Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde müslümanlarla yapılan antlaşmaları bozan müşriklere yönelik uyarıları, saldırganlara karşı nasıl davranılması gerektiğini, güven arayışındakilere güvene dayalı davranışları emrettiğini dile getirmektedir.

a) Müşriklere Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Allah ve Rasûlü’nden kendileriyle antlaşma yapılan müşriklere bir ayrılışını, bir ihtarını dile getirmekte, onlara “Yeryüzünde dört ay daha dolaşın! İyi bilin ki Allah’ı âciz bırakıcı değilsiniz; Allah ise kâfirleri rezil edecektir” diye hitap etmektedir.

Ardından, hacc-ı ekber (en büyük hac) gününde Allah’tan ve Rasûlü’nden (bütün) insanlara şöyle bir uyarıda bulunulmaktadır: “Allah ve Rasûlü müşriklerden uzaktır. Eğer tevbe ederseniz, bu sizin için mutlak sûrette hayırlıdır. Eğer yüz çevirirseniz, bilin ki, siz Allah’ı âciz bırakacak değilsiniz. (Ey Muhammed)! O kâfirlere elem verici bir azabı müjdele!”

Daha sonra, kendileriyle antlaşma yapılan müşriklerden (antlaşma şartlarına uyan), müslümanlara hiçbir şeyi eksik bırakmayan ve onların aleyhine herhangi bir kimseye arka çıkmayanların bu hükmün dışında olduğu bildirilmekte, onların antlaşmalarını, süreleri bitinceye kadar tamamlamaları gerektiği müslümanlara emredilmekte, Yüce Allah’ın takvâlı olanları sevdiği ifade edilmektedir.

ı. Müşriklere Uyarı ve Son Bir Fırsat Tanınması

بَرَآءَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ٓ اِلَى الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ فَس۪يحُوا فِي الْاَرْضِ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ وَاَنَّ اللّٰهَ مُخْزِي الْكَافِر۪ينَ “(Bu), Allah ve Elçisinden kendileriyle antlaşma yapmış olduğunuz müşriklere bir ayrılış (uyarısı)dır! Yeryüzünde dört ay daha dolaşın! İyi bilin ki Allah’ı aciz bırakıcı değilsiniz; Allah ise kâfirleri rezil edecektir.”

Buradaki بَرَآءَة berâetün kelimesi “(bu) uzaklaşma(dır), bir ayrılış (uyarısıdır)”; مِنَ اللّٰهِ ۪ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’nden”; اِلَى الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ ilellezîne ‘âhedyüm ifadesi “sözleşme yaptığınız (şu) kişilere”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi “müşriklerden, ortak koşanlardan”; فَس۪يحُوا fe sîhû emri “seyahat edin”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ erbe‘ate eşhurin tamlaması “dört ay”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ ğayru mu‘cizlillâhi tamlaması “Allah’ı aciz bırakıcılar değilsiniz”; وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مُخْزِي الْكَافِر۪ينَ muhzi’l-kâfirîne tamlaması ise “kafirleri rezil edici(dir), inkârcıları rezil edecektir” demektir.

Burada müşriklerden antlaşmayı bozanlarla ilişkinin kesilmesi, onlara dört aylık süre verilmesi gündeme getirilmektedir.

1. بَرَآءَةٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ٓ اِلَى الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ “(Bu), Allah ve Elçisinden kendileriyle antlaşma yapmış olduğunuz müşriklere bir ayrılış (uyarısı)dır!” Yüce Allah Tevbe sûresinin ilk âyetinde müşriklerin içinden antlaşma yapanlara yönelik olarak Allah’tan ve Rasûlü’nden gelen bir uyarıya yer vermekte, sûreyi böyle bir uyarı ile başlatmaktadır.

a) Kur’ân’da sadece bu sûrenin başında Besmele yer almamaktadır. Bunun nedeni hakkında çeşitli bilgiler verilmektedir. Bu çerçevede Tevbe sûresinin son sûre olması nedeniyle yerleştirileceği yerin Hz. Peygamber zamanında belirlenmemiş olduğu, içerikleri birbiriyle benzeştiği için Enfâl ile birleşik sayıldığı ifade edilmektedir ki biz bu görüşü isabetli görmemekteyiz.

Âyetlerin olduğu gibi sûrlerin sıralanışının da tevkîfî (yani Cebrâîl (as)’ın öğretmesiyle, akıl yürütmeyerek olduğu) kabul edilirse bu türden iddialar isabetli değildir. Aksi takdirde, vahyin korunmuşluğu noktasında bazı tereddütlerin ileri sürüldüğü bilinmektedir. Ayrıca her iki sûrenin savaş içerikli olması nedeniyle birbirinin devamı oldukları da ileri sürülen görüşlerdendir. Dahası, iddiaya göre Enfâl’in sonu ile Tevbe’nin baş kısmı birbiriyle yakın konu içeriğine sahip görüldüğü için iki sûre birbirinin devamı kabul edilmiş, bu yüzden Tevbe’nin başına Besmele yazılmamıştır.

İki sûrenin birbirinin devamı olduğu şeklindeki yaklaşımların doğru olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü Enfâl sûresi ile Tevbe sûresinin içeriği farklıdır ve her ikisini bir sûre gibi kabul etmemizi gerektirecek bir durum da kesinlikle söz konusu değildir. Birisinde antlaşmalardan söz edilirken, diğerinde antlaşmaların geçersizliğinden bahis vardır.

