Yûnus Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 109 âyetten oluşan, adını 98. âyette geçen يُونُس yûnus kelimesinden alan Yûnus sûresi, inişe göre 70, resmî sıralamada ise 10. sûredir.

Yûnus sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medenî sûrelerden olan Tevbe sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de Yüce Allah’a çocuk isnadı kınanmaktadır (Tevbe 30-31; Yûnus 68). Ayrıca Hz. Peygamber’in risalet öğretileri bağlamında da ortak mesajlar söz konusudur (Tevbe 32-33; Yûnus 108-109). Bu arada müminlere cennet vaadi ile inkârcılara cehennem tehditleri de her iki sûrede ele alınan konular arasındadır (Tevbe 68, 72; Yûnus 26, 27). Tevbe 128’de Hz. Peygamber’in kendi içlerinden bir peygamber olarak gönderilmesi mesajı ile Yûnus 2’de yer alan “içlerinden birisine vahyetmemiz” ifadesi de iki sûrenin anlam ve konu ilişkisini ortaya koyan örneklerdendir.

Yûnus sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, vahyin hikmetli yapısı ve Hz. Peygamber’in risaletiyle devam etmekte, kâinat kitabından çeşitli konu başlıkları hatırlatılmakta, âhirete inanmamanın korkunç akıbeti ve cennetliklerin ödülleri gündeme getirilmekte, insanoğlunun aceleciliğinin sıkıntı olduğu, bunu nankörlüğe dönüştürmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, geçmiş nesillerin helak edilme nedenleri, müşriklerin Hz. Peygamber’den istediği bazı saçma şeyler ve kendilerine verilen cevaplar ile putperestlerin çelişkili ve anlamsız düşünceleri ele alınıp cevaplandırılmakta, Yüce Allah’ın insanoğluna ikramları, dünya hayatının geçiciliği, dâr-ı selâma davet, isteyenin dosdoğru yola iletileceği ve mahşerde yaşanacaklar ele alınmaktadır.

31. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın kudretine göndermeler, zannın felaket oluşu, vahyin tek gerçek oluşu, meydan okuyuculuğu, insanların inanç ve davranış bakımından farklılıklar oluşturduğu, müşriklerin mahşerle ilgili alay cümleleri, Hz. Peygamber’in risaletle ilgili duruşu, vahyin müminler için şifa ve rahmet oluşu ile dini hayata dair beşer görüşlerinin felaket oluşturacağı dile getirilmektedir. 61. âyetten itibaren, yapılanların bir bir kaydedildiği, Yüce Allah’ın dostlarına korku ve hüzün olmayacağı, dünyada ve âhirette kendilerinin müjdeye layık olduğu, müşriklerin Allah’a çocuk isnadının yanlışlığı ve mahşerde yaşayacakları korkunç akıbete dikkat çekilmektedir.

71. âyetten itibaren, Hz. Nûh ve Hz. Mûsâ kıssalarına yer verilmekte, özellikle İsrailoğullarının Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavırları ile Firavun’un boğulma anındaki tevbesinin kabul edilmeyişi konuları gündeme getirilmekte, Hz. Peygamber’in vahye güvenmesi ve ona sarılması emredilmekte, hiçbir şekilde şüpheye düşmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

98. âyette sûreye de adını veren Hz. Yûnus’un tevbe eden kavminden söz edilmekte, ardından aklını kullanmayanların üzerine Yüce Allah’ın pislik yağdıracağı bildirilmekte, iman edenlerin bütün benliğini Yüce Allah’a teslim etmeleri gerektiği bildirilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber’e moral verilmekte, insanlara hak ve hakikatin vahiy ile öğretildiği bildirilmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliğine dikkat çekilerek vahye sarılmanın zorunluluğu üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-10. âyetlerinde vahye, Hz. Peygamber’in risaletine, kâinat kitabının çeşitli âyetlerine, inanmayanların akıbetine ve inananların ödüllerine dair bilgiler vermektedir.

a) Kitap ve Risalet

Yüce Allah, sûrenin 1-2. âyetlerinde öncelikle mukatta‘a harfleriyle başlayıp vahyin hikmetli âyetlerine dikkat çekmekte, ardından Hz. Peygamber’in vahiy alıp uyarıcılık görevi yapmasına müşriklerin şaşmasına ve Nebî (as)’ı apaçık büyücülükle suçlamasına değinmektedir.

ı. Vahyin Hikmetlerle Dolu Oluşu

الٓرٰ تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْحَك۪يمِ “Elif. Lâm. Râ. İşte şu(nlar), doğru hükümler içeren Kitabın ayetleridir.”

Âyetteki الٓرٰ elif lâm râ harfleri “mukatta‘a harfleri”; تِلْكَ tilke kelimesi “şu(nlar)”; اٰيَاتُ الْكِتَابِ âyâtü’l-kitâbi tamlaması “kitabın âyetleri(dir)”; الْحَك۪يم el-hakîmi sıfatı ise “hikmetli, hikmetlerle dolu” demektir.

Burada çeşitli harflere yemin edilerek vahyin hikmetli âyetlerden oluştuğu gündeme getirilmektedir.

1. الٓرٰ “Elif. Lâm. Râ.” Kur’ân’da 29 sûrenin başında bulunan, hecelenerek ve kesik kesik okundukları için kendilerine hecâ veya mukatta‘a denen bu harflerden üç tanesi bu sûrenin başında yer almaktadır. Konu hakkında detaylı bilgileri Bakara 2/1’de verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Şu kadarını söyleyelim: Kur’ân’da üç harfli mukatta‘a harfi kalıplarından birisi olanالٓرٰ “elif lâm râ” kullanımı beş sûrenin başında bulunmaktadır.(1)

Anlam olarak çeşitli ihtimallerin bulunduğu bu kullanım hakkında birkaç görüşü hatırlatmakla yetinelim: Bu harfler Yüce Allah’ın isim ve sıfatlarının sembolü olabileceği gibi, önceki ilâhî mesajlara dikkat çekiyor da olabilirler. “Ben Allah’ım; en iyi ben görürüm” cümlesinin kısaltılmışı, vahyin gelmekte olduğunu bildiren birer uyarı, dikkat çekme mesajı ya da inkârcı muhataplara meydan okuma aracı olarak da yorumlanabilirler. Yüce Allah bu harflere yemin ederek, bilginin, vahyin ve hakikatin önemini vurgulamak istemiş de olabilir. Böylece önce harfe, sonra kelimeye, ardından cümleye, peşinden âyete ve nihayet ilâhî vahye dikkat çekiliyor olabilir. Bu haliyle söz konusu harfler bilginin önemini vurguluyor da denebilir. Zemahşerî, bu harflerin sûrenin ismi olduğu kanaatindedir.(2)

Bu harfler bir araya getirilirse Yüce Allah’ın isim veya sıfatlarından bir kısmı elde edilebilir. Bu bağlamda bir örnek olarak, İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الٓرٰ elif lâm râ, ayrıca حٰمٓ hâ mîm ve نٓ nûn harfleri bir araya getirilse Yüce Allah’ın اَلرَّحْمٰن er-rahmân sıfatı elde edilmektedir. Gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilir.

2. تِلْكَ اٰيَاتُ الْكِتَابِ الْحَك۪يمِ “İşte şu(nlar) hikmetli Kitâb’ın âyetleridir.” Yüce Allah, mesajına konu edindiği bu harfleri, ilgili pasajı, bu sûreyi(3) ve elbette bütün prensiplerini الْكِتَاب el-kitâb’ın yani “Kur’ân’ın âyetleri” olarak tanıtmaktadır. Cümlenin başındaki تِلْكَ tilke kelimesi “bunlar” manasındaki hâülâi kelimesinden farklı olarak “şu(nlar)” şeklinde tercüme edilmelidir. Çünkü tilke kelimesi “şu” veya “o” manasındaki zâlike kelimesinin müennes yani dişil kalıbıdır. Harfler tek başına bir mana vermiyor gibi görünse de, onların oluşturduğu kelimeler ve cümleler ilâhi mesajı ortaya koymaktadır.

Böylece Yüce Allah maksadını önce “Kur’ân”,(4) sonrasında ise “bütün önceki ilâhi kitaplar” olarak belirlemiş olmaktadır. Zaten bazı âlimlerimize göre, buradaki الْكِتَاب el-kitâb kelimesinden maksat Tevrat ve İncîl’dir.(5) Bu yaklaşıma göre, âyetlerin mesajları evrensel olarak insanlık tarihini kapsamakta ve bütün ilâhi mesajların kaynak ve ruh birlikteliğini ortaya koymaktadır. Burada sözü edilen kitâb-ı hakîm’den maksat “Levh-i Mahfûz” da olabilir.(6)

Âyette الْكِتَاب el-kitâb kelimesinin sıfatı الْحَك۪يم el-hakîm şeklinde belirlenmiştir. Yâsîn 36/2’de bu kelime el-kur’ân kelimesinin sıfatı olduğu için burada da maksadın Kur’ân ve onun hikmetlerle dolu bir mesaj bütünü olduğu anlaşılmaktadır. Nitekim Hûh 11/1 ve Hacc 22/52’de Kur’ân’ın “muhkem” yapısına değinilmektedir. Kur’ân’da 92 yerde geçen hakîm/el-hakîm kelimesi “hüküm koyan, hükmünde hikmet sahibi olan” anlamında Yüce Allah’ın, bazı âyetlerde Kur’ân’ın,(7) bir âyette(8) ise emr kelimesinin sıfatıdır.

Bu âyette de geçen الْحَك۪يم el-hakîm sıfatı hakkında geniş değerlendirmeleri Yâsîn 36/2’de yapacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Ayrıca âyât/âyet ve el-kitâb kelimeleri hakkında da Neml 27/1 ve Yâsîn 36/33’te geniş değerlendirmeler yapacağız. Şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Yüce Allah’ın kitabı hikmetin kaynağıdır, hikmetlidir; hikmet sahibidir ve Yüce Allah’ın her hükmü elbette hikmetlerle doludur.

ıı. Hz. Peygamber’e Karşı Olumsuz Yakıştırmalar

اَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا اَنْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى رَجُلٍ مِنْهُمْ اَنْ اَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ قَالَ الْكَافِرُونَ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ مُب۪ينٌ “İçlerinden bir adama ‘İnsanları uyar ve iman edenlere, Rableri katında onlar için (yüksek) bir doğruluk makamı olduğunu müjdele!’ diye vahyetmemiz insanlar için şaşılacak bir şey mi oldu ki o kâfirler ‘Bu elbette apaçık bir büyücüdür’ dediler.”

Âyettekiاَكَانَ ekâne sorusu “oldu mu, (şöyle) mi oldu”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”;عَجَبًا ‘aceben kelimesi “ilginç, şaşılacak şey”; اَنْ اَوْحَيْنَآ en evhaynâ ifadesi “vahyetmiş olmamız”; اِلٰى رَجُلٍ ilâ racülin kelimesi “bir erkeğe, bir adama, bir kişiye”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”;اَنْ اَنْذِرِ en enzir ifadesi “uyar diye, korkut diye”; النَّاس en-nâse sözcüğü “insanları”;وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişileri, iman edenleri”;اَنَّ لَهُمْ enne lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacağını”; قَدَمَ صِدْقٍ kademe sıdkın tamlaması “doğruluk makamı”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim tamlaması “onların Rabbinin katında”; قَالَ kâle fiili “dedi ki”; الْكَافِرُون el-kâfirûne sözcüğü “kâfirler”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَسَاحِرٌ le sâhırun sözcüğü “elbette büyücü(dür), sihirbaz(dır)”; مُب۪ين mübînun kelimesi ise “apaçık” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in risaletle görevlendirilmesine Mekkelilerin karşı çıkışları gündeme getirilmektedir.

1.اَكَانَ لِلنَّاسِ عَجَبًا اَنْ اَوْحَيْنَآ اِلٰى رَجُلٍ مِنْهُمْ “İçlerinden bir adama vahyetmemiz insanlar için şaşılacak bir şey mi oldu ki o kâfirler ‘Bu elbette apaçık bir büyücüdür dediler!” Furkân 25/7-8 ve Kâf 50/2’de de zikredildiği üzere, Mekkeli müşrikler insan bir peygamber istememiş, melek peygamberin gönderilmesi gerektiğini dile getirmişlerdi.(9) Kendi türünden ümidini kesmiş bu insanlar, “örnek alınamaması” nedeniyle önceki kavimler gibi melek peygamber algısı geliştirmişlerdi. İşte bu nedenlerle Mekkeli müşrikler kendi içlerinden bir insanın peygamber olarak görevlendirilmesini benimsememiş, bu duruma şaşırmış ve şiddetli bir şekilde karşı çıkmışlardı.

a) Yüce Allah, müşriklerin öteden beri karşı çıktıkları risalet meselesindeki kararlılıklarını bu edatla da ortaya koymaktadır. Konuyla ilgili âyetlerde geçen ‘acibû,(10) ‘ucâb,(11) ‘acîb(12) ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi ‘aceb kelimeleri onların peygamberlik kurumunu nasıl gayrı ciddi bulduklarını göstermektedir. Bu kelimeler aynı zamanda konunun ne kadar uzağında bulunduklarını veya gerçekleşme ihtimalini ne kadar zayıf gördüklerini de ortaya koymaktadır.

