Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 48-60. âyetlerinde münafıkların sahtekârlıklarını, müslümanlara düşmanca hislerini, müslümanların kendilerine cevaplarını, münafıkların infaklarının hiçbir işe yaramayacağını, gerekçenin inkârcılıkları olduğunu, yalan yere yemin ettiklerini, korkak olduklarını, sadakaların dağıtımıyla ilgili ikiyüzlülüklerini vs. ele almaktadır.

a) Münafıkların Müslüman Düşmanlığı

Yüce Allah, sûrenin 48-52. âyetlerinde münafıkların Tebük’ten önce de fitne çıkarmak istediğini ve Hz. Peygamber’e nice işler çevirdiklerini, hakkın geldiğini ve onlar istemedikleri halde Allah’ın emrinin üstünlük sağladığını bildirmekte, içlerinden bir kısmının “Bana izin ver; beni fitneye düşürme” dediğini, onların zaten fitneye düştüğünü, cehennemin kâfirleri kuşatıcı olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, münafıkların Hz. Peygamber’le ilgili olarak “Eğer sana bir iyilik erişirse, bu onları üzer. Eğer başına bir musibet gelirse, ‘(İyi ki) biz daha önce tedbirimizi almışız)’ dedikleri” ve böbürlenerek dönüp gittikleri, buna karşılık kendilerine şöyle denilmesi emredilmektedir: “Allah’ın bizim için yazdığından başkası bize asla erişmez. O bizim mevlâmızdır. Onun için müminler yalnız Allah’a güvensinler! De ki: Siz bizim için sadece ve sadece iki iyilikten birini beklemektesiniz. Biz de, Allah’ın, ya kendi katından veya bizim elimizle size bir azap vermesini bekliyoruz. (Haydi) bekleyin! Muhakkak ki biz de sizinle beraber beklemekteyiz.”

ı. Daha Önce de Fitne Çıkarmaları

لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْاُمُورَ حَتّٰى جَآءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ اَمْرُ اللّٰهِ وَهُمْ كَارِهُونَ “Şüphesiz ki onlar (Tebük’ten) önce de fitne çıkarmak (huzur bozmak) istemişler ve sana (karşı) nice işler çevirmişlerdi. Sonunda gerçek gelmiş ve onlar istemedikleri hâlde Allah’ın emri ortaya çıkmıştı (yerini bulmuştu).”

Âyettekiلَقَدِ ابْتَغَوُا lekad’ibteğavû ifadesi “muhakkak ki çıkarmışlardı”; الْفِتْنَةَ el-fitnete kelimeesi “fitne, huzursuzluk”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce de”; وَقَلَّبُوا ve kallebû fiili “ve (işler) çevirmişlerdi”; لَكَ leke ifadesi “sana, sana karşı”; الْاُمُورَ el-umûra kelimesi “nice işler”; حَتّٰى جَآءَ hattâ câe ifadesi “sonunda gelmişti”; الْحَقُّ el-hakku kelimesi “hak geldi”; وَظَهَرَ ve zahera fiili “ve ortaya çıkmıştı, üstün gelmişti”; اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi tamlaması “Allah’ın emri”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; كَارِهُونَ kârihûne kelilesi ise “istemiyorlar (iken)” demektir.

Burada münafıkların Tebük’ten çok daha öncesinde de çeşitli fitneler çıkardıkları, Hz. Peygamber aleyhinde çeşitli entrikalar ürettikleri, ancak Yüce Allah’ın emrinin gelmesine engel olunamadığı gündeme getirilmektedir.

1.لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ وَقَلَّبُوا لَكَ الْاُمُورَ “Şüphesiz ki onlar (Tebük’ten) önce de fitne çıkarmak (huzur bozmak) istemişler ve sana (karşı) nice işler çevirmişlerdi.” Yüce Allah münafıkların müslümanlarla birlikte savaşa çıkmak istemeyişlerini, katılsalar bile onlara zarar ve sıkıntı vermek için aralarına sokulacaklarını beyan ettikten sonra, onların Tebük Savaşı’ndan önce de çeşitli fitne girişimlerinde bulunduklarını ve birtakım dolaplar çevirdiklerini özellikle hatırlatmaktadır.

a) لَقَدِ ابْتَغَوُا الْفِتْنَةَ مِنْ قَبْلُ “Şüphesiz ki onlar (Tebük’ten) önce de fitne çıkarmak (huzur bozmak) istemişlerdi.” Âyette hatırlatılan olayın ne olduğuyla ilgili bazı bilgiler nakledilmektedir. Bu çerçevede bazı bilgileri kısa da olsa hatırlatmakta yarar vardır:

“İbn Cüreyc, bunu şu şekilde anlatır: Münafıklardan 12 tanesi Hz. Peygamber’i öldürmek için Akabe gecesi Seniyyetü’l-Veda‘da pusu kurmuşlardı.”