Her iki sûrede de ortak konular olsa da bu durum diğer süreler arasında da söz konusudur; ancak onlar için böyle bir iddia dile getirilmemektedir. Dahası, Enfâl sûresinin iniş zamanı ile Tevbe sûresinin iniş zamanı oldukça farklıdır. Bu durumda geriye bizim de benismeyip tercih ettiğimiz şeklide Tevbe sûresinin ilk âyetleriyle ilgili şöyle özel bir durum kalmaktadır:

İbn Abbâs kaynaklı bir rivayette Hz. Ali’ye nispet edilen görüşe göre o şöyle demiştir: “Hz. Ali’ye ‘Bu iki sûre arasında niçin Besmele yazılmadı?’ diye sorduğumda, o ‘çünkü Besmele bir ezandır (emniyet ve güveni ifade eder). Hâlbuki bu sûre kılıçla vuruşma ve ahidlerden vazgeçmeyi emretmiş olup, bunda bir emân yani güven manası yoktur’ dedi.”(1)

b) Âyetin başındaki بَرَآءَة berâeh kelimesi “ayrılık”, “uzak olmak”, “kurtulmak”, “ilişki kesmek”, “uyarı”, “ihtar” gibi anlamlar içermektedir. Kur’ân’da on kez(2) geçen بَر۪يٓء berî’ kelimesi “uzak olmak” manasına geldiği için kişinin bir şeyden uzak olması o şeyden sorumlu olmadığı manasını da beraberinde getirmektedir. Yûnus 10/41’de geçen berîûne kelimesi aynı manada çoğul mana verirken, Zuhruf 43/26’da berâ’ kalıbında “uzak”, Mümtehıne 60/4’te geçen بُرَءٰٓؤ۬ا büraâ’ kalıbında “uzak olanlar”, yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/1’de, ayrıca Kamer 54/43’te ise بَرَآءَة berâeh sözcüğü “ilişki kesmek, uzak olmak” manasında yer almaktadır.

Buradan hareketle, âyette verilmek istenen mesaj, Enfâl 8/58’de zikredilen “Herhangi bir kavimden bir hıyanet endişe edersen hemen ahitlerini kendilerine bildir” ifadesinin hayata geçirilmesidir. Rivayete göre, Hz. Peygamber Tebük seferine çıktığında münafıklar geri kalarak asılsız ve yalan haberler uydurunca Demre ve Kinaneoğulları hariç müşrikler ahitlerini bozmuştu. Bunun üzerine Allah’ın Rasûlü onlarla olan ahitlerini iptal ederek, durumdan kendilerini haberdar etmiştir.

Mekke hicretin sekizinci yılında fethedilmişti. O sırada Mekke emiri Attâb idi. Bu sûrenin inişi ise hicretin dokuzuncu yılında olmuştur. O yıl Hz. Peygamber Hz. Ebû Bekir’i hac emiri tayin etmiş, bu sûreyi Mekkelilere okuması için de Hz. Ali’ye talimat vermişti. Terviye gününden önce yani Zilhicce’nin sekizinci gününden bir gün önce Hz. Ebû Bekir bir hutbe okuyarak haccın gereklerini anlatmış, Hz. Ali de Akabe denen yerde Tevbe sûresinin 30 veya 40 âyetini okumuş, ardından onlara şu dört yasağı iletmişti:

ı. O yıldan sonra hiçbir müşrik Beytullâh’a yaklaşmayacak.

ıı. Hiç kimse çıplak olarak Kâbe’yi tavaf etmeyecek.

ııı. Cennete ancak müminlerin gireceği bilinecek.

ıv. Kendisine söz verilenlere verilen söz tutulacak.

İşte bu esaslar çerçevesinde bilgilendirme yapıldıktan sonra, müşrikler kendileriyle Hz. Peygamber arasındaki sözleşmeden geriye mızrakla vuruşma ve kılıçla savaşmanın dışında bir sözün kalmadığını söyledikleri rivayet edilmektedir.(3)

2. فَس۪يحُوا فِي الْاَرْضِ اَرْبَعَةَ اَشْهُرٍ وَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ وَاَنَّ اللّٰهَ مُخْزِي الْكَافِر۪ينَ “Yeryüzünde dört ay daha dolaşın! İyi bilin ki Allah’ı aciz bırakıcı değilsiniz; Allah ise kâfirleri rezil edecektir.” Yüce Allah önceki âyette dile getirdiği üzere, antlaşmalarını bozan müşriklere hitaben onların dört ay daha ülkede serbest bir şekilde dolaşabileceklerini, seyahat edebileceklerini ifade etmekte, bu serbestiliğin beraberinde Allah’ı âciz bırakamayacaklarını, O’nun cezasından kaçıp kurtulamayacaklarını, çünkü Allah’ın kâfirleri hem dünyada hem de mahşerde rezil ve perişan edeceğini kendilerine bildirmektedir. Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(4) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kuderete ait olduğu zihinlerle kazınmak istenmektedir.

Âyette sözü edilen “dört ay”dan maksat, Şevval, Zilkade, Zilhıcce, Muharrem veya Zilhıcce’nin yirmisi ile Muharrem, Safer, Rabiulevvel ve Rabiulâhir’den on gün olduğu, ya da Muharrem ayıyla birlikte Zilhıcce’nin yirmisinin haram aylara dâhil olduğu, dahası Zilkade’nin onundan başlayarak Rebiulevvel’in onuna kadar sürdüğü de ileri sürülmektedir; daha farklı ay isimleri de zikredilmektedir.

Bu aylarda savaşmak yasak olduğu için, söz konusu aylar da bu ismi almışlardır. Esasında âyette “haram ay” ifadesi yer almadığı için bunu haram aylar üzerinden açıklama zorunluluğu söz konusu değildir. Ancak bu bağlamda beşinci âyette “haram aylar” ifadesi geçtiği için bu tür yorumların da dikkate alınması gerektiği açıktır. Müşriklere yönelik olarak beyan edilen bu mesele, âyetin indirildiği zamanla ilişkilidir ve bu âyetin de tam olarak ne zaman indirildiğine dair ittifaklı bir belirleme de söz konusu değildir.

Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen س۪يحُوا sîhû emri “seyahat edin” manasına gelirken, yine bu kalıpta sadece burada geçen مُخْزِي muhzî kelimesi ise “rezil-rüsva eden” demektir. Dolayısıyla kendilerine dört aylık bir süre serbest dolaşım imkânı verilen müşriklerin, esasında bu sürede tevbe etmeleri için kendilerine bir fırsat verildiği, kendilerine zaman tanındığı bildirilmekte, ancak bu sürede ve sonrasında da bunların Yüce Allah’ın azabından kaçıp kurtulamayacakları beyan edilmekte, dahası antlaşmayı bozarak gerçekleştirdikleri döneklikten vazgeçmezlerse sonuçta Yüce Allah’ın onları rezil ve perişan edeceği bildirilmektedir.

Burada zikredilen مُخْزِي muhzî kelimesiyle aynı kökten gelen kelimelerle ilgili değerlendirmemizi Âl-i İmrân 3/192’de yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

ıı. Yüce Allah’ın Ve Rasûlü’nün Bildirisi

وَاَذَانٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ٓ اِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْاَكْبَرِ اَنَّ اللّٰهَ بَر۪يٓءٌ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ وَرَسُولُهُ فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “(Bu), en büyük hac gününde Allah ve Elçisinden (bütün) insanlara bir bildiridir: Allah müşriklerden uzaktır, Elçisi de. Tevbe ederseniz, bu sizin için hayırlı olandır. Yüz çevirirseniz, bilin ki siz Allah’ı aciz bırakacak değilsiniz. O kâfir olanlara elem verici bir azabı müjdele!”

Âyetteki وَاَذَانٌ ve ezânun kelimesi “ve bildiri(dir)”; مِنَ اللّٰهِ ۪ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرَسُولِه ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’nden”; اِلَى النَّاسِ ile’n-nâsi ifadesi “(şu) insanlara”; يَوْمَ الْحَجِّ الْاَكْبَرِ yevme’l-hacci’l-ekberi tamlaması “en büyük hac gününde”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بَر۪يٓءٌ berîun kelimesi “uzak(tır)”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi “müşriklerden, ortak koşanlardan”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü de (onlardan uzaktır)”;فَاِنْ تُبْتُمْ fe in tübtüm ifadesi “ve eğer tevbe ederseniz”; فَهُوَ fe huve zamiri “o, (tevbe edişiniz, bu durum)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “mutlak daha hayırlıdır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ ve in tevelleytüm ifadesi “ve eğer yüz çevirirseniz”; فَاعْلَمُوا fa‘lemû emri “bilin ki”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ ğayru mu‘cizlillâhi tamlaması “Allah’ı aciz bırakıcılar değilsiniz”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kâfir olanları, inkâr etmiş kişileri”; بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ bi ‘azâbin elîmin tamlaması ise “elem verici bir azap ile” demektir.

Burada müşriklere yönelik olarak şirkin ne kadar tehlikeli bir inanç bozukluğu olduğu gündeme getirilmektedir.

1.وَاَذَانٌ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ٓ اِلَى النَّاسِ يَوْمَ الْحَجِّ الْاَكْبَرِ اَنَّ اللّٰهَ بَر۪يٓءٌ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ وَرَسُولُهُ “(Bu), en büyük hac gününde Allah ve Elçisinden (bütün) insanlara bir bildiridir: Allah müşriklerden uzaktır, Elçisi de.” Yüce Allah ilk âyetteki “ilişkiyi kesme”, ikinci âyetteki “dört aylık serbest seyahat” beyanını zikrettikten sonra, aynı şekilde Allah’tan ve Rasûlüllâh’tan “en büyük hac günü”nde gelen bir bildiriyi dile getirmekte, Allah’ın ve Rasûlü’nün müşriklerden uzak olduğunu ilan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَذَان ezân kelimesi “duyuru”, “bildiri”, “ültimatom”, aynı şekilde yine sadece bu âyette geçen الْحَجِّ الْاَكْبَرِ el-haccu’l-ekberu tamlaması “en büyük hac günü” manasına gelmektedir. Sözü edilen bu günün Zilhıcce’nin onuncu günü yani Kurban Bayramı’nın birinci günü olduğu genel kabul gören görüştür. Dahası, bunun Hz. Peygamber’in bizzat kendisinin katıldığı tek hac olan Veda Haccı olduğu da son derece isabetli bir görüş olarak dile getirilmektedir. Zaten bunun Hz. Peygamber’in katıldığı hac olduğuna dair çeşitli rivayetler de vardır.(5)

Başka bazı kanaatlere göre, en büyük hac günü Arafa günüdür. Ayrıca bunun umreden farklı olan hac olduğu da bildirilmektedir.(6) Esasında sûrenin indiriliş zamanı dikkate alındığında, bunun Hz. Peygamber’in de içinde bulunduğu Veda Haccı’ndaki Kurban bayramının ilk günü olduğu görüşü diğerlerine göre daha önceliklidir. Çünkü ilana konu olan şey artık son kez dile getirilmekte olan “şirkin ne kadar tehlikeli bir inanç bozukluğu” olduğudur.

“Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün müşriklerden uzak olduğu” ifadesi, aslında vahyin en başından beri sıklıkla gündeme getirdiği konudur. Yüce Allah önemi nedeniyle bu konuyu “en büyük hac günü” dediği günde bir kez daha ve son derece etkili bir vurguyla dile getirmektedir. Şirk denen inanç bozukluğu her türlü günahın üzerinde bir yere sahiptir ve bu yüzden de Nisâ’ 4/48 ve 116’da da ifade edildiği üzere, Yüce Allah’ın bağışlamayacağı tek günah olarak ilan edilmektedir.

Dahası, En‘âm 6/88 ve Zümer 39/65’te de bütün peygamberlere yönelik vahiylerde şirk koşanların amellerinin silinip gideceği haber verilmektedir. Bu buyruk en büyük hac gününde ilan edilse de mesajı evrenseldir ve bütün zamanların müşriklerini ilgilendirmektedir. Şirk koşanlar mutlak surette kaybedeceklerini bilmelidirler.

