyücüydüler; sonunda ise şehit oldular” dediği nakledilmektedir.(45) Benzer rivayetler Abdullah b. ‘Umeyr’den de nakledilmektedir.(46) Rivayetlerdeki bilgilerin doğru olup olmaması birbirine eşit derecededir. Ancak Kur’ân’da bu noktada herhangi bir açıklamanın bulunmadığını özellikle belirtmekte yarar vardır.

d) Yöneticilerin Teklifi ve Hz. Mûsâ’nın Cevabı

Yüce Allah, sûrenin 127-129. âyetlerinde yöneticilerin Hz. Mûsâ ve beraberindekileri serbest bırakmamasıyla ilgili Firavun’a yönelik kışkırtıcı cümlelerini, erkek çocukları öldürtüp kadınları sağ bırakmak istediklerini ve güçlü olduklarını söylediklerini nakletmektedir. Daha sonra Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına Yüce Allah’tan yardım ve sabır tavsiyesi ile bütün yeryüzünün Allah’a ait olduğunu, dilediği muttakileri oraya vâris kılabileceğini söylediği ifade edilmektedir.

Ardından, İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya yönelik “Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık; geldikten sonra da” dedikleri, buna cevaben Hz. Mûsâ’nın onlara moral vererek “Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır” dediği beyan edilmektedir.

ı. Yöneticilerin Çocukları Öldürme İsteği

وَقَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اَتَذَرُ مُوسٰى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ وَيَذَرَكَ وَاٰلِهَتَكَ قَالَ سَنُقَتِّلُ اَبْنَآءَهُمْ وَنَسْتَحْي۪ نِسَآءَهُمْ وَاِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ “Firavun’un kavminden yöneticiler: ‘Musa’yı ve kavmini hem seni hem de ilahlarını terk edip yeryüzünde bozgunculuk çıkarsınlar diye serbest mi bırakacaksın?’ demişlerdi. (Firavun) ‘(Hayır hayır), oğullarını öldürtüp kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz onlara üstünüz (onları ezecek güçteyiz)!’ demişti.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; الْمَلَا el-meleu kelimesi “yöneticiler”; مِنْ قَوْمِ min kavmi ifadesi “kavminden”; فِرْعَوْنَ fir‘avne kelimesi “Firavun’un”;اَتَذَرُ etezeru sorusu “terk mi edeceksin”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’yı”; وَقَوْمَهُ ve kavmehû ifadesi “ve onun kavmini”; لِيُفْسِدُوا liyüfsidû ifadesi “bozgunculuk yapsınlar diye”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”; وَيَذَرَكَ ve yezerake ifadesi “ve seni de terk edecek(ler)”; وَاٰلِهَتَكَ ve âliheteke ifadesi “ve senin ilahlarını (terk edecekler)”; قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki, (şöyle) söylemişti”; سَنُقَتِّلُ senükattilu fiili “yakında öldürteceğiz”; اَبْنَآءَهُمْ ebnâehum ifadesi “onların oğullarını”;وَنَسْتَحْي۪ ve nestahyî fiili “ve sağ bırakacağız”; نِسَآءَهُمْ nisâehum tamlaması “onların kadınlarını”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; فَوْقَهُمْ fevkahum tamlaması “onların üzerinde”; قَاهِرُون kâhirûne kelimesi ise “ezenler(iz), üstünler(iz)” demektir.

Burada yöneticilerin Firavun’a bir teklifi ve onun da kendilerine verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِ فِرْعَوْنَ اَتَذَرُ مُوسٰى وَقَوْمَهُ لِيُفْسِدُوا فِي الْاَرْضِ وَيَذَرَكَ وَاٰلِهَتَكَ “Firavun’un kavminden yöneticiler: ‘Musa’yı ve kavmini hem seni hem de ilahlarını terk edip yeryüzünde bozgunculuk çıkarsınlar diye serbest mi bırakacaksın?’ demişlerdi.” Yüce Allah Firavun’un yöneticilerinin ona yönelik bir teklifini veya kendilerince gördükleri bir eksiliği ona hatırlattıklarını haber vermektedir.

