Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 71-74. âyetlerinde Hz. Nûh’un kıssasından bazı kesitleri ve bu ümmet için ibret içerikli mesajları ele almaktadır. Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

a) Hz. Nûh’un Kıssasından Bir Kesit

Yüce Allah, sûrenin 71-72. âyetlerinde Hz. Nûh’un kavmine yönelik esaslı sunumlarını, Allah’a olan güvenini, karştılarına şu şekilde meydan okuyuşunu dile getirmektedir: “Ey kavmim! Benim konumum ve Allah’ın ayetlerini hatırlatmam size ağır geldi ise –ki ben yalnızca Allah’a güvenirim–; siz de ortaklarınızla birlikte işinizle ilgili olarak toplanın (karar alın)! Sonra işiniz (aldığınız karar) başınıza dert olmasın! Bundan sonra (vereceğiniz) hükmü bana uygulayın ve bana zaman da tanımayın!”

Ardından “Yüz çevirirseniz, ben sizden hiçbir ücret istememiştim. Benim ücretim yalnızca Allah’a aittir. Bana da müslümanlardan olmam emredilmiştir.” ifadeleriyle bir peygamber duruşunun nasıl olması gerektiğiyle ilgili bilgiler dile getirilmektedir.

ı. Hz. Nûh’un Tebliği ve Yüce Allah’a Güveni

وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ نُوحٍ اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَام۪ي وَتَذْك۪ير۪ي بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَعَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْتُ فَاَجْمِعُوٓا اَمْرَكُمْ وَشُرَكَآءَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُنْ اَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوٓا اِلَيَّ وَلَا تُنْظِرُونِ “Onlara Nuh’un haberini tilâvet et (okuyup aktar)! Hani o, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Benim konumum ve Allah’ın ayetlerini hatırlatmam size ağır geldi ise –ki ben yalnızca Allah’a güvenirim–; siz de ortaklarınızla birlikte işinizle ilgili olarak toplanın (karar alın)! Sonra işiniz (aldığınız karar) başınıza dert olmasın! Bundan sonra (vereceğiniz) hükmü bana uygulayın ve bana zaman da tanımayın!”

Âyettekiوَاتْلُ vetlü emri “ve tilâvet et, aktar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; نَبَاَ نُوحٍ nebee nûhın tamlaması “Nûh’un haberini”; اِذْ iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لِقَوْمِه likavmihî tamlaması “onun kavmine”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اِنْ كَانَ كَبُرَ in kâne kabura ifadesi “eğer ağır gelirse”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مَقَام۪ي makâmî tamlaması “benim konumum, makamım”;وَتَذْك۪ير۪ي ve tezkîrî tamlaması “ve benim hatırlatmam”;بِاٰيَاتِ اللّٰهِ biâyâtillâhi tamlaması “Allah’ın âyetlerini”; فَعَلَى اللّٰهِ fe ‘alellâhi ifadesi “sadece ve sadece Allah’a”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; فَاَجْمِعُوا fe ecmi‘û emri “toplayın”; اَمْرَكُمْ emra(u)küm tamlaması “sizin işinizi”;وَشُرَكَآءَكُمْ ve şurakâeküm tamlaması “ve sizin ortaklarınızı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَكُنْ lâ yekün emri “olmasın”; اَمْركُمْ emruküm tamlaması “sizin işiniz”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; غُمَّة ğummeten kelimesi “gam, dert, keder”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اقْضُوا ukdû emri “hükmü uygulayın”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; وَلَا تُنْظِرُونِ ve lâ tunzırûni ifadesi ise “ve bana zaman tanımayın” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavmine yönelik hitabı çeşitli konu başlıkları şeklinde gündeme getirilmektedir.

1.وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَاَ نُوحٍ “Onlara Nuh’un haberini tilâvet et (okuyup aktar)!” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inkârlarını azaltmak ve inananlara moral vermek için geçmiş kavimlerden bir tanesi olan Hz. Nûh’un kıssasını hatırlatmaktadır. Âyette geçen اتْلُ ütlü emri “tilâvet etmek”, yani “aktarmak, anlatmak, gündeme getirmek, merkeze almak, takip etmek” gibi anlamlar içermektedir.

Hz. Nûh ile ilgili ayrıntılı bilgileri Nûh 71/1’de vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, sadece bu sûrede ele alınan noktalar üzerinde durmakla yetineceğiz.

2. اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَام۪ي وَتَذْك۪ير۪ي بِاٰيَاتِ اللّٰهِ فَعَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْتُ “Hani o, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Benim konumum ve Allah’ın ayetlerini hatırlatmam size ağır geldi ise –ki ben yalnızca Allah’a güvenirim–.” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmine söyledikleri bağlamında makamının yani peygamber kılınmasının, ortaya koyduğu kıyamın, duruşun ve kavmini Allah’ın âyetleriyle uyarmasının kendilerine ağır gelmesi durumunda kendi konumunu “Allah’a güvenmek” şeklinde belirlediğini beyan etmektedir.

a) اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ يَا قَوْمِ اِنْ كَانَ كَبُرَ عَلَيْكُمْ مَقَام۪ي “Hani o, kavmine şöyle demişti: Ey kavmim! Benim konumum size ağır geldi ise.” Hz. Nûh tebliğinde muhtaplarına يَا قَوْمِ yâ kavmi “ey kavmim” diyerek onları sahiplendiğini, dışlamadığını ve kendilerini kazanmak istediğini göstermişti. Bu kelimenin sonunda يَا قَوْميِ yâ kavmî şeklinde gizli bir mütekellim yâ’sı bulunması nedeniyle tercümeyi bu şekilde verdiğimizi belirtmek istiyoruz.