Sâffât 37/12, Sâd 38/4 ve Kâf 50/2’de de dile getirildiği üzere, içlerinden birisi olsa da bir beşerin peygamber olarak görevlendirmesini içlerine sindirememişlerdi. Onların bu tutumu Yüce Allah’ın peygamber görevlendirmedeki sünnetine aykırıydı. Esasında müşrikler ille de beşer bir peygamber olacak idiyse, bunun Mekke’de Velîd b. Muğîra veya Tâif’te Urve es-Sekafî olması gerektiğini dahi dile getirmiş,(13) risalet belirlemede -hâşâ- Yüce Allah’ın hatalı davrandığını söylemek istemişlerdi. Onlar kendilerince daha hatırlı, rütbeli, zengin ve etkin bir kişiyi peygamberliğe layık görüyorlardı.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen husus, güvenilir olması nedeniyle kendisine el-emîn sıfatını verdikleri Abdullah’ın oğlu Muhammed gibi yetim birisinin peygamber olarak görevlendirilmesini tuhaf bulmalarıdır. Aslında içlerinden bir peygamber göndermekle Yüce Allah onlara büyük bir lütufta bulunmuştu.(14) Onlar ise kendilerini “insanlık için örnek toplum” yapma imkânını ellerinin tersiyle itmiş, geri çevirmişlerdi.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin uyarıcı bir peygamberin kendilerine gelmesine şaşmasını eleştirmektedir. Bu durum daha önceki kavimler arasında da görülmüş, beşer elçiyi kabul etmeyen kavimleri Hz. Nûh’a ve Hz. Hûd’a risalet verilmesine şaşmışlardı.(15) Müşriklerin bu tutumu onlardan önce yaşayan ve helak edilen başka kavimlerde de görülmüştü.(16) Mekkeli müşrikler söz konusu azgın kavimlerin izini sürerek Hz. Muhammed’e peygamberlik verilmesine şaşırmışlar,(17) bunu kabullenmek istememişlerdi.

c) Âyetteki رَجُلٍ مِنْهُمْ racülin minhum ifadesi, peygamberlerin kendi kavimlerinden seçildiğini, peygamberlerin o kavimlerin “kardeşleri” olduğunu,(18) uyarıcıların yabancı olmaması gerektiğini de öğretmektedir. İbrâhim 14/4’te beyan edildiği gibi, “her peygamber kendi kavminin diliyle gönderilmiştir ki onlara gerçekleri duyursunlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kavmiyle ilişkisini ifade bağlamında sâhıb kelimesini de kullanarak onu kendilerinin “arkadaşı” olarak tanıtmıştır.(19)

2. اَنْ اَنْذِرِ النَّاسَ وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنَّ لَهُمْ قَدَمَ صِدْقٍ عِنْدَ رَبِّهِمْ “‘İnsanları uyar ve iman edenlere, Rableri katında onlar için (yüksek) bir doğruluk makamı olduğunu müjdele!’ diye.” Yüce Allah bu cümlede Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesini dile getirmektedir. Bu bağlamda önce onun “bütün insanları uyarıcı” olduğuna dikkat çekilmekte, ardından müminler için Rableri katında bir sadakat makamı olduğunu müjdelemesi beyan edilmektedir.

a) Müddessir 74/2’de de geçen bu emir, Hz. Peygamber’in başta vahyin ilk muhatapları olan Mekkeliler olmak üzere “bütün insanları” uyarması onun risaletini yani tebliğ görevini ortaya koymaktadır. Bu bağlamda Kur’ân’da Hz. Peygamber için de diğer peygamberler için de çeşitli sıfatlar zikredilmektedir. Bunlardan er-rasûl/er-rusül, el-mursel/el-murselûn, en-nebî/en-nebiyyûn/el-enbiyâ’, en-nezîr/en-nüzur, el-münzir/el-münzirûn, el-mübeşşir/el-mübeşşirûn gibi kelimeleri hatırlayabiliriz.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu sıfatlardan birisi olan münzir kelimesinin اَنْذِر enzir şeklindeki emir kalıbı tercih edilmiştir. Kök itibariyle “kendini adamak” anlamına gelen bu kelimenin yaygın olarak kullanıldığı mana “uyarmak, tebliğ etmek, (azapla) korkutmak” şeklindedir ki risalet kurumunu en iyi özetleyen kelimelerden birisi de budur.

b) Yüce Allah Hz. Peygamber’in bu âyetteki ikinci görevini “müminleri müjdelemek” şeklinde belirlemektedir. Bütün insanlar uyarıldıktan sonra bu tebliğe olumlu karşılık veren müminler Allah katında çok önemli bir makamla müjdelenmektedir. Bir benzeri de Kamer 54/55’te geçen قَدَمَ صِدْقٍ kademe sıdkın tamlaması “büyük itibar gören yüksek bir makam”, “doğruluk, sadakat kademesi, makamı”, “ileri geçen mertebe”, “yüksek bir itibar” gibi ifadelerle yorumlanabilir. Bu tamlama kişinin düşünüp inandıklarıyla yaptıkları arasındaki tutum, tavır ve uyumu ifade edebilir. Dahası, bu ifade duyarlı insanların Yüce Allah’a iman sadakatinde başarılı olanlarını, kademe bakımından ileride bulunanlarını ortaya koymaktadır.

Bu çerçevede söz konusu yiğitlerin hayır, hasanat, bilgi, tecrübe, rütbe, fedakârlık, iman, ahlak ve uygulamadaki öncelikleri ve ileri bir düzey kazanmışlıkları, yani genel olarak “iman ve sâlih amelleri”(20) kast ediliyor olsa gerektir. Âyette dünyada bu tür fedakârlıklar yapanların mahşerde Allah katında özel ve yüksek bir konumlarının bulunacağı yani ödül olarak cennete gidecekleri belirtilmektedir.(21) Vâkı‘a 56/10’da beyan edildiği gibi, bu yiğitler dünyada fedakârlıkta önce oldukları için mahşerde de ödülde önde olacaklardır.

Rabbimizin peygamber görevlendirmedeki bu sistemine karşılık Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’e yönelik olarak şu suçlamalarda bulunmuşlardı:

3. قَالَ الْكَافِرُونَ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ مُب۪ينٌ “O kâfirler ‘Bu elbette apaçık bir büyücüdür’ dediler.” Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’in risaletine karşılık bu âyette “apaçık büyücü”, Sâd 38/4’te ise “yalancı büyücü” şeklinde suçladıklarını, Kâf 50/2’de ise bu görevlendirmenin “tuhaf bir şey” olduğunu dile getirdiklerini beyan etmektedir. Âyetteki الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesinin başındaki eliflâm takısı bunu belli bazı müşriklerin, yani müşriklerin elebaşlarının söylediklerini göstermektedir. Âyrıca bu cümlenin başında اِنَّ inne edatının kullanılması da onların bu noktadaki kararlılıklarını göstermektedir.

Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’i suçladıklarını beyan etmektedir. Önemine binaen sıklıkla tekrarladığımız üzere, önceki peygamberlere olduğu gibi,(22) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(23) “şâ‘ır (şâir)”,(24) “sâhır (büyücü)”,(25) “meshûr (büyülenmiş)”,(26) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(27) “müfterî (iftiracı)”,(28) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(29) “kezzâb (çok yalancı)”,(30) “dâllûn (sapkın(lar)”(31) ve “insanları atalarının yolundan engelleyen kişi (zâcir/mânı‘)”(32) diyorlardı.

Furkân 25/8’de de benzer şekilde Hz. Peygamber’e yönelik bir suçlama yer almakta, onun meshûr yani “büyülenmiş bir kişi” olduğu ifade edilmektedir. Burada ise سَاحِرٌ مُب۪ينٌ sâhırun mübînun yani “apaçık büyücü” tamlaması kullanılmakta ve Hz. Peygamber’in hem “büyülenmiş” hem de “apaçık bir büyücü” olduğu iftirası söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah bunu söyleyenlere İsrâ’ 17/47 ve Furkân 25/8’de “zalimler” diyerek, “bir şeyi yerinden etmek” anlamına gelen zulüm sıfatını bu kişilere layık görmektedir. Anlaşılan o ki Hz. Peygamber’in risaletini inkâr edenler hem “zalim” hem de “kâfir” olarak nitelendirilmektedir. Muhataplardan beklenen şey, Hz. Peygamber’in risaletini kabul edip onu izlemeleri olmasına rağmen, onlar bunun zıddına bir tutum takip etmişler ve “zalimler” sıfatıyla anılmayı hak etmişlerdi.

b) Kâinat Kitabından Âyetler

Yüce Allah, sûrenin 3-4. âyetlerinde gökleri ve yeri altı evrede yaratmasını, Arş’a istiva edişini, bütün işleri idare edişini, bütün bunları yaparken hiçbir ortağının bulunmadığını, sadece kendisine kulluk edilmesini beyan etmekte, dönüşün kendisine olacağını, bütün vaatlerinin gerçek olduğunu, yaratılışı başlatıp iman edenlere ödül, inkârcılara da inkârcılıklarının karşılığını vermek için mahşerde yaratılışını iade edeceğini haber vermektedir.

Sûrenin 5-6. âyetlerinde yılların sayısı ile hesabın bilinmesi için Güneş’in ışık ve ısı kaynağı, Ay’ın da çeşitli menzillere sahip kılınışı ifade edilerek, bütün bunların bir amaç için yaratıldığı, gece ve gündüzün peşpeşe getirilişi ile Yüce Allah’ın yarattığı her bir şeyde sorumlu ve duyarlı olanlar için nice âyetler olduğu bildirilmektedir.

ı. Göklerin ve Yerin Altı Evrede Yaratılışı

اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ مَا مِنْ شَف۪يعٍ اِلَّا مِنْ بَعْدِ اِذْنِه۪ ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratan, sonra da her işi yöneterek arşa istiva eden Allah’tır. O’nun izni olmadan kimse şefaatçi olamaz. İşte O Rabbiniz Allah’tır. O’na kulluk edin! (Gerçeği) hatırlamıyor musunuz?”

Âyetteki اِنَّ رَبَّكُمُ inne rabbe(ü)küm ifadesi “muhakkak ki sizin Rabbiniz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah (şudur)”;الَّذ۪ي خَلَقَ ellezî haleka ifadesi “yaratanmış olan(dır)”; السَّمٰوَات es-semâvâti kelimesi “gökleri”; وَالْاَرْضَ ve’l-arda sözcüğü “ve yeryüzünü”; ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ fî sitteti eyyâmin ifadesi “altı günde, altı evrede, altı dönemde”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اسْتَوٰى istevâ fiili “düzenlemiştiri, düzenleyendir, istivâ etti, hükümran oldu”;عَلَى الْعَرْشِ ‘ale’l-‘arşi sözcüğü “Arş’a”; يُدَبِّرُ yüdebbiru fiili “düzenleyip yönetir”; الْاَمْر el-emra sözcüğü “her işi”; مَا مِنْ شَف۪يعٍ mâ min şefi‘ın ifadesi “hiçbir şefaatçi yoktur”;اِلَّا مِنْ بَعْدِ اِذْنِه۪ illâ min ba‘di iznihî istisnası “O’nun izninden, buyruğundan sonrası hariç”; ذٰلِكُمُ zâlikümâ kelimesi “işte sizin”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; رَبُّكُمْ rabbuküm tamlaması “sizin Rabbiniz(dir)”;فَاعْبُدُوهُ fa‘büdûhü emri “O’na ibadet edin”; اَفَلَا تَذَكَّرُونَ efelâ tezekkerûne ifadesi “(gerçeği) hatırlamıyor musunuz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın kâinat kitabıyla ilgili kudreti ve mahşerdeki tek hükümran güç oluşu hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

“Göklerin ve yeryüzünün altı günde/evrede yaratılması”, “göklerin önce ve yeryüzünün daha sonra yaratılışı” ve “Yüce Allah’ın arşa istivâ edişi” hakkında A‘râf 7/54’te geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmeyecek, kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

1.اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْاَمْرَ “Şüphesiz ki Rabbiniz, gökleri ve yeri altı günde (dönemde) yaratan, sonra da her işi yöneterek arşa istiva eden Allah’tır.” Benzerleri başka yerlerde de geçen bu ifade hakkında birtakım mesajlara değineceğiz.

a) اِنَّ رَبَّكُمُ اللّٰهُ “Muhakkak ki Rabbiniz Allah’tır.” Bu ifade ile başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müminlere moral, bütün zamanların kâfirlerine ise gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır. Buna göre, Yüce Allah müminlerin sahipsiz olmadığını ifade ederken, aynı zamanda inkârcılara yönelik olarak onların Rabbinin de Yüce Allah olduğunu beyan ederek, tevbe kapısının açık olduğunu mesaja katmak istemektedir.

b) الَّذ۪ي خَلَقَ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضَ ف۪ي سِتَّةِ اَيَّامٍ “Gökleri ve yeri altı günde (evrede, devrede, aşamada) yaratandır.” Kur’ân’da “göklerin, yerin ve ikisi arasındakilerin ‘altı gün’de yaratıldığı”na dair bilgiler vardır.(33)

Yüce Allah kâinatı bir süreç halinde yaratmış ve bu süreçle ilgili olarak da سِتَّةِ اَيَّامٍ sittet-i eyyâmin yani “altı gün, altı devir, altı aşama, altı dönem” tamlaması kullanmıştır. Bu arada aynı âyetin yorumunda göklerin yeryüzünden önce yaratılışı hakkında da geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

c) ثُمَّ اسْتَوٰى عَلَى الْعَرْشِ “Sonra da Arş’a istivâ etmiştir.” Kur’ân’da geçen ‘arş/el-‘arş kavramı hakkında Burûc 85/15’te geniş bilgiler vereceğiz.

A‘râf 7/54’te ele aldığımız üzere, mahiyetini bizim bilemediğimiz şekilde Yüce Allah’ın “Arş’a istivası” Allah için mecazdır. Yüce Allah’ın Arş’a istivası benzer şekillerde Kur’ân’da yedi yerde geçmekte(34) ve Yüce Allah’ın “Arş’ı yönetmede mutlak hükümranlık makamına kurulmasını” veya “hükümran olarak Arş’ı yaratmasını”(35) veya “hükmü altına almasını” ifade etmektedir.

Bu ifade, bütün mahlûkat üzerindeki iktidarını sembolize eder. İmâm Mâlik’in dediği gibi, “istivâ bilinmektedir; ancak keyfiyeti meçhuldür. Allah için bunun nasıllığını sormak ise bidattir.”(36) “Arş’a istivâ”, Yüce Allah’ın Arş’ı hükmü altına aldığını ya da yönetim makamına, başka bir ifadeyle sınırsız güç ve kudret makamına kurulduğunu beyan etmektedir. Rabbimiz göklerin ve yeryüzünün yaratıcısı olduğu gibi Arş’ın da sahibidir.(37)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin başındaki ثُمَّ sümme edatı da “sonralık” manasından ziyade bir “atıf” anlamı içerebilir. Bu durumda sanıldığı gibi yaratmanın ardından Yüce Allah’ın yorulup dinlenmesinden asla söz edilmez. Zira Bakara 2/255 ve Kâf 50/38’de Yüce Allah’ı hiçbir uyku ve uyuklamanın tutmadığı gibi, ona yaratma işlemi nedeniyle de asla yorgunluk erişemez. Demek ki burada yaratılışta bir sıralama değil de Yüce Allah’ın birtakım sıfatları gündeme getirilmektedir.(38)

d) يُدَبِّرُ الْاَمْرَ “Her işi düzenleyip yönetir.” Yüce Allah’ın bütün işleri idare edişiyle ilgili olarak Yûnus 10/3, 31, Ra‘d 13/2 ve Secde 32/5’te de يُدَبِّرُ yüdebbiru fiili kullanılmaktadır. Yüce Allah yarattığı her bir şeyle irtibatını devam ettirerek bütün işleri kendisinin yönetmekte olduğunu, bu anlamda hiçbir şekilde ortağının bulunmadığını ortaya koymaktadır. Tabir caizse, iğneden ipliğe, zerreden kürreye ne varsa hepsi Rabbimizin kontrolündedir ve her bir şey varlığını ortaksız ve yardımcısız olarak O’nun müdahalesiyle sürdürmektedir.

Rahmân 55/29’da “Yüce Allah’ın her gün yani her an bir şanda oluşu”nun verdiği anlam ile Nahl 16/8’de geçen “O (Allah) yaratmaya devam etmektedir” cümlesinde kast edilen mana aynıdır. Kâf 50/38’deki “Bize hiçbir yorgunluk dokunmadı” ifadesi de aynı manayı içermektedir. Zâriyât 51/49’da yer alan “Gökleri güçlü bir şekilde biz bina ettik ve (onu) genişleticiyiz” ifadesinde de uzayın genişletilmeye devam ettiği bildirilmektedir. Ayrıca Bakara 2/255’teki “Gökleri ve yeri korumak Allah’ı yormaz” cümlesi de Yüce Allah’ın hayata müdahil oluşunun bir başka ifadesidir.

