Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 81-89. âyetlerinde münafıkların cihaddan kaçış çabalarını, sıcağı bahane edişlerinin temelsizliğini, az gülüp çok ağlamalarını, artık Hz Peygamber’le birlikte isteseler de savaşa katılamayacaklarını, duayı ve kabirlerinin başında durulmayı hak etmemelerini vs. özelliklerini dile getirmektedir.

a) Savaştan Kaçan Münafıkların Durumu

Yüce Allah, sûrenin 81-85. âyetlerinde Rasûlüllah’a muhalefet etmek için geri kalanların oturmaları ile sevindiklerini, mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad etmeyi çirkin gördüklerini, çevrelerindekilere “Bu sıcakta sefere çıkmayın” dediklerini, buna karşılık kendilerine “De ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır! Keşke (gerçeği) anlasalardı! Artık yapıp ettiklerinin bir karşılığı olarak az gülsünler, çok ağlasınlar!” şeklinde cevap verildiğini bildirmektedir.

Ardından, münafıklar bir daha Hz. Peygamber’le birlikte savaşa çıkma izni isterlerse Hz. Peygamber’in onlara şöyle cevap vermesi emredilmektedir: “Benimle beraber asla (savaşa) çıkmayacaksınız ve düşmana karşı benimle beraber asla savaşmayacaksınız! Muhakkak ki siz birinci defa (Tebük seferinde) yerinizde kalmaya razı oldunuz. Şimdi de geri kalanlarla (kadın ve çocuklarla) beraber oturun!”

Daha sonra, Hz. Peygamber’in onlarla ilişkisi bağlamında şu buyruk söz konusu edilmektedir: “(Ey Peygamber!) Onlardan ölmüş olan hiçbirine asla salât’ta bulunma (dua etme); onun kabri (başı)nda da durma! Muhakkak ki onlar, Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr ettiler ve fâsık (yoldan çıkanlar) olarak öldüler. (Ey Peygamber!) Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin. Muhakkak ki Allah bunlarla, ancak dünyada onlara azap etmeyi ve onlar kâfir olarak canlarının çıkmasını istiyor.”

ı. Sıcak Bahanesine Karşılık Cehennem Sıcağı

فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ وَكَرِهُوٓا اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ فَلْيَضْحَكُوا قَل۪يلًا وَلْيَبْكُوا كَث۪يرًا جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Allah’ın Elçisine muhalefet etmek için geri kalanlar (sefere çıkmayıp) oturmaları ile sevinmişler, mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad (fedakârlık) etmeyi çirkin görmüşler ve ‘Bu sıcakta sefere çıkmayın.’ demişlerdi. De ki: ‘Cehennem ateşi daha sıcaktır! Keşke anlasalardı!’ Artık yapıp ettiklerinin bir karşılığı olarak az gülsünler, çok ağlasınlar!”

Buradaki فَرِحَ feriha fiili “mutlu oldular, mutluydular”; الْمُخَلَّفُونَ el-muhallefûne kelimesi “geri kalanlar”; بِمَقْعَدِهِمْ bimak‘adihim tamlaması “onların oturdukları yerde”; خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ hılâfe rasûlillâhi tamlaması “Allah Rasûlü’ne muhalefet derek”; وَكَرِهُوٓا ve kerihû fiili “ve istememişlerdi, uygun görmemişlerdi”; اَنْ يُجَاهِدُوا en yücâhidû ifadesi “cihat etmeyi, cihada gitmeyi”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim tamlaması “onların kendi mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim tamlaması “ve onların nefisleriyle, kendi canlarıyla”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demişlerdi”; لَا تَنْفِرُوا lâ tenfirû emri “(savaşa) gitmeyin”; فِي الْحَرّ fi’l-harri ifadesi “bu sıcakta”; قُلْ kul emri “de ki”; نَارُ جَهَنَّمَ nâru cehenneme tamlaması “cehennem ateşi”; اَشَدُّ eşeddü kelimesi “daha şiddetli(dir)”; حَرًّا harran kelimesi “sıcaklık bakımından”; لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ lev kânû yefkahûne cümlesi “keşke anlasalardı, fark edebilselerdi”; فَلْيَضْحَكُوا fe’lyadhakû emri “ve gülsünler”; قَل۪يلًا kalîlen kelimesi “az”; وَلْيَبْكُوا ve’lyebkû emri “ve ağlasınlar”; كَث۪يرًا kesîran kelimesi “çok, çok fazla”; جَزَآءً cezâen kelimesi “karşılık olarak”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazanmış olduklarına karşılık, kazandıkları sebebiyle” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlülüğü, tek dünyaya inanışları, Yüce Allah yolunda cihadı istememeleri, başkalarını da caydırmaya çalışmaları, âhiretle ilgili inkârcılıkları, münafıkların yapıp ettiklerinin karşılığında az gülüp çok ağlamaları gerektiğiyle ilgili bir uyarı gündeme getirilmektedir.

1. فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ وَكَرِهُوٓا اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ “Allah’ın Elçisine muhalefet etmek için geri kalanlar (sefere çıkmayıp) oturmaları ile sevinmişler, mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad (fedakârlık) etmeyi çirkin görmüşler ve ‘Bu sıcakta sefere çıkmayın.’ demişlerdi. De ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır! Keşke anlasalardı!” Yüce Allah münafıkların savaştan korkmalarını ve bahaneler üretmelerini cevaplamaktadır.

a) فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ وَكَرِهُوٓا اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah’ın Elçisine muhalefet etmek için geri kalanlar (sefere çıkmayıp) oturmaları ile sevinmişler, mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad (fedakârlık) etmeyi çirkin görmüşlerdi.” Yüce Allah münafıkların alaycılıklarını ve inkârcılıkları nedeniyle bağışlanmayacaklarını beyan ettikten sonra, Tebük Gazvesi’ne katılmak istemeyen münafıkların Rasûlüllah’a muhalefet ettiklerini ve Allah yolunda cihad etmekten hoşlanmadıklarını zikretmektedir.

ı. فَرِحَ الْمُخَلَّفُونَ بِمَقْعَدِهِمْ خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ “Allah’ın Rasûlü’ne muhalefet etmek için geri kalanlar (sefere çıkmayıp) oturmaları ile sevinmişlerdi.” Yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/81’de, ayrıca Feth 48/11, 15 ve 16’da zikredilen الْمُخَلَّفُون el-muhallefû(î)ne kelimesi “seferden geride kalanlar” manasında “(mazeretsiz olarak) savaşa katılmayanlar”, bağlam gereği “mazeretsiz olarak Tebük Gazvesi’ne gitmeyenler” demektir.(1) Bir kez de Kamer 54/55’te geçen مَقْعَد mak‘ad kelimesi “oturma”, “oturma mekânı”, “ev” gibi anlamlar içermekte, bağlam gereği İbn Abbâs’ın beyanına göre “Medine” manasına gelmektedir.(2)

Âyette değinilen olay, hicretten dokuz yıl sonra yaşanan Tebük Gazvesi’ne katılmayan münafıkların evlerinde kalmaktan mutlu olduklarıyla ilişkilidir. Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/38. âyette ele alınmaya başlanan Tebük Gazvesi ile ilgili konulara burada da devam edilmekte, Medine toplumunda müslümanlarla birlikte yaşayan münafıkların ikiyüzlülüklerine ve aslında inkârcılıklarına dair bilgi vermeye devam edilmektedir. Bu münafıkların, Tevbe 9/43’te geçtiği üzere kendilerine Hz. Peygamber’in izin verdiği, bu nedenle de uyarılan kişiler olma ihtimali yüksektir.