Kur’ân’da altı kez(1) geçen كَبُرَ kebura(t) fiili “zoruna gitmek, ağır gelmek, gözünde büyümek, tahammül edilemez bir hale gelmek” gibi anlamlar içermektedir. مَقَام۪ي makâmî tamlaması ise “makamım, duruşum, kıyamım, uzun tebliğ dönemim”(2) demektir. Bu ifade Hz. Nûh’un kavmine hatırlattığı ilk husustur.

b) وَتَذْك۪ير۪ي بِاٰيَاتِ اللّٰهِ “Ve Allah’ın ayetlerini hatırlatmam (size ağır geldiyse).” Bu ifade Hz. Nûh’un kavmine yaptığı hatırlatmanın ikinci kısmını oluşturmaktadır. Hz. Nûh kavmine tebliğinde Yüce Allah’ın âyetlerini ve öğütlerini(3) kendilerine hatırlattığını beyan ederek, bugün de gelecekte de din tebliği yapacak kişilerin aynı yolu takip etmesi gerektiğini ortaya koymaktadır. Allah adına konuşanlar Allah’ın âyetlerinden konuşmak zorundadırlar. Davet Yüce Allah adına yapılıyorsa O’nun gösterdiği ve emrettiği şekilde bir yol izlenmelidir. Allah’ın âyetlerini hatırlatmak kişilerin bozulmamış fıtratlarına ve vicdanlarına yönelik en etkili öğüt verme biçimidir. İşte Hz. Nûh’un tebliğinde görülen de budur.

c) فَعَلَى اللّٰهِ تَوَكَّلْتُ “–Ki ben yalnızca Allah’a güvenirim–.” Hz. Nûh’un kavmine yönelik tebliğinde dile getirdiği bu ifade, bir din tebliğcisinin sadece ve sadece Yüce Allah’a güvenmesi gerektiğini ortaya koymakta, başka destek beklentilerinin yersiz olduğunu öğretmektedir. Bu ifade bazı âlimlere göre âyetin başında yer alan اِنْ كَانَ şeklindeki şart cümlesinin cevabı olarak kabul edilmektedir. Buna göre söylenmek istenen şudur: “Eğer durumumdan rahatsız iseniz, bilesiniz ki benim güven kaynağım sadece Allah’tır ve ben işimi sadece O’na havale ettim.”(4)

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumlulukların gereğini yerine getirdikten sonra, sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(5) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(6) her şeye vekîl olan O’dur;(7) O en güzel vekildir.(8)

3. فَاَجْمِعُوٓا اَمْرَكُمْ وَشُرَكَآءَكُمْ ثُمَّ لَا يَكُنْ اَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً ثُمَّ اقْضُوٓا اِلَيَّ وَلَا تُنْظِرُونِ “Siz de ortaklarınızla birlikte işinizle ilgili olarak toplanın (karar alın)! Sonra işiniz (aldığınız karar) başınıza dert olmasın! Bundan sonra (vereceğiniz) hükmü bana uygulayın ve bana zaman da tanımayın!” Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümleler âyetin başında yer alan şart cümlesinin cevabı olarak kabul edilmektedir. Hz. Nûh kendi konumuyla ilgili ifadelerini dile getirdikten sonra, bu defa kavmine hitaba devam ederek neler yapabileceklerini dört maddede gündeme getirmekte, böylece kendisine ve elbette önceki cümlede dile getirdiği gibi Rabbine ne kadar güvendiğini de karşıtlarına göstermektedir.

a) فَاَجْمِعُوٓا اَمْرَكُمْ وَشُرَكَآءَكُمْ “Siz de ortaklarınızla birlikte işinizle ilgili olarak toplanın (karar alın)!” Hz. Nûh kavmine seslenişinde onların ortaklarıyla birlikte bir araya gelip ne iş yapacaklarına karar vermelerini belirtmektedir.

Âyette geçen اَجْمِعُوا ecmi‘û emri “hazırlanmak, karar vermek” manasına gelebileceği gibi “toplanmak” anlamına da gelebilir. Her iki durumda da maksat muhatapların bir araya gelmesi, işleri konusunda karar vermeleridir. Kültürümüzdeki icmâ‘ denen fikir birlikteliği de bu kelimeyle ilişkilidir; ancak hem bu âyette hem de Yûsuf 12/15 ve 102’de, ayrıca Tâhâ 20/64’te de kullanılan bu kelime, hem fiil olarak hem de emir kalıbında olumsuz içerikteki faaliyetleri içermektedir.

Buradaki اَمْرَكُمْ emraküm tamlaması “işiniz, tuzaklarınız”(9) manasında Hz. Nûh’la ilgili “planları” demektir. Nitekim Nûh 71/22’de de onların “çok büyük tuzaklar kurdukları” beyan edilmektedir. وَشُرَكَآءَكُمْ ve şürakâeküm ifadesindeki vâv harfi ma‘ıyyet manasında “beraber” demektir.(10) Eğer vâv harfine atıf edatı olarak bakılırsa o zaman anlam “işlerinizi ve ortaklarınızı toplayın” manası devreye girer.