2. فَاِنْ تُبْتُمْ فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَاِنْ تَوَلَّيْتُمْ فَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ غَيْرُ مُعْجِزِي اللّٰهِ “Tevbe ederseniz, bu sizin için hayırlı olandır. Yüz çevirirseniz, bilin ki siz Allah’ı aciz bırakacak değilsiniz.” Yüce Allah ilan ettiği hususun muhatabı olan müşriklere seslenmekte ve nihayet kendilerine verilen dört aylık sürenin sonunda eğer tevbe ederlerse yani şirk denen ortaklık ve aracılık inancını terkedip tevhide dönerlerse bunun kendileri için mutlak anlamda hayırlı olacağını bildirmektedir.

Burada sözü edilen خَيْرٌ لَكُمْ hayrun leküm “sizin için hayırlıdır” ifadesi, görece manada “daha hayırlı” demek değil, aksine “mutlak anlamda hayırlı” demektir. Çünkü şirkten dönmek hayırdır; dönmemek ise tamamıyla şerdir; herhangi bir şekilde ve hiçbir derecede hayır içermemektedir.

Yüce Allah muhatapların dikkatini çekmeye devam etmekte ve eğer tevbeden yüz çevirirlerse, yani şirke devam ederlerse bunun kendilerine zararının olacağını, önceki âyette de belirtildiği gibi Allah’ı hiçbir şekilde âciz bırakamayacaklarını bir kez daha beyan etmektedir. Şirk koşanlar bilmelidirler ki onların zararı kendilerinedir; bundan Yüce Allah’ın hiçbir şekilde olumsuz yönde etkilenmesi söz konusu değildir.

Hiç kimsenin Yüce Allah’ı engelleyememesiyle yani âciz bırakamamasıyla ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli ifadeler yer almakta,(7) böylece tek ve gerçek gücün sadece ilâhî kudrete ait olduğu zihinlere kazınmak, şirk ve inkârın da sadece sahiplerini zarara sokacağı ifade edilmek istenmektedir.

3. وَبَشِّرِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا بِعَذَابٍ اَل۪يمٍ “O kâfir olanlara elem verici bir azabı müjdele!” Yüce Allah şirki tercih edip tevbeden kaçınan ve yüz çeviren inkârcıları elem verici bir azaba çarptıracağını bildirmesini Hz. Peygamber’e emretmekte, “azapla müjdeleme” ifadesini kullanarak onlarla alay etmektedir. Çünkü müşrikler müslümanlarla ve tevhidle alay ettikleri için mahşerde kendilerini bekleyen elem verici azap da kendilerine alaycı bir üslupla müjdelenmek istenmektedir.

ııı. Antlaşmaya Sadakatin Karşılığı

اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْـًٔا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ اَحَدًا فَاَتِمُّوٓا اِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ اِلٰى مُدَّتِهِمْ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ “Ancak kendileriyle antlaşma yaptığınız müşriklerden (antlaşma şartlarına uyan), hiçbir şeyi size eksik bırakmayan ve sizin aleyhinize herhangi bir kimseye arka çıkmayanlar (bu hükmün) dışındadır. Onların antlaşmalarını süreleri bitinceye kadar tamamlayın! Şüphesiz ki Allah muttakîleri (duyarlı olanları) sever.”

Âyettekiاِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ illellezîne ‘âhedyüm istisnası “sözleşme yaptığınız (şu kişiler) hariç”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi “müşriklerden, ortak koşanlardan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَمْ يَنْقُصُوكُمْ lem yenkusûküm ifadesi “size eksiklik yapmadılar, eksiklik yapmamış olanlar”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şekilde, hiçbir şeyde”; وَلَمْ يُظَاهِرُوا ve lem yuzâhirû fiili “ve arka çıkmayan, yardım etmemiş (olan)”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size (karşı), sizin aleyhinize”; اَحَدًاehaden ifadesi “hiç kimseye”; فَاَتِمُّوا fe etimmû emri “tamamlayın”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara, onlarla ilgili”; عَهْدَهُمْ ‘ahdehum tamlaması “onlara verdiğiniz sözü”; اِلٰى مُدَّتِهِمْ ilâ müddetihim ifadesi “sürelerine kadar”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; الْمُتَّق۪ينَ el-muttekîne kelimesi ise “takvâlı (duyarlı) olanları” demektir.

Burada ileri sürülen hükümlerin istisnasının bulunduğu ve iki şartı taşıyanların istisna edileceği gündeme getirilmektedir.

1.اِلَّا الَّذ۪ينَ عَاهَدْتُمْ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْـًٔا وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ اَحَدًا “Ancak kendileriyle antlaşma yaptığınız müşriklerden (antlaşma şartlarına uyan), hiçbir şeyi size eksik bırakmayan ve sizin aleyhinize herhangi bir kimseye arka çıkmayanlar (bu hükmün) dışındadır.” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinden itibaren dile getirdiği tehditkâr ifadeleri mutlak manada bütün inkârcılara yönlendirmediğini beyan etmekte ve müşriklerin içerisinde olup da müslümanlarla yaptıkları antlaşmalara sadık kalan, bu noktada herhangi bir eksiklik yapmayan, dahası müslümanlara karşı başkalarıyla işbirliğine girmeyenlerin bu hükümlerden istisna edildiğini bildirmektedir.

Bunların Kinane ve Damra oğulları olduğu rivayet edilmektedir.(8) Böylelerine yönelik olarak kendileriyle yapılan antlaşmanın süresi doluncaya kadar antlaşma metnine sadık kalınmaları emredilmekte, bu şekilde sorumlu davrananları Yüce Allah’ın sevdiği beyan edilmektedir.

Âyetin sonunda zikredilen الْمُتَّق۪ين el-muttakîne kelimesinden maksat, elbette Yüce Allah’ın buyruklarına karşı duyarlı ve takvâlı davranan müminlerdir; yoksa müşriklerin içerisinde olup antlaşmaya sadık kalanlar değildir. Bu âyetin mesajı ile daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/7. âyetin mesajı birbirini tamamlar mahiyettedir.