Münafıklar için kullanılan الْمُخَلَّفُون el-muhallefûne kelimesi “geride kalanlar” manasına geldiği gibi “geride bırakılanlar” manasında da yorumlanabilir. Çünkü bunlar savaşta müslümanlar aleyhine birtakım faaliyetlere girişirler korkusuyla Hz. Peygamber tarafından özellikle geri bırakılmış olabilirler ki daha önce yorumladığımız Tevbe 9/47’de onların savaşa katılmaları durumunda fitne aramak için müslümanların arasına sokulmak istedikleri ifade edilmektedir. Nitekim daha sonra gelecek olan Tevbe 9/83. âyette de bu gibilerin Hz. Peygamber’le savaşa çıkmamaları gerektiğine dair beyan zikredilmektedir.

Âyette geçen خِلَافَ رَسُولِ اللّٰهِ ifadesindeki خِلَاف hılâf kelimesi “muhalefet ederek” manasına geldiği gibi “arkasında” anlamını da verebilir.(3) Bu yüzden ilgili ifade “Rasûlüllah’ın çağrısına uymayıp muhalefet ederek”, “Rasûlüllah’ın sefer için ayrılmasının ardından”, “Rasûlüllah’ın arkasından” gibi manalar içermekte ve münafıkların Rasûlüllah’a muhalefet edip onun arkasında kalma durumunu ifade etmektedir. Anlaşılıyor ki münafıklar Tebük Gazvesi’ne giden Hz. Peygamber’le birlikte olmamış, savaşa katılamayan kadınların ve çocukların arasında kalmışlardı.

ıı. وَكَرِهُوٓا اَنْ يُجَاهِدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Mallarıyla, canlarıyla Allah yolunda cihad etmeyi çirkin görmüşlerdi.” Yüce Allah Tebük Gazvesi’nde Hz. Peygamber’le bulunmayıp geride kalmayı tercih eden bu münafıkların aslında Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad etmeyi istemediklerini, bunu çirkin gördüklerini, dolayısıyla küfürlerini ifade etmektedir. Kendilerince neden savaşa katılmadıklarını gerekçelendirmek üzere mevsimin çok sıcak oluşunu dile getirmişlerdir ki âyetin devam eden kısmında buna da şu şekilde yer verilmektedir:

b) وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرّ قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ “(Münafıklar) ‘Bu sıcakta sefere çıkmayın.’ demişlerdi. De ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır! Keşke anlasalardı!” Yüce Allah Tebük Gazvesi’ne katılmayıp geride kalanların cihadı sevmediklerini beyan ettikten sonra, hem onların savaştan neden geri kaldıklarını hem de başkalarını etkilemeye çalıştıklarını ifade etmektedir. Bu çerçevede çevrelerindekilere hitaben “Bu sıcakta savaşa çıkmayın” diyerek onların da savaşa gitmelerini engelleyecek bir tavır içerisine girmişlerdi.

ı.وَقَالُوا لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرّ “(Münafıklar) ‘Bu sıcakta sefere çıkmayın.’ demişlerdi.” Münafıkların bu tutumu daha önce Uhud’da yaşananların ele alındığı Âl-i İmrân 3/156’daki “Eğer bizim yanımızda kalsalardı ölmezlerdi ve öldürülmezlerdi” sözlerine benzediği gibi, Ahzâb 33/13’de geçtiği üzere Hendek Gazvesi’nde münafıkların dile getirdiği “Ey Yesrib halkı, size burada duracak yer yok; evlerinize dönün” sözlerine benzemektedir. Uhud, Hendek ve Tebük Gazvesi’nde yaşananların toplamı, aslında münafıkların aynı karakterde olduklarını ve müslümanları savaştan caydırmak, onları zayıf düşürmek ve düşmanlarına yardım etmek gibi bir ahlaki düşüklüğü sürdürdüklerini göstermektedir.

Bahaneler birbirine benzemekte, ortak yalanlar veya birbirine yakın sahte gerekçeler münafık ahlakını ortaya koymaktadır. Tebük Gazvesi öncesinde münafıkların ileri sürdüğü bahane, “mevsimin yaz ve havanın çok sıcak oluşu” şeklinde dile getirilmekte, لَا تَنْفِرُوا فِي الْحَرّ “Bu sıcakta savaşa çıkmayın” beyanı gereği savaştan vazgeçirme hezeyanına dönüşmektedir.

ıı. قُلْ نَارُ جَهَنَّمَ اَشَدُّ حَرًّا لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ “De ki: Cehennem ateşi daha sıcaktır! Keşke anlasalardı!” Yüce Allah münafıkların ileri sürdüğü “havanın çok sıcak oluşu” bahanesine son derece etkili bir cevap vermekte ve cehennem ateşinin çok daha sıcak olduğunu, gerçeği anlamalarının kendi leyhlerine olacağını ifade etmektedir. Dünyadaki bir anlık veya kısa vadeli bir zorluğu görüp fedakarlıktan kaçanların ebedi zorluğu görmemeleri korkunç bir hata olarak zikredilmekte, cehennem ateşinin sıcaklığının dünyadaki mevsimsel sıcaklarla mukayese dahi edilmemesi gerektiğine dikkat çekilmekte, böylece gerçeği anlamamaları eleştirilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan لَوْ كَانُوا يَفْقَهُونَ ifadesi “keşke (gerçeği) anlasalardı” manasına gelmekte, ancak münafıkların bunu anlamadıklarına dolaylı yoldan dikkat çekilmiş olmaktadır. Kur’ân’da çeşitli kalıplarda 20 kez(4) geçen, bu âyette de يَفْقَهُونَ yefkahûne kalıbında zikredilen fiil “fıkhetmek”, yani “anlamak”, “kavramak” gibi anlamlar içermektedir ki Hz. Peygamber’in Abdullah ibn Abbâs için yaptığı اللهم فقهه في الدين و علمه التأويل “Allah’ım! Onu dinde fakih (yani anlayış sahibi) kıl ve ona te’vîli (yani olayların arka planını) öğret”(5) duasındaki فقه fakkıh kalıbının verdiği mana da budur. Tevbe 9/122’de geçen ifadede verilmek istenen mesaj ise “dinde anlayış sahibi olmak, dini bilmek, dini bilgide derinleşmek” şeklinde dile getirilmektedir.

2. فَلْيَضْحَكُوا قَل۪يلًا وَلْيَبْكُوا كَث۪يرًا جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Artık yapıp ettiklerinin bir karşılığı olarak az gülsünler, çok ağlasınlar!” Yüce Allah münafıkların savaştan kaçmalarını ve başkalarını da savaşa katılmama noktasında etkilemeye çalışmalarını eleştirdikten ve cehennem ateşinin her sıcaktan daha fazla olduğunu beyan ettikten sonra, münafıkların bu düşünce ve tavırları nedeniyle az gülmelerini, bunun yerine çok ağlamaları gerektiğini dile getirmektedir.

