Leyl Suresi

Mekke’de risaletin ilk döneminde Fecr suresinden hemen önce indirilmiş olması muhtemel olan, 21 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “gece” anlamına gelen الَّيْل el-leyl kelimesinden alan Leyl sûresi, iniş sırasına göre 10, resmî sıralamada ise 92. sûredir.

Leyl sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Şems sûresiyle yakın mesaj ilişkisine sahiptir. Ayrıca, Elmalılı’nın da belirttiği gibi, Şems sûresinin 9 ve 10. âyetleri Leyl sûresinde bütünüyle ele alınmakta, orada iki cümle ile değinilen konu, bu sûrede etraflı bir şekle büründürülüp ortaya konulmaktadır.

Leyl sûresi, “(Karanlığı) bürüyüp örttüğünde geceye, ağardığı vakit gündüze, erkeği ve dişiyi yaratan güce yemin olsun ki işleriniz çeşitlidir” şeklindeki yemin ifadeleriyle başlamakta, ana kategori olarak insanların “cömert, duyarlı ve gerçeği onaylayanlar” ile “cimri, duyarsız ve gerçeği yalanlayanlar” olarak ikiye ayrılmakta olduğuna dikkat çekilmektedir.

5. âyetten itibaren, “(Bu nedenle), kim, (malını Allah rızası için) verir, muttaki (duyarlı) davranır ve en güzeli (tevhidi, vahyi, cenneti) tasdik ederse, kolay olanı ona (daha da) kolaylaştıracağız. Kim de cimrilik eder, (kendini) yeterli görür (duyarsız ve kendi kendine yeterli olacağını sanır), en güzeli (tevhidi, vahyi, cenneti) yalanlarsa, ona da zor olanı kolaylaştıracağız” ifadeleriyle ilahi iradenin insan tercihleriyle ilgili tutumu ortaya konulmakta, herkese kararlılığı ve onayı doğrultusunda muamele edileceği, bu noktada istedikleri hedeflerin kendilerine kolaylaştırılacağı beyan edilmektedir.

12. âyetten itibaren, “Doğru yolu göstermek sadece Biz’e aittir. Şüphesiz âhiret ve dünya(nın da kontrolü) sadece Biz’dedir” beyanı gereği “yol göstericilik” işleminin sadece Yüce Allah’a ait olduğu, âhiretin de dünyanın da O’nun kontrolünde varlığını devam ettirdiği vurgulanmaktadır.

Daha sonra, “Ona (ateşe), (gerçeği) yalanlayıp ondan yüz çeviren en azgın(lar)dan başkası girmeyecektir. “(Allah yolunda) malını verip arınan en duyarlı insan(lar) ise, ondan (ateşten) uzaklaştırılacaktır” ifadeleri gereği hakkı yalanlayıp ondan yüz çevirenlerin ateşe gireceği, malını Yüce Allah yolunda harcayanların ise ateşten uzak tutulacağı ifade edilmektedir. Sûrenin sonunda, kişinin dünya hayatında yaptığı fedakârlıkların ve arınmak amacıyla gerçekleştirdiği çalışmaların, sadece Yüce Allah’ın rızasına yönelik olması gerektiği özellikle vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin bu son grup âyetinde hidayet kaynağının Allah’ın prensipleri olduğunu, âhiretin ve dünyanın kontrolünün O’na ait olduğunu, bütün insanları ateş azabına karşı uyardığını, gerçeği yalanlayan ve haktan yüz çevirenlerin oraya gireceğini haber vermektedir. Ayrıca, cehennem ateşinden kurtarılacakların nitelikleri üzerinde durmakta, dünya hayatında yaptıkları faaliyetlerin karşılığını kendilerine göstereceğini ve sonuçta onları memnun edeceğini beyan etmektedir.

a) Hidâyet ve Kâinatın Sahibi

Yüce Allah, sûrenin 12-13. âyetlerinde “Doğru yolu göstermek sadece Biz’e aittir” beyanı gereği hidayet denilen yol göstermenin ve hidayet vermenin sadece kendisine ait olduğunu bildirerek, bu alana başkasının müdahale edemeyeceğini, “Şüphesiz âhiret ve dünya(nın da kontrolü) sadece Biz’dedir” ifadesi gereği olarak mahşeri ve dünya hayatını kontrol etmenin de sadece O’na ait olduğunu beyan etmektedir.

ı. Hidâyetin Kaynağı

اِنَّ عَلَيْنَا لَلْهُدٰى “Şüphesiz ki doğru yola ulaştırmak yalnızca bize aittir.”

Âyetteki اِنَّ عَلَيْنَا inne ‘aleynâ ifadesi “muhakkak ki sadece bize aittir, üzerimizdedir”; لَلْهُدٰى le’l-hüdâ kelimesi ise “elbette hidayet, hidayet etmek” demektir.

Burada hidayet denilen yol gösterme ve rehberlik yapmanın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu vurgulu bir şekilde gündeme getirilmektedir.

