‘Alak Suresi

‘Alak sûresi, Kur’ân’ın ilk indirilen âyetlerinin de içinde bulunduğu kabul edilen bir sûredir. Adını ikinci âyetindeki “embriyo” veya “ilgi, sevgi” anlamındaki عَلَق ‘alak kelimesinden almıştır. 19 âyetten oluşmuştur. İnişte 2, resmî sıralamada ise 96. sûredir.

‘Alak sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Tîn sûresiyle yakın anlam ilişkisine sahiptir. Buna göre, Tîn sûresinde “insanın en güzel şekilde yaratılışı” ile ‘Alak suresinde insanın ‘alaktan yaratılışı ele alınmaktadır. Ayrıca Tîn sûresinde esfele sâfilîn denen “aşağıların en aşağısı”na indirilen insan ve sâlih amel sahibi müminlerin zikredilmesi ile ‘Alak sûresinde sözü edilen “ibadet eden kul ve ona engel olan tip” arasında bir anlam ilişkisi vardır. Bu arada, Tîn sûresinin sonunda yer alan “mahşer” vurgusu ile “Allah’ın en güçlü ve sağlam hüküm vericiliği” mesajı ‘Alak sûresindeki tehdidi içeren âyetler birbirine yakın konuları oluşturmaktadır.

“Okumak”la ilgili ilk âyetleri gereği, sûrede kâinatın okunması, insanın yaratılışı, Yüce Allah’ın cömertliği ve insanı bilgilendirdiği konuları işlenmekte, bazı insanların kendilerini yeterli görerek azgınlaştığı, ibadet edenlere engel oluşları ve onları yalanlayıp gerçeklerden yüz çevirmeleri, bu tür olumsuz durumlardan vazgeçmemeleri halinde böylesi insanların cezalandırılacağı ifade edilmektedir.

Sûrenin son âyetinde, insanları saptırmaya çalışan bu gibilere itaat edilmemesi, secde ederek Yüce Allah’a veya cennete yaklaşılması emredilmektedir.

Yüce Allah, okumanın önemini ve öğreticinin de kendisi olduğunu beyan ettikten sonra, insanın azgınlaşabilme özelliğine dikkat çekmekte, gerekçesini “kendisini ihtiyaçsız görmek” şeklinde belirlemekte ve âhirete dikkat çekmektedir.

Ayrıca azgınlığın bir türü olarak, dua ve ibadete engel olmayı kınamakta, bu arada hem engellenen hem de engelleyenin durumunun iyice düşünülmesi gerektiğini gündeme getirmektedir. Sonunda da Yüce Allah’ın her şeyi gördüğü özellikle hatırlatılmakta, inkarcıları nasıl korkunç bir akıbetin beklediğine dikkat çekmekte, Hz. Peygamber’i de davranışları noktasında inşa etmektedir.

Bu âyet grubunun mesajını daha iyi anlayabilmek için ilk grup âyetle bunların anlam ilişkisini kurmak gerekmektedir. Yüce Allah’ın “kıraat emrini yerine getirmeyen, O’nun Rabb oluşuna itibar etmeyen, yaratıcılığı üzerinde kafa yormayan, insanın kendi yaratılışını düşünmeyip ondan dersler çıkarmaya çalışmayan, Yüce Allah’ın cömertliğini görmezlikten gelen ve O’nun hakiki öğretici olduğu gerçeğini görmezlikten gelenler”, bir anlamda âhirete inanmayıp kendilerini müstağni görecek ve sonuçta azgınlaşacaklardır. Buna göre, sûrenin 6-8. âyetleri bir anlamda ilk beş âyetteki esasları görmemenin sonucudur.(1)

a) İnsanın Azgınlaşması

Yüce Allah, sûrenin 6-8. âyetlerinde insanın azgınlaşmasının mümkün olduğunu ifade ederek, bunun nasıl gerçekleşeceğini haber vermek üzere “Gerçek şu ki, (inkârcı) insan kendini yeterli gördüğü için muhakkak ki azar” ifadesi gereği müstağnilik denen azgınlığa dikkat çekmekte, ardından bütün insanlara hitap ederek dönüşün de sadece ve sadece Allah’a olacağını bildirmektedir.

ı. Nankör İnsanın Azgınlaşma Nedeni

كَلَّآ اِنَّ الْاِنْسَانَ لَيَطْغٰى اَنْ رَاٰهُ اسْتَغْنٰى “Hayır! Şüphesiz ki insan, kendini zengin (ihtiyaçsız) gördüğü için azar.”

Âyetteki كَلَّاkellâ edatı “hayır, gerçekten, asla!”; اِنَّ الْاِنْسَانَ inne’l-insâne kelimesi “muhakkak ki insan, nankör kişi”; لَيَطْغٰى leyatğâ fiili “elbette azgınlaşır”; اَنْ رَاٰهُ en raâhu ifadesi “kendisini gördüğünde”; اسْتَغْنٰى isteğnâ fiili ise “yeterli, ihtiyaçsız olan” demektir.

Bu âyetlerde insanın olumsuz anlamda bir niteliğine dikkat çekilmekte, kendini yeterli gördüğünde azgınlaşacağına dikkat çekilmektedir.

İlk beş âyetten sonraki âyet grubunun iniş sebebinin, Ebû Cehil’in Hz. Peygamber’i namazdan engellemesi olduğu tefsirlerde beyan edilmektedir. Dolayısıyla azgın insanın da “Ebû Cehil” olduğu belirtilmektedir. Bu doğrultudaki rivayetler, âyetlerin muhtevasına uygun düşmektedir.

1. كَلَّآ اِنَّ الْاِنْسَانَ لَيَطْغٰى “Gerçek şu ki, (inkârcı) insan muhakkak ki azgınlaşır.” Bu âyette önce baştaki edata, sonrasında cümlenin mesajına değineceğiz.

a) Kur’ân’da 33 kez geçen كَلَّا kellâ edatı her kullanıldığı yerde aynı anlamı vermemekte, bağlama göre mana kazanmaktadır.

- Kellâ Edatının Anlamı

كَلَّا kellâ edatına “hayır” anlamı verilebileceği gibi, “asla!” anlamı da verilebilir. Bu edat, aslında genellikle bir karşı çıkışın cevabı olarak “hayır, asla öyle değil, sanıldığının aksine, durum sizin zannettiğiniz gibi değil, artık yeter” gibi anlamlara gelmektedir. Ayrıca bazı âlimlere göre, bu edata “dikkat edin”, “gerçek şu ki”, “gerçekten”, “işin farkına varın”, “iyice düşünün”, “muhakeme edin”, “hakikat şu ki”, “değil mi ki”, “evet, kesinlikle” anlamları da verilebilir.(2) Böylece takip eden cümlelerin önemine daha açık vurgu yapıldığı anlaşılabilir.

Özetle belirtelim ki, Kur’ân’daki كَلَّا kellâ edatları ya “hayır, hayır”(3) ya da “dikkat et, gerçekten, gerçek şu ki”(4) gibi manalar verir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Alak 2/6 ve benzer âyetlerde, söz konusu edata, sözün başlangıcı konumunda olduğu için “gerçekten, hakikaten” anlamları verilmelidir; çünkü bu edat, bir anlamda te’kid yani “pekiştirme” manası da içermektedir.(5)

Eğer bir konuda konuşma yeni başlamışsa ve konuyu reddedip karşı çıkan yoksa söze başlarken “hayır hayır” demeye gerek yoktur. Bu durumda كَلَّا kellâ edatıyla başlayan bir cümlenin, çok önemli bir gerçeğe işaret edeceği, bu hitaptan herkesin yararlanması ve ders çıkarması gerektiği üzerinde bir vurgu yapıldığı anlaşılmaktadır.

b) Bu âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesiyle kimin veya kimlerin kast edildiği meselesi, âyet grubunun doğru anlaşılması noktasında çok önemlidir. Öne çıkan iki görüşü vermekle yetinelim:

ı. Âyetteki الْاِنْسَان el-insân kelimesinden maksadın “nankör ve inkârcı insan tipi” olduğunu söylemeliyiz. Kelimenin başındaki eliflâm takısı bu durumda “belirli bir insan grubu”nu nitelendirmiş olmaktadır. Çünkü her insanın azgınlaşacağını söylemek doğru olmasa gerektir. Çocukken ölenler veya sâlih birer insan olarak yaşayan peygamberler vs. insanları da bu azgınlaşanlardan saymak sağlıklı bir bakış olamaz.

Bu itibarla, âyetin meâlini verirken de ifade ettiğimiz üzere, maksadı bütün insanlar değil, Ebû Cehil veya Velid b. Muğîre örnekliğinde olduğu gibi, “azgınlaşan nankör ve inkârcı insanlar” diye belirledik. Çünkü âyetlerin iniş sebebinin özel oluşu, mesajın genel olmasına engel değildir.