Âyetteki emir kalıpları bilinen manada bir buyruk değil de münafıkların bu tutum ve davranışlarını sürdürmelerinin kendi aleyhlerine olacağını bildiren bir gözdağı ve kınama içermektedir.(6) Esasında yapıp ettikleri nedeniyle dünya hayatında artık az gülecekleri, çok fazla ağlamak zorunda kalacakları bildirilmekte,(7) konunun mahşer boyutuna burada değinilmemektedir. Ancak âyete “Bundan böyle artık az gülsün onlar; çünkü kazandıklarından ötürü çok ağalayacaklar”(8) şeklinde anlam verenlerin bakışına göre ise, az gülmek kısmı dünyada kalan ömürleriyle ilgilidir; çok ağlamak ise onların mahşerdeki ebedi hallerini işaret etmektedir.(9)

Her iki durumda da âyetin sonunda zikredilen جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “kazandıklarının karşılığı olarak” ifadesi burada sözü edilen durumun aslında bir felaketin habercisi olduğunu göstermektedir. Bu arada bir kez de daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/95’te geçen جَزَآءً بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ cümlesi, mahşerdeki cehennem azabının insanların dünya hayatında yapıp ettiklerinin karşılığı olacağını bildirmektedir ki bu durum çeşitli âyetlerde(10) dile getirilmektedir.

ıı. Savaştan Kaçanların Çaresizliği

فَاِنْ رَجَعَكَ اللّٰهُ اِلٰى طَآئِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَاْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ اَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا اِنَّكُمْ رَض۪يتُمْ بِالْقُعُودِ اَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِف۪ينَ “Allah seni onlardan bir grubun yanına döndürür de (başka bir savaşa seninle birlikte) çıkmak için senden izin isterlerse, (onlara) de ki: Benimle birlikte asla (savaşa) çıkmayacaksınız ve düşmana karşı benimle birlikte asla savaşmayacaksınız! Şüphesiz ki siz birinci kez (Tebük seferinde) yerinizde kalmaya razı oldunuz. Şimdi de geri kalanlarla (kadınlarla ve çocuklarla) birlikte oturun!”

Âyetteki فَاِنْ رَجَعَكَ fe in race‘ake ifadesi “ve eğer seni çevirirse, döndürürse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِلٰى طَآئِفَةٍ ilâ tâifetin ifadesi “bir gruba”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; فَاسْتَاْذَنُوكَ fe’ste’zenûke ifadesi “senden izin isterler(se)”; لِلْخُرُوجِ li’l-hurûci ifadesi “(savaşa) çıkmak için”; فَقُلْ fe kul emri “(onlara) de ki”; لَنْ تَخْرُجُوا len tahrucû fiili “asla ve asla çıkmayacaksınız”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle beraber, benimle birlikte”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebediyyen, ebedi olarak”; وَلَنْ تُقَاتِلُوا ve len tukâtilû fiili “ve asla ve asla savaşmayacaksınız”; مَعِيَ me‘ıye ifadesi “benimle birlikte, benimle beraber”; عَدُوًّا ‘adüvven kelimesi “düşmana karşı”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”; رَض۪يتُمْ radîtüm fiili “razı olmuştunuz”; بِالْقُعُودِ bi’l-ku‘ûdi “oturmaya, oturup kalmaya”; اَوَّلَ مَرَّةٍ evvel merratin ifadesi “başlangıçta, ilk önce”; فَاقْعُدُوا fak‘udû emri “siz de oturun, kalın, gelmeyin”; مَعَ الْخَالِف۪ينَ me‘a’l-hâlifîne emri ise “geri kalanlarla birlikte” demektir.

Burada münafıkların yeni bir sefer için izin istemelerine verilecek olan olumsuz cevap ve bunun gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ رَجَعَكَ اللّٰهُ اِلٰى طَآئِفَةٍ مِنْهُمْ فَاسْتَاْذَنُوكَ لِلْخُرُوجِ فَقُلْ لَنْ تَخْرُجُوا مَعِيَ اَبَدًا وَلَنْ تُقَاتِلُوا مَعِيَ عَدُوًّا “Allah seni onlardan bir grubun yanına döndürür de (başka bir savaşa seninle birlikte) çıkmak için senden izin isterlerse, (onlara) de ki: Benimle birlikte asla (savaşa) çıkmayacaksınız ve düşmana karşı benimle birlikte asla savaşmayacaksınız!” Yüce Allah münafıkların ikiyüzlülüklerini ve yaşayacakları feci akıbeti beyan ettikten sonra, bu defa yine onlara yönelik bir davranışı Hz Peygamber’e emretmektedir.

Bu çerçevede Tebük seferinden Medine’ye döndüklerinde onlardan herhangi bir grupla karşılaşır ve o münafık grup da Hz. Peygamber’le birlikte başka bir savaşa katılmak için ondan izin isterse, asla ve asla onunla birlikte savaşa çıkıp katılamayacaklarını, Hz. Peygamber’le birlikte hareket edip düşmana karşı savaşamayacaklarını kendilerine bildirmesini emretmektedir. Münafıkların yeni bir savaşa katılım izni istemlerinin muhtemel sebebi, Tebük’te savaş yapılmadan dönülmesi, böylece müslümanların bu ve diğer seferlerden elde ettiklerine ortak olma arzuları yani dünyevi beklentileri olabilir.

Münafıkların bu istekleri hakkında Feth 48/15’te şu bilgiler yer almaktadır: “Siz ganimetleri almak için gittiğinizde (Hudeybiye’den) geri kalanlar Allah’ın sözünü değiştirmek isteyerek ‘Bırakın, biz de arkanıza düşelim (sizinle gelelim)’ diyeceklerdir. De ki: ‘Siz asla bizim peşimize düşmeyeceksiniz! Allah daha önce sizin için böyle buyurmuştur.’ Onlar size ‘Hayır, bizi kıskanıyorsunuz’ diyeceklerdir. Bilâkis onlar, pek azı (pek az) anlayan kimselerdir.”

Bu âyetten de anlaşıldığı gibi, münafıklar Hudeybiye’den sonra da Hz. Peygamber’le birlikte olma sözü vermişler, ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde de belirtildiği üzere, Tebük Gazvesi’ne katılım çağrısına olumsuz cevap vermişler ve geride kalanların arasında bulunmayı tercih etmişlerdi. Dahası onların Tebük Gazvesi gibi düşman ordularının çok daha güçlü oldukları ortamlarda savaşa çağrılacakları Feth 48/16’da ifade edilmekte, münafık muhataplar son derece net ifadelerle uyarılmaktalardı. Ancak o uyarılara rağmen yine de savaşa gitmemeyi tercih etmişler, sonrasında pişmanlık yaşamışlar, ancak bunun kendilerine hiçbir faydası dokunmamış, münafıklıkları bir kez daha tescillenmiştir.