Hidâyet kavramı hakkında Fâtiha 1/6’da detaylı bilgi vermiştik. Önemine binaen burada bazı hatırlatmalarda bulunmak istiyoruz.

1. Bu âyet, tıpkı Nahl 16/9’da belirtilen “Yolun doğrusunu göstermek sadece Allah’a aittir” ifadesiyle örtüşmektedir. Âyete “Bize düşen, doğru yolu göstermektir” şeklinde de anlam verilebilir. Burada anlatılmak istenen husus, doğrunun ve doğru yolun göstericiliğinin Yüce Allah’a ait olduğunu vurgulamaktır.

Üstelik, âyette bir de “hasr” denen vurgulu ifade tercih edilmiş ve Yüce Allah’ın dışında hiçbir kudretin doğru yolu gösteremeyeceğine dikkat çekilmiştir. Doğru yol, sınırlarını ve esaslarını Yüce Allah’ın belirlediği yoldur. İnsanları hakikate götüren yolu göstermek, hakkı ve doğruyu ortaya koymak, peygamber göndermek, kitap indirmek ve deliller ileri sürmek, elbette sadece Yüce Allah’a ait birer hakikattir.(1)

2. Hakikat yolunu Yüce Allah’ın gösterdiğinin önemli delillerinden biri de İnsân sûresindedir: “Muhakkak ki, insanoğlunun üzerinden henüz anılmayan bir şey iken uzun zaman geçmiştir. Biz, insanı döllenmiş bir yumurtadan/zigottan yarattık; sınava tâbi tutacağımız için, onu işiten ve gören bir varlık haline getirdik. Ona doğru yolu biz gösterdik; ya şükreden bir kul olur; ya da nankör biri.

Kâfirler için zincirler, tasmalar ve alevli bir ateş hazırladık. İyiler ise karışımı kâfûr olan bir kadehten içerler…”(2) İşte bu âyetlerde, hayatın insan öncesi merhalesi, insanın yaratılış kaynağı, biçimi ve amacı ortaya konulmakta, dileği ve kararı doğrultusunda hayatını yaşayıp sonucuna katlanacağı bilgisi özetlenmektedir. İnsanoğluna iki yol gösterenin de Yüce Allah olduğu Beled 90/10’da dile getirilmektedir.

3. Yüce Allah, hidayete erdirme alanına başkalarını sokmamakta, insanların hidayete erdirilmesi işleminde peygamberleri bile devre dışı bırakmaktadır. Şûrâ 42/52’de de belirtildiği gibi, bir peygamber sadece doğru yolu gösterir. Sebe’ 34/50’de geçtiği gibi hidayet vahiy sayesinde elde edilir ve En‘âm 6/161’de belirtildiği gibi hidayet eden kudret de sadece Yüce Allah’tır.

4. Yorumunu yaptığımız âyette geçen hedâ/yehdî fiilinin bir anlamı da “göstermek”tir. Hidayet etmek, eğer insana nispet ediliyorsa “göstermek”; Yüce Allah’a nispet ediliyorsa, hem “göstermek, öğretmek”, hem de “iletmek, ulaştırmak ve eriştirmek” anlamlarına gelmektedir.

Bakara 2/272’de bu husus şu şekilde ortaya konulmaktadır: “Onları hidayete erdirmek senin işin değildir; ancak Allah dileyeni/layık gördüünü hidayete erdirir.” Kasas 28/56. âyette de benzer bir ifade kullanılmaktadır. Bu iki âyette açıkça ortaya konulmuştur ki, hidayete erdirilme işlemi başkasının istemesiyle değil, kişinin kendi isteği ve Yüce Allah’ın yaratmasıyla gerçekleşir.

5. Yüce Allah’ın gücünün yetmesi anlamında insanı hidayete erdirmek de sapıklığa düşürmek de elbette O’nun için son derece kolaydır. Çeşitli âyetlerde mutlak anlamda, Yüce Allah’ın kudretinin her şeye yeteceği, dilerse herkesi hidayete erdirebileceği beyan edilmektedir.(3) Ancak, bu durumda hayatın bir imtihan alanı oluşu anlamını kaybedecektir.

Yüce Allah’ın “dileyene” hidayet etmesi, hidayete erdirmeye gücünün yetmemesinden değil, hayatı bir imtihan alanı olarak belirlemesinden kaynaklanmaktadır. Zaten dileyen insan olsa da hidayete erdiren yine Yüce Allah’tır; sadece isteyen varlık insandır, hepsi o kadar.

6. Kehf 18/29’da hakkın, yani gerçeğin Rabbimiz tarafından bildirildiği ifade edilmekte, artık dileyenin inanabileceği, dileyenin ise inkâr edebileceği, ancak inkârcılara azabın hazırlandığı vurgulanmaktadır. Teğâbun 64/2’de “İnsanları Yüce Allah’ın yarattığı, bazılarının mümin, bazılarının ise kâfir olduğu” beyan edilmektedir. Bu durumda, Hakk’ın yaratıcılığına rağmen, sonuçlarına katlanmak kaydıyla insanları serbest bıraktığı açıkça ortadadır.