Yüce Allah verdiği hükümlerin istisnası olarak tanıttığı kişilere dair bunların antlaşma yapılan kişiler olduğunu belirttikten sonra şu hususlara değinmektedir: ثُمَّ لَمْ يَنْقُصُوكُمْ شَيْـًٔا ifadesinde yer alan شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey” manasına gelmekte ve “karşı tarafın Müslümanlar aleyhinde hiçbir eksiklik yapmamalarını” şart koşmaktadır.

Diğer unsur ise وَلَمْ يُظَاهِرُوا عَلَيْكُمْ اَحَدًا beyanı gereği “Müslümanlar aleyhinde olacak şekilde başka hiç kimseyle hiçbir işbirliğine girişmemeleri, onlara arka çıkmamaları, destek olmamaları” şeklinde belirlenmektedir. Zaten Mümtehıne 60/9’da da belirtildiği gibi müslümanlara savaş açan, onları yurtlarından çıkaran ve düşmanlarla işbirliği yapıp Müslümanların yurtlarından çıkartılmalarına destek verenlerin hiçbir şekilde dost edinilmemesi gerektiği beyan edilmektedir. Her iki âyetin mesajı aynı noktada buluşmakta, düşmanla işirliği yapmanın doğrudan düşmanlık yapmaktan farkının olmadığı bu şekilde ifade edilmiş olmaktadır.

2. فَاَتِمُّوٓا اِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ اِلٰى مُدَّتِهِمْ “Onların antlaşmalarını süreleri bitinceye kadar tamamlayın!” İşte bu durumda olanlarla ilgili olarak فَاَتِمُّوٓا اِلَيْهِمْ عَهْدَهُمْ اِلٰى مُدَّتِهِمْ beyani gereği, “antlaşma esnasında belirlenen zaman her ne ise işte o zamana kadar antlaşmaya sadakat göstermek gerektiği” evrensel bir ilke olarak belirlenmekte, bu noktada duyarlılık gösterilmesi gerektiğine özellikle dikkat çekilmektedir. Kendileriyle antlaşma yapanlar nasıl ki müslümanlara hiçbir şekilde eksiklik yapmamışlarsa, müslümanların da onlara zarar verebilecek her türlü eylemden uzak durmaları gerektiği âyetin mesajında var kabul edilmelidir.

3. اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ الْمُتَّق۪ينَ “Şüphesiz ki Allah muttakîleri (duyarlı olanları) sever.” Muhataplar eğer bu şekilde davranılırsa bu ifade gereği “Yüce Allah sorumluluğunu bilip sorumlu davranan, muttakice hareket edip duyarlılık gösterenleri sevdiğini” ilan etmekte, böyle davranılması gerektiğini müslümanlara iletmektedir.

b) Savaş ve Güven Arayışı

Yüce Allah, sûrenin 5-6. âyetlerinde Haram aylar çıkınca antlaşmayı bozan o müşrikleri buldukları yerde öldürmelerini, onları yakalamalarını, onları hapsetmelerini ve onları her gözetleme yerinde oturup beklemelerini müslümanlara emretmekte, eğer tevbe eder, namazı dosdoğru kılar, zekâtı da verirlerse artık yollarını serbest bırakmaları gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, eğer müşriklerden biri Hz. Peygamber’den aman yani eman, güvence dilerse, Yüce Allah’ın kelâmını işitip dinleyinceye kadar ona aman vermesi, sonra müslüman olmazsa onu güven içinde bulunacağı bir yere ulaştırması emredilmekte, bu müsamahanın “gerçeği bilmeyen bir topluluk olmaları”ndan kaynaklandığı ifade edilmektedir.

ı. Saldırgan Müşriklerle Savaş

فَاِذَا انْسَلَخَ الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَخَلُّوا سَب۪يلَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Haram aylar çıkınca (antlaşmayı bozan) o müşrikleri bulduğunuz yerde öldürün; onları yakalayın; onları hapsedin ve onları her gözetleme yerinde oturup bekleyin! Tevbe eder, namazı kılar, zekâtı da verirlerse artık yollarını (açıp) serbest bırakın! Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki فَاِذَا انْسَلَخَ fe ize’nseleha ifadesi “ve çıktığı zaman”; الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ el-eşhuru’l-hurumu tamlaması “haram aylar”; فَاقْتُلُوا faktülû emri “öldürün”; الْمُشْرِك۪ين el-müşrikîne kelimesi “o müşrikleri, ortak koşanları”; حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ haysü vecedtümûhum ifadesi “onları bulduğunuz yerde”; وَخُذُوهُمْ ve huzûhum emri “ve onları tutuklayın”; وَاحْصُرُوهُمْ vahsurûhum emri “ve onları kuşatın”; وَاقْعُدُوا vak‘udû emri “ve oturun, bekleyin”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için, onları”; كُلَّ مَرْصَدٍ külle mersadin emri “her gözetleme yerinde”; فَاِنْ تَابُوا fe in tâbû ifadesi “ve eğer tevbe ederlerse, gerçeğe yönelirlerse”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame ederlerse, yerine getirirlerse, kılarlarsa”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتَوُا ve âtû fiili “ve verirlerse”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte kelimesi “zekatı”; فَخَلُّوا fe hallû emri “salıverin, serbest bırakın”; سَب۪يلَهُمْ sebîlehum tamlaması “onların yolunu”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Haram aylar çıkınca müşriklere nasıl davranılması gerektiği ve tevbe ederlerse durumları gündeme getirilmektedir.