2. اِنَّكُمْ رَض۪يتُمْ بِالْقُعُودِ اَوَّلَ مَرَّةٍ فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِف۪ينَ “Şüphesiz ki siz birinci kez (Tebük seferinde) yerinizde kalmaya razı oldunuz. Şimdi de geri kalanlarla (kadınlarla ve çocuklarla) birlikte oturun!” Yüce Allah münafıkların Tebük Gazvesi’nden sonra bir başka savaşa katılmak için Hz. Peygamber’den izin istemeleri durumunda bu iznin kendilerine verilmeyeceğini ifade ettikten sonra, bu hükmün gerekçesi olarak bu münafıkların öncekinde yani Tebük Gazvesi’nin hemen öncesinde evlerde kalmayı, Medine’den çıkmamayı tercih ettiklerini hatırlatmaktadır.

Anlaşılıyor ki bu kişilerin meşru bir mazereti yoktu ve sırf korktukları veya Yüce Allah yolunda cihadı istemedikleri için o savaşa gitmemişlerdi. Şimdi artık Tebük’ten dönüldükten sonra durumun onların düşündüğü gibi olmadığını gördüklerinde, Feth 4/15’te de belirtildiği gibi belki de ganimet beklentisi için müslümanlarla beraber savaşa katılma tekliflerine olumsuz cevap verilmiş, فَاقْعُدُوا مَعَ الْخَالِف۪ينَ beyanı gereği “geride kalanlarla yani kadınlarla ya da muhalefet eden diğer insanlarla(11) birlikte kalmaları” istenmiştir.

ııı. Münafıklara Yönelik Yasaklar

وَلَا تُصَلِّ عَلٰىٓ اَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ اَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلٰى قَبْرِه۪ اِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ وَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَاَوْلَادُهُمْ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ “Onlardan ölmüş olan hiçbirine asla salât (dua) etme; onun kabri (başı)nda da durma! Şüphesiz ki onlar, Allah’ı ve Elçisini inkâr ettiler ve yoldan çıkanlar olarak öldüler. Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin! Şüphesiz ki Allah bunlarla ancak dünyada onlara azap etmeyi ve onların kâfir olarak can vermesini istiyor.”

Buradakiوَلَا تُصَلِّ ve lâ tüsalli emri “ve salat’ta bulunma, destek olma, dua etme”; عَلٰىٓ اَحَدٍ ‘alâ ehadin ifadesi “(şöyle olan) hiç kimseye”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; مَاتَ mâte fiili “ölmüş olan”; اَبَدًا ebeden kelimesi “ebedi olarak, asla”; وَلَا تَقُمْ ve lâ tekum emri “ve asla durma, bulunma”; عَلٰى قَبْرِه۪ ‘alâ kabrihî ifadesi “onun kabrinde, onun kabrinin üzerinde”;اِنَّهُمْ ۪ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmişlerdi”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nü, Elçisini (inkâr etmişlerdi)”; وَمَاتُوا ve mâtû fiili “ve ölmüşlerdi”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; فَاسِقُونَ fâsikûne kelimesi “fasık olarak, haddini aşmış, yoldan çıkmış olarak”; وَلَا تُعْجِبْكَ ve lâ tu‘cibke emri “ve seni imrendirmesin, özendirmesin”; اَمْوَالُهُمْ emvâlühum tamlaması “onların ne malları”; وَلَآ اَوْلَادُهُمْ ve lâ evlâdühum ifadesi “ne de onların çocukları”; اِنَّمَا يُر۪يدُ innemâ yürîdü ifadesi “mutlak surette ister”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يُعَذِّبَهُمْ en yu‘azzibehum ifadesi “onlara, kendilerine azap etmek”; بِهَا bihâ ifadesi “onlar sebebiyle”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünya (hayatın)da”; وَتَزْهَقَ ve tezheka fiili “ve çıkmasını”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum ifadesi “onların nefislerinin, kendi canlarının”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; كَافِرُونَ kâfirûne kelimesi ise “kâfirler (olarak)” demektir.

Burada münafıkların yani inkârcıların ölümleri durumunda kendilerine dua edilmemesi, kabirlerinin başında durulmaması emri ile münafıkların veya inkârcıların dünya mallarına imrenilmemesi gerektiği, çünkü imansız servet sahibi olmanın kişinin başına hem dünyada hem de âhirette bela olacağı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تُصَلِّ عَلٰىٓ اَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ اَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلٰى قَبْرِه۪ اِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ “Onlardan ölmüş olan hiçbirine asla salât (dua) etme; onun kabri (başı)nda da durma! Şüphesiz ki onlar, Allah’ı ve Elçisini inkâr ettiler ve yoldan çıkanlar olarak öldüler.” Yüce Allah münafıkların ölümleri durumunda onlara karşı nasıl davranılması gerektiğini dile getirmektedir.

a) وَلَا تُصَلِّ عَلٰىٓ اَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ اَبَدًا وَلَا تَقُمْ عَلٰى قَبْرِه۪ “Onlardan ölmüş olan hiçbirine asla salât (dua) etme; onun kabri (başı)nda da durma!” Yüce Allah münafıklarla ilgili olarak onların soyutlanmasını, müslümanlarla birlikteliklerinin engellenmesini, bir anlamda dışlanmaları gerektiğini ifade ettikten sonra, bu defa onların ölümlerinde de sonrasında da aynı yalnızlığa terk edilmeleri gerektiğine dikkat çekmektedir.

ı. Müfessirlerimizin pek çoğu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay nakletmektedir:

“İbn Abbâs’ın şöyle dediği rivayet edilmiştir: Abdullah b. Übeyy hastalanınca Hz. Peygamber onu ziyaret etmişti. Bunun üzerine Abdullah b. Übeyy, Hz. Peygamber’den öldüğünde namazını kıldırmasını ve kabri başınaa dua etmesini istemişti. Daha sonra da, Hz. Peygamber’e kendisine kefen olsun diye gömleğini istetmek üzere birisini yollamış, Hz. Peygamber de ona, dışından giydiği gömleğini göndermişti. Abdullah bunu geri çevirerek içten giydiği ve derisine dokunan gömleğini istetmişti. Bunun üzerine Hz. Ömer ‘O pis, necis kimseye, gömleğini niçin veriyorsun?’ deyince, Hz. Peygamber ‘Benim gömleğim, ondan Allah’ın azabından herhangi bir şeyi savuşturamaz. Fakat umulur ki Yüce Allah bu sayede o münafıkların bin tanesini İslâm’a girdirir’ buyurmuştu.”