7. Buraya kadar الْهُدٰى el-hüdâ kelimesinin “göstermek” ve “iletmek” anlamlarından hareketle yorum yapmaya çalıştık. Esasında hidâyet, bir varlığın ne için yaratılmışsa o uğurda varlığını sürdürmesi demektir. Tâhâ 20/50 ve A‘lâ 87/3’te geçen hidayet etmek, “yaratılmışların yaratılış gayelerine uygun halde programlanması”dır.

Leyl 92/12’deki الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi, bu anlamda da değerlendirilmelidir. Bu durumda, âyette insanın maddî/fizikî yapısı ile manevî/rûhî yapısının inşasını Yüce Allah’ın gerçekleştirdiği gerçeğine dikkat çekilmiş olur.

8. İçinde insanın da olduğu bütün varlıklar, yaratılışlarını sadece Yüce Allah’a borçludurlar. Bu doğrultuda, her varlığın bir yaratılış gayesi vardır. Canlı-cansız çevremizde görebildiğimiz veya göremediğimiz, bildiğimiz ya da bilemediğimiz ne kadar mahluk varsa, hepsinin mutlak surette bir yaratılış amacı vardır.

Dühân 44/38-39’da bu gerçek şöyle ifade edilmektedir: “Biz, gökleri, yeri ve ikisi arasındaki varlıkları oyun olsun diye yaratmadık. Onları bir amaç uğruna yarattık; ancak insanların çoğu bu gerçeği bilmiyorlar.”

Leyl 92/12. âyetin mesajını toparlayacak olursak, şunları söyleyebiliriz: Yukarıda da ifadeye çalıştığımız gibi, Kur’ân’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir, isteyeni de sapıklıkta terk eder.(4) Hz. Peygamber bile sevdiğini hidayete erdiremez; sadece Allah isteyene hidayet verir.(5) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın da çağırdığı gibi,(6) Yüce Allah’ın yolunu göstermek ve bu yola davet etmektir.(7) İman edene(8) ve Hakk’a yönelen kişiye hidayet edilir.(9) Sonuçta Hacc 22/16’da da ifade edildiği gibi hidayet bir isteğin sonucudur.

ıı. Âhiret ve Dünyanın Sahibi

وَاِنَّ لَنَا لَلْاٰخِرَةَ وَالْاُو۫لٰى “Şüphesiz ki ilk de son da (dünya da ahiret de) bizimdir.”

Âyetteki وَاِنَّ لَنَا ve inne lenâ ifadesi “ve yine sadece bize aittir”; لَلْاٰخِرَةَ le’l-âhırate kelimesi “elbette âhiret”; وَالْاُو۫لٰى ve’l-ûlâ sözcüğü ise “ve dünya, öncesi, ilki” demektir.

Burada âhiret hayatının da dünya hayatının da bunların kontrol etmenin de Yüce Allah’a aidiyeti gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti, bir önceki âyetle birlikte değerlendirdiğimizde Yüce Allah’ın şunu kastettiği ortaya çıkar:

1. Varlıklara her anlamda şekil veren, onları bir amaç uğruna yaratan O’dur. Yaratılmışların ilk program ve yaratılış amaçlarını Yüce Allah belirlediği gibi, bütün yaratılmışların sonunun kontrolü de başlangıçlarının kontrolü de sadece O’na aittir. Onların Allah’tan bağımsız bir hareket alanı yoktur. Dünya da Cenâb-ı Hakk’ın yarattığı mekândır; âhireti de sadece O şekillendirecektir. İnsanların Yüce Allah’ın yarattığı yerlerden başka gidebileceği hiçbir yerleri yoktur.

2. Büyük çoğunlukla âhiret inancı taşımayan Mekkeliler öncelikli muhatap kitlesi olarak kabul edilerek, âyette önce el-âhırah kelimesine yer verilmekte, ardından da el-ûlâ kelimesi getirilmektedir. Yani Yüce Allah âyette şu hususu vurgulamaktadır: “Sizler ne kadar inkâr etseniz de, iyice biliniz ki, âhiret vardır ve oranın sahibi de Biz’iz. Biz’den bağımsız bir alan olmadığı için kaçıp kurtulmanın imkânı da yoktur.”

Kıyâmet 75/10’da belirtildiği gibi, “O gün (suçlu) insan, ‘kaçacak yer neresi? (kaçabilecek bir yer var mı?) diye soracak”tır. Ancak devam eden Kıyâmet 75/11-12. âyetlerde “bunun mümkün olmadığı, o gün varılıp durulacak tek yerin sadece Rabbin huzuru olduğu” kendisine beyan edilecektir.