Bütün bu âyetler Kitab-ı Mukaddes’te Tekvîn kısmında yer alan “Kâinatı altı günde yaratmasından sonra Allah’ın yedinci günde istirahate çekildiği” iddiasının geçersizliğini ortaya koymaktadır. Dahası, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de yer alan “gökten yere bütün işleri O idare etmektedir” manasındaki ifadeler de Rabbimizin mahlûkatla ilişkisini devam ettirmekte olduğunun açık bir göstergesidir.(39)

2. مَا مِنْ شَف۪يعٍ اِلَّا مِنْ بَعْدِ اِذْنِه۪ “O’nun izni olmadan kimse şefaatçi olamaz.” Âyetin bu cümlesini iki farklı şekilde açıklamamız mümkündür:

a) Genelde âlimlerimiz bu âyetteki mesajı mahşerdeki şefaat konusuyla ilişkilendirmektedirler.(40) Secde 32/5’te de açıklayacağımız üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere ve sonrasında bütün zamanların inkârcılarına hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen inkârcı insanların kendilerini mahşerde Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcı insanların ve zalimlerin mahşerde Yüce Allah’ın dışında ve O’nun izni olmadan herhangi bir şefaatçisinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(41) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(42)

“Şefaat” konusunu Zümer 39/44’te geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: İnkârcıların beklediği türden şefaat kesinlikle yoktur. Çünkü Zümer 39/44’te de geçtiği gibi, şefaat bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a aittir. Bu itibarla inkârcılara yönelik bu ifadede mahşerde Yüce Allah’ın dışında hiçbir şefaatçinin bulunmadığı açık bir şekilde vurgulanmaktadır.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin diğer bir anlamı ise âyetin ilk cümleleriyle ilişkilendirilmektedir. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah kâinatı yaratıp idare ederken herhangi bir gücün yardımına ihtiyaç hissetmemiştir. Konuyla ilgili olarak Râzî, Ebû Müslim el-Isfehânî’den naklen şunları belirtmiştir: “Ayetteki şefî‘ kelimesi “ikinci” manasındadır. Bu kelime vitr yani tek olanın zıddı olan şef‘ kelimesinden alınmıştır. Bu durum tıpkı ferd “tek” ve zevc “çift” lâfızları gibidir.

Buna göre ayetin manası şöyle olur: ‘Yüce Allah gökleri ve yeri O’nunla birlikte O’na yardım eden herhangi bir ortak olmaksızın tek başına yaratmıştır. Daha sonra melekleri, cinleri ve insanları yaratmıştır.’ Ayetteki ‘(Bu şefaat) meğerki kendisinin izniyle olsun’ buyruğu ile bu mana kastedilmiştir. Yani ‘Meydana gelen ve varlık âlemine giren herkes ancak Yüce Allah’ın ona kün ‘ol’ demesinden sonra var olmuştur’ demektir.”(43)

Bu iki yaklaşımın her ikisini de manaya katacak şekilde şöyle birleştirebiliriz: Yüce Allah’ın her şeyi yaratması ve idare etmesi, hiçbir şefaatçinin şefaati ve idare edicinin idaresi ile olmaz ve hiç kimse O’nun izni olmadan herhangi bir hususta O’ndan şefaat dileme (aracı olma) cesaretini gösteremez. Çünkü hikmetli ve doğru olan işi en iyi bilen Yüce Allah’tır. Bu nedenle, insanların, doğru ve uygun olduğunu bilemedikleri şeyi Yüce Allah’tan istemeleri doğru olmaz.

3. ذٰلِكُمُ اللّٰهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “İşte O Rabbiniz Allah’tır. O’na kulluk edin! (Gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” Yüce Allah bu ifadesiyle bir varlığın ilâh olabilmesi için gökleri ve yeri altı evrede yaratmasının, sonrasında Arş’a kurulup onu hükümranlığa almasının, nihayet şefatt izninin sadece kendisinde olmasının ve bütün işleri sadece kendisinin idare etmesinin şart olduğunu beyan etmek istemekte, bütün bunları yapabilen yegâne kudretin kendisi olduğunu vurgulamaktadır.

Bu nedenle “İşte O Rabbiniz Allah’tır; O’na kulluk edin” buyurmakta, kulluk edilmeye sadece kendisinin layık olduğunu beyan etmektedir. Bu ifade ve benzerleri En‘âm 6/102, Yûnus 10/3, 32, Fâtır 35/13, Zümer 39/6, Mü’min 40/62, 64 ve Şûrâ 42/10’da yer almaktadır. Kulluk emri hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(44)

Âyetin sonunda yer alan اَفَلَا تَذَكَّرُونَ “Hâlâ (gerçeği) hatırlamıyor musunuz?” ifadesi de bütünüyle âyetteki mesajı toparlamakta, verilen bilgilerin aslında fıtrata yerleştirilen gerçeklerin hatırlanması amacına yönelik olduğunu vurgulamaktadır. Gerçeklerin hatırlanması onlara bakarak ibret almayı ve dersler çıkartarak öğüt sahibi olmayı ifade etse gerektir. “Hâlâ gerçeği hatırlamıyor musunuz?” demek “artık bu gerçeğin farkına varın ve öğüt alın” demektir.

ıı. Mahşerdeki Karşılıklar

اِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا اِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَم۪يمٍ وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü yalnızca O’nadır. Şüphesiz ki O, yaratılanları önce (yoktan) yaratır; sonra da iman edip iyi işler yapanlara adaletle karşılık vermek için (onları mahşerde) yeniden yaratır. Kâfir olanlara gelince, inkâr ettiklerinden dolayı onlar için kaynar sudan bir içecek ve elem verici bir azap vardır.”

Âyetteki اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “sadece O’na, O’na olacaktır”; مَرْجِعُكُمْ mercı‘uküm tamlaması “sizin dönüşünüz”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “topluca, hepsi, hepiniz”; وَعْدَ اللّٰهِ va‘dellâhi tamlaması “Allah’ın vaadi olarak”; حَقًّا hakkan sözcüğü “hak, gerçek olarak”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَبْدَؤُا yebdeu fiili “başlar”; الْخَلْق el-halka kelimesi “yaratmaya”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يُع۪يدُهُ yu‘îdühû fiili “onu iade eder, tekrar yaratır”; لِيَجْزِيَ liyecziye fiili “karşılık vermek için”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişilere, iman edenlere”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlara)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “iyi ve ıslah edici işler”; بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi “adaletle”;وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “inkar etmiş kişiler, kafir olanlar var ya”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; شَرَاب şerâbun kelimesi “içecek”;مِنْ حَم۪يمٍ min hamîmin kelimesi “kaynar sudan”; وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ ve ‘azâbun elîmun tamlaması “ve elem verici bir azap”; بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ bimâ kânû yekfurûne ifadesi ise “inkar etmeleri sebebiyle, inkarcı olmalarına karşılık” demektir.

Burada insanoğlunun dünyadaki tercihlerinin karşılığını mahşerde nasıl alacağı gündeme getirilmektedir.

1.اِلَيْهِ مَرْجِعُكُمْ جَم۪يعًا وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا “Allah’ın gerçek bir vaadi olarak hepinizin dönüşü yalnızca O’nadır.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların dünya hayatı sonrasında varıp duracakları yerin sadece ve sadece kendi katı olduğunu haber vermektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(45)

Kur’ân’da 16 kez(46) zikredilmekte olan مَرْجِع mercı‘ kelimesi “dönüş” manasına gelmekte, Sâffat 37/68’deki hariç, diğer bütün kullanımlarda devrik cümle halinde yer almakta, devrik cümle sayesinde mesaj hasr/kasr denen “vurgulu” bir manaya kavuşturulmaktadır. Bunun sebebi, mahşerde dönüşün sadece ve sadece Yüce Allah’ın huzuru olduğu, Kıyâmet 75/10-12’de de belirtildiği gibi kaçıp kurtulacak başka herhangi bir yerin bulunmadığının beyan edilmesidir. En‘âm 6/94, Kehf 18/47, Meryem 19/80 ve 95 gibi âyetlerde dile getirilen husus da budur. Yüce Allah kendi katında bütün insanların toplanıp buluşturulmasının sebebini âyette dile getirdiği “hak vaadi”ne bağlamaktadır. Yüce Allah’ın bu sözü mutlak manada gerçektir ve elbette gerçekleşecektir.

Âyette yer alan وَعْدَ اللّٰهِ حَقًّا ifadesi Nisâ’ 4/122 ve Lokmân 31/9’da da geçmekte ve Yüce Allah her bir vaadinin mutlak sûrette gerçekleşeceğini, tersinin asla ve asla düşünülemeyeceğini göstermektedir. Kur’ân’da Yüce Allah’ın vaadinin gerçek olduğuyla ilgili çeşitli bilgiler zikredilmekte(47) ve doğru bir Allah inancı inşa edilmek istemektedir.

2. اِنَّهُ يَبْدَؤُا الْخَلْقَ ثُمَّ يُع۪يدُهُ لِيَجْزِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ بِالْقِسْطِ “Şüphesiz ki O, yaratılanları önce (yoktan) yaratır; sonra da iman edip iyi işler yapanlara adaletle karşılık vermek için (onları mahşerde) yeniden yaratır.” Yüce Allah bu cümlede yaratılışı kendisinin başlattığını, sonrasında da bunu iade edeceğini, yani insanları mahşerde yeniden yaratıp dirilteceğini haber vermektedir. Yaratılış sistemindeki aşamalılıkla ilgili olarak ‘Alak 96/2’de geniş bilgi vereceğimiz için burada detaya girmeyecek, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Yüce Allah, yaratmayla ilgili âyetlerinde “yaratmaya başlamaktan” söz etmekte, bu arada yaratılışın iadesine de sürekli vurgu yapmaktadır.(48) “Yaratan ve yaratılışı iade eden O’dur.”(49) Bu ve benzer âyetlerdeki “başlamak” anlamına gelen يَبْدَؤُا yebdeü, bedee fiilleriyle, “iade etmek” anlamındaki يُع۪يدُ yu‘îdü fiili hem bu dünyada hem de öbür âlemde yaratılışın iade edilmesi yani tekrarlanması anlamını içermektedir. Yaratılışın iadesinin yani tekrarlanmasının sebebi, iman edip salih amel işleyenlere dünyada yaptıklarının karşılığının adaletli bir şekilde tam verilmesi olarak belirlenmektedir.

Maksat “inananların ödüllendirilip inkârcıların azaba çarptırılması” olduğu için, yaratılmaya başlanmasından söz edilen الْخَلْق el-halk kelimesini genel manada “bütün mahlükat” olarak değil de “insanoğlu” şeklinde anlamak gerekmektedir. Âyette geçen يَجْزِيَ yecziye fiili “karşılık vermek” manasına gelse de burada bağlam gereği manası “ödüllendirmek” şeklinde olmalıdır.

Âyette geçen الْقِسْط el-kıst kelimesi Kur’ân’da 15 kez(50) geçmekte ve mutlak manada “adalet” manasına gelmektedir.(51) Âyetteki بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesi bu karşılığın adaletli bir şekilde verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde adaletsizlik ve haksızlık yapılmayacağını göstermektedir. Bu kelime el-‘adl kelimesinden farklıdır; zira hak edilen ödülün mahşerde tastamam değil de çok daha fazlasının verilmesine engel bir durum yoktur. İyilik sahiplerine iyiliklerinin karşılığı mahşerde 1’e 10, 700, 700’ün katları, hatta hesapsız bir şekilde çok fazla oranlarda verilecektir.

Bu arada bazı âlimlerimiz ise âyetteki بِالْقِسْطِ bi’l-kıstı ifadesinin, devam eden cümledeki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû yani “inkârda devam edenler” cümlesinin karşılığı olduğunu beyan etmişlerdir. Dolayısıyla الْقِسْط el-kıst kelimesi “iman edip sâlih amel işleyenler”in dünya hayatlarındaki uygulama biçimiyle ilişkilendirilmektedir. Demek ki iman edip sâlih amel işleyenler bunu bir anlamda samimiyetle ve sadakatle uyguladıkları için, bu sebeple de mahşerde ödüllendirilecekleri beyan edilmiş olmaktadır.(52)

Yüce Allah mahşerde ödül verirken kişilere hak ettiklerinin tam karşılığı olarak “adaletle” değil de merhameti, lütfu ve keremi gereği çok daha fazlasını vererek onlara fazlasıyla ihsanda bulunacaktır. Âyette الْقِسْط el-kıst kelimesinin kullanılmasının böyle bir anlam açılımı söz konusudur.

3. وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا لَهُمْ شَرَابٌ مِنْ حَم۪يمٍ وَعَذَابٌ اَل۪يمٌ بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “Kâfir olanlara gelince, inkâr ettiklerinden dolayı onlar için kaynar sudan bir içecek ve elem verici bir azap vardır.” Bu ifadenin bir benzeri En‘âm 6/70’te yer almaktadır. Yüce Allah Kur’ân’ın “mesânîlik” özelliği gereği, önceki cümlede iyilerin ödüllerinden söz edince, bu cümlede ise sözü kâfirlere ve onların mahşerde alacakları karşılığa getirmektedir.

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ كَفَرُوا vellezîne keferû ifadesi “kâfir olanlar” yani “inkârda devam edenler” manasına gelmekte, bu kişilerin küfrü hayat tarzına dönüştürdükleri beyan edilmek istenmektedir. İşte durumu ve özelliği böyle olan inkârcılara, dünyada inkâr etmelerinin karşılığı olarak mahşerde “kaynar sudan oluşan bir içecek” ve “elem verici bir azap” sunulacağı beyan edilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَكْفُرُونَ “küfretmelerinin karşılığı olarak” ifadesi, mahşerdeki azap karşılıklarının verilmesinin bir haksızlık olmadığını, sahiplerinin bunu kendi irade ve eylemleriyle tercih ettiklerini göstermektedir. Yüce Allah hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık etmeyecek, aksine herkes kendi hak ettikleriyle orada buluşturulacaktır.

Burada zikri geçen يَكْفُرُونَ yekfurûne fiiline “inkâr etmek” değil de “fıtrat ve vicdanlarını örtmeleri, hakikati gizlemeleri, hakikatin üzerini örtmeleri” manası verilince, âyetin kapsamı çok daha genişlemekte ve âyette tehdit edilenlerin sanıldığı gibi kâfirlerle sınırlı olmadığı ortaya çıkmaktadır.

ııı. Güneş’in ve Ay’ın Yaratılış Gayesi

هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَآءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ مَا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِكَ اِلَّا بِالْحَقّ يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Güneş’i ışık kaynağı, Ay’ı da parlak kılan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona (aya) birtakım evreler belirleyen O’dur. Allah bunları ancak bir amaçla yaratmıştır. Bilen bir kavme ayetlerini açıklamaktadır.”

Âyetteki هُوَ huve zamiri “O”; الَّذ۪ي جَعَل ellezî ce‘ale ifadesi “yapan(dır), kılan(dır), yaratan(dır)”; الشَّمْس eş-şemse kelimesi “Güneş’i”; ضِيَآء dıyâen kelimesi “ışık ve ısı kaynağı”; وَالْقَمَرَ ve’l-kamera sözcüğü “ve Ay’ı da”;نُورًا nûran sözcüğü “ışık, ışık yansıtıcısı olarak”; وَقَدَّرَهُ ve kadderahû fiili “ve ona ölçü verdi, takdir etti”; مَنَازِل menâzile kelimesi “menziller, duraklar, evreler”;لِتَعْلَمُوا lita‘lemû ifadesi “bilmeniz için”;عَدَدَ السِّن۪ينَ ‘adede’s-sinîne tamlaması “yılların sayısını”; وَالْحِسَابَ ve’l-hısâbe kelimesi “ve hesabı”; مَا خَلَقَ mâ haleka fiili “yaratmadı”; اللّٰه allâhu lafzı “Allah”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bunu”;اِلَّا بِالْحَقّ illâ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç için olmanın dışında, sadece bir amaç ile”; يُفَصِّلُ yufassılü fiili “açıklar”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “bilmekte (olan), bilen, bilmek (isteyen bir toplum için)” demektir.