“Ayrıca denilmiştir ki: Âyetteki bu ifadeyle, Abdullah b. Übeyy’in, Uhud Günü, yandaşları ile birlikte Hz. Peygamber’den ayrılıp gitmeleri kastedilmiştir.”(1)

Bu rivayetlerde anlatılanlar doğru olabileceği gibi başka bazı rivayetler veya yaşanmış başka olaylar da söz konusu ediliyor olabilir.(2) Nitekim münafıkların Uhud savaşında nasıl yalanlar ürettikleri Âl-i İmrân sûresinde uzun uzadıya anlatılmakta, dahası Hendek Gazvesi’nde yaşananlar da Ahzâb sûresinde dile getirilmektedir. Burada önemli olan nokta, münafıkların düşmanlıklarını her fırsatta gösterdiklerinin unutulmamasıdır.

b)وَقَلَّبُوا لَكَ الْاُمُورَ “Ve sana (karşı) nice işler çevirmişlerdi.” Bu cümle “Sana nice işleri ters çevirmişlerdi” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah münafıkların Tebük’ten önce de Hz. Peygamber’in aleyhinde ona zarar verecek şekilde nice dolaplar çevirdiklerini ifade etmekte, onun aleyhinde çeşitli tuzaklar kurup hilelere başvurduklarını bildirmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen قَلَّبُوا kallebû fiili “ters çevirmek”, “tuzak kurmak”, “düzenek hazırlamak”, “(iş) çevirmek”(3) gibi manalar içermekte ve bunların pek çok işi Hz. Peygamber’in aleyhine olmak üzere tersine çevirdikleri ifade edilmek istenmektedir.

Bu ifadelerden de anlaşılıyor ki, münafıklar müslümanlar aleyhinde olmak üzere toplumsal hayatı olumsuz yönde etkileyecek ve sosyal hayatta bölünüp parçalanmalara, müslümanların dağılıp perişan olmalarına yol açacak çeşitli fitne içerikli eylemlere girişmişlerdi. Bu yüzden Tebük’le ilgili tavırlarının da yadırganmaması gerektiği, çünkü böyle dönek ve ikiyüzlü davranmanın onların tabiatında bulunduğu bildirilmektedir.

2. حَتّٰى جَآءَ الْحَقُّ وَظَهَرَ اَمْرُ اللّٰهِ وَهُمْ كَارِهُونَ “Sonunda gerçek gelmiş ve onlar istemedikleri hâlde Allah’ın emri ortaya çıkmıştı (yerini bulmuştu).” Yüce Allah münafıkların çevirdiği çeşitli dolapları ve entrikaları hatırlattıktan sonra, onların düşmanca tavırlarına karşılık nihayetinde hakkın geldiğini, onlar istemeseler de Allah’ın emrinin üstün olduğunu bildirmekte, böylece müslümanlara moral kazandırmayı amaçlamaktadır.

Âyette geçen الْحَقّ el-hakk kelimesinden maksat, “Kur’ân”, “İslâm”, “din” olabileceği gibi, اَمْرُ اللّٰهِ emrullâhi “Allah’ın emri” tamlamasından kasıt da dinin kuvvetlenme sebepleri, Allah’ın buyruklarının galip gelmesi olarak yorumlanabilir. Zaten burada zikredilen ظَهَرَ zahera fiilinin anlam alanında “ortaya çıkmak” manası bulunduğu gibi, “galip gelmek”, “üstünlük sağlamak” manası da söz konusudur.

Âyetin sonunda zikredilen وَهُمْ كَارِهُونَ cümlesi “onlar istemese de” anlamına gelmekte ve daha önce yorumladığımız Tevbe 9/32 ve 33’te olduğu gibi, dahası Saff 61/8-9’da da yer aldığı üzere inkârcılar ve müşrikler istemese de Yüce Allah emirlerini, dinini, nurunu elbette tamamalayıp inkârcılara galip gelmesini sağlayacaktır.