ıı. Bu âyeti bir sonraki âyetten bağımsız okuyanlara göre, burada sözü edilen الْاِنْسَان el-insân kelimesi, bütün insanları da nitelendirebilir; dolayısıyla kelimenin başındaki eliflâm takısı “cins, tür” anlamında insanoğlunu ifade etmiş olur. Nitekim Yüce Allah, Şems 91/8’de beyan ettiği üzere, insanoğlunun yaratılışına takvâ gibi fücûr özelliği de koymuştur. Böylece azgınlaşan insan, yaratılışındaki fücûr özelliğini işletiyor, takvâyı ihmal ediyor veya görmezlikten geliyor demektir. Biz âyetleri bağlama uygun yorumlamaya çalıştığımız için ilk görüşü benimsedik.

c) Âyetteki يَطْغٰى yatğâ fiili “azmak, azgınlaşmak” demektir. T-ğ-y kökünden gelen kelimelerin Kur’ân’da isim ve fiil olarak değişik kullanım örnekleri vardır. Nâzi‘ât 79/37’de, Şems 91/11’de ve daha başka âyetlerde de geçmekte olan bu kökten kelimeler “azgınlık yapmak, bunu alışkanlık haline getirmek, azgınlık” gibi anlamlar vermektedir. Buna göre fiil olarak tağâ/tağav özellikle Firavun(6) ve diğer azgın insan tipi için(7) kullanılmakta,(8) “hiçbir şekilde azgınlaşmamış insan” anlamında olumsuz mana veren bir edatla Hz. Peygamber’i nitelendirmektedir.(9)

“Azgınlaşmamak, haddi aşmamak, sınır tanımamak” anlamlarında lâ tatğav kullanımı da bulunan bu kelime,(10) tâğûne/tâğîne,(11) tuğyân(12) ve tâğût(13) şeklinde sıfat ve isim olarak Kur’ân’da yer almaktadır. Bu kelimenin değişik kalıplarda daha başka kullanım örnekleri de vardır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki yatğâ fiili, şeytanın peşinden gitmeyi tercih edip azgınlaşan, tıpkı şeytan gibi kendini müstağnî görüp başkalarına karşı görev ve sorumluluğunun bulunmadığını sanan, dolayısıyla böyle davranan azgın insan tipinin karakteristiğini ortaya koymaktadır. İnsanoğlunun fazla rızıkla buluştuğunda yeryüzünde azgınlık yapacağıyla ilgili olarak Şûrâ 42/27’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah kullarına rızkı bolca verseydi, yeryüzünde azarlardı. Fakat O, (rızkı) dilediği ölçüde indirir. Muhakkak ki O, kullarından haberdardır; (onları) görendir.”

2. اَنْ رَاٰهُ اسْتَغْنٰى “Kendini yeterli gördüğü için (insan azar).” Bu ifade, önceki âyette sözü edilen azgınlığın sebebini ortaya koymaktadır. Burada sözü edilen insan tipi, muhtemelen ‘Abese 80/5’te de ele alınan Velîd b. Muğîre gibi kişilerdir.

- İstiğnâ Kavramı

a) Ğ-n-y kökünden gelen اسْتَغْنٰى isteğnâ fiili Kur’ân’da 4 kez(14) geçmektedir. Bunların üçünde(15) “insanoğlunun lâyık olmamasına ve gerekli özellikleri taşımamasına rağmen öyleymiş gibi görünme”sini ifade eder. Nasıl ki istikbâr, “büyük olmamasına rağmen kendini büyük göstermek, büyüklük taslamak” anlamına geliyorsa, istiğnâ da “zengin ve ihtiyaçsız olmamasına rağmen insanın kendisini böyle sanması, ukalalık yapması, pervasızlık ve fütursuzluk sergilemesi” anlamına gelir.

Bu tipler kibirli insanlar oldukları için, ilâhî rehberliğe ihtiyaç hissetmezler. Bunlar, imandan da Yüce Allah’tan da uzak yaşamayı yeğler; hiçbir işte ilâhî bilgilendirmeye yanaşmazlar; çünkü kendilerini kendilerine yeter görürler.

b) İstiğnâ kelimesi, Yüce Allah’ı nitelemek üzere Teğâbun 64/6’da da geçmektedir. Burada belirtildiğine göre, kibirli insanlar, kendilerine peygamber geldiğinde, “Bir insan mı bize yol gösterecek”(16) diyerek inkâr etmiş ve arkalarını dönmüşlerdi. Buna karşılık, Yüce Allah onlara muhtaç olmadığını beyan etmek üzere gerçek müstağnînin kendisi olduğunu ifade etmiştir.

Yüce Allah onlara değil, onlar Yüce Allah’a muhtaç olduklarını bilmelidirler. Nitekim âyetin sonunda Yüce Allah kendisinin ğaniyy, yani gerçek zengin ve ihtiyaçsız kudret olduğunu beyan ederek, istiğnânın insana yakışmadığını özellikle bu kalıpta dile getirmiştir.

Burada istiğnâ, yani insanın kendini haksız yere yeterli görme zannı, ğinâ’nın, yani gerçek zenginliğin zıddı olarak sunulmaktadır. ‘Abese’de sözü edilen kibirli kişi, işte tam da buna benzemektedir. Çünkü bunların Hz. Peygamber’den hoşlanmadıkları ve peygamberliğini kabul etmedikleri gibi, yanına gelen Müslümanlardan hoşlandıkları da söylenemez. ‘Abese 80/5’teki istiğnâ, imana karşı bir ilgisizlik olarak tanımlanabilir.

c) Yüce Allah, Kur’ân’da asıl ve gerçek zenginin kendisi olduğunu beyan ederek, dünya hayatındaki zenginlik görüntülerinin birer imtihan aracı olduğunu belirtmektedir. Fâtır 35/15’te, “Ey insanlar, hepiniz Allah’a muhtaçsınız; zengin olan ve övgüye layık olan ise sadece Allah’tır” buyrularak, insanların ihtiyaç sahibi varlıklar olduğu ortaya konulmaktadır.

Muhtaç olan insandır; ihtiyaçları karşılayan ise sadece Yüce Allah’tır. Muhammed 47/38’de de, “Zengin olan Allah’tır; sizler fakirsiniz, (yani O’na muhtaçsınız)” buyrularak benzer mesajlar verilmektedir.

d) Leyl 92/8’de bu kelime, yine bir insan tipi tahlilinde ele alınmakta, bu defa istiğnâ, takvânın zıddı olarak tanıtılmaktadır. “Duyarlılık veya sorumluluk bilinci” olarak tanımlayabileceğimiz takvânın zıddı olarak istiğnâ, “duyarsızlık, sorumsuzluk” anlamıyla tam karşılanmaktadır. Gerçekten de bu tipler, kendilerini Allah’a karşı sorumsuz ve duyarsız gördükleri gibi, başka varlıklara karşı da benzer bir duyarsızlık ve ilgisizlik içerisinde davranırlar. Bu tür duyarsızlık, toplumsal hayata karşı ilgisizlik anlamına da gelmektedir. Yüce Allah’a ve peygambere karşı sorumsuz anlayışlar, hayata da yansımış olmaktadır.

‘Abese 80/5’te sözü edilen ve Hz. Peygamber’in yöneldiği müstağnî insan tipinin, aslında mağrur, kibirli ve kendini ihtiyaçsız görenler olduğu beyan edilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Alak 96/7’de de geçen bu kelime, azgınlığın gerekçesi olarak sunulmaktadır. İnsan kendisini yeterli gördüğünde azgınlaşır. Azgınlık sonuçtur; sebebi ise başkasına muhtaç olunmadığı zannıdır.

Mekke’li müşrikler de bu psikoloji ile hareket ediyor, Hz. Peygamber’in risâlet görevini bir türlü kabul edemiyorlardı. Çünkü onlar, bir “insan peygamber” istememe bahanesini, aslında Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlama perdesi haline getiriyorlardı.(17) Böyle bir anlayış veya tutum, Kur’ân’ın ifadesine göre istiğnâdır ve istiğnâ da insan için tam bir felakettir.

İnsan azgınlaşınca, azgınlığının sonucuna katlanmak zorunda kalır. Kendini yeterli görmek “sebep”, azgınlaşmak “sonuç”tur. Ateş azabı ise, “sonucun sonucu”dur. Tekrar vurgulamak gerekirse, bu durumdaki insan tipinin azgınlaşma nedeni, kendisini yeterli ve ihtiyaçsız görmesi, hayatı dünyadan ibaret sayması ve âhiret hayatına itibar etmemesi olarak belirlenmektedir.