1. فَاِذَا انْسَلَخَ الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ “Haram aylar çıkınca (antlaşmayı bozan) o müşrikleri bulduğunuz yerde öldürün; onları yakalayın; onları hapsedin ve onları her gözetleme yerinde oturup bekleyin!” Yüce Allah Haram aylar çıkınca saldırgan müşriklere hak ettikleri türden karşılık verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

a) فَاِذَا انْسَلَخَ الْاَشْهُرُ الْحُرُمُ فَاقْتُلُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ “Haram aylar çıkınca (antlaşmayı bozan) o müşrikleri bulduğunuz yerde öldürün!” Yüce Allah antlaşmayı bozan müşriklere ülkede serbestçe dolaşabilecekleri dört aylık bir süre tanımış, sonrasında tevbe etmelerinin kendileri için mutlak manada hayırlı olacağı hükmünü getirmişti. Ancak tevbeden yüz çevirirlerse, elem verici bir azabın kendilerini beklediği beyan edildikten sonra, artık dönekliklerinin cezasını çekecekleri bildirilmektedir.

Bakara 2/194 ve 217’de de geçtiği üzere, “haram aylar”ın ardından işte bu dönek ve yalancı müşriklerin bulundukları yerde öldürülmeleri, yakalanıp tutuklanmaları, her gözetleme yerinde kendilerinin gözetlenmesi emredilmektedir. “Haram aylar”ın Kurban Bayramı gününden Rebiulâhır onuncu gününe kadarki süre olduğu ifade edilmektedir. Ancak burada sözü edilen “haram aylar”ın bilinen bu aylar değil de, kendilerine sağlanan dört aylık serbest dolaşım süresinin sonuna varılması olsa gerektir.(9) İşte bu süre dolunca artık sözü edilen dört şeyin serbest olduğu hükme bağlanmaktadır.

ı. Burada ilk sırada zikredilen فَاقْتُلُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَيْثُ وَجَدْتُمُوهُمْ ifadesinin Kur’ân’da çeşitli âyetleri hükümsüz bıraktığına inanılmakta, din ve inanç özgürlüğü, barış, antlaşma, düşmandan el çekme içerikli 70 civarı âyetin hepsinin neshedildiği kabul edilmektedir.(10)

Bu yaklaşım her şeyden önce âyetin devam eden kısmında zikredilen, “tevbe etmeleri, namaz kılmaları ve zekât vermeleri durumunda yollarının serbest bırakılması gerektiğine” dair bildirime aykırıdır. Çünkü öldürdüğünüz takdirde bu açıklamaların hiçbir manası ve faydası kalmamaktadır. Oysa burada sözü edilen hüküm, her bir müşrikin öldürülmesini asla ve asla içermemektedir; aksine bunlar sûrenin ilk âyetinden itibaren ele alınan “antlaşmayı bozan saldırgan müşriklerdir.”

Nüzul sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere, müşrikler kendilerine sunulan teklife karşılık “kendileriyle Hz. Peygamber arasındaki sözleşmeden geriye mızrakla vuruşma ve kılıçla savaşmanın dışında bir sözün kalmadığını” söyledikleri rivayet edilmektedir.(11) İşte bu müşrikler zaten savaş halini devam ettiren ve yaptıkları barışa sadakat göstermeyenlerdir. Zaten “devam ettirilen savaş ortamında o müşrikler nerede bulunurlarsa öldürülmelidir” hükmü getirilmektedir.

Bakara 2/190-194 ve Nisâ’ 4/89-91’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, Yüce Allah saldırıya uğrayan müslümanların kendilerini savunmalarına izin verdiğini belirtmekte, saldırganlığı kesin olarak yasaklamaktadır. Esasında Mumtehıne 60/8-9’da da bu noktada evrensel manada müslümanların öteki ile ilişkileri düzenlenmektedir. Hacc 22/39’da da açıkça belirtildiği gibi, haksızlığa uğratıldıkları için kendilerine savaş açılan müslümanların saldırganlarla savaşmasına izin verildiği bildirilmektedir.

ıı. Kur’an’da bir meselenin nasıl ele alındığı iyice bilinmeli, konuya dair bütün âyetler görülmeli ve hepsini görerek bir kanaate varmak gerekmektedir. Parçacı bir şekilde ve cımbızlayarak konuya bakmakla hakikata varılamaz. İşte burada da durum aynıdır; sadece bir âyete bakarak, üstelik âyetin bağlamına hiç riayet etmeden yapılan parçacı okumalar, gerçeğin görülmesine engeldir. Burada da aynı hassasiyet gösterilmeli, hem bağlam görülmeli, hem de konuyla ilgili diğer âyetler gözardı edilmemelidir.

Ayrıca âyette geçen الْمُشْرِك۪ين el-müşrikîne kelimesinin başındaki eliflâm takısı belirteç edatıdır ve “o müşrikler” manasına gelmektedir. Bu edatı görmezlikten gelerek, maksadın “herhangi bir müşrik” olduğunu söylemek hiçbir şekilde gerçeği yansıtmamaktadır. Çünkü daha önce de hatırlattığımız âyetlerde kimlerle savaşılacağı açıkça zikredilmekte, saldırganlıktan kaçınılması özellikle emredilmekte, Yüce Allah’ın saldırganları sevmediği Bakara 2/190’da beyan edilmektedir.

b) وَخُذُوهُمْ وَاحْصُرُوهُمْ وَاقْعُدُوا لَهُمْ كُلَّ مَرْصَدٍ “Onları yakalayın; onları hapsedin ve onları her gözetleme yerinde oturup bekleyin!” Yüce Allah savaş ortamındaki dönek ve saldırgan müşriklerin öldürülmesini emrettikten sonra, anlaşılıyor ki bir kısmına böyle davranılacak, ele geçirilememiş olan bir kısmına ise durumuna göre daha başka bir işlem uygulanacaktı.

Bu çerçevede, yakalanmaları, kuşatılmaları ve tutuklanmaları emredilmekte, bunun için gelip geçtikleri her yerin gözetim altına alınması gerektiği hükme bağlanmaktadır. Daha önce yorumladığımız ikinci âyette dile getirildiği üzere, dört aylık bir süre serbest dolaşım imkânı verilmesine rağmen, şirk ve saldırganlıklarından vazgeçilmemeleri durumunda bu azgınlıklarının sonuçlarına katlanmaları gerektiği bildirilmektedir.