Burada kâinat kitabının iki âyeti ve onların yaratılma gerekçeleri bağlamında mahlûkatın durumu gündeme getirilmektedir.

1. هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَآءً وَالْقَمَرَ نُورًا وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ “Güneşi ışık kaynağı, ayı da parlak kılan, yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona (aya) birtakım evreler belirleyen O’dur.” Yüce Allah kâinat kitabından insan hayatı için çok önemli iki âyeti hatırlatmakta, özellikle aya menziller takdir etmesinin nedenini açıklamaktadır.

a)هُوَ الَّذ۪ي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِيَآءً وَالْقَمَرَ نُورًا “Güneşi ışık kaynağı, ayı da parlak kılan O’dur.” Kur’ân’da الشَّمْس eş-şems kelimesi eliflâm takısı ile 32 kez geçmektedir;(53) sadece bir âyette eliflâmsız olarak nekra şeklinde kullanılmaktadır.(54) الْقَمَر el-kamer kelimesi ise bu şekilde eliflâm takısı ile 26 kez,(55) eliflâm takısı olmadan da bir âyette(56) zikredilmektedir.

ı. “Gökte burçlar var eden, orada bir kandil (ışık kaynağı, güneş) ve aydınlatan bir ay yerleştiren (Allah), yüceler yücesidir” mealindeki Furkân 25/61’de de ele alacağımız üzere, Yüce Allah gök cisimleri bağlamında güneşi ضِيَآء dıyâ’, yani “ışık ve ısı kaynağı”; ayı ise نُور nûr yani “ışık yansıtıcısı” olarak yaratmıştır. Furkân 25/61 ve Nûh 71/16’da güneşin bir özelliği olarak sirâc kelimesi kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki ضِيَآء dıyâ’ kelimesi ile sirâc kelimesi güneşin ışık ve ısı kaynağı oluşunu ortaya koymaktadır. Dahası Bakara 2/17’de geçen edâe fiili de “ışık kaynağı olmak, ışık vermek” manasına gelmektedir.

Bu kelime Enbiyâ’ 21/48’de Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen el-Furkân’ın beraberindeki “aydınlatıcılık”; Kasas 28/71’de ise “gün ışığı” manasında kullanılmaktadır. Kur’ân’da üç kez yer alan kullanımlardan hareketle, Güneş’in “aydınlatıcı” olarak yaratıldığı manasını elde etmekteyiz. Güneş’in ışık ve ısı kaynağı oluşu gibi demek ki vahiy de bir aydınlatıcıdır ve tıpkı Güneş gibi insanların içini ısıtan, onlara huzur ve tatminlik duygusu veren bir değerdir. Din adına ışığını ve ısısını vahiyden alabilen yiğitlere selam olsun.

ıı. Âyette geçen نُور nûr kelimesi ise “Ay” için kullanılmaktadır. Furkân 25/61’deki mesaja bakıldığında, orada Ay’ın münîr oluşundan söz edildiği görülmektedir. Her iki âyetteki kullanımdan hareketle, Ay’ın bir “aydınlık yansıtıcısı, ışık, yansıtıcı” olduğunu söyleyebiliriz. Bu durumda “Ay”ın نُور nûr ve مُن۪ير münîr olması “ışık yansıtması” manasına gelmektedir. Bu arada münîr/el-münîr kelimesi çeşitli âyetlerde “aydınlatan değer”(57) anlamında el-kitâb/kitâb, yani “vahiy” ve “Hz. Peygamber’in bir sıfatı”(58) olarak da kullanılmaktadır.

ııı. Güneş’in ضِيَآء dıyâ’ oluşu hem “gün ışığı”, hem “Güneş’in ışık ve ısı vermesi”, hem de “gündüz” manasına gelmektedir. Ay’ın nûr ve münîr oluşu ise hem bilinen manada “ışık yansıtması” manasına gelmektedir; hem de “vahyin aydınlatıcılığı” için kullanılmaktadır. Buradan hareketle, Güneş ve Ay’ın etkinlikleri ile vahyin aydınlatıcı misyonu birleşmekte, kâinat kitabı ile vahyin aynı kaynaktan geldiği ortaya konulmaktadır. Yüce Allah’ın iki kitabı olan “kâniat” ile “vahiy”, üçüncü kitabı olan “insan”ın hakikatle buluşmasında aynı noktada buluşmaktadır.

b) وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ “Yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için ona (aya) birtakım evreler belirlemiştir.” Yüce Allah Ay’a çeşitli menziller takdir ettiğini beyan etmekte, bunun gerekçesini de “yılların sayısını ve hesabı bilmek”le ilişkilendirmektedir.

ı. وَقَدَّرَهُ مَنَازِلَ “Ona (Ay’a) birtakım menziller takdir etmiştir.” Yâsîn 36/39’da da benzer bir içerikte geçen مَنَازِلmenâzil kelimesi “menziller, konaklar, uğraklar, duraklar, evreler, safhalar, döngüler” gibi anlamlar vermektedir. Menziller, ilâhî takdîrin bir eseridir ve tarif edilemez “ince bir plan”ın sonucu olarak çeşitli evrelere, aşamalara sahip kılınmıştır. Âyette geçen ve geçmiş zaman kalıbındaki قَدَّرَ kaddera fiili “çok ince bir ölçü”nün yaratıldığını göstermektedir. Bir önceki cümlede Güneş’in ışık ve ısı kaynağı oluşu ile Ay’ın aydınlatıcı kılınmasına ilave olarak, bu cümlede Ay’a menziller takdîr edilmesi, ilâhî kudretin eşsiz ve erişilmez gücünü, bilgisini ve ince planını ortaya koymaktadır.

Araplar ayın menzilleri için 28 ifade kullanmaktadır. eş-Şertân, el-butayn, es-süreyyâ, ed-deberân, el-hak‘a, el-han‘a, ez-zirâ‘, en-nesra, et-tarf, el-cebhe, es-sarfe, el-‘avvâ, es-simâk, el-ğafr, ez-zübânâ, el-iklîl, el-kalb, eş-şevle, en-ne‘âim, el-belde, sa‘du’z-zâbih, sa‘dü bul‘, sa‘du’s-suûd, sa‘du’l-ahbiye, ferğu’d-delvi’l-mukaddem, ferğu’d-delvi’l-muahhar, er-reşâ (el-hût), el-hilâl.(59) Bu menziller ayın 28 gecede aldığı hallerdir. Bunlara ilave olarak 29 gün süren aylarda Ay bir gece, 30 gün sürenlerde ise iki gece hiç görünmez. Böylece Ay’ın menzilleri bir aylık süreye tamamlanmış olur.

ıı. لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّن۪ينَ وَالْحِسَابَ “Yılların sayısını ve hesabı bilesiniz diye.” Aynısı İsrâ’ 17/12’de de geçen bu ifade, âyetin başından itibaren hem “Güneş’in ve Ay’ın yaratılması”yla hem de sadece bu ifadenin hemen öncesindeki “Ay’a menziller takdir edilmesi”yle ilişkilendirilebilir. İsrâ’ 17/12’de mealen şöyle buyrulmaktadır: “Biz, geceyi ve gündüzü iki âyet/delil olarak yarattık. Rabbinizin lütfundan aramanız ve yılların sayısını ve hesabı bilmeniz için gecenin âyetini (karanlığını, Ay’ı) silip (yerine, varlıkları) aydınlatan gündüzün âyetini (aydınlığını, Güneş’i) getirdik. İşte (bu konuda) her şeyi açıkça anlattık.”

- “Yılların sayısını ve hesabı bilmek” şeklindeki gerekçeyi “Güneş’in ve Ay’ın yaratılması”yla ilişkilendirmenin delili vardır. Nitekim bazı âyetlerde “Ay”ın ve “Güneş”in ortak işlevi olarak onların husbân oluşlarından söz edilmektedir. Husbân kelimesi, En‘âm 6/96 ve Rahmân 55/5’te “zamanı tayin etme vesilesi” veya “bir hesapla, bir düzenle varlığını sürdüren” anlamına gelmektedir. Bu iki âyette hem “Güneş” hem de “Ay” geçmekte, ikisinin varlık nedeni bir hesap tayinine vesile olmaları ve bir düzenin parçası olarak varlıklarını devam ettirmeleridir. İnsanlar Güneş’in ve Ay’ın hareketlerine göre hem yılların sayısını bilirler; hem de günlük hayattaki hesaplarını şekillendirirler.

- Söz konusu gerekçeyi “Ay’a menziller takdir edilmesi”yle de ilişkilendirebiliriz.(60) Buna göre, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınması “ay takvimine göre yılların sayısını ve hesabı belirlemeyi” ifade eder. Bakara 2/189’da da geçtiği üzere, “Ay’ın halleri yani evreleri” hakkında soru soranlara verilen cevapta bunların insanlar için ve hac için çeşitli vakitler olduğu beyan edilmektedir. Anlaşılıyor ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki gerekçe sadece Ay’ın menzilleriyle de ilişkilendirilebilir; zira bunun da delili vardır.

ııı. Âyette geçenعَدَدَ السِّن۪ين ‘adede’s-sinîne “yılların sayısı” ifadesi elbette yaşadığımız dünya hayatındaki zamanın bilinip takip edilmesini, الْحِسَاب el-hısâb kelimesi ise hayatın işleyişindeki hesabı anlatmaktadır. Bu asıl anlama ilave olarak, bu iki ifadedeki mesajın ilkini dünya hayatının işleyişi, diğerini ise mahşerde gelecek olan hesaba dikkat çekmek olduğu, böylece bir âhiret bilinci vermeyi amaçladığı da söylenebilir.

ıv. Güneş’in hayat için ısı ve ışık kaynağı olması nedeniyle önemini ifadeye gerek bile yoktur. Buna ilave olarak, Yüce Allah Ay’ın hallerini soranlara verdiği cevapta Bakara 2/189’da bunların kendileri sayesinde insanların çeşitli ihtiyaçlarını belirledikleri ve haccın zamanının tepsit edildiği vakitler olduğunu beyan etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/5’te, ayrıca İsrâ’ 17/12’de bu sistem sayesinde yıllarının sayısı ve hesabın bilindiği belirtilmekte, Yâsîn 36/39’da ise onun çeşitli menzillere sahip kılındığı ifade edilmektedir.

Şems sûresinin ilk iki âyetinde de yer aldığı üzere, Kur’ân’da Güneş’e ve Ay’a dikkat çekilmesi, onların insan hayatındaki büyük öneminden kaynaklanabileceği gibi, müslümanların günlük ve yıllık ibadetlerindeki belirleyiciliklerinden de kaynaklanmış olabilir. Güneş’in hareketleri müslümanın günlük ibadetlerinden olan namaz vakitleri için vazgeçilmez önemdedir. Ayrıca oruca başlama saati (imsak) ile orucun bitirilmesi (iftar) zamanı da Güneş’in hareketleriyle bilinir.

Zekât, Ramazan, Hac, Kurban gibi ibadetler; kıtâl (savaş), zıhâr (eşini annesine benzetme ahlaksızlığı) ve keffaret gibi uygulamalar; eşi ölen kadının bekleme süresi, kadınların hamilelik ve çocuklarını sütten ayırma zamanı ise Ay’ın hareketleriyle tespit edilmekte, yıl içerisinde ay takvimi esas alınarak uygulamalar gerçekleştirilmektedir.

Dolayısıyla Şems 91/1-2’de güneşe ve aya yemin edilip onlara dikkat çekilmesi, insanın tabiatla bütünleşen, biri olmadan diğeri anlamını yitiren ve kâinattaki vahdet ve tevhidin fark edilmesini sağlayan önemli bir nitelik arz etmektedir. Modern bilimin imkânlarının henüz bulunmadığı dönemlerde bu ihtiyacın çok daha ileri düzeyde olduğunda şüphe yoktur.

2. مَا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِكَ اِلَّا بِالْحَقّ يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Allah bunları ancak bir amaçla yaratmıştır. Bilen bir kavme ayetlerini açıklamaktadır.” Yüce Allah bütün bunları boşuna yaratmadığını, hepsinin bir yaratılış amacı olduğunu, bu çerçevede âyetlerini de gerçeği bilmek isteyen toplum için açıkladığını beyan etmektedir.

a) مَا خَلَقَ اللّٰهُ ذٰلِكَ اِلَّا بِالْحَقّ “Allah bunları ancak bir amaçla yaratmıştır.” Bu cümlenin öncesinde geçen söz konusu gerekçe zikredildikten sonra, bütün mahlûkatın bir anlam ve amaç için yaratıldığı açıkça ortaya konulmaktadır. Bir anlamda yaratılışın belirli bir anlam ve amaç üzere gerçekleştirildiği beyan edilmekte, mahlûkatın yaratılışında bâtıllığın ve anlamsızlığın bulunmadığı belirtilmiş olmaktadır.

Cümlenin sonundakiبِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” manasına gelse de bu ve benzer konularda maksat “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir hikmet ile”,(61) hatta “bir adelet ve insaf ile”(62) gibi anlamlar içermekte, yaratılışın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı, “hak ve doğru olup bâtıl ve hata olmadığı” beyan edilmek istenmektedir.(63)

Konuyla ilgili olarak Sâd 38/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Göğü, yeryüzünü ve ikisi arasındakileri boş yere yaratmadık. Bu (boş yere yaratılmışlık iddiası), kâfirlerin zannıdır. Ateşi hak eden o inkârcıların vay haline!” Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de “Yüce Allah gökleri, yeryüzünü ve ikisinin arasındaki bütün varlıkları oyun olsun diye yaratmadığını” beyan etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Yûnus 10/5’te, ayrıca En‘âm 6/73, İbrâhim 14/19, Hıcr 15/85, Nahl 16/3, ‘Ankebût 29/44, Rûm 30/8, Zümer 39/5, Dühân 44/39, Câsiye 45/22 ve Ahkâf 46/3’e göre “gökler, yeryüzü ve bütün varlıklar, ancak ve ancak bir anlam ve amaç için yaratılmıştır.” Âl-i İmrân 3/191’de “müminlerin Yüce Allah’ın kâinattaki varlıkları anlamsız ve amaçsız yaratmadığını itiraf ettikleri, sonraki nesil müminlerinin de aynı bilince sahip olmaları gerektiği” ortaya konulmaktadır.

Tûr 52/35’te “Yüce Allah’ın inkârcıları anlamsız ve amaçsız yaratmadığı bildirilmekte, genel olarak da hayatın anlam ve amaçtan yoksun olmadığı” özellikle vurgulanmaktadır. Benzer bir ifade Mü’minûn 23/115’te “insanların abes olsun diye yaratılmadığı” şeklinde yer almaktadır. Her iki âyetteki mesaj da inkârî soru olarak dile getirilmektedir.

Bakara 2/155, Âl-i İmrân 3/186, Hûd 11/7, Mülk 67/2 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerdeki bilgilere göre, hayatın var edilişi ile devamının amacı “imtihan” olarak belirlenmektedir.(64) Tevbe 9/16 ve ‘Ankebût 29/2’ye göre, imtihana tâbi tutulmadan başıboşluğa terk edilme düşüncesi yanlış olarak değerlendirilmektedir. Nitekim Kıyâmet 75/36’da insanların dünya ve âhirette başıboş bırakılmayacağı beyan edilmektedir. Ayrıca Bakara 2/214 ile Âl-i İmrân 3/142’ye göre de “sıkıntılarla denenmeden cennete girme beklentisi derin bir yanılgı” olarak nitelendirilmektedir.