“Zira münafıklar, Abdullah’tan ayrılmazlardı. Onlar onun bu gömleğin peşinde olduğunu ve ondan bir fayda umduğunu görünce, o gün onlardan bin tanesi (Hazrec’li) müslüman olmuştu. Abdullah öldüğünde, oğlu, bu haberi Hz. Peygamber’e duyurmak için gelmişti. Hz. Peygamber de oğluna ‘Namazını kıldır ve onu defnet!’ deyince, oğlu ‘Ya Rasûlallah, eğer sen onun namazını kılmazsan, hiçbir müslüman kılmaz!’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber namazını kıldırmak için ayağa kalkınca, Hz. Ömer de ayağa kalkmış ve Hz. Peygamber onun namazını kıldırmasın diye, Hz. Peygamber ile kıblenin arasına geçerek durmuştu. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu.”(12)

ıı. Bu rivayetin sahih olup olmadığını bilmiyoruz. Ancak eğer sahihse burada çok önemli bir noktanın dile getirildiğini belirtmeliyiz ki o da şudur: Hz. Peygamber, içinden giydiği bir çamaşırını Abdullah b. Übeyy’e vermek isteyince duruma karşı çıkan Hz. Ömer’e şöyle demişti: “Benim gömleğim, ondan Yüce Allah’ın azabından herhangi bir şeyi savuşturamaz.”

İşte bu nebevî beyana bugün müslümanların ne kadar muhtaç olduğunu açıklamaya bile gerek yoktur. Gömleğin kimseye faydası dokunmaz elbette. Burada Hz. Peygamber’in yaptığı şey sadece bir iyi niyet ortaya koyması, insana değer verdiğini göstermesi ve bir hatırı ortaya koyarak belki birilerinin İslâm dinine ısınmasının sağlanmasıydı.

ııı. Âyette zikredilen hususların başında gelen nokta şudur: Bir insan eğer kâfir olarak ölmüşse ona dua edilmez. Çünkü bu durum daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/113’te açıkça hükme bağlanmaktadır. Ancak kimin inançsız olduğu kendi itirafının dışında bilinemeyeceği için, bu hükmü günahkârlara da yansıtmak doğru değidlir.

Burada belli ki kişiler müslümanların aleyhine olmuşlar, onları yurtlarından çıkarmışlar, müslümanlarla birlikte değil de kâfirlerle işbirliğine girmişlerdi. Böylelerinin sözleri de hayatları da inkârlarına delil olduğu için, onlara yönelik Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunulamaz. Bu arada bu türden aynı durumdaki kişilerin kabrinin başında bulunulmaması da hükme bağlanmaktadır.

ıv. Âyette zikredilen husus, herhangi bir münafık vefat ettiğinde onun için وَلَا تُصَلِّ عَلٰىٓ اَحَدٍ مِنْهُمْ مَاتَ اَبَدًا beyanı gereği “ebedi olarak, yani asla ve asla salâtta bulunulmaması, ona manevi olarak destek anlamında dua edilmemesi gerektiği” dile getirilmekte, ayrıca وَلَا تَقُمْ عَلٰى قَبْرِه۪ ifadesi gereği olarak da “böylesinin kabrinin başında da durulmaması” emredilmektedir. Âyette verilen emir yaşanmış bir olay hakkında indirilmiş olabileceği gibi, münafıklara karşı nasıl bir tavır içerisinde olunması gerektiğini öğreten genel bir bilgi de olabilir.

v. İnkârcılarla ilgili olarak verilen bu hükmün tersinden bakıldığında, müslümanlar için, müslüman olduğuna hüsnü şehadette bulunulan kişiler için hem dua edilir, hatta edilmeli, bu bağlamda bir dua demek olan cenaze namazları kılınmalı, kabirlerine gidilerek bağışlanmaları için dua edilmeli ve ölümden dersler çıkartılmaya çalışılmalıdır.

b) اِنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَمَاتُوا وَهُمْ فَاسِقُونَ “Şüphesiz ki onlar, Allah’ı ve Elçisini inkâr ettiler ve yoldan çıkanlar olarak öldüler.” Bu cümlenin benzeri daha önce yorumladığımız Tevbe 9/80’de de zikredilmektedir. Yüce Allah ölümleri halinde kendilerine dua edilmemesini ve kabirlerinin başında durulmaması emrettiği inkârcılara neden böyle bir tavır sergilenmesi gerektiğini, onların bunu hak etme gerekçelerini bu cümlede vermektedir. Buna göre onların Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr ettikleri, bu yüzden de yoldan çıktıkları haber verilmektedir.

2. وَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَاَوْلَادُهُمْ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ “Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin! Şüphesiz ki Allah bunlarla ancak dünyada onlara azap etmeyi ve onların kâfir olarak can vermesini istiyor.” Yüce Allah münafıklara dair çeşitli hükümler dile getirdikten sonra, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/55’te bir kez daha geçtiği üzere, onların mallarına-servetlerine, nüfus ve nüfuzlarına imrenmemesini Hz. Peygamber’e ve bütün müminlere emretmektedir. Mesajın tekrar edilmesinin sebebi, konunun önemli oluşuna dikkat çekmek ve muhatapları daha da uyarmaktır ki bu bir Kur’ân üslubu olarak pek çok sûrede görülmektedir.

Bu âyetin çok küçük farkla da olsa yeniden zikredilmesinin sebebini Râzî şu şekilde dile getirmektedir:

“Kalbleri en fazla kendisine çeken ve gönülleri dünya ile meşgul olmaya sevkeden şeyler mal ve evlad ile meşgul olmaktır. Böyle olan şeylerden insanları defalarca sakındırmak gerekir. Mümin için en fazla istenen ve dikkate alınması gereken şey ise Yüce Allah’ın mağfireti ve bağışlaması olduğu için Cenâb-ı Hak pek yerinde olarak, ‘Şüphesiz ki Allah, kendisine eş koşulmasını bağışlamaz. Ondan başkasını, dileyeceği kimseler için bağışlar’(13) buyruğunu Nisa sûresinde iki defa dile getirmiştir. Netice olarak diyebiliriz ki, buradaki tekrar, te’kîd (yani mesajı pekiştirme) ve (muhatapları) iyice sakındırmak içindir. Mağfiret ayetindeki tekrar da (muhatapları) iyice ferahlandırıp onlara daha da çok ümit vermek içindir.”

“Şöyle de denilmiştir: Yüce Allah, birinci (yani Tevbe 9/55.) âyetiyle o ayet inerken kendilerinin malları ve çocukları bulunan bir grup münafığı, bu ayetiyle de başka bir grup münafığı kastettiği için tekrar etmiştir. Aynı sözün, farklı farklı zamanlarda, birçok yerde, birçok defa, birçok kimseyle birlikte zikredilmesine ihtiyaç duyulduğunda, o sözün onlardan bazılarının yanında zikredilip söylenmesi, onun, diğerlerinin yanında da söylenmesine engel olmaz ve tekrarlanmasından da uzak durulmaz.”(14)

b) Samimiyet Testinede İki Grup

Yüce Allah, sûrenin 86-89. âyetlerinde “Allah’a inanın, Rasûlü ile beraber cihad edin” diye bir sûre indirildiği zaman, münafıkların içinden servet sahibi olanların Hz. Peygamber’den izin istediğini ve “Bizi bırak (evlerinde) oturanlarla beraber olalım” dediklerini, geride kalan kadınlarla beraber olmaya razı olduklarını, bu nedenle kalplerine mühür vurulduğunu bildirmektedir.

Ardından, Hz. Peygamber ve onunla beraber inananların mallarıyla, canlarıyla cihad ettikleri, işte bütün hayırların bunların olduğu ve onların kurtuluşa ereceği müjdelenmekte, Yüce Allah’ın onlara içinde ebedî kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetler hazırlamış olacağı bildirilmektedir.