Âyette geçen كُلَّ مَرْصَدٍ külle marsadin ifadesi “her bir gözetleme yeri” manasına gelmekte, çöle veya ticaret için çıktıkları yolculuklara vs. her ne durumları varsa onların kontrol altına alınması gerektiği beyan edilmektedir.(12) Fiili savaş meydanındakiler elbette teslim olmazlarsa öldürülürler; ancak daha farklı yerlerde olanlara bir anlamda bir fırsat daha verildiği anlaşılmaktadır. Nitekim âyetin devam eden kısmında bu noktada açıklamalar zikredilmektedir.

2. فَاِنْ تَابُوا وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ فَخَلُّوا سَب۪يلَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Tevbe eder, namazı kılar, zekâtı da verirlerse artık yollarını (açıp) serbest bırakın! Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah fiilen savaş ortamında olsalar da olmasalar da, antlaşmayı bozan müşriklerin yakalanmaları durumunda kendilerine neler yapılacağını beyan ettikten sonra, bu defa her şeye rağmen eğer tevbe ederlerse yani şirkten ve saldırgan tutumdan vazgeçerlerse, bunun bir gereği ve göstergesi olarak namazı kılar ve zekâtı verirlerse artık yollarının serbest bırakılmasını emretmektedir.

Kur’ân’a göre “cihadın amacı, insan eksiltmek değil, bir kişiyi daha olsun gerçeğe kazandırmaktır.” Böyle olunca Bakara 2/256’da ifade edildiği gibi “dinde ikrahın yani zorlama ve çirkin görüntünün olmadığı”, Enfâl 8/61’de belirtildiği üzere “barışa kanat açanlara barış kanatları açmak gerektiği” hatırdan çıkartılmamalıdır.

Yüce Allah müşriklerin tevbe etmesi, namaz kılmaları ve zekât vermeleri durumunda yollarının serbest bırakılmasını emretmektedir ki burada sözü edilen “yol”dan kasıt, Beytullah’a giden yollar veya işlerini görmek için gidecekleri yollar şeklinde yorumlanmaktadır. Esasında maksat, onların gözetim altında bulundurulmaktan kurtarılmaları, her işlerinde serbest yaşamalarını sağlamak, kendilerine uygulanan her türlü kısıtlamayı kaldırmak, onları öldürmemek ve esir etmemek(13) şeklinde anlamak daha doğru olsa gerektir.

İşte böyle bir hüküm verildiği beyan edildikten sonra, Yüce Allah’ın غَفُور ğafûr yani “çok bağışlayıcı” ve رَح۪يم rahîm yani “çok merhametli oluşu” hatırlatılarak bağışlamayı esas almanın öncelenmesi gerektiği anlaşılmış olmaktadır.

ıı. Eman Dileyene Eman Verilmesi

وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ اسْتَجَارَكَ فَاَجِرْهُ حَتّٰى يَسْمَعَ كَلَامَ اللّٰهِ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَاْمَنَهُ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ “O müşriklerden herhangi biri senden yakınlık (güvence) dilerse, Allah’ın kelamını (duyup) dinleyinceye kadar ona yakınlık (güvence) ver! Sonra (Müslüman olmazsa) onu güven içinde olacağı bir yere ulaştır! İşte bu (hoşgörü, gerçeği) bilmeyen bir topluluk olmalarından dolayıdır.”

Âyetteki وَاِنْ اَحَدٌ ve in ehadün ifadesi “eğer herhangi bir kişi (şöyle) olursa”; مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ mine’l-müşrikîne ifadesi “müşriklerden, ortak koşanlardan”; اسْتَجَارَكَ istecârake ifadesi “senden aman, eman, güvence dilerse”; فَاَجِرْهُ fe ecirhu emri “ona aman, yakınlık, güvence ver”; حَتّٰى يَسْمَعَ hattâ yeseme‘a ifadesi “dinleyene kadar”; كَلَامَ اللّٰهِ kelâmellâhi tamlaması “Allah’ın kelamını”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَبْلِغْهُ ebliğhu emri “onu ulaştır”; مَاْمَنَهُ me’menehû tamlaması “onun güveneceği yere”; ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ zâlike biennehum ifadesi “bunun sebebi şudur, çünkü onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(dir), topluluk (olmalarıdır)”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler, (bilmeyen bir topluluk olmalarından dolayıdır)” demektir.

Burada müşriklerin güvence istemeleri durumunda nelerin yapılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ اَحَدٌ مِنَ الْمُشْرِك۪ينَ اسْتَجَارَكَ فَاَجِرْهُ حَتّٰى يَسْمَعَ كَلَامَ اللّٰهِ ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَاْمَنَهُ “O müşriklerden herhangi biri senden yakınlık (güvence) dilerse, Allah’ın kelamını (duyup) dinleyinceye kadar ona yakınlık (güvence) ver! Sonra (Müslüman olmazsa) onu güven içinde olacağı bir yere ulaştır!” Yüce Allah antlaşmaları bozan müşrikler içerisinden eğer birileri kalkıp Hz. Peygamber’e sığınırsa onlara nasıl davranması gerektiğini öğretmekte, Hz. Peygamber’in bu kişilere eman vermesini emretmekte, gerekçesini ise Yüce Allah’ın kelamını bir manada birinci ağızdan dinlemelerine fırsat tanınması şeklinde belirlemektedir.