3. Leyl 92/13’ü bu anlamların dışında başka şekillerde anlamak da mümkündür. Tıpkı Duhâ 93/4’te olduğu gibi, âyette geçen el-âhırah kelimesini “bir işin sonu”, el-ûlâ kelimesini “bir işin başı” veya el-âhırah sözcüğünü “ömrün son bölümü”, el-ûlâyı ise “ömrün ilk safhası” olarak yorumlamak hatalı olmaz. Dahası, insanlar ömürlerinin belli dönemlerine kadar inançsız veya kötü bir hayat yaşamış olabilirler.

Eğer sonradan pişman olmuşlarsa, tevbe sonrası hayat, öncesine göre daha hayırlı olacaktır. Böyle bir anlam, hatalı veya günahkâr insanların daima tevbe edebilmelerinin yolunun açık olduğunu bizlere hatırlatmış olur. Durum böyle olunca, âyeti her insanın hayatının her anını içerecek şekilde anlamak mümkün olur.

4. Yüce Allah, kendisinin yol göstericilik özelliğinin ardından bu ifadeyi kullanınca, hayatın tamamına kendisinin müdahil olduğunu beyan etmek istemiş de olabilir. Hatta insanlar dünya hayatını tercih edip âhireti unutunca, Yüce Allah kendisi için âhiretin çok daha önemli olduğunu vurgulamış da olabilir. Necm 53/25’te putperestlere yönelik hitabın anlam içeriklerinden birisi de elbette budur; her iki âyet aynı mesajı vermektedir, diyebiliriz.

5. Âyeti olumsuz ve tehdit içerikli anlamda anlamak ve yorumlamak zorunda da değiliz. Böyle olunca âyet şu anlamda değerlendirilebilir: Sizi “inanabilecek insanlar” olarak programlayan Yüce Allah, hayatınızın ileriki dönemlerinde de yaşanmakta olan kısmında da sizi sahipsiz bırakmaz. Hidayetten yoksun kalmayacak şekilde sizleri korumaya devam edecek olan da sadece Yüce Allah’tır. Sizler O’nun koruması altında yaşamaya devam edeceksiniz.

Bu son yorum, bazı âyetlerin birden çok ihtimal çerçevesinde anlaşılmasının mümkün olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Bu doğrultuda, âyetleri tek bir anlama sıkıştırmanın, en azından bazı âyetler için doğru bir yaklaşım olmadığını unutmamak gerekmektedir.

b) Ateşe Karşı Uyarı ve Azgınlığın Sonu

Yüce Allah sûrenin 14-16. âyetlerinde insanları alev alev yanan bir ateşe karşı uyardığını belirtmekte, bunun sonucunda ateşe, sadece ve sadece gerçeği yalanlayıp ondan yüz çeviren en azgınların gireceklerini haber vermektedir.

ı. Azap Uyarısı

فَاَنْذَرْتُكُمْ نَارًا تَلَظّٰى “Ben sizi alevli bir ateşe karşı uyardım.”

Âyettekiفَاَنْذَرْتُكُمْ fe enzertüküm fiili “ben sizi uyardım, korkuttum”; نَارًا nâran kelimesi “(şöyle bir) ateşe karşı”; تَلَظّٰى telezzâ fiili ise “alev alev yanan” demektir.

Bu âyet, söz konusu ateşe karşı uyarının devamlılığını ve evrenselliğini ifade etmektedir.

Yüce Allah, azap etmeden veya cezalandırmadan önce uyarının gerekli olduğunu beyan etmek üzere, kendi uygulamasının da böyle olduğunu haber vermektedir. Çünkü peygamber ve kitap göndermesinin anlamı ve amacı budur. Uyarıya aldırış etmeyen ve başka bir hayatın varlığını inkâr edenlerin yaşayacağı sondan bahisle, bir anlamda uyarı devam ettirilmektedir.

1. İbn Abbâs kaynaklı bir rivayete göre, bu âyet Hz. Muhammed’i ve ondan önceki bütün peygamberleri inkâr eden Ümeyye b. Halef ve benzerleri hakkında nazil olmuştur.(10) Gerçekte, ilâhî bilgilendirmelerde asıl hedef, mesaja muhatap olan herkes için uyarıların geçerli olduğunun bilinmesidir.

Âyetin başındaki اَنْذَرْتُ enzertü fiilinin geçmiş zaman kalıbında gelmesi, uyarının bittiğini değil, uyarının ilâhî bilgilendirmeden kaynaklandığını göstermek içindir. Mesaj durduğu sürece uyarı da geçerliliğini devam ettirecektir.

2. Âyetteki تَلَظّٰى telezzâ fiili “alevler saçmak”, “alev alev yanmak”, “değdiğini çarpmak” gibi anlamlara gelmektedir. Me‘âric 70/15’te bu kelimenin üç harfli kökü olan لَظٰى lezâ kalıbı kullanılmakta, orada da benzer bir anlam ve içerik arz etmektedir. Cehennem ateşinin şiddeti bu âyet grubunda söz konusu kelimeyle nitelendirilmektedir. Esasında Kur’ân’da cehennem ateşi başka şekillerde de anlatılmakta ve insanlar ateşe karşı ciddi bir şekilde uyarılmaktadır.