Zâriyât 51/56’ya göre, “yaratılışın asıl gayesi Allah’a kulluktur.” Bu arada Âl-i İmrân 3/179’a göre “Yüce Allah müminleri inanç, ibadet ve ahlâkta yanlış, eksik ve bâtıl olan kirlilikleriyle baş başa bırakmayacaktır.” Bu olumsuz özellikler yerlerini iman, fedakârlık ve düzgün ahlâk anlamında temiz değerlere bırakıncaya kadar onları bulundukları hal üzere terk etmeyecektir. Demek ki hayatın imtihan alanı oluşu birtakım değişim ve dönüşümlerin gerçekleştirilmesi amacını beraberinde getirmektedir. Bu da insanın dünya hayatında başıboş bırakılmadığını gösteren en önemli delillerden birisidir.

b) يُفَصِّلُ الْاٰيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “O (Allah), bilen bir kavme âyetlerini açıklamaktadır.” Yüce Allah âyetin sonunda gerçeği bilmek isteyenler için kâinat âyetlerini işte böylece açıkladığını, bir sonraki âyette de belirtildiği gibi bütün bu âyetlerde muttakiler için nice nice deliller olduğunu ifade etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen الْاٰيَات el-âyât kelimesi bilinen anlamda “kavlî âyetler” yani “vahyedilen âyetler” anlamında “Kur’ân cümleleri” değil de Fussılet 41/53’te de hatırlatıldığı üzere “kâinat kitabının çeşitli âyetleri”dir; yani “kevnî âyetler”dir; “kozmik âyetler”dir. Yüce Allah kâinat kitabını aydınlatmak için nice yıldızlar yaratmış ve her birisini büyük bir planın parçaları haline getirmiştir.

Rabbimiz “kâinat kitabının çeşitli âyetlerini” aydınlatan “yıldızlar” olarak, diğerlerini ise aydınlanan ve aydınlandıktan sonra ışığını yansıtan “gezegenler” şeklinde yaratmıştır. Bu konuyu Kâf 50/6-11 ve ‘Alak 96/1 gibi çeşitli âyetlerde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Hiçbir şey boşuna değildir; her birinin bir anlamı ve amacı vardır. Gözle görebildiğimiz veya göremediğimiz yıldızlar ve gezegenler büyük bir ilâhî planın parçası olarak her biri bir görev icra etsin de insanoğlunun bir yaratılış amacı olmasın; bu akla ziyan bir kabuldür. Cansız âlemin bir ışığı olsun da insanlığın olmasın; bu da başka bir aldanıştır. İşte ilâhî kitaplar kâinattaki yıldızlar gibidir ve aydınlatıcı bir misyonun sahibi kılınmışlardır. Peygamberler de birer gezegen mesabesinde o ilâhî ışıkla önce kendileri aydınlanmış, ardından onu ümmetlerine yansıtmaya çalışmışlardır.

Şimdilerde Kur’ân, bütün insanları aydınlatan bir kandil/kitap olarak önümüzde durmaktadır. Vahyin getirdiği prensiplerin uygulanabilir olduğunu göstermek için Hz. Peygamber’in hayatı bizlere örnek olarak sunulmuştur. Kâinat kitabının aydınlığına uygun olarak bizler de vahyin aydınlığıyla aydınlanmaya çalışmalıyız.

ıv. Gece-Gündüz ve Her Şeyde Allah’ın Âyetleri

اِنَّ فِي اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَمَا خَلَقَ اللّٰهُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ “Şüphesiz ki gece ve gündüzün değişmesinde ve Allah’ın göklerde ve yerde yarattığı şeylerde takvâlı (duyarlı) bir toplum için dersler vardır.”

Âyetteki اِنَّ فِي اخْتِلَافِ inne fi‘htilâfi ifadesi “muhakkak ki değişmesinde vardır”; الَّيْل el-leyli kelimesi “gecenin”; وَالنَّهَارِ ve’n-nehâri sözcüğü “ve gündüzün”;وَمَا خَلَقَ ve mâ haleka ifadesi “ve yarattığı şeylerde (vardır)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”;فِي السَّمٰوَاتِ fi’s-semâvâti kelimesi “göklerde”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı sözcüğü “ve yeryüzünde”;لَاٰيَاتٍ leâyâtin kelimesi “elbette nice âyetler, deliller, ibretler”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili “duyarlı olan, duyarlılık göstermekte (olan)” demektir.

Burada gece ve gündüzün değişiminde ve mahlûk olan her bir şeyde çeşitli deliller bulunduğu gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin, Mekkelilerin Hz. Peygamber’e yönelik “önceki peygamberler kavimlerine deliller getirdiği gibi sen de bize bir delil, alamet, mucize getir” demeleri üzerine indirildiği beyan edilmektedir.(65)

1. اِنَّ فِي اخْتِلَافِ الَّيْلِ وَالنَّهَارِ “Şüphesiz ki gece ve gündüzün değişmesinde vardır.” Yüce Allah bu âyette “gece ve gündüzün ihtilafı”ndan söz etmektedir. Bu konuyla ilgili çeşitli âyetlerde zikredilen(66) اخْتِلَاف ihtilâf kelimesi Furkân 25/62’de “birbiri ardınca gelmek” veya “birbirinin zıddı” manasındaخِلْفَة hılfeten kelimesi ile tefsir edilmektedir. Gece ve gündüzün ihtilafı, onların birbirini izlemesi, sürekli değişmeleri, yani gecenin gelip gündüzün gitmesi, gündüzün gelip gecenin gitmesi, gündüzün geceden, gecenin de gündüzden ayrılarak birbirlerini takip etmeleri manasına gelmektedir.

Yâsîn 36/40’ta da zikredildiği üzere, hiçbir gece gündüzün önüne geçemez. Her bir gök cisminin ve dünyanın tâbî olduğu bir hareket, yani yaratılış kanunu vardır; onlar buna göre varlıklarını devam ettirmektedirler. Gece, gündüzün, gündüz de gecenin vaktine giremez; hepsinin belirlenmiş bir yasası vardır; o yasaya göre varlıklarını devam ettirirler. A‘râf 7/54’te beyan edildiği gibi gece aralıksız bir şekilde gündüzü kovalar.

Demek ki hiçbir gece, bir başka gece ile takip edilmez; yani arada gündüz olmayan peş peşe “iki gece” yoktur; aynı şekilde arada gece olmayan peş peşe “iki gündüz” de yoktur. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, çeşitli âyetlerde “gece ve gündüzün bir birini izlediği ve bunun Yüce Allah’ın varlığının delillerinden biri olduğu” beyan edilmektedir.

Kutup bölgelerinde bu durum sanki bir istisna oluşturuyor gibi algılansa da, yapılan gözlemlerde oralarda da bir günün 24 saatlik zaman dilimi üzerinden yaşandığı bilinmektedir. Bazen vakit gece iken Güneş görülebiliyor veya vakit gündüz iken etraf karanlık olabiliyor ise de, bu durum gecenin gündüzü veya gündüzün geceyi “kuşatması” şeklinde anlaşılmalıdır. Durum her nasıl olursa olsun, oralarda da bir günlük zaman dilimi 24 saattir ve hayat 24 saat üzerinden devam etmektedir. Işığın görülüp görülmemesi, sonucu değiştirmemektedir. Oralarda da bir gece bir gündüzle, bir gündüz de bir gece ile takip edilmekte, zaman birbirinin önüne geçmemektedir.

2. وَمَا خَلَقَ اللّٰهُ فِي السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ لَاٰيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَّقُونَ “Allah’ın göklerde ve yerde yarattığı şeylerde takvâlı (duyarlı) bir toplum için dersler (vardır).” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde göklerde ve yeryüzünde yarattığı her ne varsa hepsinde muttakiler için çeşitli deliller ve ibretler olduğunu beyan etmektedir.

Burada geçen اٰيَات âyât kelimesi önceki âyetteki “kâinat kitabının âyetleri” manasındaki الْاٰيَات el-âyât kelimesiyle de ilişkili olacak şekilde “deliller, ibretler, dersler” manasına gelmektedir. Bu kelimenin başındaki lâm/le edatı ise cümlenin başındaki اِنَّ inne edatının haberinde bulunan bir te’kid edatıdır ve sözü edilen ibretlerin kâinat kitabının âyetlerinde kesin olarak bulunduğunu göstermektedir.

a) Daha önce de belirttiğimiz gibi, Yüce Allah kâinat kitabının incelenmesi gerektiğini çeşitli âyetlerde dile getirmektedir. Çünkü Kur’ân’daki beyanlara bakıldığında Yüce Allah’ın üç kitabının bulunduğunu söyleyebiliriz: İlki, vahye konu olan ve bütün peygamberlere gönderilen mesajlar anlamında “tenzîlî kitap”tır; bu kitaba “okunan, vahyedilen, ikram edilen, indirilen veya öğretilen kitap” da denilir. İkincisi, kâinata koyduğu kanunlar anlamında “tekvînî kitap”tır; buna “kâinata yazılmış veya gözlemlenen kitap” da denilebilir. Bu kitabın âyetleri yaratılmış olan her şeydir.

Üçüncü kitap ise tekvînî kitabın alt başlığı olarak da değerlendirilebilen, ancak bizim müstakil olarak kabul ettiğimiz “insan kitabı”dır. “İnsan kitabı”nın âyetleri arasında onun bedensel yapısı, ruhsal donanımı, yaşadığı olaylar ve ders alınacak kıssalar vs. sayılabilir. Bu üç kitabın da sahibi Yüce Allah’tır ve insanlardan bu üç kitapla da O’na yönelip hakkı bulmaları istenmektedir.

b) Kâinat kitabını incelemek, öncelikle müslümanların görevidir; çünkü onlara bu görevi bizzat Yüce Allah vermektedir. Bu erdemli görevi yapmayıp başkalarına ihale veya havale etmek, görevden kaçmak demektir. Şimdilerde İslâm dünyasının acınacak halde olması, müslümanların bu aslî görevlerini ihmalden kaynaklanmaktadır. İbadet sadece namaz, oruç, hac, zekât, kurban gibi belli görevleri yapmakla sınırlı değildir.

Kâinat kitabıyla ilgilenmek, Yüce Allah’ın o kitapta eşsiz kudretini görmek ve bunu insanlara sunmak da büyük bir ibadettir. Hayatı ve sorumluluğu, içine kapalı kalmaktan ibaret sanmak, ilâhî mesajı anlamamak demektir. Kabuğu kırıp hayatla tanışmak, kendini ve kâinatı tanımak sonuçta Yüce Allah’ı, kudretini ve O’nun eşsiz ilkelerini tanımayı beraberinde getirecektir. Fâtır 35/28’de dile getirilen “sadece ve sadece âlim kullar Allah’a layıkıyla derin saygı duyarlar” ifadesi bu gerçeğin Kur’âncasıdır.

c) Kur’ân’da pek çok âyette kâinat ve insan kitabının âyetlerinin incelenmesi gerektiği bütün insanlara verilmiş bir ev ödevi olarak görülmelidir. Bu bağlamda şu âyetleri hatırlatabiliriz: Bakara 2/164, Âl-i İmrân 3/190-191, En‘âm 6/95-99, A‘râf 7/54, 185, Yûnus 10/5-6, Yûsuf 12/105, Ra‘d 13/2-4, Hıcr 15/16-22, Nahl 16/4-16, Enbiyâ 21/30-32, Hacc 22/5, 63-65, Mü’minûn 23/12-22, Nûr 24/41-45, Furkân 25/45-54, 59-62, Kasas 28/71-73, Rûm 30/8, 20-27, Lokmân 31/10-11, 27-32, Fâtır 35/9-13, 27-29, 41, Yâsîn 36/33-44, 71-73, 80-83, Sâd 38/27-29, Mü’min 40/67, Fussılet 41/9-12, 53, Şûrâ 42/29, 32-33, Zuhruf 43/10-13, Câsiye 45/3-5, 12-13, Ahkâf 46/3-4, Kâf 50/6-10, Zâriyât 51/20-22, 47-49, Rahmân 55/5-8, Vâkı‘a 56/57-74, Hadîd 57/4-6, 20, Mülk 67/3-5, 15, 21-24, Nûh 71/15-17, Nebe’ 78/12-16, Nâzi‘ât 79/27-33, ‘Abese 80/24-32, Târık 86/5-7, 11-12, Ğâşiye 88/17-20. Kur’ân’da elbette daha pek çok örneği bulunan kâinat ve insan kitaplarıyla ilgilenme konusunda yaşanan sorunlar, üç kitabı doğru anlayamamaktan ve onları hayatın merkezine almamaktan kaynaklanmaktadır.

d) “Kâinat kitabı” ile “insan kitabı”nın incelenmesinin öneminden söz eden âyetlerde n-z-r kökünden kelimelerin kullanılmış olması anlamlıdır. Meselâ Ğâşiye 88/17’de bu konu يَنْظُرُونَ yenzurûne fiiliyle dile getirilmektedir.فَلْيَنْظُر felyenzur kalıbında ‘Abese 80/24’te “insanların yedikleri yemeğe bakıp onu inceleme konusu yapmaları”; Târık 86/5’te ise “hangi şeyden yaratıldıklarını incelemeleri” kendilerinden istenmektedir.

Ayrıca Kâf 50/6 ve A‘râf 7/185’te “göklerin ve yerin melekûtunun, yani idaresinin ve yarattığı her şeyin incelenmesi” görevi için de aynı kökten kelimeler kullanılmaktadır. Bu araştırma yükümlülükleri Rabbimizin insanoğluna verdiği “ev ödevleri”dir. Bu konularda tercih edilen n-z-r kökünden kelimeler, bakmayı, görmeyi, gözlemlemeyi, incelemeyi ve ibret almayı içeren bir anlam derinliğine sahiptir.

Bütün bu vurguladığımız hedefleri gerçekleştirmek üzere, günümüzde araştırma merkezleri, laboratuarlar kurmak, projeler üretmek, araştırma grupları oluşturup geliştirmek, kurumları bu yöne kanalize etmek müslümanların asıl/aslî görevlerindendir. Bu uğurda fonlar kurup araştırmacıların hizmetine sunmak elbette çok büyük bir görevdir. Zekât müessesesinin bir bölümünü tabiat kitabını incelemeye ayırmak müslümanların vazgeçilmezleri arasında mutlak surette yer almalıdır.

Sözün özü şudur: Yüce Allah’ın üç kitabından birisi olan “kâinat”ı incelemek bir lüks değil, görevdir. Oradan da Hakk’a ulaşmanın gerekli olduğu bilinmeli, bu sayede bu son ilâhî hitabın hak olduğu kolaylıkla kavranmalıdır. İlim-bilim ayırımı veya dinî ilimler-beşerî bilimler ayırımı müslümanlar için kesinlikle doğru değildir. Kur’ân’a göre insanların incelemesi gereken bütün ilimler Yüce Allah’ın birer sanatıdır ve her müslümanı ilgilendirmektedir.

Bu büyük görev özellikle müslümanları beklemektedir. Zira bu delillerden ve ibretlerden yararlanabilmek muttaki olmanın da bir yolu olarak belirlenmiş olmaktadır. “Dini ilim-beşeri bilim” ayırımı yapmadan “vahiy”, “kâinat” ve “insan” kitaplarını okuyup bu üç kitabın da sahibi olan Yüce Allaha ulaşmaya çalışan yiğitlere selâm olsun.

c) İnkârcıların ve Müminlerin Akıbeti

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde huzurunda hesap vermeye inanmayanların dünya hayatıyla mutlu olduklarını, âyetlerden habersiz davrandıklarını, dolayısıyla kazandıklarına karşılık varacakları yerin ateş olduğunu beyan etmektedir. Sonrasında ise iman edip salih ameller işleyenleri altlarından ırmaklar akan cennetlere koyacağını, oradaki hitaplarının Yüce Allah’ı tesbih ve birbilerine esenlik dileği şeklinde gerçekleşeceğini, çağrılarının sonunda ise “hamd âlemlerin Rabbinedir” diyeceklerini müjdelemektedir.