ıı. Yüce Allah’a Dönüş

اِنَّ اِلٰى رَبِّكَ الرُّجْعٰى “Şüphesiz ki dönüş, yalnızca Rabbinedir.”

Âyetteki اِنَّ اِلٰى رَبِّكَ inne ilâ rabbike ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece Rabbinedir”; الرُّجْعٰى er-ruc‘â kelimesi ise “dönüş” demektir.

Sûrenin sekizinci âyetinde kendini yeterli görüp azgınlaşan insan tipi başta olmak üzere, bütün insanlara âhiret ve yargılanma hatırlatılmaktadır.

Bu âyette istiğnâ denilen “kendini yeterli görme” aldanmasına kapılanların da aralarında bulunduğu herkesin, Yüce Allah’ın huzuruna çıkmaya mecbur olacağı ifade edilmektedir. İniş sırasına göre ilk defa burada “âhiret” anlamına gelen bir kelime kullanılmaktadır. Tercih edilen kelime Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen الرُّجْعٰى er-ruc‘â sözcüğüdür.

Kur’ân’da insanın yaratılış gayesine uygun olarak hayatın bu dünyadan ibaret olmadığı, yaşanan bütün gerçeklerin, yapılan veya yapılması gerekmesine rağmen yapılmayan bütün davranışların karşılığının mutlaka görüleceği bir âhiret inancına özellikle vurgu yapılmaktadır. Bunun iman esaslarından olduğu ve Kur’ân’da genellikle Yüce Allah’a iman ile beraber yer aldığı pek çok âyette görülmektedir.

Âhiret hayatı bilinci, insanın daha sorumlu ve daha duyarlı olmasını sağlayan bir inanç esasıdır. Bu sayede haklının hakkını alabileceği, haksızın da yaptığının yanına kâr bırakılmayacağını bilerek ona göre yaşamayı öğrenmesi amaçlanmaktadır. Mutlak adalet sahibi olan Yüce Allah’ın, hayatı dünyadan ibaret bırakması, O’nun adaletiyle elbette bağdaşmazdı.

Bu nedenle, Fâtiha 1/4’te de beyan edildiği gibi, vahyin ilk âyetlerinde âhiret hayatına dikkat çekilmesi, konunun önemini açıkça ortaya koymaktadır. Ayrıca, hayatı dünyadan ibaret sayıp zenginliği nedeniyle kendini ihtiyaçsız görenlerin bu tutumlarının azgınlığa dönüşüp felakete neden olacağı da özellikle hatırlatılmaktadır.

Kanaatimize göre, bu âyet grubunda yer alan uyarı, sadece kâfirlere değil, herkese yöneliktir. Kendisini yeterli görünce azgınlaşmanın her insanda bulunan olumsuz bir özellik olduğu, inançsızlarda bunun çok daha fazla belirginleştiği söylenebilir. Ancak, zenginleşen her insanın azgınlaşması gerekmez.

Kendini kontrol eden, malını hak yoluna harcayan insanların sayısı hiç de az değildir. Fakat insanın yapısında böyle bir özellik bulunduğu için, bunu kontrol etmesi ondan istenmekte, “yaptığı bazı iyilikler veya ibadetlerle artık görevinin bittiği” gibi bir yanılgıya düşmemesi kendisine özellikle bildirilmektedir.

Bu âyetlerdeki mesaj, devam eden âyetlerde azgınlık çeşitleri olarak insanların bilgisine şöyle sunulmaktadır:

b) Olumsuz İnsanların Çeşitli Özellikleri

Yüce Allah, sûrenin 9-14. âyetlerinde “Salât (ibadet, dua) ederken bir kulu menedeni, (onu engellemeye çalışanı) gördün mü (bunu bir düşün)” ifadesi gereği, ibadet, dua ve/veya kulluk etmek isteyen kişiye engel çıkartan anlayışı ele almakta ve bunu yapanları eleştirmektedir.

Arından, “(Ey nankör insan!) Gördün mü (yani bunu bir düşün, ne dersin), ya o (ibadeti engellenen kul) doğru yolda ise, yani takvâyı emrediyorsa?” buyrularak hidayeti ve takvayı dikkate almayıp gerçekleri yalanlayanlar bir anlamda deşifre edilmektedir.

Daha sonra, yine sahipleri eleştirilmekte olan bir başka hususa şu şekilde değinilmektedir: “Gördün mü (yani bunu bir düşün, ne dersin), o (meneden kişi, gerçeği) yalanlıyor ve (doğru yoldan) yüz çeviriyorsa (hali nicedir)! (Bu adam) Allah’ın, (onun yapmakta olduğu engellemeyi) gördüğünü bilmez mi!”

ı. Yüce Allah’a Kulluğu Engellemeleri

اَرَاَيْتَ الَّذ۪ي يَنْهٰى عَبْدًا اِذَا صَلّٰى “Salât (ibadet) ederken bir kulu engelleyeni gördün mü (düşünsene)!”

Âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte fiili “gördün mü, bir düşün”; الَّذ۪ي يَنْهٰى ellezî yenhâ ifadesi “engellemekte olan kişiyi, engelleyeni”;عَبْدًا ‘abden kelimesi “(şöyle) bir kulu”; اِذَا صَلّٰى izâ sallâ fiili ise “ibadet veya dua ettiği zaman” demektir.

Burada olumsuz insan tipinin ibadete engel olması şiddetle reddedilmekte ve sahipleri eleştirilmektedir.

İbadete engel olmayla ilgili olan bu âyetlerin tefsirine geçmeden önce bu âyetlerin iniş sebebi hakkında kısaca bilgi vermekte yarar vardır. Rivayetlere göre, bu kişinin Ebû Cehil olduğu konusunda hemen hemen fikir birliği vardır. Rivayet şöyledir:

İbn Abbâs’tan nakledildiğine göre, Ebû Cehil’in “Muhammed’in Kâbe’de namaz kıldığını görürsem, boynuna basıp yüzünü sürteceğim” demesi üzerine, Hz. Peygamber de, “Şayet bana yaklaşsaydı melekler onu paramparça ederdi” buyurmuştur.(18) Rivayetteki geçen salât’la ilgili kelimeyi “ibadet yapmak” şeklinde anlamlandırırsak, anlatılan konunun kabulünde bir sorun olmaz.

1. اَرَاَيْتَ الَّذ۪ي يَنْهٰى “Menedeni (engellemeye) çalışanı gördün mü (yani bunu bir düşün)!” Bu âyette yer alan iki ifade üzerinde kısaca da olsa durmak gerekmektedir.

- Eraeyte İfadesinin Anlamı

a) Bu âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte ifadesi, aslında “gördün mü?” anlamına gelmektedir; ancak konu, zaten öncelikle Hz. Peygamber’in hayatındaki bir olayla ilgili olduğu için, mesaj olayın görülmesiyle değil, düşünülmesiyle ilgili olmalıdır.

Dolayısıyla Elmalılı’nın vurguladığı gibi, bu hitaba “Gördün ha”, “Bilesin”, “Anladın mı”, “Gördün mü”, “Ne dersin”, “Söyle bakalım”, “Baksana” gibi dikkat çekici ve uyarıcı bir anlam verilmesi gerekir. Yoksa maksat, cevabı beklenen bir soru sormak değildir; çünkü olay zaten onu bizzat yaşayan kişiyle, yani Hz. Peygamber’le ilgilidir ve âyetteki ilk muhatap da Hz. Muhammed’dir.

b) Âyetteki الَّذ۪ي يَنْهٰى ellezî yenhâ ifadesi, aslında engellemeyi kendisine görev edinen, bunu alışkanlık haline getiren, sürekli olarak insanların hayır işlerine veya ibadet meşguliyetlerine engel olmaya çalışan insanı nitelendirmektedir. Âyette bu işi yapanın kimliğinden veya isminden söz edilmemektedir.

Râzî’ye göre sûrenin bu âyetinde muhtemelen Hz. Peygamber’in bir isteği ya da beklentisi cevaplandırılmaktadır. Peygamberimiz (as) şöyle dua etmişti: “Ey Rabbim, İslâm’ı ya Hattâb’ın oğlu Ömer ile veya Hişam’ın oğlu ‘Amr (Ebû Cehil) ile destekle!”(19) Bu isteğe karşı Yüce Allah sanki şöyle demek istemektedir: “Sen, İslâm’ın bu kişiyle (Ebû Cehil) desteklenebileceğini sanıyordun. Salât edene (veya ibadet edene) engel olan böyle bir kişiyle İslâm desteklenir mi?”(20) Bu yorum son derece isabetli ve ufuk vericidir.