Cehennemin bazı özellikleri olarak, onun kaynarken uğultu çıkarması, şiddetinden dolayı çatlayacak gibi olması,(11) “Doldun mu?” sorusuna mecazen “Daha var mı?” şeklinde cevap vermesini söyleyebiliriz.(12)

Ayrıca kızgın bir alev halinde oluşu,(13) içinde ölüm olmadığı için dirilmenin de olmaması,(14) alev çıkarması,(15) içinde kaynar su ve irinden başka içilecek bir şeyin ve herhangi bir serinliğin bulunmaması,(16) gölge yapmayan, ateşten korumayan, büyük kıvılcımlar saçması(17) ve orada içilecek kaynar suyun bağırsakları parçalaması(18) gibi ifadeler örnek olarak sayılabilir.

Leyl 92/14’te ateşin alevler saçmasıyla ilgili تَلَظّٰى telezzâ kelimesinin geçmiş zaman kalıbında getirilmesi, cehennemin şu anda faaliyette olduğunu göstermez. Kur’ân’da bir ifade üslubu olarak, “gerçekleşmesi kesin olan olaylar için geçmiş zaman kalıbı da kullanılır”; buradaki kullanım da bunun bir örneğidir. Zira Tekvîr 81/12’de açıkça belirtildiği gibi, cehennemin tutuşturulma zamanı mahşerde yargılama sonrası olarak belirlenmiştir.

ıı. Azgınların Ateşe Yaslanması

لَا يَصْلٰيهَآ اِلَّا الْاَشْقٰى اَلَّذ۪ي كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “Ona en azgın olandan başkası girmeyecektir. O ki yalanladı ve sırtını döndü.”

Buradaki لَا يَصْلٰيهَا lâ yaslâhâ fiili “oraya girmez, yaslanmaz”; اِلَّا الْاَشْقٰى ille’l-eşkâ istisnası “en azgın olan kişiden başkası”; اَلَّذ۪ي كَذَّبَ ellezî kezzebe ifadesi “yalanlayan kişi”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili ise “ve yüz çevirmiş (olan kişi)” demektir.

Burada kimlerin alev dolu ateşe gireceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. لَا يَصْلٰيهَآ اِلَّا الْاَشْقٰى “Ona en azgın olandan başkası girmeyecektir.” Bakara 2/3 ve ‘Alak 96/10’da açıkladığımız üzere, buradaki yaslâ fiili s-l-y kökündendir ve “yaslanmak, girmek” anlamına gelmektedir. الْاَشْقٰى el-eşkâ kelimesi ise “en azgın, en sorumsuz, en kötü” demektir. Bu kelimeyi, cehennemden kurtarılacak kişilerden söz eden 17. âyetteki el-etkâ kelimesinin karşıtı olarak düşünürsek, “en duyarsız” anlamını tercih etmek durumunda oluruz.

2. اَلَّذ۪ي كَذَّبَ وَتَوَلّٰى “O ki yalanladı ve sırtını döndü.” Bu âyet, bir önceki âyette geçen الْاَشْقٰى el-eşkâ kelimesinin anlamını açıklamakta, maksadın kimler olduğuyla ilgili nitelikler üzerinde durmaktadır. “Hakkı yalanlamak” ve ondan “yüz çevirmek”, inkarcı bir insanı nitelendirdiği düşünüldüğünde, bunun duyarsızlığı ifade ettiğini rahatlıkla söyleyebiliriz.

Sûrenin ilk grup âyetlerinde, insanların davranışlarının çeşitliliğine dikkat çekilmişti. Bu bağlamda ikinci grup olarak, yardımlaşmayı önemsemeyen cimrilerden, kendini yeterli ve ihtiyaçsız görenlerden, gerçekleri yalanlayanlardan ve böylelerine cehennem yolunun kolaylaştırılacağından söz edilmişti. İşte sûrenin bu âyetlerinde, tekrar aynı konuya dönülmekte ve bir kez daha, yukarıdaki uyarıları önemsemeyen kişilerin, sonuçta cehennemle buluşturulacağı haber verilmektedir.

Önceki âyet grubunda cehennem kelimesinin yerine el-‘usrâ denilmişken, bu grupta nâr kelimesi kullanılmakta, adeta uyarının ciddiyeti yeniden vurgulanmış olmaktadır. Felaketin boyutlarının ciddiyet arz etmesi nedeniyle, ilk bölümdeki sıralama ters çevrilmekte ve öncelik ateş azabıyla ilgili uyarıya verilmektedir.

c) Duyarlılık, Gerekleri ve Akıbet

Yüce Allah sûrenin 17-21. âyetlerinde önceki grubun zıddına bu defa sözü iyilere getirmekte ve “Arınmak için malını veren en duyarlı insan(lar) ise ondan (ateşten) uzaklaştırılacaktır” buyrularak fedakarlık yapanların ödüllendirileceğini müjdelemektedir.