b) ثُمَّ لَا يَكُنْ اَمْرُكُمْ عَلَيْكُمْ غُمَّةً “Sonra işiniz (aldığınız karar) başınıza dert olmasın!” Hz. Nûh kavmine yönelik olarak kendisiyle ilgili olarak verecekleri kararı iyi vermelerini, aksi takdirde bunun onların başına dert olabileceği uyarısında bulunmuştu. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غُمَّة ğummeh kelimesi “dert, tasa, sıkıntı, kararsızlık, risk, gam, keder” gibi anlamlar içermektedir.(11) İmâm Zeccâc’a göre bu kelimenin “açık, net” manası da vardır ki bu durumda anlam “İşiniz açık ve net olsun” şeklini alır.(12) Verilmek istenen mesaj, Hz. Nûh’la ilgili olarak kavminin vereceği kararın kendilerine sıkıntı vermemesi ve risk içermemesi gerektiğidir.

c) ثُمَّ اقْضُوٓا اِلَيَّ “Bundan sonra (vereceğiniz) hükmü bana uygulayın!” Hz. Nûh kavmine seslenmeye devam etmekte ve ellerinden gelen her ne varsa onu yapmaları şeklinde bir meydan okuma gerçekleştirmektedir. Burada geçen اقْضُوا ukdû emri “hükmünüzü uygulayın”, “tehditlerinizi yerine getirin”, “elinizden geleni ardınıza koymayın”, “işinizi bitirin”, “içinizde olanı yürürlüğe koyun”, “aramızdaki meseleyi sonuçlandırın”, “hükmünüzü gizli-kapaklı değil, açıkça yapın”, “kararınızı infaz edin” gibi anlamlar içermektedir.(13) Nitekim büyücülerin Firavun’a hitabında da aynı kelimelerin kullanıldığı bilinmektedir.(14)

d) وَلَا تُنْظِرُونِ “Bana zaman da tanımayın!” Hz. Nûh kavmine hitabının sonunda ellerinden geleni yapmalarını söyledikten sonra, “kendisine göz açtırmamalarını”, “fırsat vermemelerini”, “zaman tanımamalarını”, “soluk aldırmamalarını” ve “hiç zaman kaybetmemelerini” de beyan etmektedir.(15)

Hz. Nûh kendisine olan güven kaynağını “Yüce Allah’a tevekkül” olarak beyan ettikten sonra, inkârcı muhataplarından çekinmediğini, uygulayabilecekleri ne tür kararları olursa olsun onlardan çekinmediğini, görevine devam edeceğini ve hiçbir şekilde geri adım atmayacağını beyan etmiştir. Nûh sûresinde de genişçe ele aldığımız üzere, Hz. Nûh tebliğin her türünü uygulamış, kavmine her türden yol göstermiş, ancak her defasında korkunç tepkilerle karşılaşmıştı.

Artık kaybedecek bir şey kalmadığını görünce de onlardan korkmadığını, çekingen bir tavır sergilemediğini ve güven kaynağı nedeniyle de zerre kadar endişe taşımadığını göstererek sonraki insanlara örnek olmaktadır. Başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlerin bu şekilde bir örneklik yaşamaları gerektiği, peygamber duruşunun böyle olduğu, şartlar ne olursa olsun hak davasından kaçmamak gerektiği ortaya konulmaktadır.

ıı. Tebliği İçin Ücret İstememesi ve Teslimiyeti

فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَمَا سَاَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Yüz çevirirseniz, ben sizden hiçbir ücret istememiştim. Benim ücretim yalnızca Allah’a aittir. Bana da müslümanlardan olmam emredilmiştir.”

Âyettekiفَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ fe in tevelleytüm fiili “ve eğer yüz çevirirseniz”; فَمَا سَاَلْتُكُمْ fe mâ seeltüküm fiili “ben sizden istemedim”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin kelimesi “hiçbir ücret, herhangi bir ücret”;اِنْ اَجْرِيَ in ecriye ifadesi “benim ücretim, ecrim (şundan başkasına ait) değildir”; اِلَّا عَلَى اللّٰهِ illâ ‘alellâhi ifadesi “Allah’tan başkasına”;وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve emredildim, bana emredildi”;اَنْ اَكُونَ en ekûne fiili “(şöyle) olmaklığım”; مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ mine’l-müslimîne ifadesi “Müslümanlardan, teslimiyet gösterenlerden” demektir.

Burada Hz. Nûh’un kavminden herhangi bir şey istememesi ve Yüce Allah’a teslimiyeti gündeme getirilmektedir.

1.فَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَمَا سَاَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلَى اللّٰهِ “Yüz çevirirseniz, ben sizden hiçbir ücret istememiştim. Benim ücretim yalnızca Allah’a aittir.” Hz. Nûh kavmine hitabında yaptığı tebliğden yüz çevirmeleri durumunda kendilerinden hiçbir ücret talebinde bulunmadığını, karşılığında onlardan herhangi bir şey istemediğini, çünkü fedakârlıklarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklediğini beyan etmiştir.

a) Âyette yer alan فَمَا سَاَلْتُكُمْ مِنْ اَجْرٍ ifadesindeki مَا mâ ve مِنْ min edatları Hz. Nûh’un hiçbir karşılık beklemediğini, اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları da tebliğinin ecrini sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklediğini ortaya koyan “pekiştirilmiş” ve “vurgulu” bir mana içeriğine sahiptir. Nûh sûresinde detaylı bir şekilde beyan edildiği gibi, Hz. Nûh tebliğin her türlüsünü uygulamış olmasına rağmen, korkunç bir dirençle karşılaşmış ve kavminin hidayetten yana tavır belirlemediği ortaya konulmuştu.