ı. İnkârcılığın Nedenleri ve Yaşayacakları Akıbet

اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا وَرَضُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَاطْمَاَنُّوا بِهَا وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَنْ اٰيَاتِنَا غَافِلُونَ اُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar, dünya hayatına razı olup onunla huzur bulanlar ve ayetlerimizden habersizmiş gibi davrananlar var ya işte kazanmakta oldukları (günahlar) yüzünden onların barınağı ateştir!”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ innellezîne lâ yarcûne ifadesi “muhakkak ki ummayanlar, inanmayanlar”; لِقَآءَنَا likâenâ tamlaması “bizimle karşılaşmaya, bize kavuşmayı”; وَرَضُوا ve radû fiili “ve razı olmuş (olanlar), mutlu olmuş (olanlar)”;بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا bi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatı ile, yakın, yaşanan hayatla”; وَاطْمَاَنُّوا va’tmeennû fiili “ve huzur bulmuş (olanlar)”; بِهَا bihâ ifadesi “onunla”;وَالَّذ۪ينَ هُمْ vellezîne hum ifadesi “ve onlar ki”; عَنْ اٰيَاتِنَا ‘an âyâtinâ ifadesi “bizim âyetlerimizden”; غَافِلُون ğâfilûne kelimesi “habersizler(dir), gafildirler”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar varya”; مَاْوٰيهُم me’vâhum tamlaması “onların varacakları yer”; النَّار en-nâru sözcüğü “ateş(tir)”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazandıklarına karşılık olarak, kazanmış oldukları şeyler sebebiyle” demektir.

Burada âhirete inanmayanların durumu ve mahşerde karşılaşacakları korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا وَرَضُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَاطْمَاَنُّوا بِهَا وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَنْ اٰيَاتِنَا غَافِلُونَ “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar, dünya hayatına razı olup onunla huzur bulanlar ve ayetlerimizden habersizmiş gibi davrananlar var ya.” Yüce Allah bu âyette inkârcıların çeşitli özelliklerini hatırlatmaktadır.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ لَا يَرْجُونَ لِقَآءَنَا “Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar (âhireti ummayanlar, buna inanmayanlar).” Bu cümlede dile getirilen “Bizimle karşılaşmayı ummayanlar” cümlesi, âhirete inanmamayı ve Yüce Allah’ın huzuruna çıkmaya yüzü olmamayı ifade etmektedir.(67)

Furkân 25/21’de de geçtiği gibi, Yüce Allah mahşerdeki diriltilmeyi inkâr edenlerin aslında Rableriyle karşılaşmaya, yani mahşere ve orada hesaba çekilmeye inanmadıklarını beyan etmektedir. “Allah’a kavuşmaya inanmamak”, O’nun huzuruna varmayı, orada hesaba çekilmeyi inkâr etmek demektir. Nitekim konuyla ilgili âyetlerde “Allah’a kavuşmaya inanmama”nın(68) yanında “mahşerle, âhiretle karşılaşmaya inanmamak”,(69) ayrıca “diriltilmeyi ummamak, ona inanmamak”(70) ve “hesabı kabul etmemek”(71) de vardır. Mahşere inanmayanların inanmama sebebi, yargılanmaya inanmamaları ve âhiretten korkmamalarıdır.(72) Onlar azaptan da korkmadıkları için istedikleri haksızlıkları da rahatça yapmaktadırlar.

Sanıldığı veya iddia edildiği gibi “Yüce Allah’a kavuşmayı dilemek” dünya ile değil, âhiretle ilgili bir kavramdır. Konuyu dünyevileştirenler buradan birtakım menfaat devşirmeye ve nemalanmaya çalışanlardır. Kişinin mahşerde Yüce Allah’a kavuşması için burada O’nun kitabına iman edip onu hayatına taşıması gerekmektedir. Dikkate alınması ve uygulanması gereken budur. Yüce Allah ve mahşerle karşılaşmayı ummamak nasılki inkârcılığın bir özelliği ise, bunun aksine olarak Yüce Allah’a ve âhirete kavuşmaya inanmak da övülen müminlerin özelliği olarak sunulmaktadır.(73)

b) وَرَضُوا بِالْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَاطْمَاَنُّوا بِهَا “Dünya hayatına razı olup onunla huzur bulanlar.” Yüce Allah inkârcıların ikinci özelliği olarak “yaşadıkları bu geçici hayata razı olmayı ve onunla sahte bir şekilde huzur bulmayı” dile getirmektedir.

ı. Yüce Allah kendisiyle mahşerde buluşmaya inanmayan, bunu ummayan olumsuz insanların dünya hayatıyla mutlu olduklarını ve onunla huzur bulduklarını beyan etmekte, dolayısıyla sonu felaket olacak bir tercih orataya koyduklarını haber vermektedir. Âyette “dünya hayatı” şeklinde tercüme ettiğimiz الْحَيٰوة الدُّنْيَا el-hayâtü’d-dünyâ tamlamasında geçen الدُّنْيَا ed-dünyâ kelimesi esasında “yakın, alçak, aşağı” gibi anlamlar içermektedir. Bu kelime Tâhâ 20/75’te geçen el-‘ulâ kelimesinin karşılığı olarak görülebilir.

Bu âyette “salih amel işlemiş olarak mümin bir şekilde Yüce Allah’ın huzuruna gelenlere mahşerde yüksek derecelerin verileceği” beyan edilmektedir. İşte mahşerdeki yüksek dereceler yüksek bir hayatı nitelendirmekte olduğu için, inkârcı insanların aldanıp kendilerini kaptırdığı bu hayat da düşük ve değersiz bir hayat olarak nitelendirilmektedir.

ıı. Kur’ân’da t-m-e kökünden kelimeler 13 kez(74) yer almaktadır. Sanıldığının aksine, bunların hepsi olumlu ve övücü bir anlam içermemektedirler. Meselâ yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اطْمَاَنُّوا ıtmeennû fiili, âhirete inanmayan ve dünya hayatını tek hayat bilip ona razı olan inkârcı kişinin geçici ve anlamsız doyum halini ifade etmektedir.

Ayrıca Yüce Allah’a imanla inkâr sınırında tereddütlü bir şekilde kulluk eden kişilerden söz eden Hacc 22/11’deki ıtmeenne fiili de olumsuz insanın sahte huzur halini içermektedir. Benzer şekilde Fecr 89/27’de geçen nefs-i mutmainne tamlamasındaki el-mutmeinneh kelimesi de bir yoruma göre dünya hayatının sahtelikleriyle huzur bulduğunu sanan insan için kullanılmaktdır.

Durum böyle olunca, ıtmi’nân kökünden gelen herhangi bir kelimeyi görünce, bunların olumlu ve övücü bir anlamda kullanıldığını düşünmemek gerekmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen اطْمَاَنُّوا itmeennû fiili de söz konusu örneklerde de olduğu gibi “geçici ve sahte huzur bulmak” manasına gelmekte ve âhirette yargılanacağına inanmayan kişilerle ilgili bir mana içermektedir.

c) وَالَّذ۪ينَ هُمْ عَنْ اٰيَاتِنَا غَافِلُونَ “Bunlar âyetlerimizden gafil olanlardır.” Yüce Allah inkârcıların en çarpıcı özelliklerinden birisini “âyetlerden gafil olmaları” yani onları umursamamaları şeklinde beyan etmektedir. “Âyetlerden gaflette olmak”, onları görmezlikten gelmek, onları ciddiye almamak ve unutmak(75) şeklindeki ilgisizliği ifade etse gerektir. Mahşerde Yüce Allah’a hesap vermeyi ummayıp ona inanmayanların, âhiret hayatına değil de dünya hayatına razı olup, onunla mutlu olanların bu duruma gelmelerinin sebebi bu ve benzer konularda bilgi kaynağı olan Yüce Allah’ın âyetlerine karşı ilgisiz davranmalarıdır.

d) Bu ayet vesilesiyle şu bilgileri de hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

Bu ayette, günümüz toplumunda sıkça karşılaştığımız, muhtemelen tüm zamanların toplumlarında da var olan, üç farklı dünya görüşünden/insan tipinden bahsedilmektedir. “İlki” ”üce Allah’a ve ahiret gününe inanmayanlardır ki bu dünya görüşüne sahip olan insanlar ayette geçen ‘Bizimle karşılaşacaklarını ummayanlar’ ifadesiyle belirtilmektedir. “İkincisi” Allah’a ve ahiret gününe inanan fakat dünya hayatını ahirete tercih eden ve onunla huzur bulmaya çalışan, apaçık yanılgı içerisinde olan insanlardır. Bilmezler ki dünya hayatında da ahiret hayatında da huzur Allah’ın yanındadır. Kişi dünya hayatını Allah’ın rızasını kazanmak için yaşarsa Allah’ı her an yanında hisseder. İşte bu insan için tarif edilemez bir güven ve huzur kaynağıdır. Böyle insanların ahiretteki yeri de huzur içerisinde ebedi yaşayacakları cennettir. Yunus 10:23. ayette dünya hayatı suya benzetilmekte, insanın ahirette nimetlendirileceği rızıkların dünya hayatı ile sulandığını, hayatını Allah’ın yoluna adayan ve salih amel üzere olanların ahiret hasadının bol, hayat suyunu boşa akıtanların hasadının ise hazan olacağı belirtilmektedir. “Üçüncü” insan tipi ise dünya hayatının geçici ahiretin ise kalıcı olduğunu bilen, gerçek huzurun da Allah’la beraber olmakla mümkün olabileceğinin farkında olan fakat Allah’ın buyruklarından habersizmiş gibi davranan yani ‘boş vermişler’dir. Bu bağlamda özellikle son iki tip dünya görüşüne sahip insanın, öncelikle Kur’an’ın bu ayetini derinlemesine tefekkür etmesi, kendinde olan hataları görmesi ve vahye sığınarak onları düzeltmesi ebedi olan ahiret hayatının kurtulması açısından zaruridir. Çünkü bu üç dünya görüşüne sahip insanın ahiretteki yerinin cehennem olduğu bir sonraki ayette haber verilmektedir.(76)

2. اُو۬لٰٓئِكَ مَاْوٰيهُمُ النَّارُ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “İşte kazanmakta oldukları (günahlar) yüzünden onların barınağı ateştir!” Âyette geçen مَاْوٰي me’vâ kelimesi Kur’ân’da 18 kez(77) geçmekte ve her kullanıldığı yerde “varılacak yer” manasını içermektedir. Yüce Allah önceki âyette sözünü ettiği inkârcı insanların inanmadıkları mahşerdeki karşılıklarının “ateş”, yani cehennem olduğunu beyan etmekte, bu azabın sebebinin de kendilerinin dünya hayatlarında kazandıkları olduğunu ifade etmektedir.

Onların “dünyada kazandıkları şeyler” öncelikle Yüce Allah ile buluşmayı, yani mahşerde O’nun huzurunda yargılanmayı inkâr edenler, dünya hayatına razı olup onunla sahte ve geçici bir şekilde huzur bulanlar ve Allah’ın âyetlerine karşı ilgisiz davranıp gafleti tercih edenlerdir.

Bu âyet Kur’ân’da çok önemli bir usülü gündeme getirmekte ve mahşerde insanlara uygulanacağı haber verilen azabın sebepsiz olmadığını ortaya koymaktadır. Âyette geçen بِمَا bimâ ifadesindeki bâ/bi harfi sebebiyye veya mukâbele edatı olarak isimlendirilmekte, bir şeyin sebebinin ya da gerekçesinin ne olduğunu beyan eden cümlenin veya ifadenin başında kullanılmaktadır.

Bu arada gözden kaçırılmaması gereken diğer bir nokta da, âyetteki يَكْسِبُونَ yeksibûne fiili gereği insanların kazandıkları şeylerle ilgilidir. Bu ifade kişinin hem inanç anlamında kazandıklarını, hem de davranış olarak ortaya koyduklarını kapsamaktadır. Hatta bu ifadenin kişinin kalbinin kazandıklarını da içerdiği asla ve asla unutulmamalıdır. Çünkü Bakara 2/225’te “Allah sizi kasıtsız yaptığınız yeminlerinizden sorumlu tutmaz; fakat kalplerinizin kazandıklarından sorumlu tutar” buyurmakta, dolayısıyla eylemlerin ötesinde niyetlerin de sorgulamaya tabi tutulacağını ifade etmektedir. Bakara 2/284’te verilen mesaj da doğrudan bununla ilgilidir.

ıı. İman Edenlerin Cennetteki Ödülleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْد۪يهِمْ رَبُّهُمْ بِا۪يمَانِهِمْ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ دَعْوٰيهُمْ ف۪يهَا سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ ف۪يهَا سَلَامٌ وَاٰخِرُ دَعْوٰيهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, Rableri onları imanları sebebiyle doğru yola ulaştırır. Nimetlerle dolu cennetlerde altlarından ırmaklar akar. Onların oradaki duası şudur: ‘Ey Allah’ım! Sen yücesin!’ Orada birbirlerine esenlik dilekleri ise ‘selam’dır. Dualarının sonu da ‘Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.’ şeklindedir.”

Buradaki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman etmiş kişiler, iman edenler”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti ifadesi “iyi ve ıslah edici işler”; يَهْد۪يهِمْ yehdîhim fiili “onları eriştirir, onlara hidayet ve rehberlik eder”; رَبُّهُمْ rabbuhum tamlaması “onların Rabbi”; بِا۪يمَانِهِمْ bi îmânihim ifadesi “onların imanı sebebiyle”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهِم min tahtihim ifadesi “onların altlarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler, ırmaklar”;ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ fî cennâti’n-na‘îmi tamlaması “nimet cennetlerinde”; دَعْوٰيهُمْ de‘vâhum tamlaması “onların çağrısı, duası”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; سُبْحَانَكَ sübhâneke ifadesi “eksikliklerden tenzih ederim (şeklindedir)”; اللّٰهُمَّ allâhumme ifadesi “ey Allah’ım”; وَتَحِيَّتُهُمْ ve tahıyyetühüm tamlaması “ve onların selamlamaları”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; سَلَام selâmun sözcüğü “esenlik(tir)”;وَاٰخِرُ دَعْوٰيهُمْ ve âhıru da‘vâhum tamlaması “onların dualarının sonu (ise)”; اَنِ الْحَمْدُ eni’l-hamdü ifadesi “hamd, övgü (şunun içindir)”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah içindir”; رَبِّ الْعَالَم۪ين rabbi’l-‘âlemîne tamlaması ise “âlemlerin Rabbi olan (şeklindedir)” demektir.