ı. Münafıkların Kalplerinin Mühürlenmesi

وَاِذَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ اَنْ اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَاْذَنَكَ اُو۬لُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِد۪ينَ رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “(Onlara) ‘Allah’a inanın, Elçisi ile birlikte cihad edin (fedakârlık yapın)!’ diye bir sure indirildiği zaman, içlerinden servet sahibi olanlar senden izin istemişler ve ‘Bizi bırak; (evlerinde) oturanlarla birlikte olalım.’ demişlerdi. Geride kalan kadınlarla birlikte olmaya (kalmaya) razı oldular; (bu nedenle) onların kalplerine mühür vuruldu. Artık (gerçeği) anlamazlar.”

Buradaki وَاِذَآ اُنْزِلَتْ ve izâ ünzilet edilgen fiili “ve indirildiği zaman”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “herhangi bir sûre”; اَنْ اٰمِنُوا en âminû emri “iman edin, inanın, güvenin (diye)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَجَاهِدُوا ve câhidû emri “ve cihad edin, fedakârlıkta bulunun”; مَعَ رَسُولِهِ me‘a rasûlihî emri “O’nun Rasûlü ile, Elçisi ile birlikte”; اسْتَاْذَنَكَ iste’zeneke ifadesi “senden izin isterler”; اُو۬لُوا الطَّوْلِ ulu’t-tavli ifadesi “imkân ve güç sahibi olanlar”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; وَقَالُوا ve kâlû fiili “(şöyle) dediler, derler ki”; ذَرْنَا zernâ isteği “bizi bırak(ın)”; نَكُنْ nekün fiili “olalım”; مَعَ الْقَاعِد۪ينَ me‘a’l-kâ‘ıdîne ifadesi “geride oturanlarla”; رَضُوا radû fiili “razı oldular”; بِاَنْ يَكُونُوا bi en yekûnû ifadesi “(şöyle) olmaya”; مَعَ الْخَوَالِفِ me‘a’l-havâlifi ifadesi “geride kalanlarla birlikte”; وَطُبِعَ ve tubi‘a edilgen fiili “ve mühürlendi, mühür vuruldu”; عَلٰى قُلُوبِهِمْ ‘alâ kulûbihim ifadesi “onların kalplerine, kalpleri üzerine”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkahûne fiili ise “(gerçeği) anlamazlar” demektir.

Burada münafıkların savaştan kaçmaları ve geride kalan kadınlarla birlikte oturmaya razı olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ اَنْ اٰمِنُوا بِاللّٰهِ وَجَاهِدُوا مَعَ رَسُولِهِ اسْتَاْذَنَكَ اُو۬لُوا الطَّوْلِ مِنْهُمْ وَقَالُوا ذَرْنَا نَكُنْ مَعَ الْقَاعِد۪ينَ “(Onlara) ‘Allah’a inanın, Elçisi ile birlikte cihad edin (fedakârlık yapın)!’ diye bir sure indirildiği zaman, içlerinden servet sahibi olanlar senden izin istemişler ve ‘Bizi bırak; (evlerinde) oturanlarla birlikte olalım.’ demişlerdi.” Yüce Allah ölmeleri durumunda münafıklara nasıl davranılması gerektiğini ve onların mal-servetleri ile nüfus-nüfuzlarına imrenilmemesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa onların savaşa katılmama konusundaki tavırlarına dair çok önemli bir başka detaya yer vermektedir.

“Yüce Allah, önceki ayetlerinde, münafıkların Hz. Peygamber’den geri kalma ve savaşa katılmama izni alma hususunda yollar ve çareler aradıklarını beyan etmiş, bu ayette de buna şöyle bir incelik ilave etmiştir: Her ne zaman iman etmeyi ve Hz. Peygamber’le beraber cihad etmeyi içeren bir âyet nazil olduğunda, onların servet ve zenginlik sahibi olanları savaşa katılmamak için izin isteyerek, Hz. Peygamber’e ‘Bizi bırak, âciz kimselerle ve şehirde oturup kalanlarla beraber olalım’ derlerdi.”(15)

Tevbe 9/64’te de belirttiğimiz gibi, Kur’ân’da dokuz kez(16) geçen سُورَة sûrah kelimesi, süver kalıbında da bir kez Hûd 11/13’te zikredilmektedir. Bu kelime hem “bütünüyle bir sûre” manasına gelebilir; hem de sûrenin içeriğinde yer alan bir “Kur’ân metni”, “Kur’ân pasajı”, “âyetler” manasını verebilir.(17)

Bu durumda buradaki maksadı Tevbe sûresi olarak aldığımızda,(18) bu veya başka bir sûrede “Yüce Allah’a iman yani güven ile Rasûlüllâh’la beraber Allah yolunda cihad emri verilmesi” durumunda, münafıkların içlerinden “tavl yani imkân sahibi” olanların Hz. Peygamber’den izin istedikleri ve geride Medine’de yani şehirde kalan kadınlarla, çocuklarla vs. ile birlikte kalmayı arzu ettikleri ifade edilmektedir.

Nisâ’ 4/25 ve Mü’min 40/3’te de geçen الطَّوْل/طّوْل et-tavl/tavl kelimeleri “güç”, “imkân” gibi anlamlar içermekte, buradan hareketle اُو۬لُوا الطَّوْلِ ulu’t-tavli tamlaması ise “güç sahipleri”, “gücü yetenler”, “hali vakti yerinde olanlar”, “durumu müsait olanlar”, “zengin olanlar”, “lider konumunda bulunanlar” gibi anlamlar içermekte,(19) ekonomik ve sağlık bakımından savaşa katılmak durumunda olan münafıkların savaşa katılmayıp geride kalmak ve evlerinde oturanlarla birlikte olmak için Hz. Peygamber’den izin istedikleri ifade edilmektedir. Bu kişilerle ilgili olarak daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/93’teوَهُمْ اَغْنِيَآءُ ve hum ağniyâu “onlar zengindir” ifadesi kullanılmaktadır.

2. رَضُوا بِاَنْ يَكُونُوا مَعَ الْخَوَالِفِ وَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “Geride kalan kadınlarla birlikte olmaya (kalmaya) razı oldular; (bu nedenle) onların kalplerine mühür vuruldu. Artık (gerçeği) anlamazlar.” Bu cümlenin bir benzeri daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/93’te de geçmektedir.

Yüce Allah durumu müsait olmasına rağmen Allah’a inanıp güvenme ve O’nun yolunda Hz. Peygamber’le birlikte cihad emri geldiğinde hali vakti yerinde olan münafıkların Hz. Peygamber’den izin isteyip geride kalanlarla birlikte olmayı tercih ettiklerini beyan ettikten sonra, bu münafıkların “geride kalanlar”la olmaya razı olduklarını, bu yüzden de kalplerinin mühürlendiğini, artık hakikati anlamayacaklarını ifade etmektedir. Bir kez de Tevbe 9/93’te geçen الْخَوَالِف el-havâlif kelimesi “geride kalan kadınlar” manasına gelmekte, bağlam gereği savaşa katılmayanlar anlamında kadınları içermektedir.