Nihayetinde bütün bu hususlar göz önünde bulundurulunca anlaşılıyor ki münafıklar ve din düşmanları her ne türlü gayretler ve entrikalar içerisinde bulunurlarsa bulunsunlar, Yüce Allah emrilerini, buyruklarını ortaya çıkartıp onların üstün gelmesini sağlamış olacaktır.

ıı. Fitneye Düşmüş Olmaları

وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ ل۪ي وَلَا تَفْتِنّ۪ي اَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ “Onlardan öylesi de var ki: ‘Bana izin ver; beni fitneye düşürme!’ der. Dikkat edin! Onlar zaten fitneye düşmüşlerdir. Şüphesiz ki cehennem, kâfirleri mutlaka kuşatıcıdır.”

Âyetteki وَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “içlerinden (şöylesi) vardır”; مَنْ يَقُولُ men yekûlü ifadesi “(şöyle) diyen kişiler”; ائْذَنْ i’zen isteği “izin ver”; ل۪ي lî ifadesi “bana, benim için”; وَلَا تَفْتِنّ۪ي ve lâ teftinnî isteği “ve beni sıkıntıya sokma”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; فِي الْفِتْنَةِ fi’l-fitneti ifadesi “fitneye, sıkıntıya”; سَقَطُوا sekatû fiili “(zaten kendileri) düşmüşlerdi”;وَاِنَّ جَهَنَّمَ ve inne cehenneme ifadesi “muhakkak ki cehennem”; لَمُح۪يطَة le muhîtatün ifadesi “elbette kuşatıcı(dır), kuşatacaktır”; ٌ بِالْكَافِر۪ينَ bi’l-kâfirîne ifadesi ise “kafirleri, inkâr edenleri” demektir.

Burada Tebük Savaşı öncesinde savaşa katılmamak için Hz. Peygamber’den izin isteyenlerin olduğu, sıkıntıya düşmemek için savaştan kaytarmaya çalıştıkları, ancak durumlarının son derece kötü olduğu, nihayetinde mahşerde cehenneme atılacakları gündeme getirilmektedir.

1. وَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ ائْذَنْ ل۪ي وَلَا تَفْتِنّ۪ي “Onlardan öylesi de var ki: ‘Bana izin ver; beni fitneye düşürme!’ der.” Yüce Allah Tebük Gazvesi öncesinde bazı münafıkların Hz. Peygamber’den izin istediklerini, savaşa katılmalarını isteyerek kendilerini fitneye yani sıkıntıya sokmamasını ondan talep ettiklerini bildirmektedir. Burada sözü edilen izin meselesi, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/43-45’te de ele alınmış ve Hz. Peygamber o noktada çeşitli şekillerde bilgilendirilmişti. İşte bu âyette aynı konuya değinilmeye devam etmekte, bazı münafıkların herhangi bir mazeretleri bulunmasa da savaşa katılmamak için Hz. Peygamber’den izin talep ettikleri ifade edilmektedir.

Âyette münafıkların savaşa katılmamak için izin isterken dile getirdikleri bir başka beyanları ise وَلَا تَفْتِنّ۪ي “beni fitneye düşürme” cümlesi ile dile getirilmektedir. Bu cümlenin verdiği anlamla ilgili olarak çeşitli mana ihtimalleri şu şekilde dile getirilmektedir:

a) “Beni fitneye düşürme” ifadesi, “Bana müsade etmemek suretiyle, fitneye yani günaha düşmeme sebep olma! Çünkü eğer sen beni savaşa katılmamaktan menedersen ve ben de senin iznin olmadığı halde savaşa gitmezsem günaha düşmüş olurum” demektir. Bu manaya göre, o münafıkların bu sözü alay ederek söylemiş olmaları ihtimali olduğu gibi ciddi olarak da söylemiş olabilirler. Çünkü o münafık, her ne kadar münafık da olsa -kesin inancı olmasa bile- en azından Hz. Muhammed’in sâdık olduğu hususunda güçlü bir zannı vardı.”

b) “Bu ifade ‘Beni ölüme sürükleme! Çünkü şu zaman, sıcakların şiddetli olduğu bir andır ve benim sıcağa tahammülüm yok’ demektir.”

c) “Bu ifade ‘Eğer seninle savaşa gidersem, malım ve çoluk çocuğum helak olur’ demektir.”