a) Bu âyetten anlaşıldığına göre, Firavun yaşanan bu olaydan sonra Hz. Mûsâ’yı ve beraberindekileri alıkoymamış, aksine serbest bırakmıştı. Bunu neden yaptığına gelince, konunun Kur’ân’da bir cevabı yoktur; ancak Râzî’nin beyanına göre olayın büyüklüğü ve dolayısıyla Hz. Mûsâ’dan korkmuş olması ihtimal dâhilindedir.(47)

Firavun’un korkusundan haberi olmayan yöneticiler ona Hz. Mûsâ’yı ve kavmini neden serbest bıraktığını sormuşlar, bu arada Hz. Mûsâ’nın ve beraberindekilerin toplumda fesatlık çıkartacağını ilk gerekçe olarak ileri sürmüşlerdi. Esasında Mü’min 40/26’da beyan edildiği gibi, Firavun Hz. Mûsâ’yı öldürmek istemiş, gerekçesini de toplumun dinini bozması veya ülkede fesatlık çıkarması olarak belirlemişti. Yöneticiler belli ki ona kendi sözünü hatırlatmakta ve Hz. Mûsâ ile beraberindekilerin fesatlık çıkarıcı olduklarını ifade etmişlerdi.

b) Hz. Mûsâ’nın ve kavminin serbest bırakılmaması için ileri sürdükleri ikinci gerekçeleri ise “Firavun’u ve ilahlarını terk etmeleri” idi. “Firavun’un ilahları” denince akla hemen onun kendisinden başka ilah tanımadığını(48) ve sadece kendisinin ilah olduğunu ilan eden sözleri(49) gelmektedir. “Firavun’un ilahları” tamlaması elbette “onun da tapındığı varlıklar” manasına gelmemektedir. İbn Abbâs Firavun’a tapınıldığını, yoksa kendisinin başka varlıklara tapmadığını beyan etmektedir.(50) Belli ki en büyük ilah olarak kendisini gören Firavun, kavminin tapınması için küçük tanrıcıklar üretmiş ve diğer küçük ilahlar kendisine aracılık yapsınlar diye ilahlar takımının başına kendisini yerleştirmişti.(51) Adeta toplumuna şunu demişti: “İşte bu ilahlar sizin küçük tanrılarınızdır; ben ise sizin en büyük ilahınızım.”(52)

Eğer bazılarının iddia ettiği gibi Firavun da çeşitli ilahlara tapınıyor idiyse söz konusu ilahlık iddialarının sahibi olarak ne kadar büyük bir yürek parçalanmışlığı içerisinde olduğu anlaşılmaktadır. Meseleyi Firavun’un kendisini putlaştırdığı arzu ve hevesleri olarak kabul etmek de mümkündür. Buna göre Firavun’un ilahları demek, “senden daha üstünü yok” diye taptığı kendi heves ve arzuları olarak yorumlanmış olur.(53)

2. قَالَ سَنُقَتِّلُ اَبْنَآءَهُمْ وَنَسْتَحْي۪ نِسَآءَهُمْ وَاِنَّا فَوْقَهُمْ قَاهِرُونَ “(Firavun) ‘(Hayır hayır), oğullarını öldürtüp kadınlarını sağ bırakacağız. Elbette biz onlara üstünüz (onları ezecek güçteyiz)!’ demişti.” Yöneticilerin kışkırtmasına karşılık, Firavun Hz. Musâ’nın taraftarlarının erkek çocuklarını öldürteceğini ve kadınlarını sağ bırakacağını, çünkü kendilerinin güçlü olduğunu söylemişti. Firavun’un sözleri arasında Hz. Mûsâ’nın adının geçmemesi, her ne kadar onu hesaba katmaması şeklinde yorumlanıyorsa da, aslında ‘asâ olayında yaşananlardan şiddetli bir şekilde korktuğunu, adeta adını bile anmaktan ürktüğünü göstermektedir.