Hz. Peygamber’in sahipsiz bırakılmayacağı, mutlaka destekleneceği, Yüce Allah’ın onun Rabbi olduğu ve kendisinin de ‘abd “kul” olduğu ısrarla vurgulandığı için, Hz. Peygamber’in morali yüksek tutulmaya çalışılmaktadır. Yüce Allah, bu dini kiminle destekleyeceğini elbette çok iyi bilmekte ve şartları da ona göre hazırlamaktadır. Bu durumda Hz. Peygamber de motive edilerek, bu görevde gereken performansı göstermesi daha işin başında kendisinden istenmiş olmaktadır.

2. عَبْدًا اِذَا صَلّٰى “Salât (ibadet, dua) ettiği zaman bir kulu (engelleyeni bir düşün)!” ‘Alak sûresinin 10. âyetinde geçen عَبْد ‘abd kelimesi, kanaatimizce iki nedenle nekra, yani belirsiz olarak getirilmiştir: İlk neden, Hz. Peygamber’e “kul” olduğunu ve mutlaka bir sahibinin ve destekleyicisinin bulunduğunu hatırlatıp, daha dayanıklı, güçlü ve moralinin de yüksek olmasını sağlamaktır. Bir insan “kul” olmanın bilincine varırsa, Rabbi onu dışlayıp terk etmez. Diğer neden ise, maksadın ibadet eden herkes olduğunu ortaya koymak ve olayı sadece Hz. Peygamber’le sınırlı tutmamaktır.

Bakara 2/3’te de ele aldığımız üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen صَلّٰى sallâ fiili, “namaz”dan ziyade, namazı da içerecek şekilde genel anlamda “hakka yönelmek, ibadet ve dua etmek, tevhid içerikli bir eylem gerçekleştirmek” şeklinde yorumlanmalıdır.

Sözünü ettiğimiz hususlar Hz. Peygamber’in uygulamalarıyla ilgili olduğu için ‘Alak sûresinin 6. âyetinden sonraki bölümünün, ilk indirilen beş âyetlik pasajdan daha sonra indirildiği anlaşılmaktadır. Başlangıçta dinin ibadetle ilgili esasları henüz gönderilmeden ve dolayısıyla bazı pratikler de yaşanmadan, sözü edildiği gibi “ibadete engel olma” işleminin gerçekleştiğini söylemek isabetli olmasa gerektir. Öyle anlaşılıyor ki, bu âyetler daha sonraki dönemlerde inmiş ve Cebrâîl (as) tarafından buraya konulması emredilmiştir.

Şu hususa özellikle dikkat çekmek istiyoruz: Tek başına sallâ fiilinin kullanıldığı yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “salat eden kula engel olan kişi” kınanmaktadır. Bu tür âyetlerde isim zikredilmemesinin çok önemli bir anlam derinliği vardır: İbadet edene engel olmaya çalışan herkes, bu hitabın muhatabı olacaktır.

Elbette söz konusu âyette Hz. Peygamber döneminde yaşanmış bir olaya gönderme yapılmaktadır; ancak Kur’ân’da şu metot sıklıkla kullanılmaktadır: “Olayın özel olması, mesajın genel olmasına engel değildir.” Dolayısıyla, bu tür âyetlerde asıl vurgulanan husus, ibadet yapmanın bir özgürlük olduğu ve engellenmemesi gerektiğidir.

ıı. Hidâyeti ve Takvâyı Reddedişleri

اَرَاَيْتَ اِنْ كَانَ عَلَى الْهُدٰى اَوْ اَمَرَ بِالتَّقْوٰى “(Ey Peygamber!) Gördün mü (düşünsene)! O (nankör kişi), doğru yolda olsa yani sorumlu davranmayı emretse (nasıl olurdu)!”

Âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte fiili “gördün mü, bir düşün bakalım”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “(şöyle) ise, olursa”; عَلَى الْهُدٰى ‘ale’l-hüdâ kelimesi “hidayet üzere”; اَوْ اَمَرَ ev emera fiili “veya/yani emrettiyse”; بِالتَّقْوٰى bi’t-takvâ sözcüğü ise “takvâyı, duyarlılığı” demektir.

Yüce Allah, sorgulamaya ibadeti engellenen kişiden başlamakta ve durumunun kavranmasını muhataplarından istemektedir.

1.اَرَاَيْتَ اِنْ كَانَ عَلَى الْهُدٰى “(Ey Peygamber!) Gördün mü (düşünsene)! O (nankör kişi), doğru yolda olsa (nasıl olurdu)!” Bu âyetteki اَرَاَيْتَ eraeyte hitabının kime yönelik olduğu konusunda iki ihtimal vardır:

a) Buradaki hitap, Ebû Cehil’in şahsında ibadete engel olmaya çalışan herkese yöneliktir. Hidâyet üzere olan ve takvâyı emreden kişi öncelikle Hz. Peygamber’dir, daha sonra o misyonun takipçileridir.

b) Bu âyette muhatap Hz. Peygamber de olabilir. Bu durumda anlam şöyle olur: “Ey Muhammed! İbadete duran kula engel olan şu adam, yani Ebû Cehil de hidayet üzere olsa ve takvayı emretse daha iyi olmaz mı?” Bu iki anlam da doğrudur; âyetin metin özelliği her iki ihtimali de içermektedir.

İnsan hangi tarafta olursa olsun, kendisinin ve karşısındakinin durumunu iyice düşünmeli, ona karşı tutumunu iyi belirlemelidir. Eğer bu kişi Ebû Cehil gibi bir insan ise, herhangi bir şey yapmadan önce, zarar vermeyi düşündüğü fertlerin doğru değerler üzerinde olabileceğini defalarca düşünmeli, sonradan pişman olacağı bir şeyi yapmamalıdır.

Yok eğer bu kişi peygamber ahlâkına bürünmüş ve o misyonu devam ettirmeye çalışan biriyse, o da karşıdakinin haline üzülmeli, bir anlamda düzelmesi için dua ve niyazda bulunmalı, gayret sarf etmelidir. Bu görevin hakkıyla yapılabilmesi için, muhatapları uzun ve yorucu işler beklemektedir.

Fâtiha 1/6’da ele aldığımız üzere, “doğru yol” anlamına gelen hidâyet kavramı, insanın, yaratılışı doğrultusunda Yüce Allah’ın emrettiği yolda olmasını ifade etmektedir. Peygamberliğin ilk dönemlerinde hidâyet kavramına yer verilmesi çok dikkat çekicidir.

2. اَوْ اَمَرَ بِالتَّقْوٰى “Yani sorumlu davranmayı emretse.” Öncelikle bu âyetteki اَوْ ev edatının ne anlama geldiğine değinmek gerekmektedir.

a) Takvâyı emretme ifadesinin başındaki اَوْ ev edatı, kullanıldığı her yerde her zaman “veya” anlamına gelmez. Nitekim söz konusu edat burada “ve, yani, hatta” anlamlarına gelmekte, âyette konusu edilen hidayet üzere olmanın, aslında takva üzere olmak anlamına geldiği ifade edilmektedir. Bu nedenle tercümeyi “yani” şeklinde yapmayı tercih ettik.

b) Aynı şekilde “korunmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas, donanımlı, bilinçli ve duyarlı olmak” anlamlarına gelen takvâ kavramına da bu gerekçeyle ilk dönem mesajlarında özellikle yer verilmektedir. Hidayet ve takvâ kavramlarının peş peşe gelmesi, peygamberliğin asıl misyonunun “hidayet üzere olan ve duyarlılık gösteren insanlar yetiştirmek” olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Kur’ân’da 17 kez geçen “takvâ” kavramı ve 49 kez geçen “muttakî” kavramı gibi aynı kökten gelen çeşitli kelimeler hakkında Bakara 2/2’de çeşitli açıklamalar yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Takvâ bir duyarlılıktır; günahlara karşı korunaklı olmaktır; sorumluluğunu bilmek ve sorumlu davranmaktır. Buradan hareketle, muttakiler de takvâlı olan, sorumluluğunu bilip sorumlu davranan duyarlı kişilerdir.

ııı. Yalanlayıp Yüz Çevirmeleri

اَرَاَيْتَ اِنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى اَلَمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّٰهَ يَرٰى “Gördün mü (düşünsene)! O (nankör kişi), yalanlayıp yüz çevirirse (böyle devam ederse durumu nasıl olacak)! Şüphesiz ki Allah’ın gördüğünü (bu adam) bilmez mi!”

Âyettekiاَرَاَيْتَ eraeyte fiili “gördün mü, ne dersin”; اِنْ كَذَّبَ in kezzebe fiili “eğer yalanlarsa”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili “ve yüz çevirirse”; اَلَمْ يَعْلَمْ elem ya‘lem fiili “bilmiyor mu, bilmez mi ki”; بِاَنَّ اللّٰهَ bi ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَرٰى yerâ fiili ise “görmektedir” demektir.