d) “Cedd b. Kays ‘Ensar, benim kadınlara düşkün olduğumu bilir. Bu nedenle, sen beni Rumların sarışın kızları yüzünden fitneye düşürme! Fakat sana (savaşa) mal vererek yardım ederim. Benim yakamı bırak’(4) demiştir.”(5)

Burada verilmek istenen mesaj, aktardığımız ihtimallerden de anlaşılacağı gibi münafık tiplerin izin isterken kesinlikle savaşa katılmak istemediklerini açıkça ortaya koymaktadır. Bu nedenle, onlara göre savaşa katılmak bir fitneye düşmek, sıkıntılarla yüzyüze gelmek olduğu için izin isteyerek savaştan kaçmak istediklerini dile getirmişlerdi. Buna karşılık, Yüce Allah’ın cevabı ise oldukça sert bir şekilde şöyle dile getirilmektedir:

2. اَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ “Dikkat edin! Onlar zaten fitneye düşmüşlerdir. Şüphesiz ki cehennem, kâfirleri mutlaka kuşatıcıdır.” Âyetin bu bölümünde iki hususa değinilmektedir:

a)اَلَا فِي الْفِتْنَةِ سَقَطُوا “Dikkat edin! Onlar zaten fitneye düşmüşlerdir.” Yüce Allah münafıkların savaşa katılmayı fitneye düşmek olarak algılamalarının yanlış olduğunu beyan etmek üzere, esasında onların bu durumunun başlı başına bir fitne olduğunu, bu cümleleri ve kararlarıyla onların fitnenin ta derinliklerine zaten çoktan düştüklerini bildirmekte, devamında ise dünyadaki bu sıkıntının sonrasında mahşerde cehennem ateşinin onları çepeçevre kuşatacağını haber vermektedir.

Fitnenin en büyüğü Yüce Allah’ı, Rasûlü’nü ve getirdiği prensipleri inkâr etmek, bu inkârda ısrar etmek, müslümanlara karşı durmak ve doğrudan veya dolaylı olarak onların düşmanlarıyla işbirliği yapmaktır ki işte Tebük’ten kaçmak için Hz. Peygamber’den izin isteyen münafıkların durumu tam da buydu.

b) وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ “Şüphesiz ki cehennem, kâfirleri mutlaka kuşatıcıdır.” Bu cümle bir kez de ‘Ankebût 29/54’te mahşerdeki azabı acele isteyen, kendilerince müslümanlarla alay eden inkârcılarla, onların akıbetiyle ilgili olarak zikredilmektedir.

Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَمُح۪يطَة lemuhîtatün ifadesindeki لَ lâm/le harfi manayı pekiştirici bir anlam katkısı sunmakta, cehennemin inkârcı nankörleri kuşatacağı konusunda hiçbir şüphenin bulunmaması gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir.

ııı. Müslümanlara Karşı Düşünceleri

اِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ وَاِنْ تُصِبْكَ مُص۪يبَةٌ يَقُولُوا قَدْ اَخَذْنَآ اَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ “Sana bir iyilik gelirse bu onları üzer. Başına bir musibet gelirse ‘(İyi ki) biz daha önce önlemimizi almışız.’ derler ve kibirlenerek dönüp giderler.”

Âyetteki اِنْ تُصِبْكَ in tusıbke ifadesi “eğer sana isabet ederse, sana gelirse, sana erişirse”; حَسَنَةٌ hasenetün kelimesi “herhangi bir iyilik”; تَسُؤْهُمْ tesü’hum ifadesi “(bu) onları üzer”; وَاِنْ تُصِبْكَ ve in tusibke ifadesi “ve yine sana isabet ederse, sana erişirse, sana dokunursa”; مُص۪يبَةٌ musîbetün kelimesi “herhangi bir sıkıntı”; يَقُولُوا yekûlû fiili “(şöyle) derler”; قَدْ اَخَذْنَا kad ehaznâ fiili “muhakkak ki biz almıştık”; اَمْرَنَا emranâ tamlaması “bizim önlemimizi, bizim işimizi, bizim durumumuzu”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَيَتَوَلَّوْا ve yetevellev fiili “ve onlar dönerler”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; فَرِحُونَ ferihûne kelimesi ise “böbürlenenler, böbürlenerek” demektir.