Âyette zikredilen وَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لَا يَفْقَهُونَ “Onların kalplerine mühür vuruldu. Bu yüzden onlar anlamazlar” cümlesi, geçerli mazereti olmamasına rağmen müslümanları savaş zamanlarında yalnız bırakıp kadınlarla birlikte şehirde kalmayı tercih eden münafıkların kaplerinin mühürlendiğini ve artık gerçekleri anlayamayacaklarını ifade etmektedir.

Kur’ân’da çeşitli âyetlerde “kalplerin mühürlenmesi”nden söz edilmektedir. Bu çok önemli bir konudur ve eğer doğru anlaşılmazsa Kur’ân’da bu meseleyle ilgili âyetler yanlış anlaşılacağı gibi çok önemli yanlış bakışların meydana gelmesine ve insan iradesinin anlamsızlaşmasına yol açan yorumlara da varılmaktadır.

Bakara 2/7’de “Kalplerin mühürlenmesi” konusunu oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada kısa bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah’ın kalpleri mühürlemesiyle ilgili olarak hateme ve tabe‘a fiilleri kullanılmaktadır. Bu noktada Bakara 2/6-7, Nisâ’ 4/155, En‘âm 6/46, A‘râf 7/100-101, Tevbe 9/85-87, 93, Yûnus 10/74, Nahl 16/106-108, Rûm 30/58-59, Mü’min 40/34-35, Câsiye 45/23, Muhammed 47/16 ve Münâfikûn 63/1-3 gibi âyetlerde verilen mesajların mutlak surette bilinmesi ve hatırlanması gerekmektedir. Bütün bu âyetlerde bazı insanların kalplerinin mühürlendiğinden söz edilmekte, ancak bunun sebebinin bizzat bu kişilerin kendileri olduğuna özellikle dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah hiç kimsenin kalbini haksız yere mühürlemez. Mühürlemek “sonuç”tur; “sebeb”i ise mutlak anlamda inkâr, küfür ve haddi aşmadır. Âyetler eğer “sebep-sonuç ilişkisi” çerçevesinde anlaşılmazsa bazılarının haksız yere cezalandırıldığı, dolayısıyla kalpleri mühürlendiği için kötülük yaptıkları anlaşılabilir. Bu kadar temel bir konuda böyle büyük bir yanlışlığa kapı aralamamak için konuyla ilgili bütün âyetleri hatırlatarak, bir kısmının öncesindeki âyetleri de ele alarak verilmek istenen mesajın bu olduğunu ortaya koymaya çalıştık.

Bu arada Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’te kitap ehlinden bazılarının “kalplerinin kılıflı olduğunu” söylemelerine karşılık, küfürleri sebebiyle kalplerinin kılıflandığı, yani mühürlendiği ifade edilmektedir. Kalpler mühürlenmiş olsa da Bakara 2/88 ve Nisâ’ 4/155’teki ifadelerin sonunda her şeye rağmen insanların içinden çok az da olsa inananların çıkabileceği, hidayet kapısının kendilerine ebediyyen kapatılmadığı, icabında mührün sökülebileceğine dair açık kapı da bırakılmaktadır.

Âyette geçen طُبِعَ tubi‘a edilgen fiili “mühürlenmek” anlamının yanında “tabiatı kılınmak” manasına da gelebilir. Çünkü her iki kelime de aynı kökten gelmektedir. Buna göre âyetin vermek istediği mesaj, “Allah küfrü kâfirlerin kalplerinin tabiatı kılar” şeklini alır.(20)

“Mühürlenmek” ile “tabiatına dönüştürmek” sonuçta aynı kararlılıkta buluşmakta, insanın kendi iradesiyle tercih ettiği şeyin onun kaderi ve tabiatı haline dönüştürüldüğü anlaşılmaktadır. Nitekim Bakara 2/6-7 ve Nisâ’ 4/155’te belirtildiği gibi, bu “mühürlenmeler” kişilerin küfürlerinin “sonucu”dur. Aynı şekilde Bakara 2/88’de geçtiği gibi kalplerinin perdeli olduğunu söyleyenlere cevap verilirken, lanetin sebebinin onların küfrü olduğu ifade edilmektedir. Artık çok azı hariç inanmayacakları haber verilmektedir.

ıı. Fedâkar Müminlerin Kazanımları

لٰكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “Fakat Elçi ve onunla birlikte inananlar, mallarıyla, canlarıyla cihad ettiler (fedakârlık yaptılar). İşte bütün hayırlar onlarındır ve onlar kurtulanların ta kendileridir.”

Âyetteki لٰكِنِ الرَّسُولُlâkini’r-rasûlü ifadesi “lakin, ancak o Rasûl, o Elçi”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanlar”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; جَاهَدُوا câhedû fiili “cihat etmiş (olanlar”; بِاَمْوَالِهِمْ bi emvâlihim ifadesi “onların mallarıyla”; وَاَنْفُسِهِمْ ve enfüsihim ifadesi “ve onların canlarıyla”; وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ ve ülâike lehum ifadesi “işte onlar için vardır, onlar için olacaktır”; الْخَيْرَاتُ el-hayrâtü kelimesi “hayırlar”; وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُفْلِحُونَ el-müflihûne kelimesi ise “kurtuluşa erenler, kurutulacak olanlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber ve beraberindeki müminlerin Yüce Allah yolundaki cihadlarının ödülleri gündeme getirilmektedir.

1. لٰكِنِ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ جَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَاَنْفُسِهِمْ “Fakat Elçi ve onunla birlikte inananlar, mallarıyla, canlarıyla cihad ettiler (fedakârlık yaptılar).” Yüce Allah münafıkların savaşa katılmamalarıyla ilgili bahane üretmelerini ve geride kadınlarla birlikte kalmayı tercihlerini beyan ettikten sonra, bu defa Kur’ân’daki “çifterli yani bir konuyu zıddıyla ele alma usülu” olan mesânîlik gereği, bu defa sözü yiğit müminlere getirmektedir.

Bu bağlamda başta Hz. Peygamber olmak üzere, onunla birlikte iman etmiş olanların Yüce Allah’ın “Allah yolunda cihad edin” emrine itaat ettiklerini, buna gönülden teslim olduklarını, bu nedenle mallarıyla ve canlarıyla cihada koştuklarını haber vermekte, diğer bütün muhatapların da aslında böyle davranmaları gerektiğini bildirmek istemektedir.

Bakara 2/218, Enfâl 8/72, Tevbe 9/20, 88, Hucürât 49/15 ve Saff 61/11’de aynısı veya benzeri geçen bu ifade ise Yüce Allah için ve O’nun emirleri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere çalışmalar yapanları içermektedir. Terim olarak da cihâd, insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa bir kişiyi de içerse insan kazanma çabasıdır. Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

2. وَاُو۬لٰٓئِكَ لَهُمُ الْخَيْرَاتُ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ “İşte bütün hayırlar onlarındır ve onlar kurtulanların ta kendileridir.” Yüce Allah kendisinin yolunda Hz. Peygamber’le birlikte cihad edenler için bütün hayırların söz konusu olduğunu ve gerçek manada bunların kurtuluşa ermiş olacağını müjdelemektedir. Bu arada belirtelim ki Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(21) geçen الْخَيْرَات el-hayrât kelimesi “bütün iyilikleri ve güzellikleri” içermektedir.