Burada muhataplara yönelik üçüncü soru, ayrıca inkarcıları kınayıcı ve ayıplayıcı bir beyan dile getirilmektedir.

1. اَرَاَيْتَ اِنْ كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “Gördün mü (düşünsene)! O (nankör kişi), yalanlayıp yüz çevirirse (böyle devam ederse durumu nasıl olacak)!” Burada hakikati yalanlayan kişinin olumsuz tutumu gündeme getirilmektedir. Bu hitapta iki ihtimal söz konusudur:

a) İlk ihtimale göre, muhatap Hz. Peygamber’dir ve ondan Ebû Cehil’in durumunu düşünmesi istenmektedir. Çünkü onun, hakkı yalanlayıp yüz çevirmesi kınanmakta, sonuçta yaptıklarını Yüce Allah’ın görmediği zannı eleştirilmektedir. Ebû Cehil ve onun gibiler, gerçeği yalanlayıp sırtını ona dönünce, bu yaptıklarını Yüce Allah’ın gördüğünü bilmezlikten gelirler. Bu durumun sonu elbette ziyandır.

b) Diğer ihtimale göre ise muhatap Ebû Cehil ve onun gibilerdir ve âyetlerde anlatılmak istenen de şudur: Eğer Peygamber veya o misyonun takipçileri -başkaları öyle istiyorlar diye- asıl gerçeği yalanlıyor ve ondan yüz çeviriyorlarsa, onların neler yaptığını zaten Yüce Allah görmektedir. Bu durumda yanlış yapmalarının sonucuna katlanacaklardır.

2. اَلَمْ يَعْلَمْ بِاَنَّ اللّٰهَ يَرٰى “Şüphesiz ki Allah’ın gördüğünü (bu adam) bilmez mi!” Bu âyette zikredilmekte olan يَرٰى yerâ fiilinin nesnesinin söylenmemiş olması, Yüce Allah’ın öncelikle söz konusu kişilerin yaptıklarını, sonrasında ise bütünüyle olup biten her şeyi gördüğünü vurgulamaya yöneliktir. Yüce Allah’ın görmesi, esasında her şeyi kayıt altına aldırması ve kıyâmet sonrası mahşerde hesabını soracak olması demektir.

Yüce Allah’ın gözetiminden ve kayıt altına alıcılığından kaçıp kurtulmanın mümkün olmadığı burada verilmek istenen mesajlar arasında yer almaktadır.

c) “Yalancı Alından Yakalamak”

Yüce Allah, sûrenin 15-19. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve onun şahsında bütün mümin muhataplara moral vermek üzere şu uyarılarına yer vermektedir: “Hayır, (hayır)! (Bu azgınlığını artık terk etsin!) Eğer vazgeçmezse, derhal onu o yalancı, günahkâr alından (perçeminden) yakalayacağız.”

Ardından, söz konusu inkarcı nankör insan tipine yönelik “(Şimdi ya da mahşerde) o, kendi taraftarlarını çağırsın. Biz de zamanı gelince (er veya geç) zebânîleri çağıracağız” şeklinde bir meydan okumaya yer verilmektedir.

Daha sonra, yani sûrenin sonunda ise Hz. Peygamber ve bütün müminlere yönelik şu beyan zikredilmektedir: “Hayır, (Hayır)! Sakın sen ona itaat etme (boyun eğme, ona uyma)! (Allah’a) secde et ve (yalnızca O’na) yaklaş!”

ı. İnkârcıların Mahşerde Küçük Düşürülmesi

كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ۬ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ “Hayır! Bundan vazgeçmezse (onu) perçeminden yakalayacağız! O yalancı, günahkâr perçem(in)den!”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır”; لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ۬ lein lem yentehi fiili “eğer vazgeçmezse, vazgeçmediyse”;لَنَسْفَعًا lenesfe‘an fiili “muhakkak ki yakalayacağız”; بِالنَّاصِيَةِbi’n-nâsıyeti kelimesi “alnından, perçemden”; نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ nâsıyetin kâzibetin tamlaması “yalancı bir alın”; خَاطِئَةٍ hâtıetin sözcüğü ise “hata yapan” demektir.

Burada inkarcı nankör insan tipinin bu durumundan vazgeçmemesi durumunda onun mahşerde alnından yakalanıp cezalandırılacağı gündeme getirilmektedir.

Sûrenin son âyet grubundaki gözdağı, nankör insanın perçeminden yakalamayla başlatılmakta ve perçem çeşitli özellikleriyle tanıtılmaktadır. Yüce Allah, ibadete veya tevhîde engel olanların aslında gerçeği yalanlayıp ondan yüz çevirdiğini ve Allah’ın her şeyi görüp bildiği hakikatini göz ardı ettiğini beyan ettikten sonra, bu tip insanlara meydan okumakta, en sonunda ise nasıl davranacağı noktasında Hz. Peygamber’i bilgilendirmektedir.

1. كَلَّا لَئِنْ لَمْ يَنْتَهِ۬ لَنَسْفَعًا بِالنَّاصِيَةِ “Hayır! Bundan vazgeçmezse (onu) perçeminden yakalayacağız!” Rivayetlere göre, burada sözü edilen kişi, Hz. Peygamber’in ibadetine engel olmaya kalkışan Ebû Cehil’dir; yakalanması ise Bedir’deki mağlubiyettir. İbn Abbâs’a göre buradaki نَسْفَعًا sef‘an kelimesi, “damgalamak” demektir; yapılan işlem ise Kalem 68/16. âyette geçtiği üzere Ebû Cehil ile ilgilidir.

Rivayete göre, bu âyetlerin Kureyş’lilere okunmasında cesaret sorunu yaşanmıştı. Bu işi başından beri isteyen İbn Mes‘ûd, âyetleri onlara okuyunca Ebû Cehil onu tartaklamıştı. Daha sonra Bedir’de Ebû Cehil yere yığılmış haldeyken İbn Mes‘ûd ona hak ettiği cezayı vermiştir.(21)

a) Buradaki كَلَّا kellâ edatı, dolaylı olarak “hayır, artık vazgeçsin” anlamında yorumlanabilir. Bu durumda âyetlerin genel anlamı da “artık Ebû Cehil ve onun gibiler sakınsın ve yaptıklarından vazgeçsin. Eğer hâlâ vazgeçmedilerse ve ileride de vazgeçmezlerse cezalandırılmaları kaçınılmaz olacaktır” şeklini almaktadır.

b) Sûrenin bu bölümündeki şiddetli tehdit, ilk grup âyetten sonraki bölümün, en azından peygamberliğin ilk dönemlerinde değil de daha sonraki yıllarında indirildiğini göstermektedir. İbadete engel olmaya çalışan herkes bu yaptığının karşılığını er veya geç görecektir.

c) Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan لَنَسْفَعًا le nesfe‘an kelimesinin hem başındaki lâm edatı, hem de sonundaki şeddesiz nûn (muhaffef nun) harfi,(22) cezalandırma işleminin mutlaka gerçekleşeceğini pekiştirmek için getirilmekte ve manaya kuvvetlilik kazandırmaktadır. Dolayısıyla fiilin sonunda yazıda görünen tenvîn, isimlerin sonuna gelen nekra’lık tenvini değil, “muhaffef nûn” harfinin tenvinle yazılmasıdır. Benzer bir örnek Yûsuf 12/32’de لَيَكُونًا leyekûnen şeklindeki fiilde de yer almaktadır.

Kur’ân’da Hûd 11/56 ve ‘Alak 96/16’da da zikredilen ve “alın, perçem” anlamına gelen النَّاصِيَة en-nâsıyeh/nâsıyeh kelimesinin kullanılması ve perçeminden tutmaktan söz edilmesi, inkârcı kişinin azap için yakalanıp çok ağır bir şekilde cezalandırılacağını bildirmek içindir.

Bu tabir, Arapların kullandığı bir cezalandırma ifadesidir. Perçem, insanın başının ön kısmındaki saçlarıdır. Buradaki maksat, nankör insanın bir anlamda boyun büktürülmesi, gururunun kırılması ve başkalarına karşı uyguladığı kibrin yersiz olduğunun hem kendisine hem de çevresindekilere gösterilmesidir.