Burada münafıkların Hz. Peygamber’e karşı nasıl ikiyüzlü davrandıkları ve olumsuz duygu içerisinde oldukları gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ تُصِبْكَ حَسَنَةٌ تَسُؤْهُمْ “Sana bir iyilik gelirse bu onları üzer.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’e ve dolayısıyla müslümanlara bakışını, bir anlamda düşmanlıklarını ortaya çıkarmak üzere, Hz. Peygamber’in ve müslümanların başına bir iyilik gelse, bunun onları üzeceğini bildirmektedir.

Bu âyetin bir benzeri, yakın içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/120’de de geçmekte ve şöyle buyrulmaktadır: “Size bir iyilik dokunsa, bu onları tasalandırır.” Yüce Allah münafıkların psikolojisini tahlil etmekte, Hz Peygamber’in başına iyi bir şey gelirse, mesela zafer kazanıp ganimetler elde ederse, sihhat, afiyet üzere olursa, ekonomik rahatlığa erişirse, müminler kendi aralarında anlaşır ve ihtilafa düşmezlerse, birbirini severlerse ya da daha başka bir nimetle buluşurlarsa bunun kendilerini derinden üzeceğini bildirmektedir. Âyetteki حَسَنَة haseneh kelimesi nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “her türlü iyiliği, nimeti, güzelliği” içermektedir.

2. وَاِنْ تُصِبْكَ مُص۪يبَةٌ يَقُولُوا قَدْ اَخَذْنَآ اَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ “Başına bir musibet gelirse ‘(İyi ki) biz daha önce önlemimizi almışız.’ derler ve kibirlenerek dönüp giderler.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’e karşı düşmanlık duygularıyla dolu olduklarını ifade etmekte ve başına herhangi bir sıkıntı gelmesi halinde, bu durumdan memnun olacaklarını, onunla birlikte olmadıkları için mutlu olacaklarını, kendilerince tedbirli davranarak söz konusu sıkıntıdan kurtulmuş olduklarını söyleyeceklerini bildirmektedir.

Dahası وَيَتَوَلَّوْا وَهُمْ فَرِحُونَ beyanı gereği “mutlu, mesut, şen şakrak bir şekilde yüz çevirip gideceklerini” haber vermektedir. Âyette geçen قَدْ اَخَذْنَآ اَمْرَنَا مِنْ قَبْلُ cümlesi “daha önceden bildiğimizi yaptık, uyanık davranıp önlemimizi aldık” şeklinde bir mana vermekte, münafıkların hastalıklı ve ikiyüzlü tavırlarını göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/120’de şöyle buyrulmaktadır: “Başınıza bir musibet gelse buna da sevinirler.” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’le ve elbette müslümanlarla ilgili duygularını deşifre etmekte ve bu defa müslümanların başına mağlubiyet, kıtlık, hastalık vs. bir sıkıntı, felaket gelirse de bunun onları mutlu kılacağını haber vermektedir. Âyetteki سَيِّئَة seyyieh kelimesi önceki cümledeki gibi nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için “her türlü kötülüğü, sıkıntıyı” içermektedir.