Burada önceki iki âyetin karşıtı olarak “iman ve sâlih amel” sahiplerinin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْد۪يهِمْ رَبُّهُمْ بِا۪يمَانِهِمْ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, Rableri onları imanları sebebiyle doğru yola ulaştırır. Nimetlerle dolu cennetlerde altlarından ırmaklar akar.” Yüce Allah inkârcıların reddettiği esasların neler olduğunu beyan ettikten sonra, Kur’ân’ın mesânîlik özelliği gereği bu defa konuyu inançlı insanlara getirmekte ve onların hak ettiği ödül yurdu hakkında bilgi vermektedir.

a)اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْد۪يهِمْ رَبُّهُمْ بِا۪يمَانِهِمْ “İman edip iyi işler yapanlara gelince, Rableri onları imanları sebebiyle doğru yola ulaştırır.” Bu cümlede şöyle bir anlam da söz konusu edilebilir: “İman edip salih ameller işleyenleri imanları sebebiyle Rableri cennete giden yola iletir.”(78) Bu tercümeye göre, âyette “cennet” veya “cennete giden yol” manasına gelebilecek bir ifadenin var olduğu kabul edilmektedir. Hatta böyle bir ifadenin âyette gizli bir şekilde bulunduğunun delili ise devam eden cümledeki açıklamalardır. Dahası bu cümlede dünya hayatında iman edip salih ameller işleyenlerin âhirette cennet yoluna iletilecekleri şeklinde de bir mana söz konusu edilmektedir.(79)

Bu cümlede iman ehli olup da iyi ve ıslah edici davranışlar ortaya koyanlara Rablerinin hidayet edeceği beyan edilmektedir. Yüce Allah Teğâbun 64/11’te “Allah’a iman edenlerin kalbine Allah’ın hidayet edeceği”ni haber verdiği gibi, burada da aynı şekilde iman edip salih amel işleyenlere iman etmeleri sebebiyle hidayet edeceğini bildirmektedir. Belli ki iman edip salih ameller işlemek “sebep”; bu imanları nedeniyle Rablerinin onlara hidayet etmesi ise “sonuç”tur.

b) تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهِمُ الْاَنْهَارُ ف۪ي جَنَّاتِ النَّع۪يمِ “Nimetlerle dolu cennetlerde altlarından ırmaklar akar.” Yüce Allah bu cümlede önceki ifadede geçen iman edip salih ameller işleyenlerin mahşerde nimetlerle dolu cennetlerde alt yanlarından ırmaklar akmakta olacağını müjdelemektedir. İnsanların altlarından ırmaklar akabilmesi için elbette öncelikli olarak bu kişilerin cennetlere girmesi gerekir ki önceki cümlede gizli olarak var kabul edilen cennet/cennât kelimesinin varlığının delili işte bu cümledir. Âyetteki açıklamaya göre, mahşerde insanlara ilk verilecek ödül, nimet bahçelerinde altlarından ırmaklar akmasıdır. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak isteriz.(80)

2. دَعْوٰيهُمْ ف۪يهَا سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ وَتَحِيَّتُهُمْ ف۪يهَا سَلَامٌ وَاٰخِرُ دَعْوٰيهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Onların oradaki duası şudur: ‘Ey Allah’ım! Sen yücesin!’ Orada birbirlerine esenlik dilekleri ise ‘selam’dır. Dualarının sonu da ‘Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.’ şeklindedir.” Yüce Allah mahşerde nimet cennetlerine koyacağını beyan ettiği kişilerin oradaki çeşitli hallerini de üç esasta zikretmektedir.

a)دَعْوٰيهُمْ ف۪يهَا سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ “Onların oradaki duası şudur: Ey Allah’ım! Sen yücesin!” Yüce Allah cennetliklerin oradaki dualarının “tenzih” şeklinde olacağını haber vermektedir. Âyette geçen سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ sübhânekellâhümme ifadesi “Ey Allah’ım! Sen eksik sıfatlardan uzaksın”, “Ey Allah’ım! Sen yüceler yücesisin”, “Ey Allah’ımn! Sınırsız kudretinle ne yücesin”, “Ey Allah’ım! Ne yücesin, ne büyüksün!”, “Ey Allah’ım! Seni tesbih eder, eksikliklerden uzak ve münezzeh tutarız” gibi manalar içermektedir.(81)

Şüphe yok ki bu ifade bir sevinç çığlığı şeklinde cennetliklerin ağzından dua ve niyaz ifadesi olarak dökülecektir. Bazı müfessirlerimiz cennetliklerin bu duayı, yemeğe başlamadan önce yaptıkları, cennetteki hizmetkârların yiyecekleri kendilerine sunduklarını, sonrasında ise elhamdülillâh dediklerini ifade etmişlerdir.(82)

Bu arada belitelim ki Kur’ân’da beş kez(83) geçen اللّٰهُمَّ allâhumme hitabı “ey Allah’ım”, “ya Rabbi” manasına gelmektedir. Bu ifadede bulunan mîm harfi yâ “ey” ünlemine karşılıktır. Bu nedenle, hem mîm harfi hem de yâ ünlemi bir cümlede gelmeyeceği için yâ ünlemi düşürülmüştür.(84) Kur’ân’da 41 kez(85) geçen سُبْحَان sübhân kelimesi genel kabul olarak, “tenzih ederiz”, “Şanı ne yücedir!” veya “varlığın kendisi adına hareket ettiği Rabbimizin şanı ne yücedir”(86) ya da “yüceler yücesi”(87) şeklinde tercüme edilebilir.

İnsanların mahşerde nimet cennetlerinde bu tesbihi söyleyebilmeleri için dünyada da hayatlarını bu tesbih doğrultusunda yaşamaları gerekmektedir. Nimet cennetlerinde سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ sübhânekellâhumme diyebilmek bir “sonuç”tur; bunun “sebeb”i ise dünya hayatında bu tesbihi diline dua konusu edinmek, namazlarında bunu anlayarak ve hissederek okumak, nihayet hayatı Yüce Allah’ın kodladığı şekilde O’nun rızası doğrultusunda yaşamaya çalışmaktır. Bilinmelidir ki namazlarda okunan sübhâneke duasının(88) ilk kısmının delili işte bu âyettir.

b) وَتَحِيَّتُهُمْ ف۪يهَا سَلَامٌ “Orada birbirlerine esenlik dilekleri ise ‘selam’dır.” Yüce Allah cennetliklerin orada birbirlerine esenlik dileyeceklerini müjdelemektedir. Bu ifadenin bir benzeri de Ahzâb 33/44’ye yer almakta ve cennetliklerin Allah’ın huzuruna çıkmak için diriltildiklerinde karşılanacakları sözün selâm şeklinde “esenlik dileği”nden oluşacağı bildirilmektedir.

Kur’ân’da altı kez(89) geçen تَحِيَّة tahıyyeh kelimesi “selamlama”, “esenlik dileği” manasına gelmektedir. Bu arada cennetliklere esenlik dileğini meleklerin söyleyeceği de ileri sürülen görüşler arasında yer almaktadır.(90) Nisâ’ 4/86 ile Nûr 24/61’de belirtildiği üzere, dünya hayatındayken müslümanların birbirine selam vermesi bir tercih değil, zorunluluktur.

En‘âm 6/54’te de konuyu açıkladığımız üzere, Yüce Allah dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,(91) cennetliklere de bu şekilde bir esenlik lütfetmiş olacaktır. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,(92) cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,(93) cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.(94) Anlaşılıyor ki hayat selâm ile şekillenmekte, Nahl 16/32’de belirtildiği gibi ölüm anında selam söz konusu edilmekte, diriltilirken de sonrasında cennette de selam ile ödüllendirilmeler devam etmektedir.

c) وَاٰخِرُ دَعْوٰيهُمْ اَنِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Dualarının sonu da ‘Hamd (övgü), âlemlerin Rabbi olan Allah içindir.’ şeklindedir.” Yüce Allah nimet cennetlerinde ikamet ettireceği yiğitlerin oradaki sözlerinin sonunu hamd ile tamamlayacaklarını beyan etmektedir. سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ Sübhanekellâhumme diye başladıkları her çağrının, her tesbihin, her niyazın, her duanın, her nimet ve sevincin sonunda Fâtiha’nın ikinci âyetinde de dile getirilenالْحَمْدُ لِلّٰهِ elhamdülillâhi diyecekleri, böylece cennette herhangi bir boş ve günaha sokacak söze yer olmayacağı anlaşılmaktadır.

Bu bağlamda Meryem 19/62’de şöyle buyrulmaktadır: “O (cennet)lerde selâm/esenlikten başka herhangi bir boş söz işitmeyecekler.” Vâkı’a 56/25-26’da da şu bilgiler yer almaktadır: “O (cennet)lerde ‘selâm selâm’ (karşılıklı esenlik dileği)nden başka herhangi bir boş söz de günaha sokan bir (laf) da işitmezler.” Ğâşiye 88/11’de “Orada boş bir söz işitmezler” buyrulmakta, Nebe’ 78/35’te de benzer şekilde “Onlar orada boş bir lakırdı da yalan da işitmeyecekler” ifadesine yer verilmektedir. Demek ki dünya hayatında hak ve hakikate uygun yaşayanlar mahşerde cennet ödülleri içerisinde bunun derin hazzını ve huzurunu yaşayacaklardır.

Bu âyetin yorumunu cennetteki yeme-içmelerle ilişkilendirenleri eleştiren Râzî konuyla ilgili şu bilgileri vermektedir:

“Biz, bir kısım müfessirlerin, bu kutsal ve yüce kelimeleri, cennetlklerin oradaki yeme ve içme ile ilgili halleriyle alâkalı kılarak şöyle dediklerini nakletmiştik: Cennetlikler bir şey arzuladıklarında سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ , onu yiyip bitirdiklerinde de الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ derler. Bu görüşü ileri sürenlerin, dünyada da âhirette de aklı fikri yeme içmeden öteye geçememiştir. Bu gibi insanların, behâim yani ‘hayvanlar’ zümresinden sayılmaları ne kadar yerindedir!”

“Hakkı bulan tahkik ehline gelince, onlar bu görüşü benimsememişlerdir. Onların bu husustaki görüşleri şudur: Hasan el-Basrî Hz. Peygamber’in ‘Nasıl (dünyada) size nefes alıp vermeniz ilham ediliyorsa, cennetliklere de hamd ve tesbîh etmeleri ilham edilir’(95) buyurduğunu rivayet etmiştir.”

“Cennetlikler سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ sübhânekellahümme zikri ile bahtiyar olup, içine düşmüş oldukları korku ve âfetlerden emîn olma halini bizzat müşahede ettiklerinde, bu yüce haller ile kutsal makamların hepsinin ancak Yüce Allah’ın ihsanı, fazlı ve nimetlendirmesi ile mümkün olacağını anlarlar. İşte bundan dolayı, Yüce Allah’a hamd ederek, الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ derler. Bu cümle Kur’ân’da altı âyette geçmektedir.(96) Cennetliklerin oradaki sözleri, bu ifâde ile son bulmuştur. Çünkü onların, Yüce Allah’ı tesbih ve yüceltme ile meşgul olmaları Allah’ın onların üzerindeki en büyük nimetlerindendir.

Nimete şükür ile meşgul olmak ise ancak o nimeti gördükten sonra olur. İşte bundan dolayı, cümle bu hamd ifadesi ile sona ermiştir. Benzer şekilde mahşerde dile getirilecek hamd cümleleri A‘râf 7/43, Fâtır 35/34 ve Zümer 39/74, 75’te de yer almaktadır. Ayrıca Kasas 28/70 ve Sebe’ 34/1’de de başlangıçta da âhirette de hamdin sadece Yüce Allah’a ait olacağı beyan edilmektedir.”

“Her insanın, kuvvetine göre yükseleceği nokta vardır. Bu nedenle, insan bazan o noktadan aşağı doğru iner; bazan da oraya doğru yükselir. Ariflerin ve sâdıkların yükseleceği yer, Yüce Allah’ı bilmek, O’nu tesbih etmek ve O’na hamdetmektir. Onlar, سُبْحَانَكَ اللّٰهُمَّ dediklerinde, miracın bizzat içinde olmuş olurlar. Onlar oradan, mahlûkât âlemine doğru indiklerinde, o iniş esnasında meydana gelen şey, muhtaç olan herkese hayırları saçmadır ki, bu hususa ayette, ‘(Onların) oradaki tahiyyeleri selâmdır’ ifadesi ile işaret edilmiştir. Daha sonra o kimse, yeniden miracına yükseldiğinde, الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ der. İşte bu yüce söz de kulun iniş ve çıkışındaki durumunun farklılığına bir işarettir.”

“Ayetteki Allâh lafzı, Yüce Allah’ın zâtının ismidir. Bu nedenle kul bazen O’nun celâl sıfatlarına bakar. İşte buna Sübhâneke ‘seni tenzîh ve takdis ederim!’ ifadesi ile işaret edilmiştir. Kul, daha sonra bu noktadan Yüce Allah’ın zâtının celâlinin huzuruna, insanın takatinin elverdiği bir biçimde yükselme çabasına girer ki buna da Allâhümme ‘Ey Allahım!’ tabiri ile işaret edilmiştir. O kul bu noktadan yükselip bu nurların başlangıçlarını yarıp geçince, ikram âlemine döner ki buna da الْحَمْدُ لِلّٰهِ رَبِّ الْعَالَم۪ينَ tabiri ile işaret edilmiştir.”

“İşte bütün bunlar, kalbime doğan, aklımdan geçen izahlardır. Eğer bunlar doğru iseler, bu muvaffakiyyet Yüce Allah’tandır. Yok, eğer böyle değil ise Yüce Allah'ın rahmetine güvenmekten başka elden ne gelir?”(97)

Biz de merhum Râzî’nin bu güzel tespitlerini burada aktararak onu rahmetle yâd ettiğimizi beyan etmek istedik. Rabbimiz, bizi de imanla göçmüş geçmişlerimizi de nimet cennetlerinde ağırlayacağı yiğit kulları arasına ilhak eylesin. Bu muhteşem sonucu yaşayabilecek yiğitlere selâm olsun.