Bu konuda şu bilgileri de vermekte yarar görmekteyiz:

Bu ayet, inkârcı/nankör insanın gerçeği yalanlama ve dinen yasaklanan davranışlarda bulunma kararını aldığı beynin frontal (ön) lobunu işaret etmek için kullanılan “perçem” ifadesini içermekte ve böylece konuyla ilgili bilimsel bir gerçeği mucizevî bir şekilde ortaya koymaktadır. Benzer mesajlar: Hûd 11/56; Rahmân 55/41 ve ‘Alak 96/15. Zira beynin ön lobu perçemin döküldüğü alına denk gelen kafatası bölümünün içerisinde yer alır. Yüce Allah’ın bütün canlıların “perçemlerinden yakalaması/tutması” onların tüm karar ve eylemlerinden haberdar olmasını ve onlara hâkim olduğunu içermektedir. Ayrıca müminlerin de Yüce Allah’a has olan secdelerinde, insan iradesinden sorumlu en önemli beyin bölgesine (beyin ön lobuna) komşu alınlarını yere koymaları, kendi iradeleriyle (bilerek ve isteyerek) O’nun huzurunda kulluklarını göstermeyi ve sadece Yüce Allah’ın huzurunda eğilmeyi ifade etmektedir. Zaten ‘Alak suresinin 19. ayetinde de müminlere bu hatırlatılmaktadır.

2. نَاصِيَةٍ كَاذِبَةٍ خَاطِئَةٍ “O yalancı, günahkâr perçem(in)den!” Bu âyette, önceki âyette “yakalanacak alın” ifadesinin açılımı yapılmaktadır.

a) Âyet hakkında bazı hatırlatmalar yapmak gerekmektedir:

ı. Burada sözü edilen “cezalandırmak için perçeminden yakalama” işleminin iki özelliğine vurgu yapılmaktadır. Söz konusu perçemin sahibi, “hakkı yalanlayan” ve “sürekli hata yapan kişi”dir. Dolayısıyla cezalandırma işlemi perçemin sahibine yönelik olacaktır. Ayetteki üslup, zikr-i cüz’, irade-i küll, yani “parçayı anarak bütünü kastetmek” şeklindedir ve maksat da bütünüyle nankör insandır.

ıı. Bu âyetlerde çift yönlü hatırlatma yapılmaktadır. Bu uyarılar, söz konusu eylemleri yapanların mutlaka cezalandırılacağını ortaya koymaktadır. Ayrıca, bu tür davranışlar yapmayı düşünenlerin hemen bundan vazgeçmelerinin sağlanması istenmektedir. İnkârcıların asıl inkâr ettikleri, En‘âm 6/33. âyette de vurgulandığı üzere Hz. Peygamber ve onun peygamberliği değil, bizzat Yüce Allah’ın âyetleridir.

ııı. Diğer hatırlatılan husus ise, gerçeğin savunucularına yöneliktir. Öncelikle Hz. Peygamber, peygamberlik öğretisini yayarken çeşitli sıkıntılarla karşılaşmış, son derece katı ve kararlı bir muhalefetle mücadeleye tutuşmuştu. Elbette ilk bakışta bu mücadelenin galibi düşmanlar olarak görünüyor, hakkın savunucuları mağlubiyetin tarafı olarak algılanıyordu. Ancak, insanlar ellerinden gelen fedakârlığı yapınca, Yüce Allah onlara destek olacağını ve onları yalnız bırakmayacağını beyan etmektedir.

ıv. Yüce Allah, hak edenleri sahiplenmesinin doğal sonucu olarak, yerin ve göklerin ordularıyla onları destekleyeceğini bildirmektedir. Gerektiğinde daha dünyadayken bile muhalifleri cezalandıracağını işte bu âyetleriyle ifade etmiş olmaktadır. Bunun sonucu olarak, hakkın savunucularının moral ve motivasyonlarının yüksek tutulması amaçlanmaktadır.

Bu haliyle âyetlerde verilen mesaj, evrensel bir mahiyet arz etmektedir: Hakkın savunulmasında moral bozukluğuna yer yoktur. Bu yolda kaybetme riski de bulunmamaktadır. İşte müminler, bu gerçeğe hem gönülden inanmalı, hem de uğruna fedakârlık yaptıkları değerlerin asıl sahibine güvenmelidirler.

b) Bu bağlamda peş peşe iki âyette geçen النَّاصِيَة/ نَاصِيَة nâsıyeh/en-nâsıyeh kelimesine bilimsel açıdan da bakabiliriz. Buna göre نَاصِيَة nâsıyeh kelimesi “insanın alnı, perçem dediğimiz saçların alnın üzerine düştüğü yer” demektir.

Bilim insanlarının araştırmaları sonucunda ifade ettiklerine göre, insanın “Önfrontal Lob” denen ve kararlar ile davranışları yöneten “beyin bölgesi” vardır. Burası, öğrenme ve dikkat sürecinde beynin en önemli ve en gelişmiş bölümlerinden biridir. Gözlerin üzerinden alnın bitimine kadar olan bölgeyi kapsar. Beynin yönetim merkezidir. “Beynin beyni” de denilen yerdir. Bu bölgenin fonksiyonları şu şekilde sıralanmaktadır:

ı. Dikkat, konsantrasyon, bilginin işlenmesi, zaman yönetimi, yargılama, planlama, düzenleme, davranış kontrolü, ayrıntılı düşünme ve etkiye gösterilen tepki (dürtü kontrol) düzenlenmesi bu bölgede gerçekleşir.

ıı. Nerede, ne şekilde tavır ve davranışlarımızın olabileceği, amaca ulaşmak için gereken davranış modeli, işin oluşması için gereken yönetim şekli, olgun ve etkili kişilik özellikleri bu bölgede şekillenir.

ııı. Neyi, nasıl, ne şekilde söyleyeceğimize karar verir. Dengeli davranmamızı, iş ve sosyal tecrübelerin sentezini yaparak alternatifleri doğru saptamamızı sağlar.

ıv. Hatalardan ders almamızı sağlar. Burada sorunu olanlar sıklıkla hata yaparlar.

v. Dikkati ve devamlılığı sağlar.

vı. Duyguların hissedilmesinde ve ifadesinde görev alır.

vıı. Düşünebilmek, tavırları ve tepkileri o ölçüde gösterebilmekte etkindir.

vııı. Duyguları baskılayıcı olarak değil, mantıklı yönden karar verilmesini sağlar.(23)

Bu bilimsel tespitlerin âyetle ilgisine gelince, elbette insanın “rezil edilmesi” bağlamında perçeminden yakalanması çok önemli bir “aşağılama” biçimidir. Ancak bunun için Kalem 68/16’da da geçtiği gibi “burnun sürtünmesi” gibi bir ifade tercih edilebilecekken, “alnın” özellikle kafanın ön kısmının belirlenmiş olması çok önemli mesajları da beraberinde getirmektedir. Buna göre yukarıda da aktardığımız üzere, beynin bu bölgesi insanın kararlarında ve davranışlarında belirleyici olduğu için, inkârı da hatayı da burasıyla ilişkilendirmek çok manidardır.

“Sürekli hata yapan yalanlayıcı alın” manasına gelen ‘Alak sûresinin 16. âyetinde vurgulanan bu iki olumsuz özelliğin, beynin bu bölgesinin fonksiyonu olması dikkat çekmektedir. İşte başın diğer kısımlarından veya vücudun başka bölgelerinden ya da insanın bütünüyle yakalanıp azaba sürüklenmesinden değil de özellikle “başın ön kısmından yakalanma”ktan söz edilmesi bir anlam inceliği olarak göze çarpmaktadır.

Kur’ân-bilim birlikteliği anlamında önemli bir örnek olduğunu düşündüğümüz bu bakış açısının âyetleri anlamada bize yeni ufuklar açacağında şüphemiz yoktur. Yapılan hatalar karşılıksız kalmayacağı gibi, hatayı yaptıran beynin ilgili bölümünün zikredilmesi de “sebep-sonuç ilişkisi” bağlamında dikkat çekici bir ifade biçimidir.

ıı. Şantaja Karşı Gözdağı

فَلْيَدْعُ نَادِيَهُ سَنَدْعُ الزَّبَانِيَةَ “(O), meclisini (destekçilerini) çağırsın! İleride biz de zebanileri çağıracağız!”

Âyettekiفَلْيَدْعُ fel’yed‘u emri “çağırsın”; نَادِيَهُ nâdiyehû tamlaması “onun kulübünü”; سَنَدْعُ sened‘u fiili “biz de yakında çağıracağız”; الزَّبَانِيَةَ ez-zebânîyete sözcüğü ise “zebanileri, cehennem görevlilerini” demektir.

Burada nankör inkarcılara yönelik bir meydan okuma ve sonrasında bir de tehdit ifadesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, azgınlık yapan ve inananları tevhidden alıkoymaya çalışanların, kendi adamlarına güvenmelerini boşa çıkarmak üzere onlara meydan okumakta, ardından da Hz. Peygamber’i olumsuzluklara karşı nasıl davranması gerektiği noktasında inşa etmektedir.