Âyetin sonunda yer alan وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ cümlesindeki هُم hum zamiri bir “fasl zamiri” olarak cümlede bulunmakta ve içerdiği hasr/kasr yani “vurgulu mana” sebebiyle gerçek anlamda hidayet üzere oldukları için mahşerde kurtuluşa erebilecek olanların da sadece bu fedakâr insanlar olduğunu ortaya koymaktadır. “Kurtuluşa ermek” manasında تُفْلِحُونَ tüflihûne fiili(22) ile “kurtuluşa erenler” anlamında el-müflihû(î)ne kelimeleri(23) çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Burada da aynı manda الْمُفْلِحُون el-müflihûne kelimesine yer verilmektedir.

ııı. Müminlere Ödüller

اَعَدَّ اللّٰهُ لَهُمْ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا ذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Allah onlara içlerinde ebedî kalacakları ve altlarından ırmaklar akan cennetler hazırlamış (olacak)tır. İşte bu, büyük kurtuluştur.”

Âyetteki اَعَدَّ e‘adde fiili “hazırlamıştır, hazırlamış olacaktır, hazırlayacaktır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onlara”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetler, bahçeler”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar, nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o, işte o durum”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş, büyük başarı budur” demektir.

Burada müminlere vaad edilen cennetler ve oradaki ebedi kalış ile büyük kurtuluş beyanları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kendisinin yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edenlere altlarından ırmaklar akan cennetler hazırladığını, orada ebedi olarak kalacaklarını ve büyük kurtuluşun bu olduğunu müjdelemektedir. Bu âyetteki mesajın benzerinin yer aldığı Tevbe 9/72’de gerekli açıklamaları yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., IV, 329. 2 - Zemahşerî, age., II, 286; Râzî, age., XVI, 149.
• 3 - Taberî, age., X, 200; Zemahşerî, age., II, 286.
• 4 - En‘âm 6/25, 65, 98; A‘râf 7/179; Enfâl 8/65; Tevbe 9/81, 87, 122, 127; Hûd 11/91; Kehf 18/57, 93; İsrâ’ 17/44, 46; Tâhâ 20/28; Enbiyâ’ 21/78; Feth 48/15; Haşr 59/13; Münâfikûn 63/3, 7. 5 - Buhârî, Fedâilu’l-Ashâb, 24; İlim, 17; Vudû’, 10; I‘tisâm, 1; Müslim, Fedâilu’s-Sahâbe, 138.
  • En‘âm 6/25 En‘âm 6/65 En‘âm 6/98 A‘râf 7/179 Enfâl 8/65 Tevbe 9/81 Tevbe 9/87 Tevbe 9/122 Tevbe 9/127 Hûd 11/91 Kehf 18/57 Kehf 18/93 İsrâ 17/44 İsrâ 17/46 Tâhâ 20/28 Enbiyâ 21/78 Fetih 48/15 Haşr 59/13 Münâfikûn 63/3 Münâfikûn 63/7
• 6 - Semerkandî, age., II, 79. 7 - Zemahşerî, age., II, 287. 8 - Esed, age., s. 373. 9 - Semerkandî, age., II, 79; Taberî, age., X, 202-203.
• 10 - Bakara 2/85, 191; Âl-i İmrân 3/87; Nisâ’ 4/93; Mâide 5/29, 38, 85; Tevbe 9/26, 82, 95; Yûnus 10/27; Yûsuf 12/75; İsrâ’ 17/63, 98; Kehf 18/106; Furkân 25/15; Sebe’ 34/37; Fussılet 41/28; Şûrâ 42/40; Kamer 54/14; Vâkı‘a 56/24, Haşr 59/17; Nebe’ 78/26.
  • Bakara 2/85 Bakara 2/191 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Mâide 5/29 Mâide 5/38 Mâide 5/85 Tevbe 9/26 Tevbe 9/82 Tevbe 9/95 Yûnus 10/27 Yûsuf 12/75 İsrâ 17/63 İsrâ 17/98 Kehf 18/106 Furkân 25/15 Sebe' 34/37 Fussilet 41/28 Şûrâ 42/40 Kamer 54/14 Bakara 2/85 Âl-i İmrân 3/87 Nisâ 4/93 Nebe' 78/26
• 11 - Taberî, age., X, 204.
• 12 - Semerkandî, age., II, 80-81; Taberî, age., X, 204-206; Zemahşerî, age., II, 287-289; Râzî, age., XVI, 152.
• 13 - Nisâ’ 4/48, 116.
  • Nisâ 4/48 Nisâ 4/116
• 14 - Râzî, age., XVI, 155.
• 15 - Râzî, age., XVI, 156. 16 - Bakara 2/23; Tevbe 9/64, 86, 124, 127; Yûnus 10/38; Nûr 24/1; Muhammed 47/20. 17 - Zemahşerî, age., II, 290.
  • Bakara 2/23 Tevbe 9/64 Tevbe 9/86 Tevbe 9/124 Tevbe 9/127 Yûnus 10/38 Nûr 24/1 Muhammed 47/20
• 18 - Semerkandî, age., II, 81. 19 - Semerkandî, age., II, 81; Taberî, age., X, 207; Zemahşerî, age., II, 290.
• 20 - Yazır, age., IV, 86.
• 21 - Bakara 2/148; Âl-i İmrân 3/114; Mâide 5/48; Tevbe 9/88; Enbiyâ’ 21/73, 90; Mü’minûn 23/56, 61; Fâtır 35/32.
  • Bakara 2/148 Âl-i İmrân 3/114 Mâide 5/48 Tevbe 9/88 Enbiyâ 21/73 Enbiyâ 21/90 Mü'minûn 23/56 Mü'minûn 23/61 Fâtır 35/32
• 22 - Bakara 2/189; Âl-i İmrân 3/130, 200; Mâide 5/35, 90, 100; A‘râf 7/69; Enfâl 8/45; Hacc 22/77; Nûr 24/31; Cum‘a 62/10. 23 - Bakara 2/5; Âl-i İmrân 3/104; A‘râf 7/8, 157; Tevbe 9/88; Mü’minûn 23/102; Nûr 24/51; Kasas 28/67; Rûm 30/38; Lokmân 31/5; Mücâdele 58/22; Haşr 59/9; Teğâbun 64/16.
  • Bakara 2/189 Âl-i İmrân 3/130 Âl-i İmrân 3/200 Mâide 5/35 Mâide 5/90 Mâide 5/100 A‘râf 7/69 Enfâl 8/45 Hacc 22/77 Nûr 24/31 Cum‘a 62/10 Bakara 2/5 Âl-i İmrân 3/104 A‘râf 7/8 A‘râf 7/157 Tevbe 9/88 Mü'minûn 23/102 Nûr 24/51 Kasas 28/67 Rûm 30/38 Lokmân 31/5 Mücâdele 58/22 Haşr 59/9 Teğâbun 64/16