Daha önceden yaptıkları “erkek çocuk öldürmesi” işlemine yeniden başlayacakları, “kadınları sağ bırakacakları” ifade edilmektedir.(54) Öldürmeler müneccim ve kâhinlerin haber verdiği türden erkek bir çocuğun onu iktidardan edeceği haberi nedenine bağlanmaktadır.(55) Ayrıca iktidarını sağlamlaştırmayı ve çevresine gözdağı vermeyi amaçladığı gibi, kadınları sağ bırakmaları ise onları erkek çocuk doğurdukları için cezalandırmaları nedeniyle ilişkilendirilmektedir.

Bu değerlendirmeden farklı olarak gerekçenin şöyle anlaşılması çok daha doğrudur: O dönemde ve sonraki dönemlerde de yaygın olan kanaate göre, iktidarın elden gitmesi büyük çoğunlukla erkek çocuklar veya erkekler eliyle gerçekleştiği için, Mısır’daki Firavunlar erkek çocuklarını öldürtüp iktidarı elden bırakmamak noktasında kendilerince önlem alıyorlardı. 430 yıllık iktidarlarını kaybetmeme adına yaptıkları bu zulüm Hz. Mûsâ tarafından İsrailoğullarına hatırlatılmakta, Yüce Allah’ın bir lütfu olarak gündeme getirilmektedir. Büyücülerin verdiği bilgiye göre, bir erkek çocuğun Firavun’un iktidarını elinden alacağı korkusuyla bu zulmün yapıldığı iddiası ise büyücülerin gaybı bilmesi manasına geleceği için isabetli olamaz.

Firavun zorbalık yapıp gruplara ayırdığı ülkesinin halkını çeşitli meşguliyetlerle veya onları köleleştirerek zayıf düşürdükten sonra asıl amacını gerçekleştirmiş, erkek çocuklarını kestirmiş, kadınlarını ise serbest bıraktırmıştı. Bu konuda Bakara 2/49, A‘râf 7/141, İbrâhim 14/6, Kasas 28/4 ve Mü’min 40/25’te de bilgiler vardır.

Firavun ve taraftarları diğerlerinden daha üstün ve onlara baskın olduklarını göstermek için bu cinayetleri işleme kararı vermişler, bu sayede topluma karşı tam bir ceberut yönetim gösterebileceklerini ortaya koymuşlardı. Zaten Kasas 28/4’te onun böyle baskıcı ve zorba bir yönetim uyguladığı, Zuhruf 43/54’te ise kavminin hafife alıp kendisine itaate mecbur bıraktığı bildirilmektedir. İşte onların bu azgın tavırları karşısında Yüce Allah kendi kudretinin onlar üzerinde mutlak hükümran olduğunu beyan etmekte ve haber vermektedir.

Firavun’un adamları olan zalimler masum ve mümin insanlar üzerinde baskı kuruyor olsalar da, kullar üzerinde gerçek anlamda baskın ve hükümran olan sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Bu anlamda mesaj veren âyet olan En‘âm 6/18’de de aynı kelimeler geçmektedir. Bu âyette Yüce Allah’ın mekân olarak yüksekte değil de makam olarak yücelerde bulunduğu, mutlak güç ve kudret sahibi olduğu haber verilmekte, müminlere moral, inkârcılara ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Sabır Tavsiyesi

قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِهِ اسْتَع۪ينُوا بِاللّٰهِ وَاصْبِرُوا اِنَّ الْاَرْضَ لِلّٰهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ “(O sırada) Musa kavmine şöyle demişti: Allah’tan yardım isteyin ve sabırlı olun! Şüphesiz ki yeryüzü, Allah’a aittir. Kullarından dilediğine (layık olana) onu mirasçı yapar. (Mutlu) son, muttakîler (duyarlı olanlar) içindir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; مُوسٰى mûsâ sözcüğü “Mûsâ”;لِقَوْمِهِ likavmihî ifadesi “onun kavmine”; اسْتَع۪ينُوا iste‘înû emri “yardım isteyin”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’tan”; وَاصْبِرُوا vasbirû emri “ve sabırlı, ısrarcı, kararlı olun”;اِنَّ الْاَرْضَ inne’l-arda kelimesi “muhakkak ki yeryüzü”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ındır”;يُورِثُهَا yûrisühâ ifadesi “oraya mirasçı yapar”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu fiili “dileyip layık gördüğünü”;مِنْ عِبَادِه۪ min ‘ıbâdihî kelimesi “O’nun kullarından”;وَالْعَاقِبَةُ ve’l-‘âkıbetü sözcüğü “âkıbet, sonuç”; لِلْمُتَّق۪ينَ li’l-muttakîne kelimesi ise “duyarlı olanlar için, muttakîler için(dir)” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kavmine yönelik moral verici iki cümlesi ile onların ülkeye mirasçı kılınabileceğine dair iki müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِهِ اسْتَع۪ينُوا بِاللّٰهِ وَاصْبِرُوا “(O sırada) Musa kavmine şöyle demişti: Allah’tan yardım isteyin ve sabırlı olun!” Âyetin bu cümlesinde iki moral ifadesi yer almaktadır. Hz. Mûsâ elbetteki Firavun’un tehditlerinden haberdar olmuştu. Kavminin moral bozukluğuna ve yaşadıkları tedirginliğe cevap olmak üzere asıl yardım istenecek olan kudretin Yüce Allah olduğunu, dolayısıyla O’ndan yardım istemelerinin ve sabır göstermelerinin gerekliliğini beyan etmiştir. Allah’tan yardım istemek O’ndan başarı talep etmektir.(56) Yüce Allah her varlığın üstünde bir gücü ve kudreti temsil ettiği için, O’ndan yardım istemek diğer tehditlerin güçsüzlüğünü ortaya koymakta ve müminleri rahatlatmaktadır.

Daha önce de sıklıkla belirttiğimiz üzere, sabır değerlere sahip çıkmak ve istikamet için ısrarcılık ve kararlılık göstermektir. Sabır direnç göstermektedir. Sonuçta başarı elde edilecektir. “Neden Firavun ve adamları hemen helak edilmiyor?” diye acelecilik yapmamak tavsiye edilmektedir. Sabır göstermek için Yüce Allah’ın yardımını istemek gerekmektedir.

Bakara 2/45 ve 153’te bu ifadenin “sabır ve salât ile yardım isteyin” şekli vardır. Dahası Fâtiha 1/5’te de yardım istenecek makamın sadece ve sadece Rabbimiz olduğu beyan edilmektedir. Buradan hareketle, ilahi öğretilerdeki kaynak ve ruh birlikteliği net bir şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. İşte Hz. Mûsâ çevresindekilere bu şekilde moral vermekte ve zalim muhataplarından korkmamaları gerektiğini, sabırlı, kararlı, ısrarcı ve dayanıklı davranıp kendi davalarını terk etmemelerinin zorunlu olduğunu beyan etmektedir.

2. وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ اِنَّ الْاَرْضَ لِلّٰهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Şüphesiz ki yeryüzü, Allah’a aittir. Kullarından dilediğine (layık olana) onu mirasçı yapar. (Mutlu) son, muttakîler (duyarlı olanlar) içindir.” Âyetin bu bölümünde ise iki müjde yer almaktadır.

Buna göre İsrailoğulları eğer Yüce Allah’tan yardım isteyip sabır gösterirlerse bu müjdeye mazhar olacaklardır. Âyette bütün yeryüzünün Yüce Allah’a ait olduğu, kullarından hakkı isteyenleri, yani haktan yana olanları oraya mirasçı kılacağı, akıbetin de duyarlılık gösterenlerin olacağı beyan edilmekte ve Hz. Mûsâ’nın kavmine moral kazandırması amaçlanmaktadır.