Dipnotlar

• 1 - Yûnus 10/1; Hûd 11/1; Yûsuf 12/1; İbrahim 14/1; Hıcr 15/1. 2 - Zemahşerî, age., III, 218.
  • Yûnus 10/1 Hûd 11/1 Yûsuf 12/1 İbrâhîm 14/1 Hicr 15/1
• 3 - Zemahşerî, age., II, 278, 315.
• 4 - Semerkandî, age., II, 104; Taberî, age., XI, 80; Râzî, age., XVII, 3. 5 - Taberî, age., XI, 80; XIII, 92; Râzî, age., XVII, 3. 6 - Râzî, age., XVII, 3. 7 - Âl-i İmrân 3/58; Yûnus 10/1; Lokmân 31/2; Yâsîn 36/2. 8 - Dühân 44/4.
  • Âl-i İmrân 3/58 Yûnus 10/1 Lokmân 31/2 Yâsîn 36/2 Duhân 44/4
• 9 - En‘âm 6/8, 111; İsrâ’ 17/95; Furkân 25/7, 21.
  • En‘âm 6/8 En‘âm 6/111 İsrâ 17/95 Furkân 25/7 Furkân 25/21
• 10 - Sâd 38/4. 11 - Sâd 38/5. 12 - Kâf 50/2. 13 - Zuhruf 43/31.
  • Sâd 38/4 Sâd 38/5 Kâf 50/2 Zuhruf 43/31
• 14 - Âl-i İmrân 3/164. 15 - A‘râf 7/63, 69. 16 - Yâsîn 36/15; Kamer 54/24. 17 - Yûnus 10/2; Kâf 50/2.
  • Âl-i İmrân 3/164 A‘râf 7/63 A‘râf 7/69 Yâsîn 36/15 Kamer 54/24 Yûnus 10/2 Kâf 50/2
• 18 - A‘râf 7/65, 73, 85; Hûd 11/50, 61, 84; Şu‘arâ’ 26/124, 142, 161; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/36; Ahkâf 46/21. 19 - A‘râf 7/184; Sebe’ 34/46; Necm 53/2; Tekvîr 81/22.
  • A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Şu‘arâ 26/124 Şu‘arâ 26/142 Şu‘arâ 26/161 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/36 Ahkâf 46/21 A‘râf 7/184 Sebe' 34/46 Necm 53/2 Tekvîr 81/22
• 20 - Taberî, age., XI, 81-82. 21 - Semerkandî, age., II, 105; Zemahşerî, age., II, 317.
• 22 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 23 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 24 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 25 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 26 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 27 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 28 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 29 - Dühân 44/14. 30 - Sâd 38/4. 31 - Mutaffifûn 83/32. 32 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 33 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/7; Furkân 25/59; Secde 32/4; Kâf 50/38; Hadîd 57/4.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/7 Furkân 25/59 Secde 32/4 Kâf 50/38 Hadîd 57/4
• 34 - A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Furkân 25/59; Secde 32/4; Hadîd 57/4. 35 - Râzî, age., XXIV, 104. 36 - İsmail Cerrahoğlu, Tefsir Usûlü, s. 131. 37 - Semerkandî, age., I, 521.
  • A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Ra‘d 13/2 Tâhâ 20/5 Furkân 25/59 Secde 32/4 Hadîd 57/4
• 38 - Semerkandî, age., I, 521.
• 39 - Yûnus 10/3, 31; Ra‘d 13/2; Secde 32/5.
  • Yûnus 10/3 Yûnus 10/31 Ra‘d 13/2 Secde 32/5
• 40 - Semerkandî, age., II, 105; Taberî, age., XI, 83; Zemahşerî, age., II, 317. 41 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 42 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 43 - Râzî, age., XVII, 15.
• 44 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 45 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8. 46 - Âl-i İmrân 3/55; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 70; Hûd 11/4; ‘Ankebût 29/8; Lokmân 31/15, 23; Zümer 39/7; Sâffât 37/68.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8 Âl-i İmrân 3/55 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 ‘Ankebût 29/8 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Zümer 39/7 Sâffât 37/68
• 47 - Âl-i İmrân 3/152; Nisâ’ 4/122; Tevbe 9/111; Yûnus 10/4, 55; Hûd 11/45, 65; Ra‘d 13/31; İbrâhim 14/22, 47; Nahl 16/38; İsrâ’ 17/5, 7, 104, 108; Kehf 18/21, 98; Tâhâ 20/86; Meryem 19/61; Enbiyâ’ 21/9, 97, 104; Hacc 22/47; Furkân 25/16; Kasas 28/13, 61; Rûm 30/6, 60; Lokmân 31/9, 33; Fâtır 35/5; Zümer 39/20, 74; Mü’min 40/55, 77; Câsiye 45/32; Ahkâf 46/16, 17; Müzzemmil 73/18; ‘Alak 96/8.
  • Âl-i İmrân 3/152 Nisâ 4/122 Tevbe 9/111 Yûnus 10/4 Yûnus 10/55 Hûd 11/45 Hûd 11/65 Ra‘d 13/31 İbrâhîm 14/22 İbrâhîm 14/47 Nahl 16/38 İsrâ 17/5 İsrâ 17/7 İsrâ 17/104 İsrâ 17/108 Kehf 18/21 Kehf 18/98 Tâhâ 20/86 Meryem 19/61 Enbiyâ 21/9 Enbiyâ 21/97 Enbiyâ 21/104 Hacc 22/47 Furkân 25/16 Kasas 28/13 Kasas 28/61 Rûm 30/6 Rûm 30/60 Lokmân 31/9 Lokmân 31/33 Fâtır 35/5 Zümer 39/20 Zümer 39/74 Mü'min 40/55 Mü'min 40/77 Câsiye 45/32 Ahkâf 46/16 Ahkâf 46/17 Müzzemmil 73/18 ‘Alak 96/8
• 48 - A‘râf 7/29; Yûnus 10/34; Enbiya 21/104; Neml 27/64; ‘Ankebût 29/19-20; Rûm 30/11, 27; Sebe’ 34/49; Burûc 85/13. 49 - Yûnus 10/4.
  • A‘râf 7/29 Yûnus 10/34 Enbiyâ 21/104 Neml 27/64 ‘Ankebût 29/20 Rûm 30/11 Rûm 30/27 Sebe' 34/49 Burûc 85/13 Yûnus 10/4
• 50 - Âl-i İmrân 3/18, 21; Nisâ’ 4/127, 135; Mâide 5/8, 42; En‘âm 6/152; A‘râf 7/29; Yûnus 10/4, 47, 54; Hûd 11/85; Enbiyâ’ 21/47; Rahmân 55/9; Hadîd 57/25. 51 - Taberî, age., VIII, 155. 52 - Semerkandî, age., II, 106; Zemahşerî, age., II, 318.
  • Âl-i İmrân 3/18 Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/127 Nisâ 4/135 Mâide 5/8 Mâide 5/42 En‘âm 6/152 A‘râf 7/29 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Hûd 11/85 Enbiyâ 21/47 Rahmân 55/9 Hadîd 57/25
• 53 - Bakara 2/258; En‘âm 6/78, 96; A‘râf 7/54; Yûnus 10/5; Yûsuf 12/4; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; İsrâ’ 17/78; Kehf 18/17, 86, 90; Tâhâ 20/130; Enbiyâ’ 21/33; Hacc 22/18; Furkân 25/45; Neml 27/24; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/38, 40; Zümer 39/5; Fussılet 41/37; Kâf 50/39; Rahmân 55/5; Nûh 71/16; Kıyâmet 75/9; Tekvîr 81/1; Şems 91/1. 54 - İnsân 76/13. 55 - En‘âm 6/77, 96; A‘râf 7/54; Yûnus 10/5; Yûsuf 12/4; Ra‘d 13/2; İbrâhim 14/33; Nahl 16/12; Enbiyâ’ 21/33; Hacc 22/18; ‘Ankebût 29/61; Lokmân 31/29; Fâtır 35/13; Yâsîn 36/39, 40; Zümer 39/5; Fussılet 41/37; Kamer 54/1; Rahmân 55/5; Nûh 71/16; Müddessir 74/32; Kıyâmet 75/8, 9; İnşikâk 87/18; Şems 91/2. 56 - Furkân 25/61.
  • Bakara 2/258 En‘âm 6/78 En‘âm 6/96 A‘râf 7/54 Yûnus 10/5 Yûsuf 12/4 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 İsrâ 17/78 Kehf 18/17 Kehf 18/86 Kehf 18/90 Tâhâ 20/130 Enbiyâ 21/33 Hacc 22/18 Furkân 25/45 Neml 27/24 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/38 Yâsîn 36/40 Zümer 39/5 Fussilet 41/37 Kâf 50/39 Rahmân 55/5 Nûh 71/16 Kıyâmet 75/9 Tekvîr 81/1 Şems 91/1 İnsân 76/13 En‘âm 6/77 En‘âm 6/96 A‘râf 7/54 Yûnus 10/5 Yûsuf 12/4 Ra‘d 13/2 İbrâhîm 14/33 Nahl 16/12 Enbiyâ 21/33 Hacc 22/18 ‘Ankebût 29/61 Lokmân 31/29 Fâtır 35/13 Yâsîn 36/39 Yâsîn 36/40 Zümer 39/5 Fussilet 41/37 Kamer 54/1 Rahmân 55/5 Nûh 71/16 Müddessir 74/32 Kıyâmet 75/8 Kıyâmet 75/9 A‘lâ 87/18 Şems 91/2 Furkân 25/61
• 57 - Âl-i İmrân 3/184; Hacc 22/8; Lokmân 31/20; Fâtır 35/25. 58 - Ahzâb 33/46.
  • Âl-i İmrân 3/184 Hacc 22/8 Lokmân 31/20 Fâtır 35/25 Ahzâb 33/46
• 59 - Zemahşerî, age., IV, 16.
• 60 - Semerkandî, age., II, 106; Taberî, age., XI, 86.
• 61 - Zemahşerî, age., II, 37, 564. 62 - Taberî, age., XIV, 50. 63 - Taberî, age., VII, 239.
• 64 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 65 - Semerkandî, age., II, 107. 66 - Bakara 2/164; Âl-i İmrân 3/190; Yûnus 10/6; Mü’minûn 23/80; Câsiye 45/5.
  • Bakara 2/164 Âl-i İmrân 3/190 Yûnus 10/6 Mü'minûn 23/80 Câsiye 45/5
• 67 - Yazır, age., IV, 459.
• 68 - En‘âm 6/31, 154; Yûnus 10/7, 11, 15, 45; Ra‘d 13/2; Kehf 18/105, 110; Furkân 25/21; ‘Ankebût 29/5, 23; Rûm 30/8; Secde 32/10; Fussılet 41/54. 69 - En‘âm 6/130; A‘râf 7/51, 147; Mü’minûn 23/33; Rûm 30/16; Secde 32/14; Zümer 39/71; Câsiye 45/34. 70 - Furkân 25/40. 71 - Nebe’ 78/27. 72 - Necm 53/24; Müddessir 74/53. 73 - Kehf 18/110; ‘Ankebût 29/5, 36; Ahzâb 33/21; Mümtehıne 60/6.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/154 Yûnus 10/7 Yûnus 10/11 Yûnus 10/15 Yûnus 10/45 Ra‘d 13/2 Kehf 18/105 Kehf 18/110 Furkân 25/21 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/23 Rûm 30/8 Secde 32/10 Fussilet 41/54 En‘âm 6/130 A‘râf 7/51 A‘râf 7/147 Mü'minûn 23/33 Rûm 30/16 Secde 32/14 Zümer 39/71 Câsiye 45/34 Furkân 25/40 Nebe' 78/27 Necm 53/24 Müddessir 74/53 Kehf 18/110 ‘Ankebût 29/5 ‘Ankebût 29/36 Ahzâb 33/21 Mümtehine 60/6
• 74 - Bakara 2/260; Âl-i İmrân 3/126; Nisâ’ 4/103; Mâide 5/113; Enfâl 8/10; Yûnus 10/7; Ra‘d 13/28; Nahl 16/106, 112; İsrâ’ 17/95; Hacc 22/11; Fecr 89/27.
  • Bakara 2/260 Âl-i İmrân 3/126 Nisâ 4/103 Mâide 5/113 Enfâl 8/10 Yûnus 10/7 Ra‘d 13/28 Nahl 16/106 Nahl 16/112 İsrâ 17/95 Hacc 22/11 Fecr 89/27
• 75 - Tâhâ 20/126.
  • Tâhâ 20/126
• 76 - Bu bilgi katkısını Prof. Dr. Bayram Kaymak beye borçluyum.
• 77 - Âl-i İmrân 3/151, 162, 197; Nisâ’ 4/97, 121; Mâide 5/72; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73, 95; Yûnus 10/8; Ra‘d 13/18; İsrâ’ 17/97; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/25; Secde 32/20; Câsiye 45/34; Hadîd 57/15; Tahrîm 66/9.
  • Âl-i İmrân 3/151 Âl-i İmrân 3/162 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/97 Nisâ 4/121 Mâide 5/72 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 Tevbe 9/95 Yûnus 10/8 Ra‘d 13/18 İsrâ 17/97 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/25 Secde 32/20 Câsiye 45/34 Hadîd 57/15 Tahrîm 66/9
• 78 - Semerkandî, age., II, 107; Taberî, age., XI, 88; Mâtürîdî, Te’vîlât, VI, 13. 79 - Zemahşerî, age., II, 319.
• 80 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 81 - Zemahşerî, age., II, 320.
• 82 - Semerkandî, age., II, 108; Taberî, age., XI, 89-90. 83 - Âl-i İmrân 3/26; Mâide 5/114; Enfâl 8/32; Yûnus 10/10; Zümer 39/46. 84 - Taberî, age., III, 220; Zemahşerî, age., I, 344. 85 - Bakara 2/32, 116; Âl-i İmrân 3/191; Nisâ’ 4/171; Mâide 5/116; En‘âm 6/100; A‘râf 7/143; Tevbe 9/31; Yûnus 10/10, 18, 68; Yûsuf 12/108; Nahl 16/1, 57; İsrâ’ 17/1, 43, 93, 108; Meryem 19/35; Enbiyâ’ 21/22, 26, 87; Mü’minûn 23/91; Nûr 24/16; Furkân 25/18; Neml 27/8; Kasas 28/68; Rûm 30/17, 40; Sebe’ 34/41; Yâsîn 36/36, 83; Sâffât 37/159, 180; Zümer 39/4, 67; Zuhruf 43/13, 82; Tûr 52/43; Haşr 59/23; Kalem 68/29. 86 - Bu tercüme için bk. İslâmoğlu, age., s. 1158. 87 - Mustafa Öztürk, age., s. 792.
  • Âl-i İmrân 3/26 Mâide 5/114 Enfâl 8/32 Yûnus 10/10 Zümer 39/46 Bakara 2/32 Bakara 2/116 Âl-i İmrân 3/191 Nisâ 4/171 Mâide 5/116 En‘âm 6/100 A‘râf 7/143 Tevbe 9/31 Yûnus 10/10 Yûnus 10/18 Yûnus 10/68 Yûsuf 12/108 Nahl 16/1 Nahl 16/57 İsrâ 17/1 İsrâ 17/43 İsrâ 17/93 İsrâ 17/108 Meryem 19/35 Enbiyâ 21/22 Enbiyâ 21/26 Enbiyâ 21/87 Mü'minûn 23/91 Nûr 24/16 Furkân 25/18 Neml 27/8 Kasas 28/68 Rûm 30/17 Rûm 30/40 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/36 Yâsîn 36/83 Sâffât 37/159 Sâffât 37/180 Zümer 39/4 Zümer 39/67 Zuhruf 43/13 Zuhruf 43/82 Tûr 52/43 Haşr 59/23 Kalem 68/29
• 88 - Sübhâneke duasının kaynağı için bk. Tirmizî, Salât, 179.
• 89 - Nisâ’ 4/86; Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Nûr 24/61; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44. 90 - Semerkandî, age., II, 108; Zemahşerî, age., II, 320. 91 - Sâffât 37/79, 109, 120, 130, 181. 92 - Nahl 16/32; Vâkı‘a 56/91. 93 - Ra‘d 13/24; Hıcr 15/46; Furkân 25/75; Ahzâb 33/44; Zümer 39/73; Kâf 50/34. 94 - Yûnus 10/10; İbrâhim 14/23; Meryem 19/62; Vâkı‘a 56/26.
  • Nisâ 4/86 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Nûr 24/61 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Sâffât 37/79 Sâffât 37/109 Sâffât 37/120 Sâffât 37/130 Sâffât 37/181 Nahl 16/32 Vâkı‘a 56/91 Ra‘d 13/24 Hicr 15/46 Furkân 25/75 Ahzâb 33/44 Zümer 39/73 Kâf 50/34 Yûnus 10/10 İbrâhîm 14/23 Meryem 19/62 Vâkı‘a 56/26
• 95 - Müslim, Cenneh, 18.
• 96 - Fâtiha1/2; En‘âm 6/45; Yûnus 10/10; Sâffât 37/182; Zümer 39/75; Mü’min 40/65.
  • Fâtiha 1/2 En‘âm 6/45 Yûnus 10/10 Sâffât 37/182 Zümer 39/75 Mü'min 40/65
• 97 - Râzî, age., XVII, 46-47.