Rivayetlere göre, belirlenen dört aylık süre bitince, bazı müşrikler Yüce Allah’ın kelamını dinlemek için veya herhangi bir ihtiyaçtan dolayı Hz. Peygamber’in yanına gitmek isterlerse öldürülüp öldürülmeyeceklerini Hz. Ali’ye sormuş, Hz. Ali de bu âyeti okumuştur.(14)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اسْتَجَارَ istecâra fiili “sığınmak istemek”, “eman dilemek”, “korumaya başvurmak”, “güvence dileyip yanına gelmek”, اَجِرْ ecir emri de “güvence yani eman vermek”, “koruma altına almak”, “yanına, yakınına almak” gibi manalar içermekte, ثُمَّ اَبْلِغْهُ مَاْمَنَهُ sümme ebliğhu me’menehû ifadesi ise “onu güven yerine ulaştır” manasına gelmektedir.

Yüce Allah herhangi bir müşrikin Hz. Peygamber’den güvence istemesi durumunda, bunun gereğini yerine getirmek gerektiğini, böylece Yüce Allah’ın kelamını dinlemeleri için kendilerine fırsat verilmesini, dahası kendilerini güvende hissedecekleri güven mekânına kadar onları ulaştırmanın da zorunlu olduğunu ifade etmektedir. Bu emir bile İslâm’da insan öldürmenin değil, kazanmanın esas olduğunu göstermektedir.

Âyette yer alan حَتّٰى يَسْمَعَ كَلَامَ اللّٰهِ “ta ki Allah’ın kelamını dinler” ifadesi, din özgürlüğünde irade hürriyetinin önemini ortaya koymakta, kişiler kendileri isterlerse ilahi kelamı dileyebileceklerini göstermektedir. Bu noktada Kur’ân’ın yine Kur’ân’la anlaşılması gerektiğinin ne kadar önemli bir ilke olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu âyet Tevbe 9/5’teki hükmün mesajını doğru anlamada çok önemlidir; yani bu âyet inançsız olup her önüne geleni öldürmenin bir emir olmadığını, aksine onlara fırsat verilmesi gerektiğini, iman etmezlerse de güvence içerisinde onları güvenli bir yere ulaştırmanın bir görev olduğu hükmünü içermektedir.

Bu konuda yapılan bir değerlendirmeyi burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bil ki bu ayet, dinde taklidin yeterli olmadığına, mutlaka tefekkür etmenin ve düşünmenin gerektiğine delâlet etmektedir. Bu böyledir; zira taklid yeterli olsaydı, bu kâfire mühlet verilmemesi, ona ‘ya iman edeceksin yahut da seni öldüreceğiz’ denilmesi gerekirdi. Aksine, biz ona bunu söyleyemiyor, ona mühlet veriyor, korkuyu ondan gideriyor ve bize de onu, kendisini emniyette hissedeceği bir yere ulaştırmamız vâcib olunca, biz bunun ancak dinde taklidin yeterli olmadığı, tam aksine, mutlaka hüccet ve delilin gerekli olduğu gerekçesiyle olduğunu anlamış oluyoruz. İşte bu sebepten dolayı, bir düşünme ve istidlalde bulunma zamanı olsun diye, ona mühlet veriyor ve ona bir süre tanıyoruz.”(15)

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْلَمُونَ “İşte bu (hoşgörü, gerçeği) bilmeyen bir topluluk olmalarından dolayıdır.” Yüce Allah güvence isteyen müşriklere neden güvence verildiğini beyan etmekte ve onların geçekleri bilmediklerini, bu yüzden kendilerine hakkı ve hakikatı öğrenmeleri için bir fırsat tanındığını beyan etmektedir. Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi kullanımı, teknik olarak “bir şeyin sebebini ortaya koyan” bir kullanımdır ve “bunun sebebi şudur” manasını vermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Ebû Dâvûd, Salât, 122; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Tevbe, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 57, 69. 2 - Nisâ’ 4/112; En‘âm 6/19, 78; Enfâl 8/48; Tevbe 9/3; Yûnus 10/41; Hûd 11/35, 54; Şu‘arâ’ 26/216; Haşr 59/16.
  • Nisâ 4/112 En‘âm 6/19 En‘âm 6/78 Enfâl 8/48 Tevbe 9/3 Yûnus 10/41 Hûd 11/35 Hûd 11/54 Şu‘arâ 26/216 Haşr 59/16
• 3 - Semerkandî, age., II, 38; Zemahşerî, age., II, 235-236; Râzî, age., XV, 218. 4 - En‘âm 6/134; Enfâl 8/59; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Fâtır 35/44; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/32.
  • En‘âm 6/134 Enfâl 8/59 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Fâtır 35/44 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/32
• 5 - Buhârî, Hacc, 132; Tefsîru Sûre-i Tevbe, 4; Cizye, 16; Hacc, 12; Ebû Dâvûd, Menâsik, 66; Tirmizî, Hacc, 110; İbn Mâce, Menâsik, 76; Ahmed b. Hanbel, V, 412.
• 6 - Semerkandî, age., II, 39; Taberî, age., X, 67-76; Zemahşerî, age., II, 237.
• 7 - En‘âm 6/134; Tevbe 9/2, 3; Yûnus 10/53; Hûd 11/20, 33; Nahl 16/46; Nûr 24/57; ‘Ankebût 29/22; Zümer 39/51; Şûrâ 42/31; Ahkâf 46/22.
  • En‘âm 6/134 Tevbe 9/2 Tevbe 9/3 Yûnus 10/53 Hûd 11/20 Hûd 11/33 Nahl 16/46 Nûr 24/57 ‘Ankebût 29/22 Zümer 39/51 Şûrâ 42/31 Ahkâf 46/22
• 8 - Semerkandî, age., II, 39; Zemahşerî, age., II, 239; Râzî, age., XV, 224.
• 9 - Taberî, age., X, 79; Yazır, age., IV, 273. 10 - Semerkandî, age., II, 40.
• 11 - Semerkandî, age., II, 38; Zemahşerî, age., II, 235-236.
• 12 - Semerkandî, age., II, 40.
• 13 - Semerkandî, age., II, 40.
• 14 - Semerkandî, age., II, 40; Zemahşerî, age., II, 241.
• 15 - Râzî, age., XV, 228.