a) اِنَّ الْاَرْضَ لِلّٰهِ يُورِثُهَا مَنْ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِه۪ “Şüphesiz ki yeryüzü, Allah’a aittir. Kullarından dilediğine (layık olana) onu mirasçı yapar.” Burada sözü edilen الْاَرْض el-ard kelimesinden maksat, elbette ve öncelikle Mısır’dır. Hz. Mûsâ kavmine hitabında bu ülkenin de bütün yeryüzünün de Yüce Allah’a ait olduğunu, kullarından kendisini tercih edenleri oraya mirasçı kılacağını haber vermektedir. O dönemde yaşayanlar iki seçenekle karşı karşıya idiler. Ya Firavun’dan yana olacaklardı; ya da tercihlerini Yüce Allah’tan yana belirleyeceklerdi. Hz. Mûsâ onlara seslenerek Allah’ı tercih edenleri Rabbimizin ülkeye de yeryüzüne de vâris kılacağını kendilerine müjdelemektedir.

Âyette yer alan مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesi “dileyene” manası verebileceği gibi, “dilediğine” manası da verebilir. Bu durumda maksat Yüce Allah’ın layık gördüklerini yeryüzüne vâris kılacağını bildirmesidir.

Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik olarak Kasas 28/5’te şunu beyan etmektedir: “Biz istiyorduk ki o ülkede eziyetlere maruz bırakılanlara lütfedelim; onları önderler yapalım; onları (ötekilerin mülküne) mirasçı kılalım.” İşte Hz. Mûsâ aslında kendisiyle birlikte olan İsrailoğullarına Yüce Allah’ın bu âyette haber verdiği müjdeyi bir kez daha hatırlatmakta ve Allah’ın vaadinin gerçekleşeceğini onlara bildirmekte, bu sayede moral çöküntüsü yaşamamaları gerektiğini beyan etmekteydi.

Bakara 2/249’da “sayısı kalabalık nice orduların az askerli topluluklara mağlup olduğu”, Âl-i İmrân 3/139’da “eğer gerçekten inanıyorlarsa müminlerin üstün olduğu” beyan edilmekte, Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz A‘râf 7/128’de, ayrıca Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir.

Enfâl 8/19 ve Tevbe 9/25’te “kalabalık olmanın yetmediği”, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

b) وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّق۪ينَ “(Mutlu) son, muttakîler (duyarlı olanlar) içindir.” Bu ifade gereği, öncelikli olarak onların dünya hayatında mutlu ve huzurlu olacakları müjdelenmekte, sonrasında ise mahşerde çok daha büyük bir ödüle mazhar kılınacakları beyan edilmektedir.

Rivayetlere göre, Müseylemetu’l-Kezzâb denen yalancı peygamber Hz. Peygamber’e mektup yazmış ve demiş ki: Arz benimle senin aranda iki bölümdür (yani yarısı senin, yarısı da benimdir). Hz. Peygamber de ona cevaben arzın bütünüyle Yüce Allah’a ait olduğunu, kullarından kendisini dileyenleri oraya mirasçı kılacağını ve akıbetin de duyarlılık gösterenlerin olacağını beyan etmiştir. Bir anlamda Hz. Peygamber de işte bu âyeti okuyarak Müseyleme’ye cevap vermiştir.(57)

ııı. İsrailoğullarının Sözleri ve Hz. Mûsâ’nın Cevabı

قَالُوٓا اُو۫ذ۪ينَا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَاْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا قَالَ عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ “Onlar ‘Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık; geldikten sonra da!’ demişlerdi. (Musa ise): ‘Elbette Rabbiniz, düşmanınızı helak edecek, onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılacak ve nasıl hareket edeceğinize bakacaktır.’ demişti.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki, (şöyle) söylemişlerdi”; اُو۫ذ۪ينَا ûzînâ edilgen fiili “bize eziyet edilmişti”;مِنْ قَبْلِ اَنْ تَاْتِيَنَا min kabli en te’tiyenâ ifadesi “sen bize gelmeden önce de”; وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا ve min ba‘di mâ ci’tenâ ifadesi “sen bize geldikten sonra da”; قَالَ kâle fiili “demişti ki, (şöyle) söylemişti”; عَسٰى رَبُّكُمْ ‘asâ rabbuküm ifadesi “umulur ki sizin Rabbiniz”;اَنْ يُهْلِكَ en yühlike fiili “helak edebilir, yok edecektir”; عَدُوَّكُمْ ‘adüvveküm tamlaması “sizin düşmanınızı”; وَيَسْتَخْلِفَكُمْ ve yestahlifeküm ifadesi “ve sizi hâkim kılar, kılacaktır”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı sözcüğü “yeryüzünde, ülkede”;فَيَنْظُرَ fe yenzura fiili “ve bakar, bakacaktır”; كَيْفَ keyfe soru edatı “nasıl?”; تَعْمَلُونَ ta‘melûne fiili ise “yapıyorsunuz, hareket ediyorsunuz” demektir.