Ardından, konuyu devam ettirmek üzere bu söz konusu kişilerin daha başka özellikleriyle ilgili olarak şu ifadelere yer verilmektedir: “Böylesi birisinin nezdinde, Yüce Rabbi’nin rızasını kazanmaktan başka, hiç kimsenin (esas olarak şükranla) karşılanacak bir nimeti yoktur.”

ı. Muttakilerin Ateşten Uzak Tutulması

وَسَيُجَنَّبُهَا الْاَتْقٰى اَلَّذ۪ي يُؤْت۪ي مَالَهُ يَتَزَكّٰى “En muttakî (duyarlı) olan ondan uzak tutulacaktır. O ki (malını) vererek arınır.”

Buradakiوَسَيُجَنَّبُهَا ve seyücennebühâ edilgen fiili “ve ondan uzaklaştırılacak, kenara çekilecektir”; الْاَتْقٰى el-etkâ kelimesi “en duyarlı olan(lar)”; اَلَّذ۪ي يُؤْت۪ي ellezî yü’tî ifadesi “veren kişi”; مَالَهُ mâlehû tamlaması “onun kendi malını, servetini”; يَتَزَكّٰى yetezekkâ fiili ise “arınmakta (arınmak üzere)” demektir.

Burada kimlerin ateş azabından uzak tutulacaklarıyla ilgili bilgi ve gerekçeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, memnuniyet verici bir hayatı arzulayanların veya azaptan kurtulmak isteyenlerin mutlaka duyarlılık göstermeleri gerektiğini, Allah yolunda mallarını dağıtmalarını ve karşılığını sadece O’ndan beklemelerinin zorunluluğunu beyan etmektedir. En sonunda da mutlu olacakları müjdelenmektedir.

1. وَسَيُجَنَّبُهَا الْاَتْقٰى“En muttakî (duyarlı) olan ondan uzak tutulacaktır.” Âyetten maksat, kirlerden ve sorumluluklardan arınmak için malını fakirlere veren ve onu başkalarıyla paylaşan insanların cehennemden uzak tutulacakları, yani o azaba düşmekten korunacakları mesajını vermektir.

a) Enbiyâ’ 21/101’de, haklarında olumlu karar verilen kişilerin cehennemden uzak tutulacakları, yani bir anlamda oradan uzaklaştırılmış olacakları beyan edilmektedir. Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde, cehenneme girip de oradan çıkartılmanın değil, oraya hiç girmeden azaptan kurtarılmanın söz konusu edildiği anlaşılmaktadır. Bu bağlamda Meryem 19/71-72. âyetlerde geçen, “Hepiniz oraya uğrayacaksınız.

Bu esnada muttakî, yani duyarlı olanları kurtaracağız” ifadelerindeki anlam da daha kolay bir şekilde anlaşılmış olmaktadır. Çünkü orada kastedilen kişiler bütün insanlar değildir; bağlam gereği öldükten sonra diriltilmeyi inkâr eden, yaratılış sürecini unutan, şeytanın arkadaşı olan ve Rahman’a karşı azgınlıkta en ileri gidenlerdir. Nitekim Leyl 92/15-16’da da verilen bilgi tam da bu istikamettedir.

Kenarda ve uzakta tutulmak, azaba girmemeyi gerektirir. Nitekim kavimleri topluca helak edilen peygamberlerin ve mümin taraftarlarının helakten kurtarılmasından söz eden âyetlerde de aynı durum geçerlidir. Depremle helak edilenler, suda boğulanlar, fırtına ve kasırgada bırakılıp yok edilenler içerisinde peygamberler ve inananlar hiçbir şekilde yoktu. O helaklerin içinden kurtarılmış da değillerdi. Onlar azabın başından itibaren söz konusu helak pozisyonlarından uzak tutulmuşlardı.

b) Leyl sûresinin bu bölümünde, cehennem ateşinden uzak tutulacak kişilerin niteliklerinden söz edilirken الْاَتْقٰى el-etkâ kelimesine yer verilmektedir. En geniş anlamıyla “en duyarlı kişi” anlamını verdiğimiz bu kelime, sûrenin ilk bölümünde de ittekâ şeklinde fiil kalıbında getirilmişti.

Orada, sahip olduğu mal veya imkânları Allah yolunda infak eden, sorumluluk ve duyarlılığın bir gereği olarak bütün ilâhî görevleri ve gerçekleri kabul edip gereğini yerine getiren kişinin bir özelliği olarak yer almıştı. Zaten Hucürât 49/13’te de belirtildiği üzere, “Allah katında en değerli olan kişi O’na karşı en muttakî (duyarlı) olandır.”