İnsanlar iki nedenle korkar ve gerçeği de gizlemek isterler. Bunların biri kendilerine bir şerrin, kötülüğün dokunması, diğeri de menfaatinin kesilmesidir. İşte Hz. Nûh yaptığı tebliğin karşılığında onlardan hiçbir ücret talebinde bulunmadığı için sözünü rahatça söyleyebilme durumundaydı.(16) Kavminin ilahi emirlerden ve yasaklardan yüz çevirmesi durumunda kendisine hiçbir zarar veremeyeceklerini, çünkü onlardan herhangi bir beklenti içerisinde olmadığını beyan etmiştir.

Kur’ân’da haber verildiğine göre, peygamberler tebliğlerinin karşılığında ücret istememişlerdi. Bu ilke bütün peygamberlerin uyguladığı ortak prensiplerden birisidir. Onlar tebliğlerini “ücret” eksenli değil, “ecir” eksenli yaparlar ve ecirlerini de sadece ve sadece Yüce Allah’tan beklerler.(17) Çünkü peygamberler nezîrdirler; yani kendilerini davalarına adamış kişilerdir. Onların karşıdakilerden istediği tek şey, Şûrâ 42/23’te de belirtildiği gibi “Allah’ı daha çok sevmeleri, O’na daha yakın olma sevgisi”dir.

Bu önemli duyarlılığın bizlere hatırlatılmasının sebebi şudur: Biz de tebliğ görevlerinden maddî menfaat beklememeli, karşılığını fazlasıyla Rabbimizin ikram edeceğini bilmeli, ona göre davranmalıyız. Hiç kimse bir âyete fiyat biçemez ve hiç kimse de Yüce Allah’ın ihsanı kadar cömert olamaz. Öyleyse insanlar birbirlerine iyilik yaparlarken onlardan karşılık istememeli, hatta teşekkür dahi beklememelidirler. İnsân 76/9’da vurgulanan husus budur. Dahası, kard-ı hasen(18) denen “güzel borç” kurumu da borcu “Allah’a vermek ve karşılığını O’ndan beklemek” şeklinde anlaşılmalıdır.

Şöyle bir söz söylersek her halde hatalı olmaz: Mazeret durumları hariç, “ecir beklenen işten ücret alınmamalı, ücreti alınan şeyden de ecir beklenmemeli”dir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Hz. Nûh’un kavmine hatırlattığı bu önemli konu her müslüman için bir davranış modeli olmalı, başka yollar ve beklentilerle yapılan tebliğin sonuç vermeyeceği, başarılı olmayacağı ve muhatabı gönülden etkilemeyeceği hatırdan çıkartılmamalıdır.

2. وَاُمِرْتُ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْمُسْلِم۪ينَ “Bana da müslümanlardan olmam emredilmiştir.” Hz. Nûh, kavminin hakikatlerden yüz çevirmesinin sonrasında kendi durumunu bir kez daha ortaya koymuş, muhataplara cevap verirken de cümleleri arasına tebliğinin ve tevhidin vazgeçilmez prensibi olan “Allah’a teslimiyeti” yerleştirmiştir. Onun bu sözü aynı zamanda muhataplarının da şirkten uzaklaşmaları gerektiği mesajını içermektedir.

İfadesine göre Hz. Nûh “Bana emredilen ise müslümanlardan olmamdır” diyerek tam bir teslimiyet beyanında bulunmuş, tebliğ ettiği değerlerin öncelikle kendisini ilgilendirdiğini, bu nedenle önce bunları kendisinin uygulamakla yükümlü olduğunu bildirerek muhatapları da aynı fedakârlığa çağırmış, samimiyet içerikli uygulamalarda kendisini dışarda tutmamıştır. Bu evrensel prensip Bakara 2/285’te belirtildiği gibi Hz. Peygamber tarafından da uygulanmıştır.

b) Hz. Nûh’un Kavminin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 73-74. âyetlerinde Hz. Nuh’un kavminin kendisini yalanladığını, hem onu hem de onunla beraber gemide bulunanları kurtardığını ve kendilerini yeryüzünde halifeler kılındığını bildirmekte, Allah’ın âyetlerini yalanlayanları da denizde boğduğu, zalimlerin akıbetlerinden dersler çıkartılması gerektiğini beyan edilmektedir.

Daha sonra, Hz. Nûh’un peşi sıra birçok peygamberin kendi toplumlarına gönderildiği, onlara mucizeler getirdikleri, fakat daha önce yalanladıkları şeye inanmamaya kararlı oldukları, nihayet haddi aşanların kalplerinin bu nedenle ve bu şekilde mühürlendiği bildirilmektedir.

ı. Müminlerin Kurtarılıp İnkârcıların Boğulması

فَكَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَآئِفَ وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَر۪ينَ “(Yine de) onu yalanlamışlardı. Biz de hem onu hem de onunla birlikte gemide bulunanları kurtarmış ve onları (yeryüzünde) halifeler (sorumlular) olarak görevlendirmiştik. Ayetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk. Bak ki uyarılanların (fakat inanmayanların) sonu nasıl olmuş!”

Âyettekiفَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu fiili “ve onu yalanlamışlardı”;فَنَجَّيْنَاهُ fe necceynâhu fiili “biz de onu kurtarmıştık”; وَمَنْ مَعَهُ ve men me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte olanları da”;فِي الْفُلْكِ fi‘l-fülki sözcüğü “gemide”;وَجَعَلْنَاهُمْ ve ce‘alnâhum fiili “ve onları yapmıştık, kılmıştık”; خَلَآئِف halâife kelimesi “halifeler”;وَاَغْرَقْنَا ve ağraknâ fiili “ve boğmuştuk”; الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا ellezîne kezzebû ifadesi “yalanlamış olanları, yalanlayanları”;بِاٰيَاتِنَا biâyâtinâ tamlaması “bizim âyetlerimizi”;فَانْظُرْ fenzur emri “bak, ibret al”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, idi”; عَاقِبَة ‘âkıbetü sözcüğü “akıbeti, sonu”; الْمُنْذَر۪ين el-münzerîne kelimesi ise “uyarılmış olanların” demektir.