Burada İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya söylediği söz ve Hz. Mûsâ’nın onlara verdiği müjde içerikli cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اُو۫ذ۪ينَا مِنْ قَبْلِ اَنْ تَاْتِيَنَا وَمِنْ بَعْدِ مَا جِئْتَنَا “Onlar ‘Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık; geldikten sonra da!’ demişlerdi.” İsrailoğulları Hz. Mûsâ’nın kendilerine söylediği şeyler hususunda ona cevap vermişler ve eziyete uğratılmalarının değişmediğini beyan etmişlerdi. Âyetin bu bölümünü iki türlü yorumlamamız mümkündür:

a) Esasında Kasas 28/4 ve Zuhruf 43/54’te de beyan edildiği gibi, Firavun onlara baskı uyguluyor, gruplara bölüyor, her türlü eziyeti yapıyor, zayıf düşürüyor, onlardan cizye alıyor, zor işlerde çalıştırıyor, rahat ve huzur içinde yaşamalarına engel oluyor, erkek çocuklarını öldürtüp kadınlarını sağ bırakıyor, onları hafife alıp kendilerini küçük düşürüyor, itaate mecbur bırakıyordu. Bu genel sıkıntılardan kurtulmak için Hz. Mûsâ’nın tebliğine kulak veren İsrailoğulları durumun değişmediğinden şikâyet ederek “senden önce de eziyete uğratılıyorduk; senden sonra da” diyerek tepkilerini ortaya koymuşlardı.

İsrailoğulları Hz. Mûsâ’ya tâbi olunca bütün sıkıntıların hemen biteceğini sandıkları için bu tepkiyi dile getirmiş olabilirler. Bu sözler bir tepki gibi görülebileceği gibi durumun açıklanması istemek şeklinde de anlaşılabilir. Her iki durumda da bu ifadeler İsrailoğullarının iman zaafı noktasındaki durumlarının ilk göstergesi olarak görülebilir.(58) A‘râf 7/138-140, 148 ve Tâhâ 20/80-98 gibi yerlerde sözü edilen tavırları bu yaklaşımın haklılığının delili olabilir. Esasında kavminin bu sözlerine karşılık olarak, Hz. Mûsâ’nın onlara iman ve teslimiyetin ne olduğunu hatırlattığı Yûnus 10/84. âyetin de bu vesileyle indirildiğini söyleyebiliriz. Âyet mealen şöyledir: “Musa şöyle demişti: Ey kavmim! Eğer Allah’a inandıysanız ve O’na teslim olduysanız sadece O’na güvenip dayanın!”

b) İsrailoğulları bu sözü bir itiraz veya tepki olarak söylememiş de olabilirler. Buna göre, onlar Firavun’dan gördükleri eziyet ve yaşadıkları sıkıntılar noktasında Hz. Mûsâ’nın sorumlu olmadığını dile getirmiş ve “Senin üzülmene gerek yok; biz senden önce de bu tür sıkıntılar çekiyorduk, şimdi de” demek istemişlerdi. Ancak âyetin devam eden bölümü ilk yaklaşımın daha doğru olduğunu göstermektedir.