2. اَلَّذ۪ي يُؤْت۪ي مَالَهُ يَتَزَكّٰى “Arınmak için malını verir.” Muttakiler yani en duyarlı kişiler, imkânlarını seferber ederek, arınmak isteyenlerdir. Malını Yüce Allah rızası için verenler arınırlar; böylece hem sorumluluktan kurtulmanın hem de geride kalan malı temiz hale getirmenin mutluluğunu yaşarlar.

Âyetin metni şu iki anlama da uygundur: Cehennemden uzak tutulan bu kişi, ya dünya hayatında malını günahtan arınmak için veren kişidir; ya da dünya hayatında malını veren kişi hem dünyada hem de âhirette günahtan arınmış olur.

ıı. Tek Hedef: Yüce Allah’ın Rızası

وَمَا لِاَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزٰى اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْاَعْلٰى وَلَسَوْفَ يَرْضٰى “(Çünkü onun) Yüce Rabbinin rızasını kazanmaktan başka, kimseden beklediği bir karşılık da yoktur. Kendisi de ileride memnun olacaktır.”

Buradaki وَمَا لِاَحَدٍ ve mâ liehadin ifadesi “herhangi bir kişi için, hiç kimse için yoktur”; عِنْدَهُ ‘ındehû ifadesi “onun yanında”; مِنْ نِعْمَةٍ min nı‘metin sözcüğü “herhangi bir nimet”; تُجْزٰى tüczâ edilgen fiili “karşılık verilecek”; اِلَّا ابْتِغَآءَ ille’btiğâe istisnası “beklemek dışında, kazanmak hariç”; وَجْهِ vechi sözcüğü “yüzünü, rızasını”; رَبِّهِ rabbihî ifadesi “onun Rabbinin”; الْاَعْلٰى el-a‘lâ kelimesi “yüce, en yüce”; وَلَسَوْفَ يَرْضٰى ve lesevfe yardâ fiili ise “ileride razı olacak, memnun olacak” demektir.

Burada mahşerde cenneti hak edecek kişilerin dünya hayatlarındaki fedakarlıkları ve bunun sonucu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا لِاَحَدٍ عِنْدَهُ مِنْ نِعْمَةٍ تُجْزٰى اِلَّا ابْتِغَآءَ وَجْهِ رَبِّهِ الْاَعْلٰى “(Çünkü onun) Yüce Rabbinin rızasını kazanmaktan başka, kimseden beklediği bir karşılık da yoktur.” Bu âyette verilmek istenen mesaj, önceki iki âyetin devamı mahiyetindedir. Cehennemden uzak tutulacak kişi, “arınmak için malını veren en duyarlı kişi olarak” nitelendirilmekte, bu âyette de ilgili kişi tanıtılmaya devam edilmektedir.

Yaptığı arınma içerikli yardım, esasında yardım ettiği kişiden gördüğü bir nimetin karşılığı değildir. Konuyla dolaylı da olsa anlam ilişikisi içinde bulunan Mü’minûn 23/60’ta şöyle buyrulmaktadır: “Verdiklerini, Rablerine dönecekleri için kalpleri korkudan ürpererek verirler.”

O halde, yapılan yardımın amacı nedir? İşte bu sorunun cevabı Leyl 92/20. âyette “Yüce Rabbinin rızasını kazanmak” şeklinde verilmektedir. Her iki âyeti birlikte değerlendirdiğimizde ortaya şu sonuç çıkmaktadır: Ateş azabından uzak tutulacak kişi, malını arınmak için veren en duyarlı kişidir. Bu duyarlılığı nedeniyledir ki, söz konusu kişi, malını başkasına verirken, ondan gördüğü bir nimetin karşılığı olarak değil, sadece ve sadece Yüce Rabbinin rızasını kazanmak için bunu yapmaktadır.

Zaten bu nedenle “en duyarlı kişi” anlamına gelen el-etkâ kelimesiyle anılmaktadır. Yapılan iş, bütünüyle gönülden gelmekte ve bu iş nedeniyle Yüce Allah’ın rızasının kazanılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda, Bakara 2/272’de infakın sadece Allah rızasını kazanmak için yapılması gereğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Ayrıca İnsân 76/8 ve 9’da da bu konu ele alınmakta, yardımın sadece Allah rızası için yapılması gereğine vurgu yapılmaktadır. Hatta orada, yapılan bir yardımın karşılığında iyiliğin sahibine iyilik yapmak bir tarafa, iyilikten sonra bile muhataptan karşılık ve teşekkür dahi beklenmemesinden söz edilmektedir. Durum böyle olunca övgü de büyük olur, ödül de.