Önceki âyet grubundaki inkârcılara yönelik meydan okuma ve mü’minlere yönelik motivasyona burada da devam edilmekte ve olay biraz daha somutlaştırılmaktadır.

1. Ebû Cehil, kendi gücünü ve taraftar zenginliğini arkasına alarak meydan okuyor, Hz. Peygamber’i ve inananları bunaltıyordu. Hakkın savucuları yalnız değillerdir. Çünkü Yüce Allah’ın desteğine sahiptirler. Ebû Cehil gibilerin, taraftarlarını toplama şantajına karşılık, âhirette karşılarına zebanîlerin çıkartılacağı kesin ve açık bir dille belirtilmektedir. Zebânî, “şiddetli, kuvvetli, alt edilemez nitelikte melekler” olarak anlaşılmaktadır.

2. Meydan okuma bu dünyaya yönelik olarak algılanırsa, âyette şu hususun anlatıldığı ortaya çıkar: Mekke’de Müslümanlara karşı güç gösteren inkârcılar, ileride yani Medine’de karşılarında güçlü ve yiğit mü’minler bulacaklar ve onlar tarafından mağlup edileceklerdir. Söz konusu olaylar, başta Bedir’de olmak üzere, Medine döneminde defalarca yaşanmıştı. Bu durumda inkârcılara çok önceden meydan okunmuş ve onlara gözdağı verilmiş demektir.

3. Bu meydan okuma âhirete yönelik olarak da algılanabilir. Mekkeli müşrikler, eğer bu dünyada müminlere karşı böyle bir harekete girişirlerse, âhirette bunun hesabını çok ağır bir şekilde vereceklerdir. Mağlub edilemeyecek, karşı durulamayacak güçlü melekler onları cehenneme yuvarlayacak, böylece hak ettikleri sonla buluşturulmuş olacaklardır. Son âyetin başındaki sîn edatı, bu olayın ileride gerçekleşeceğini göstermektedir. Bu nedenle müfessirlerimiz her iki ihtimali de göz ardı etmemişlerdir.

Hz. Peygamber döneminde yaşanan bu tür olaylar, âyetlerin o dönemle sınırlı olduğunu göstermez. Bugün de, bundan sonra da hakkın savunucularına karşı benzer tecavüzler veya saldırılar yapılırsa onlara da karşı konulacaktır; Yüce Allah’ın yardımını daima artı bir değer ve destek olarak arkalarında hazır hissedeceklerdir.

ııı. Azgınlara İtaatsizlik, Yüce Allah’a Yakınlık

كَلَّا لَا تُطِعْهُ وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ “Hayır! Ona itaat etme! (Rabbin için) secde et ve (O’na) yaklaş!”

Âyetteki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır”; لَا تُطِعْهُ lâ tutı‘hu emri “ona itaat etme, ona aldırış etme, ona boyun eğme”;وَاسْجُدْ vescüd emri “ve secde et, boyun eğ”; وَاقْتَرِبْ vakterib emri ise “ve yaklaş, yakın ol” demektir.

Yüce Allah, azgınlara nasıl karşılık verilmesi ve onlara karşı nasıl bir tavır içerisinde olunması gerektiğini beyan etmekte ve O’na yaklaşmanın yolunu da “secde” olarak belirlemektedir.

1. كَلَّا لَا تُطِعْهُ “Hayır, (hayır)! Sakın sen ona itaat etme (boyun eğme, ona uyma)!” Yüce Allah sûrenin bu âyetinde Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlerden çok önemli iki tutum sergilemelerini istemektedir:

Öncelikle inkârcılara, inkârcılığı yayanlara veya insanları inkâra zorlayanlara itaat ve aldırış edilmeyecek, onların isteklerine boyun eğilmeyecektir. Bu durumda, ilgili ifade “onun yaptıklarına ve dediklerine aldırış etme!” demektir. Bu, yapılmaması gereken davranıştır. Yapılması gereken ise, bu tür inkâr eylemlerine karşı daima Yüce Allah’a boyun eğmek, O’nun dediklerini yapmak ve O’na yaklaşmak şeklindeki teslimiyettir.

2. وَاسْجُدْ وَاقْتَرِبْ “(Rabbin için) secde et ve (yalnızca O’na) yaklaş!” Âyetin bu cümlesinde ise iki emir yer almaktadır:

a) Âyette وَاسْجُدْ vescüd emri ile ifade edilen secde, Yüce Allah’a en yakın olmanın gerçekleştiği bir ibadettir. Hz. Peygamber’in, “Kulun Rabbine en yakın olduğu an, secde anıdır”(24) meâlindeki rivayetten de anlaşılacağı üzere, secde ibadeti ilâhî huzura ve rızaya yakınlığın en önemli sembollerindendir. Şüphesiz ki Yüce Allah’a boyun eğenler, bütün davranışlarında mümkün mertebe bu yakınlığı ve O’nun rızasını amaçlayan insanlardır. Dolayısıyla onları bu yakınlaşmadan uzak saymak doğru bir yaklaşım olamaz.

‘Alak suresinin 15 ve 16. ayetlerinde sözü edilen “yalancı ve hata yapan perçem (alın)” ifadesinde beynin ön lobunun karar merkezi oluşunun karşılığında bu defa ‘Alak 96:19. ayette secde ve hakka yakınlaşma emri zikredilmektedir. Müminlerin Yüce Allah’a has olarak gerçekleştirdikleri secdelerinde, insan iradesinden sorumlu en önemli beyin bölgesine (beyin ön lobuna) komşu alınlarını yere koymaları, kendi iradeleriyle (bilerek ve isteyerek) O’nun huzurunda kulluklarını göstermeyi ve sadece Yüce Allah’ın huzurunda eğilmeyi ifade etmektedir.

“Yalanlayan ve hata yapan perçem”in yani beynin ön lobunun davranışının bir anlamda tevbesi gibi görebileceğimiz şekilde aynı bölgenin vücudumuzun dışındaki en yakın yeri olan alnımızı yere koyarak yani secde ederek söz konusu yanlışlara düşmeme kararlılığında olduğumuzu irademizle ortaya koymaktayız ki bu durum Kur’ân’daki ifadelerin bir anlamda simetrik anlatımının da harika bir örneğini oluşturmaktadır.

- Secde Kavramı

“Boyun eğmek” anlamına gelen s-c-d kökünden kelimeler Kur’ân’da 92 yerde geçmektedir. Bu kullanımlar içinde bilinen haliyle “secde, secde etmek” manası yaygındır; ancak farklı anlamlar da mevcuttur.

“Secde” kavramı namazın bir rüknü olarak Kur’ân’da zikredilmektedir.(25) Ancak namazdan ayrı olarak da secdenin emredildiği âyetler vardır.(26) Bu nedenle Müslümanlar namaz dışında da secde yapmaları gerektiğini unutmamalı, gerekeni mutlak surette yapmalıdırlar.

“Secde” kavramı genel olarak “boyun eğmek” manasına gelmektedir. Bu bağlamda meleklerin Hz. Âdem için secdeye kapanması ilk akla gelen eylemdir.(27) Ayrıca Rabbimizin yüceliği karşısında boyun bükmek manası da pek çok âyette görülmektedir.(28)

“Secde” kavramında fiziksel olarak “başı öne eğmek” anlamı dikkat çekmektedir.(29) Nitekim er-rukka‘/rukka‘ kelimesinin sıfatı olarak gelen es-sücûd/sücced kelimelerinde(30) maksat “başın fiziksel olarak öne eğilmesi”dir.

Bunların dışında çeşitli varlıkların secdesi, yani Yüce Allah’ın emrine amade olmaları, O’nun kararına teslimiyet göstermeleri hakkında da Kur’ân’da çeşitli bilgiler vardır. Meselâ “göklerde ve yerde ruhu olan veya olmayan canlı varlıklar”,(31) “Güneş, Ay, yıldızlar”,(32) “dağlar, ağaçlar, debelenen canlılar”,(33) “pek çok insan”,(34) “gövdeli ve gövdesiz bitkiler”(35) ve “gölgeler”(36) Yüce Allah’ın onlar için belirlediği esaslara boyun eğmek anlamında secde eden varlıklar olarak tanıtılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki secde emri, yukarıda naklettiğimiz hadisin de desteğiyle, genellikle namazdaki secde olarak algılandıysa da, bunun müstakil bir secde emri olmasına ve Yüce Allah’a yakınlığı sağlayacak bütün eylemleri içermesine engel herhangi bir durum yoktur. Son âyetteki emirlerin, Hz. Peygamber’in şahsında bütün inananlara yönelik olduğunu belirtmek gerekir.

b) Âyetteki وَاقْتَرِبْ vakterib “yakın ol” emrinin iki farklı şekilde anlaşılması mümkündür:

ı. Buradaki “yakınlaşma” emri, “inkârcılara boyun eğme, Rabbine karşı boyun bük, böylece de Allah’a (veya cennete) yaklaş” şeklinde, Hz. Peygamber’in şahsında bütünüyle inananlara yönelik algılanabilir.