Burada Hz. Nûh’un azgın kavminin tutumu sonrasında yaşananlar, bir anlamda kötülerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Nûh’un kavminin kendilerine tebliğ edilen bütün prensipleri yalanladıklarını beyan ettikten sonra, Hz. Nûh’u ve beraberindeki müminleri gemide kurtardığını, Allah’ın âyetlerini yalanlayan kavmini ise suda boğduğunu bildirmekte, ibretlik akıbetlerinden dersler çıkartılmasını istemektedir. Hz. Nûh kıssasının bu âyetinde verilen mesaj iki yönlüdür:

1. فَكَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَآئِفَ “(Yine de) onu yalanlamışlardı. Biz de hem onu hem de onunla birlikte gemide bulunanları kurtarmış ve onları (yeryüzünde) halifeler (sorumlular) olarak görevlendirmiştik.” Hz. Nûh’un mesajını yalanlayan kavminin akıbetiyle ilgili olarak öncelikle onların gemide kurtarılmaları ve helak edilen kavimlerinin ardından onların yerlerine halife kılınmaları hatırlatılmaktadır.

a) فَكَذَّبُوهُ فَنَجَّيْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْفُلْكِ “(Yine de) onu yalanlamışlardı. Biz de hem onu hem de onunla birlikte gemide bulunanları kurtarmış.” Konunun ele alındığı A‘râf 7/64’te de belirttiğimiz üzere, âyetteki ilk mesaj kavminin kendilerine sunulan bütün gerçekleri yalanlamalarının sonucunda, böyle davranmayıp Hz. Nûh’un yanında kalmayı tercih eden müminlerle ilgilidir. Yüce Allah onlara yardım edip kendilerini zalim toplumun zulmünden(19) ve büyük beladan(20) kurtarmış, “dolu gemi”de taşıyarak tufandan korumuştur.(21)

Ardından öğüt almak isteyenler için kendilerini bir ders/ibret vesilesi kıldığını,(22) yorumunu yapmakta olduğumuz âyette beyan edildiği gibi onları ülkelerinde halife yaptığını(23) ve geriden gelen ümmetlere örnek bir hatıra haline getirdiğini beyan etmektedir.(24) Peygamberlerin ve onlara inananların helakten kurtarılmalarının ne anlama geldiği konusunu Meryem 19/72’de de açıklayacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

b) وَجَعَلْنَاهُمْ خَلَآئِفَ “Onları (yeryüzünde) halifeler (sorumlular) olarak görevlendirmiştik.” Hz. Nûh’un helak edilen kavminin ardından onların yerine yeryüzünde veya yaşadıkları ilkede halife kılındıkları beyan edilmektedir. Burada sözü edilen halifelik, öncekilerden sonra ülkeye yerleştirilmek, vâris kılınmak, orada yaşamalarını sağlamak manasına gelebileceği gibi, söz konusu müminlerin helak edilmeyip “yaşamalarının devam ettirilmesi” anlamı da dile getirilen görüşler arasında yer almaktadır.(25)

2. وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَر۪ينَ “Ayetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk. Bak ki uyarılanların (fakat inanmayanların) sonu nasıl olmuş!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. Nûh’un inkârcı kavminin ibretlik durumunu dikkatlere sunmaktadır.

a) وَاَغْرَقْنَا الَّذ۪ينَ كَذَّبُوا بِاٰيَاتِنَا “Ayetlerimizi yalanlayanları da (denizde) boğmuştuk.” Yüce Allah göğün yağmur kapılarını açarak ve yeryüzünün sularını fışkırtarak korkunç bir tufanla onları boğduğunu ifade etmektedir.(26) Rabbimiz insanları fıtrat ve vicdan sahibi kılarak, onlara akıl ve irade vererek, hakikati öğrenecekleri kitap göndererek ve onun nasıl uygulanacağını göstermek için de peygamber görevlendirerek insanları hakikat yoluna davet etmektedir.

Bütün ısrarlara ve uygulanan her türlü tebliğ seçeneklerine rağmen olumsuz bir tavır içerisine girenler esasında sadece peygamberi reddetmiş olmuyorlardı. En‘âm 6/34’te de beyan edildiği gibi o zalimler aslında Allah’ın âyetlerini yalanlamış oluyorlardı. İşte bu gerçeğe burada da değinilmekte, اٰيَاتِنَا âyâtinâ “âyetlerimiz” ifadesi gereği yalanladıkları şeyin “Allah’ın âyetleri” olduğu ortaya konulmaktadır. Peygamberler sadece Yüce Allah’ın prensiplerini tebliğ ettikleri için inkârcı muhatapları da onların tebliğ ettiği âyetleri yalanlamış oluyorlardı. İşte helakin, felaketin ve mahşerdeki azabın sebebi de vahyi yalanlamak olmaktadır.

b) فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ الْمُنْذَر۪ينَ “Bak ki uyarılanların (fakat inanmayanların) sonu nasıl olmuş!” Yüce Allah Hz. Nûh’un kavmini helak ettikten sonra, bu ibretlik olayla ilgili olarak bütün muhatapların bu olaydan dersler çıkarmasını istemekte, olaya ibret gözüyle bakmanın önemini vurgulamaktadır.