Bu konuda şu açıklamayı da hatırlatmakta yarar görmekteyiz: Muhammed Esed, bu âyete metinde şu anlamı vermiştir: “Gördüğü bir iyiliğin karşılığı olarak değil.” Esed daha sonra notta bu defa şu alternatif manayı vermiştir: “O’nun nezdinde hiç kimsenin karşılığı ödenecek bir iyiliği yoktur.” Verilen bu ikinci anlamın hem anlam olarak hem de gramer olarak dayanağı yoktur. Bizim tercihimiz ise İslâmoğlu’nun şu tercümesiyle uyumludur: “(Bu yaptığı) herhangi birinden gördüğü bir hayra karşılık değildir.” (19)

2. وَلَسَوْفَ يَرْضٰى “Kendisi de ileride memnun olacaktır.” Duyarlılık gösterenler ve bunun bütün gereklerini yerine getirmeye çalışanlar, elbette Yüce Allah’ın izniyle verilen nimetlerden ve yaşayacakları akıbetten memnun olacaklardır.

Bu âyete “Rabbi elbette ondan hoşnut olacaktır” şeklinde de anlam verilebilir; ancak önceki âyetlerle konu bütünlüğü sağlansın diye, memnuniyeti insana ait bir durum olarak anlamayı tercih etmekteyiz. Kulun âhirette memnun ve hoşnut edilmesi, Tevbe 9/72’de belirtildiği gibi, Yüce Allah’tan gelen bir razı oluşun sonucudur. Kişinin memnun edilmesi, Fecr 89/28’de de yer aldığı gibi, öncesinde Allah’ın kişiden razı olmasının sonucudur.

Kaynaklarda, bu son grup âyetin Hz. Ebû Bekir hakkında nâzil olduğu şeklinde çeşitli rivayetler mevcuttur.(20) Bu rivayetlerin sağlamlık derecesini sorgulamadan şunu belirtmek durumundayız: “Bir âyetin veya bir grup âyetin ya da bütünüyle bir sûrenin bir kişi hakkında inmesi, mesajının evrensel olmasına engel değildir.” Dolayısıyla bu sûrede ele alınan bütün konular evrensel bir içeriktedir ve durumu buna uygun olan herkesi her zaman ilgilendirmektedir.

Leyl sûresinin 5-7. âyetlerinde sözü edilen güzelliklerin sahibi olan insanlar, Yüce Allah’ın izniyle elbette ateş azabından uzak tutulacaklardır. Çünkü bunlar bir taraftan inançlarını sağlam tutmakta, diğer taraftan inandıkları doğrultuda fedakârlık yapmaktadırlar. Durum böyle olunca, hedefini sadece Yüce Allah’ın rızasını ve hoşnutluğunu kazanmak şeklinde belirleyen bu kişileri Yüce Allah da memnun edecektir. İşte sûrenin son âyeti bu müjdeyi haber vermektedir.

Âyette fiilin öncesinde kullanılan سَوْفَ sevfe edatı, bu memnuniyetin zamanı hakkında her ne kadar ileriyi, çok ileriyi, yani ahireti gösterse de, bu memnuniyetin dünya hayatında zamanı gelince gerçekleşmesini de ifade edebilir. Unutulmaması gereken asıl nokta şudur: Yönünü Allah rızası olarak belirleyenleri ve hayatını sadece O’na adayanları, Yüce Allah er veya geç mutlaka memnun edecektir; سَوْفَ sevfe edatının başındaki ل lâm edatı işte bunun garantisini oluşturmaktadır.

Bedenen kıblesi “Kâbe” olanların gönül kıbleleri de Kâbe’ye dönüş emrinin yer aldığı “vahiy” olmalıdır. Yüzünü Kâbe kıblesine dönmenin anlam kazanması kalb kıblesinin de Allah rızası olmasına bağlıdır.

Rabbimizden niyazımız odur ki, razı oldukları arasına bizleri de katsın ve memnun edilenlerden ayrı koymasın.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., IX, 261.
• 2 - İnsân 76/1-5.
  • İnsân 76/5
• 3 - Âl-i İmrân 3/26-27; En‘âm 6/39, 149; Yûnus 10/99; Hûd 11/118; Nahl 16/93.
  • Âl-i İmrân 3/27 En‘âm 6/39 En‘âm 6/149 Yûnus 10/99 Hûd 11/118 Nahl 16/93
• 4 - İbrâhim 14/4. 5 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 6 - Yûnus 10/25. 7 - Şûrâ 42/52-53. 8 - Teğâbun 64/11. 9 - Ra‘d 13/27.
  • İbrâhîm 14/4 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Yûnus 10/25 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27
• 10 - Râzî, age., XXXI, 202.
• 11 - Mülk 67/7-8. 12 - Kâf 50/30. 13 - Kâri‘a 101/11. 14 - A‘lâ 87/13. 15 - İnşikâk 84/12. 16 - Nebe’ 78/24-25. 17 - Murselât 77/30-32. 18 - Muhammed 47/15.
  • Mülk 67/8 Kâf 50/30 Kâri‘a 101/11 A‘lâ 87/13 İnşikâk 84/12 Nebe' 78/25 Mürselât 77/32 Muhammed 47/15
• 19 - Bk. Esed, age., s. 1276’da 8. not; İslâmoğlu, age., s. 1265.
• 20 - Taberî, age., XXX, 228; Râzî, age., XXXI, 204-206.