Esasında Yûnus 10/85-86’ya bakılırsa, onlar bir tevekkül ortaya koymuş oldukları için âyete getirdiğimiz ikinci yorum da delile sahip bir yaklaşımdır. İlgili âyetler mealen şöyledir: “Onlar da demişlerdi ki: Allah’a güvendik. Ey Rabbimiz! Bizi o zalimler topluluğu için deneme konusu kılma! Bizi rahmetinle o kâfirler topluluğundan kurtar!”

2. قَالَ عَسٰى رَبُّكُمْ اَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الْاَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ “(Musa ise): ‘Elbette Rabbiniz, düşmanınızı helak edecek, onların yerine sizi yeryüzüne hâkim kılacak ve nasıl hareket edeceğinize bakacaktır.’ demişti.” Hz. Mûsâ bir önceki âyette dile getirdiği hususlara ilâve olarak âyetin bu cümlesinde de İsrailoğullarına yönelik moral cümlelerine devam etmekte, Yüce Allah’ın başta Firavun olmak üzere zalim yöneticileri helak edeceğini, yerlerine kendilerini geçireceğini ve nasıl davranacaklarını deneyeceğini haber vermektedir. Bu konuda benzer bilgiler İsrâ’ 17/104’te de yer almaktadır. Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik dile getirdiği bu vaadini tuttuğu ise A‘râf 7/137 ve Secde 32/24’te, ayrıca dolaylı da olsa Kasas 28/5-6’da dile getirilmektedir.

Râzî’nin İmâm Zeccâc’tan naklettiği görüşe göre, Yüce Allah için عَسٰى ‘asâ fiilinin kullanılması bir ihtimal değil, söz konusu işin mutlaka gerçekleşeceği manasını verir. Bu gibi sözler bir peygamber tarafından dile getiriliyorsa bunlar bizzat kuvveti ifade eder ve insanın nefsini bürüyen hayal kırıklığını ve zayıflığı siler götürür.(59)

Esasında Kasas 28/5’teki ifadeler doğrultusunda Hz. Mûsâ’nın bu ifadeyi kullanması kuvvetli bir niyaz olmalıdır. Elbette Yüce Allah bir konuda bildirimde bulunmadan gelecekle ilgili olarak hiç kimse bilgi veremez. Ancak burada durum farklıdır; çünkü Kasas 28/5’te buna benzer bir ifade doğrudan Yüce Allah’a nispet edilmektedir. Bütün bunlardan dolayı biz de tercümeyi “kesinlikle” ifadesiyle vermeyi tercih ettik.

Hz. Mûsâ’nın kavmine verdiği bilgiler, düşmanlarının helak edilmesi, ülke yönetiminde onların yerine geçirilmeleri ve nihayet nasıl davranacaklarının denenmesiyle ilişkilendirilmiştir. İktidar kendilerine verilince yeni nimetlere sahip kılınacakları için yaşamakta oldukları sıkıntılar sonrasında bu defa bolluk ve bereketler içerisinde olacaklar ve imtihan edilmeye devam edeceklerdir.

Âyette Yüce Allah için kullanılan يَنْظُرَ yenzure fiili hakkında da Râzî’den kısaca bir değerlendirme aktarmak istiyoruz:

Bilindiği üzere nezara fiili ile bazen “bilmek” ifade eden bir bakış, bazen görülmek istenen şeyi görmek için o şey tarafına “gözü çevirmek”, bazen “beklemek” manası kastedilir ki bütün bunlar Yüce Allah için muhaldir, imkânsızdır. Bu kelime ile bazen de “görmek” manası kastedilir. İşte bu âyetteki يَنْظُرَ yenzura fiilini bu manada yorumlamak gerekir. İmâm Zeccâc şöyle demiştir: “Yüce Allah bu âyetle “O bunun sizden meydana geldiğini görsün” manasını kastetmiştir. Çünkü Yüce Allah insanları, onlarla ilgili olarak bildiği şeye göre cezalandırmaz. O, insanları ancak kendilerinden meydana gelen şeylere göre cezalandırır.(60)

Demek ki Rabbimiz insanları kendi bilgisine göre değil, insanların gerçekleştirdiği fiillere göre yargılayacaktır. Biz de Yüce Allah’ın bilgisine göre değil, bildirmesine göre hareket etmek mecburiyetindeyiz. Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarına hatırlattığı husus budur.