ıı. Bu emir, inkârcılara yönelik olarak da anlaşılabilir. Bu durumda mesaj, “Sen ey Muhammed, secdeyle Allah’a veya cennet’e yakın ol; ve sen ey Ebû Cehil, azgınlığınla cehenneme yakın ol” şeklini alır.

İlk tercih daha yaygın bir kabule sahiptir. Ancak ikinci tercih de ihtimal dâhilindedir ve Ebû Cehil gibi olmak isteyenlere gözdağı verilmesi amaçlanmaktadır.

Hz. Peygamber’in, “Kulun Rabbine en yakın olduğu an, secde anıdır”(37) meâlindeki rivayetten de anlaşılacağı üzere, secde ibadeti ilâhî huzura ve rızaya yakınlığın en önemli sembollerindendir.

Dipnotlar

• 1 - Bu güzel bağlantıyı Yusuf Özkan Özburun’a borçluyum.
• 2 - İslâmoğlu, age., s. 1279’da 7. not.
• 3 - Meryem 19/79, 82; Mü’minûn 23/100; Şu‘arâ’ 26/15, 62; Sebe’ 34/27; Me‘âric 70/15, 39; Müddessir 74/16, 53; Kıyâmet 75/11, 20; Fecr 89/17; ‘Alak 96/15, 19. 4 - Müddessir 74/32, 54; Kıyâmet 75/26; Nebe’ 78/4, 5; ‘Abese 80/11, 23; İnfitâr 82/9; Mutaffifûn 83/7, 14, 15, 18; Fecr 89/21; ‘Alak 96/6; Tekâsür 102/3, 4, 5; Hümezeh 104/4. 5 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 696.
  • Meryem 19/79 Meryem 19/82 Mü'minûn 23/100 Şu‘arâ 26/15 Şu‘arâ 26/62 Sebe' 34/27 Me‘âric 70/15 Me‘âric 70/39 Müddessir 74/16 Müddessir 74/53 Kıyâmet 75/11 Kıyâmet 75/20 Fecr 89/17 ‘Alak 96/15 ‘Alak 96/19 Müddessir 74/32 Müddessir 74/54 Kıyâmet 75/26 Nebe' 78/4 Nebe' 78/5 ‘Abese 80/11 ‘Abese 80/23 İnfitâr 82/9 Mutaffifîn 83/7 Mutaffifîn 83/14 Mutaffifîn 83/15 Mutaffifîn 83/18 Fecr 89/21 ‘Alak 96/6 Tekâsür 102/3 Tekâsür 102/4 Tekâsür 102/5 Hümeze 104/4
• 6 - Tâhâ 20/24, 43; Nâzi‘ât 79/17. 7 - Nâzi‘ât 79/37; Fecr 89/11. 8 - Yine bu kalıpta, ancak “suyun kabarması” anlamında da kullanılmaktadır (Hâkka 69/11). 9 - Necm 53/17. 10 - Hûd 11/112; Tâhâ 20/81; Rahmân 55/8. 11 - Sâffât 37/30; Sâd 38/55; Zâriyât 51/53; Tûr 52/32; Kalem 68/31. 12 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Mü’minûn 23/75. 13 - Bakara 2/256, 257; Nisâ’ 4/51, 60, 76; Mâide 5/60; Nahl 16/36; Zümer 39/17.
  • Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/43 Nâzi‘ât 79/17 Nâzi‘ât 79/37 Fecr 89/11 Hâkka 69/11 Necm 53/17 Hûd 11/112 Tâhâ 20/81 Rahmân 55/8 Sâffât 37/30 Sâd 38/55 Zâriyât 51/53 Tûr 52/32 Kalem 68/31 Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Mü'minûn 23/75 Bakara 2/256 Bakara 2/257 Nisâ 4/51 Nisâ 4/60 Nisâ 4/76 Mâide 5/60 Nahl 16/36 Zümer 39/17
• 14 - Teğâbun 64/6; ‘Abese 80/5; Leyl 92/8; ‘Alak 96/7. 15 - ‘Abese 80/5; Leyl 92/8; ‘Alak 96/7. 16 - Bu ifade, insanın kendi türünden ümidini kestiğini ve “melek peygamber” beklentilerini içeren önemli bir itiraftır.
  • Teğâbun 64/6 ‘Abese 80/5 Leyl 92/8 ‘Alak 96/7 ‘Abese 80/5 Leyl 92/8 ‘Alak 96/7
• 17 - En‘âm 6/33.
  • En‘âm 6/33
• 18 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i ‘Alak/4.
• 19 - Süleyman b. Ahmed b. Eyyûb Ebu’l-Kâsım et-Taberânî, el-Mu‘cemu’l-Kebîr, Musul, 1983, XI, 255. 20 - Râzî, age., XXXII, 20.
• 21 - Râzî, age., XXXII, 23.
• 22 - Le nesfe‘an kelimesi, fiildir; sonundaki iki üstün şeklindeki tenvin ise, aslında te’kid, yani “anlamı kuvvetlendirme” amaçlı olarak “mudâri” fiillerin veya emirlerin sonuna getirilen “muhaffef (şeddesiz, cezimli) nun” harfinin istisna bir yazılımıdır.
• 23 - Bu bilimsel katkıyı Prof. Dr. Zerrin Yuluğkural’a borçluyum. Bilgi için ayrıca bk. Psk. Ramazan Şimşek, http://www.tavsiyeediyorum.com/makale_8445.
• 24 - Müslim, Salât, 215.
• 25 - “Namazdaki secde” anlamında örnekler için bk. Feth 48/29; Kâf 50/40; Kalem 68/42, 43. 26 - “Namaz dışında müstakil bir ibadet” anlamında secde için bk. Âl-i İmrân 3/43, 113; Tevbe 9/112; Hacc 22/77; Furkân 25/64; Zümer 39/9; İnsân 76/26; ‘Alak 96/19.
  • Fetih 48/29 Kâf 50/40 Kalem 68/42 Kalem 68/43 Âl-i İmrân 3/43 Âl-i İmrân 3/113 Tevbe 9/112 Hacc 22/77 Furkân 25/64 Zümer 39/9 İnsân 76/26 ‘Alak 96/19
• 27 - “Hz. Âdem için secde” anlamında kullanım örnekleri için bk. Bakara 2/34; A‘râf 7/11, 12; Hıcr 15/29, 30, 31, 32, 33; İsrâ’ 17/61; Kehf 18/50; Tâhâ 20/116; Sâd 38/72, 73, 75. 28 - “Genel anlamda boyun bükmek” anlamında örnekler için bk. A‘râf 7/125; Yûsuf 12/4, 100; Hıcr 15/98; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Tâhâ 20/70; Furkân 25/60; Şu‘arâ’ 26/46, 129; Neml 27/25; secde 32/15; Fussılet 41/37; İnşikâk 84/21; Necm 53/62. 29 - Bakara 2/58; Nisâ’ 4/154; A‘râf 7/161. 30 - Bakara 2/125; Hacc 22/26; Feth 48/29. 31 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/49; Hacc 22/18. 32 - Hacc 22/18. 33 - Hacc 22/18. 34 - Hacc 22/18. 35 - Rahmân 55/6. 36 - Ra‘d 13/15; Nahl 16/48.
  • Bakara 2/34 A‘râf 7/11 A‘râf 7/12 Hicr 15/29 Hicr 15/30 Hicr 15/31 Hicr 15/32 Hicr 15/33 İsrâ 17/61 Kehf 18/50 Tâhâ 20/116 Sâd 38/72 Sâd 38/73 Sâd 38/75 A‘râf 7/125 Yûsuf 12/4 Yûsuf 12/100 Hicr 15/98 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Tâhâ 20/70 Furkân 25/60 Şu‘arâ 26/46 Şu‘arâ 26/129 Neml 27/25 Secde 32/15 Fussilet 41/37 İnşikâk 84/21 Necm 53/62 Bakara 2/58 Nisâ 4/154 A‘râf 7/161 Bakara 2/125 Hacc 22/26 Fetih 48/29 Ra‘d 13/15 Nahl 16/49 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Hacc 22/18 Rahmân 55/6 Ra‘d 13/15 Nahl 16/48
• 37 - Müslim, Salât, 215.