Bu ifadenin bir benzeri de Sâffât 37/73’te geçmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün insanlığa seslenmekte ve kendilerine uyarıcı peygamberler gönderilmiş, yani ilâhi öğretilerle uyarılmış olmalarına rağmen, bundan istifade etmeyen, uyarılara kulak vermeyen ve arzu edilen hayatı yaşamak istemeyenlerin akıbetinin öncelikle dünyada, sonrasında ise mahşerde korkunç olacağı dikkatlere sunulmuş olmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki الْمُنْذَر۪ين el-münzerîne kelimesi başta Hz. Nûh’un helak edilen kavmi olmak üzere insanlık tarihi boyunca “bütün uyarılmış olanları” ifade etmektedir. Âyetteki انْظُرْ unzur emri Hz. Peygamber’e hitaben gelse de mesaj “bak, düşün, ibret al” gibi anlamlarla bütün insanlığa yöneliktir. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarında gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması anlamında pek çok âyette emirler vardır.(27)

İnkârcılar başta olmak üzere, bütün insanların kıssalarda yer alan hususlara ibret nazariyle bakmaları istenmektedir ki kıssaların anlatılmasının temel gerekçesi de budur. Yüce Allah kıssa anlatımındaki amacını müminlerin veya sağduyu sahibi insanların dersler ve ibretler alması şeklinde belirlediği için,(28) kıssaları güne ve hayatımıza getirmek ve verilmek istenen ders doğrultusunda hareket etmek zorundayız.

Aksi takdirde, kıssalar birer hikâye olmaktan öte geçmezler ki bu da Kur’ân’ın kıssa anlatımındaki hikmetine aykırıdır. Bu gerçek, Kur’ân’da “öncekilerin yaşadığı yerleri gidip görmediler mi?”, “gitsin görsünler”,(29) “bütün bunlarda bir ibret vardır”,(30) “onların kıssalarında nice ibretler vardır”(31) vs. şeklindeki ifadelerle dile getirilmektedir.

“Hakikâti yalanlayanların âkıbeti nasıl olmuş diye yeryüzünde gezip dolaşmadılar mı?”(32) meâlindeki ayetler ile yorumunu yapmakta olduğumuz ayet, esasında aynı mesajı içermektedir. İlk muhatap Hz. Peygamber olsa da aslında bu âyette herkese hitap edilmekte ve öncekilerin âkıbetinden ibret alınması istenmektedir.

Tercihini inkârdan yana belirleyenler bir anlamda hakikati bozanlardır; zalimlerdir; hakikate karşı bozgunculuk yapanlardır; mücrimlerdir yani suç işleyenler ve suçtan beslenenlerdir. İnkârcıların yaşadıkları akıbet, benzer inkârcılar için de bir ders olmalı, aynı hataları yapanların aynı sonuçlarla karşılaşacaklarını herkes bilmelidir.

ıı. Sonraki Elçilere Karşı Kavimlerinin Tutumu

ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِه۪ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا بِه۪ مِنْ قَبْلُ كَذٰلِكَ نَطْبَعُ عَلٰى قُلُوبِ الْمُعْتَد۪ينَ “Sonra onun arkasından elçileri kendi toplumlarına göndermiştik. Onlara deliller getirmişlerdi. Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi. İşte haddi aşanların kalplerini biz böyle mühürleriz.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; بَعَثْنَا be‘asnâ fiili “göndermiştik”;مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”; رُسُلًا rusülen kelimesi “elçiler”; اِلٰى قَوْمِهِمْ ilâ kavmihim ifadesi “onların kavmine”;فَجَآؤُ۫هُمْ fe câûhum ifadesi “onlara getirmişlerdi, onlara gelmişlerdi”;بِالْبَيِّنَاتِ bi‘l-beyyinâti sözcüğü “apaçık delillerle, belgelerle”; فَمَا كَانُوا fe mâ kânû fiili “onlar (şöyle) olmamışlardı”; لِيُؤْمِنُوا liyü’minû ifadesi “inanıyor (olmamışlardı)”;بِمَا كَذَّبُوا ۪ bimâ kezzebû ifadesi “yalanladıları şeye”; بِه bihî ifadesi “onu, kendisini”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte öyle, işte böylece”; نَطْبَعُ natbe‘u fiili “mühürleriz, mühürleyeceğiz”; عَلٰى قُلُوبِ الْمُعْتَد۪ينَ ‘alâ kulûbi’l-mu‘tedîne tamlaması ise “haddini aşan kişilerin kalplerini” demektir.

Burada Hz. Nûh’tan sonra çeşitli kavimlere pek çok peygamber gönderildiği ve kavimlerin olumsuz tutumları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin bir benzeri A‘râf 7/101’de şu şekilde yer almaktadır: “İşte o şehirler, haberlerinden sadece bir bölümünü sana anlatmakta olduklarımızdır. Andolsun ki, elçileri onlara apaçık deliller getirmişlerdi. Fakat önceden yalanladıklarına yine de iman edecek değillerdi. İşte Allah, kâfirlerin kalplerini böyle mühürler.”

1. ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِه۪ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا بِه۪ مِنْ قَبْلُ “Sonra onun arkasından elçileri kendi toplumlarına göndermiştik. Onlara deliller getirmişlerdi. Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi.” Bu âyetin mesaj açısından bir benzeri Rûm 30/47’de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Nûh’tan sonra gelen kavimlere pek çok peygamber gönderdiğini, peygamberlerin de onlara risalete dair çeşitli deliller, belgeler getirdiklerini, önceden yalanladıkları şeylere o dönemde de iman etmediklerini haber vermektedir.

a) ثُمَّ بَعَثْنَا مِنْ بَعْدِه۪ رُسُلًا اِلٰى قَوْمِهِمْ “Sonra onun arkasından elçileri kendi toplumlarına göndermiştik.” Âyetin bu cümlesinde peygamberler gönderildiği beyan edilmekte, ancak bunların isimlerinden söz edilmediği için biz de herhangi bir isim zikretmeyeceğiz.

Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vermekte,(33) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmektedir. Her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da beyan edilmektedir. Risâlet öğretilerine ulaşamayan, bir anlamda vahyî bilgilerden haberdar olamayanlara azap edilmeyeceği ise bir başka gerçektir.(34)

“Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünneti”ni iyi bilmek gerekir. Buna göre Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36, Fâtır 35/24 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın prensip olarak hiçbir ümmeti peygambersiz bırakmadığı bildirilmektedir. Şüphe yok ki bu durum her neslin bir peygamberle buluşmasını ya da “her köye/şehre bir peygamber gönderilmesi”ni gerektirmez. Furkân 25/51’de dile getirildiği gibi Yüce Allah dileseydi elbette bunu da yapardı. Ancak dilemedi ve yapmadı.

Dolayısıyla çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, bazen Hz. İbrâhim, Hz. İsmâil, Hz. İshâk, Hz. Lût gibi; Hz. Şuayb, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn gibi; Hz. Süleyman, Hz. Dâvûd gibi; Hz. Zekeriyyâ, Hz. Yahyâ, Hz. İsâ gibi aynı anda bir topluma birden çok peygamber gönderildiği gibi, bazen peygamberlerin görevlendirilmesinde bir fetret dönemi de yaşanmıştır.(35)

b) فَجَآؤُ۫هُمْ بِالْبَيِّنَاتِ “Onlara deliller getirmişlerdi.” Yüce Allah gönderdiği peygamberlerin kendi toplumlarına çeşitli âyetler getirdiklerini beyan etmektedir. Burada sözü edilen الْبَيِّنَات el-beyyinât kelimesinden maksat, “belgeler, deliller, âyetler, mucizeler, helaller, haramlar, emirler, yasaklar” gibi anlamlar içermektedir. Esasında bir peygamberin kavmine tebliğ ettiği her bir değer, yani peygamber olduklarının apaçık delilleri sonuçta bu kavramın kapsamında düşünülebilir.(36) Ancak kelimenin başındaki eliflâm takısı bunların bilinen, belirli ve her peygamberde ortak olan değerler olduğunun göstergesidir.

c) فَمَا كَانُوا لِيُؤْمِنُوا بِمَا كَذَّبُوا بِه۪ مِنْ قَبْلُ “Fakat onlar daha önce yalanladıkları şeye inanacak değillerdi.” Yüce Allah tıpkı Hz. Nûh kavmi gibi bu kavimlerin de hakikati en baştan reddettiklerini, dolayısıyla iman etmediklerini haber vermektedir. Bunlar başlangıçta bir defa yalan dediklerine sonuna kadar inanmamakta ısrar etmişlerdi. Bu kavimlerin daha önce yalanladıkları şeylerin, önceki peygamberlerin risalet öğretilerinden duydukları da olabilir. Demek ki bu kavimler hem kendilerine önceki milletlerden aktarılan bilgileri hem de kendi peygamberlerinin tebliğ ettiği prensipleri yalanlamış, hiçbir şeye iman etmemişlerdi.

Yüce Allah peygamberlerinin gönderildiği kavimlere çeşitli bilgileri, yani hakikatin belgelerini getirdiğini beyan ettikten sonra, onların önceden inanmadıkları gerçeklere sonra da iman etmediklerini bildirmektedir. Belli ki bu kişiler delil gelmeden önce nasıl inkâr etmişlerse, deliller geldikten sonra da aynı inkârı devam ettirmişlerdi. Bu durum onların inkârda ne kadar katı ve kararlı olduklarını gösterdiği gibi, nasıl korkunç bir taklit bataklığına saplandıklarını da açıkça ortaya koymaktadır.

2. كَذٰلِكَ نَطْبَعُ عَلٰى قُلُوبِ الْمُعْتَد۪ينَ “İşte haddi aşanların kalplerini biz böyle mühürleriz.” “Kalplerin mühürlenmesi” konusunu Bakara 2/7’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Bu ifadenin bir benzeri A‘râf 7/101’de şu şekildedir: “İşte Allah, kâfirlerin kalplerini böyle mühürler.” Âyetin son cümlesinde, önceki cümlelerde yer alan ve inkârcıların ısrarcılığını gösteren bilgiler birbirini tamamlamaktadır. Bu kişiler peygamberlerin tebliğ ettiği prensipleri reddetmekte kararlı oldukları ve davranışlarını inananlara karşı zulme dönüştürdükleri için الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne “haddini aşanlar” sıfatını hak etmişlerdi.

Yüce Allah’ın zaten haddini aşanların kalplerini mühürleyeceğini beyan etmektedir. Burada haddini aşanlarla ilgili kelimenin fiil olarak değil de الْمُعْتَد۪ين el-mu‘tedîne şeklinde isim olarak getirilmesi, söz konusu kişilerin bu durumda kararlı olduklarını göstermekte, başındaki eliflâm da bunların burada sözü edilenler olduğunu, yani mühürlenmeyi hak ettiklerini ortaya koymaktadır. Yüce Allah hak etmeyenlerin kalplerini elbette mühürlemez. Bu genel ve evrensel kural önceki kavimler için söz konusu olduğu gibi sonraki nesillerden gelecek haddini aşan inkârcılar için de aynıdır; onların da haddini aşmada ısrarcı ve kararlı olanlarının kalpleri mühürlenebilecektir.