Dipnotlar

• 1 - Tâhâ 20/18. 2 - Tâhâ 20/22. 3 - Tâhâ 20/44. 4 - Nâzi‘ât 79/18-19. 5 - Tâhâ 20/14-16.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Tâhâ 20/44 Nâzi‘ât 79/19 Tâhâ 20/16
• 6 - Semerkandî, age., II, 576. 7 - A‘râf 7/133. 8 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 9 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 10 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 11 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 12 - A‘râf 7/133. 13 - A‘râf 7/133. 14 - A‘râf 7/133. 15 - Nisâ’ 4/154.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154
• 16 - Taberî, age., IX, 13.
• 17 - Semerkandî, age., I, 537; Taberî, age., IX, 13-14; Zemahşerî, age., II, 133.
• 18 - Nâzi‘ât 79/24. 19 - Kasas 28/38.
  • Nâzi‘ât 79/24 Kasas 28/38
• 20 - Bakara 2/48; İbrâhim 14/6; A‘râf 7/141. 21 - Zuhruf 43/54. 22 - Kasas 28/4. 23 - Zemahşerî, age., II, 133.
  • Bakara 2/48 İbrâhîm 14/6 A‘râf 7/141 Zuhruf 43/54 Kasas 28/4
• 24 - Ferrâ, age., I, 387. 25 - Ferrâ, age., II, 287.
• 26 - Semerkandî, age., I, 538.
• 27 - Âl-i İmrân 3/184; A‘râf 7/116; Yûsuf 12/16, 18; Nûr 24/11, 13; Furkân 25/4; Neml 27/84; Haşr 59/10. 28 - Bakara 2/61, 90; Âl-i İmrân 3/112. 29 - Bakara 2/226. 30 - Haşr 59/9. 31 - Semerkandî, age., I, 539.
  • Âl-i İmrân 3/184 A‘râf 7/116 Yûsuf 12/16 Yûsuf 12/18 Nûr 24/11 Nûr 24/13 Furkân 25/4 Neml 27/84 Haşr 59/10 Bakara 2/61 Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/112 Bakara 2/226 Haşr 59/9
• 32 - Taberî, age., IX, 21.
• 33 - Semerkandî, age., I, 540; Taberî, age., IX, 22. 34 - Râzî, age., XIV, 205.
• 35 - Semerkandî, age., I, 540; Taberî, age., IX, 22. 36 - Semerkandî, age., II, 422.
• 37 - Semerkandî, age., I, 540. 38 - Zemahşerî, age., III, 73. 39 - Nâzi‘ât 79/24. 40 - Kasas 28/38.
  • Nâzi‘ât 79/24 Kasas 28/38
• 41 - Zemahşerî, age., II, 136. 42 - Semerkandî, age., I, 540; Zemahşerî, age., II, 136.
• 43 - Yazır, age., IV, 111.
• 44 - Râzî, age., IV, 210.
• 45 - Suyûtî, ed-Dürru’l-Mensûr, III, 515. 46 - Semerkandî, age., I, 541; Taberî, age., IX, 24.
• 47 - Râzî, age., XIV, 210.
• 48 - Kasas 28/38. 49 - Nâzi‘ât 79/24. 50 - Semerkandî, age., I, 541; Taberî, age., IX, 25. 51 - Zemahşerî, age., II, 137. 52 - Semerkandî, age., I, 541.
  • Kasas 28/38 Nâzi‘ât 79/24
• 53 - Yazır, age., IV, 113.
• 54 - Taberî, age., IX, 26-27. 55 - Zemahşerî, age., II, 138.
• 56 - Semerkandî, age., I, 542.
• 57 - Semerkandî, age., I, 542.
• 58 - Esed, age., s. 294’te 93. not.
• 59 - Râzî, age., XIV, 213.
• 60 - Râzî, age., XIV, 213.