Âyette geçenنَطْبَعُ natbe‘u fiili “mühürlemek” anlamının yanında “tabiatı yapmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre, âyetin vermek istediği mesaj, “Allah sınırsız davrananların kalplerini haddini aşanlar olarak tabiatı kılar” şeklini alır.(37) Mühürlemek ile tabiatına dönüştürmek sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır.

Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi bu mühürlenmeler kişilerin küfürlerinin sonucudur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken, lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmektedir. Artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - En‘âm 6/35; Yûnus 10/71; Kehf 18/5; Mü’min 40/35; Şûrâ 42/13; Saff 61/3. 2 - Semerkandî, age., II, 128; Taberî, age., XI, 141; Zemahşerî, age., II, 346.
  • En‘âm 6/35 Yûnus 10/71 Kehf 18/5 Mü'min 40/35 Şûrâ 42/13 Saff 61/3
• 3 - Taberî, age., XI, 141. 4 - Semerkandî, age., II, 128.
• 5 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; İbrâhim 14/11, 12; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 6 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 7 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 8 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 9 - Semerkandî, age., II, 128. 10 - Zemahşerî, age., II, 346.
• 11 - Semerkandî, age., II, 129; Taberî, age., XI, 142. 12 - Râzî, age., XVII, 138. 13 - Taberî, age., XI, 143. 14 - Tâhâ 20/72.
  • Tâhâ 20/72
• 15 - Semerkandî, age., II, 128; Taberî, age., XI, 143; Zemahşerî, age., II, 347.
• 16 - Râzî, age., XVII, 139.
• 17 - En‘âm 6/90; Yûnus 10/72; Hûd 11/29, 51; Yûsuf 12/104; Furkân 25/57; Şu‘arâ 26/109, 127, 145, 164, 180; Sebe’ 34/47; Yâsîn 36/21; Sâd 38/86; Şûrâ 42/23; Tûr 52/40; Kalem 68/46. 18 - Bakara 2/245; Mâide 5/12; Hadîd 57/11, 18; Teğâbun 64/17; Müzzemmil 73/20.
  • En‘âm 6/90 Yûnus 10/72 Hûd 11/29 Hûd 11/51 Yûsuf 12/104 Furkân 25/57 Şu‘arâ 26/109 Şu‘arâ 26/127 Şu‘arâ 26/145 Şu‘arâ 26/164 Şu‘arâ 26/180 Sebe' 34/47 Yâsîn 36/21 Sâd 38/86 Şûrâ 42/23 Tûr 52/40 Kalem 68/46 Bakara 2/245 Mâide 5/12 Hadîd 57/11 Hadîd 57/18 Teğâbun 64/17 Müzzemmil 73/20
• 19 - Enbiyâ’ 21/77. 20 - Enbiyâ’ 21/76; Sâffât 37/76. 21 - Yûnus 10/73; ‘Ankebût 29/15; Şu‘arâ’ 26/119. 22 - Kamer 54/13-15. 23 - Yûnus 10/73. 24 - Sâffât 37/77-79.
  • Enbiyâ 21/77 Enbiyâ 21/76 Sâffât 37/76 Yûnus 10/73 ‘Ankebût 29/15 Şu‘arâ 26/119 Kamer 54/15 Yûnus 10/73 Sâffât 37/79
• 25 - Esed, age., s. 410’da 94. not; Mustafa Öztürk, Meâl, s. 295.
• 26 - Yûnus 10/73; Enbiyâ’ 21/77; Furkân 25/37; Şu‘arâ’ 26/120; ‘Ankebût 29/14; Sâffât 37/82; Kamer 54/11-12; Nûh 71/25.
  • Yûnus 10/73 Enbiyâ 21/77 Furkân 25/37 Şu‘arâ 26/120 ‘Ankebût 29/14 Sâffât 37/82 Kamer 54/12 Nûh 71/25
• 27 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 28 - A‘râf 7/176; Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Hâkka 69/12; Nâzi‘ât 79/26. 29 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10. 30 - Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190. 31 - Hûd 11/120; Yûsuf 12/111; Kâf 50/37; Nâzi‘ât 79/26.
  • A‘râf 7/176 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Hâkka 69/12 Nâzi‘ât 79/26 Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Hûd 11/120 Yûsuf 12/111 Kâf 50/37 Nâzi‘ât 79/26
• 32 - Âl-i İmrân 3/137; En‘âm 6/11; Nahl 16/36; Yûsuf 12/109; Hacc 22/46; Neml 27/69; Rûm 30/9, 42; Fâtır 35/44; Mü’min 40/21, 82; Muhammed 47/10.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 Nahl 16/36 Yûsuf 12/109 Hacc 22/46 Neml 27/69 Rûm 30/9 Rûm 30/42 Fâtır 35/44 Mü'min 40/21 Mü'min 40/82 Muhammed 47/10
• 33 - Hacc 22/75. 34 - İsrâ’ 17/15.
  • Hacc 22/75 İsrâ 17/15
• 35 - Mâide 5/19. 36 - Semerkandî, age., II, 129; Taberî, age., XI, 145; Zemahşerî, age., II, 348.
  • Mâide 5/19
• 37 - Semerkandî, age., II, 129; Zemahşerî, age., II, 348.