ıv. Münafıkları Bekleyen Feci Akıbet

قُلْ لَنْ يُص۪يبَنَآ اِلَّا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَنَا هُوَ مَوْلٰينَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَآ اِلَّآ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ اَنْ يُص۪يبَكُمُ اللّٰهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِه۪ٓ اَوْ بِاَيْد۪ينَا فَتَرَبَّصُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ “De ki: ‘Allah’ın bizim için yazdığından başkası bize asla isabet etmez. O bizim mevlamızdır (efendimizdir). Onun için müminler yalnızca Allah’a güvensinler!’ De ki: Siz bizim için sadece iki güzellikten birini beklemektesiniz. Biz de Allah’ın ya kendi katından veya bizim elimizle size bir azap vermesini bekliyoruz. Bekleyin! Şüphesiz ki biz de sizinle birlikte beklemekteyiz.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; لَنْ يُص۪يبَنَآ len yusîbenâ ifadesi “biza asla ve asla isabet etmez”; اِلَّا مَا كَتَبَ illâ mâ ketebe istisnası “yazdığından başkası”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; هُوَ huve zamiri “O”; مَوْلٰينَا mevlânâ tamlaması “bizim dostumuz(dur)”;وَعَلَى اللّٰهِ ve ‘alellâhi ifadesi “sadece Allah’a”; فَلْيَتَوَكَّلِ feleyetevekkel emri “güvensin”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne kelimesi “iman edenler”; قُلْ kul emri “de ki”; هَلْ تَرَبَّصُونَ hel terabbesûne ifadesi “beklemekte misiniz, gözetmekte misiniz”; بِنَآ binâ ifadesi “bizimle ilgili, bizim için”; اِلَّآ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ illâ ıhde’l-husneyeyni tamlaması “iki güzelden birinden başkasını”; وَنَحْنُ ve nahnu zamiri “biz (de)”; نَتَرَبَّصُ neterabbesu fiili “beklemekteyiz”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizin için, sizinle ilgili”; اَنْ يُص۪يبَكُمُ en yusîmeküm ifadesi size “isabet ettirmesini, vermesini”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; بِعَذَابٍ bi ‘azâbin ifadesi “herhangi bir azap”; مِنْ عِنْدِه۪ٓ min ‘ındihî ifadesi “(ya) O’nun kendi katından”; اَوْ بِاَيْد۪ينَا ev bi eydînâ ifadesi “ya da bizim ellerimizle”; فَتَرَبَّصُوا fe terabbesû emri “bekleyin”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz de”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle birlikte”; مُتَرَبِّصُونَ muterabbisûne ifadesi ise “bekleyenler(iz)” demektir.

Burada müslümanların Yüce Allah’ın prensiplerine bağlılığı ile hem münafıkların müslümanlarla hem de müslümanların onlarla ilgili iki beklentisi gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ لَنْ يُص۪يبَنَآ اِلَّا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَنَا هُوَ مَوْلٰينَا وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “De ki: Allah’ın bizim için yazdığından başkası bize asla isabet etmez. O bizim mevlamızdır (efendimizdir). Onun için müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Yüce Allah münafıkların Hz. Peygamber’e ve elbette onun şahsında müslümanlara karşı besledikleri öfkeye iki türlü cevap vermektedir. Buna göre ilk cevap bu âyette zikredilmekte ve müslümanların başına gelen şey her ne ise onu Yüce Allah’ın bir prensip ve ilke olarak belirlediği, O’nun müslümanların dostu olduğu, sadece O’na güvenmek gerektiği bildirilmektedir.

a) قُلْ لَنْ يُص۪يبَنَآ اِلَّا مَا كَتَبَ اللّٰهُ لَنَا “De ki: Allah’ın bizim için yazdığından başkası bize asla isabet etmez.” Yüce Allah müslümanların başına gelecek olan şeyi onların leyhine olarak kendisinin belirlediğini münafıklara iletmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyette yer alan لَنْ len ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgulu” mana katmakta, müslümanların başına gelen şeyin mutlak sûrette Yüce Allah’ın yazdığı yani belirlediği prensipler doğrultusunda gelmiş olacağını göstermektedir. Yüce Allah’ın bizim için yazdığı şeyler O’nun bilgisinde olan şeylerdir ve bunların hepsi Levh-i Mahfûz’da mevcuttur.(6) Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(7) geçen كَتَبَ ketebe fiili “yazmak, hükme bağlamak, yasa haline getirmek” gibi anlamlar içermektedir.

ı. Burada sözü edilen “Yüce Allah’ın yazması”, başa gelecek olan şeylerin ilkelerini ve ölçülerini Yüce Allah’ın belirlemesi demektir. Konu müslümanların münafıklara ve kâfirlere karşı duruşu olunca, maksat savaşta da diğer durumlarda da yaşanacak şeylerin mutlak sûrette ilahi iradeye bağlı olduğunu göstermektir. Bir sonraki cümlede Yüce Allah’ın müslümanların “mevlâsı” olduğu bilgisi, Yüce Allah’ın yazdığı yani ilkelerini belirlediği şeylerin müslümanların leyhine olduğunun, O’nun müslümanların aleyhine veya zararına hükümler ve akıbetler belirlemiş olamayacağının bir delilidir.

Dahası, bir sonraki âyette de beyan edildiği gibi, müslümanların başına gelen “iki şeyin ikisi” de “güzel” olarak tanıtılmaktadır. Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede zikredilen لَنَا lenâ ifadesi Yüce Allah’ın müslümanlar için yazdığı şeyin onların “lehine” olduğunun apaçık delilidir.

ıı. “Yüce Allah’ın yazdığı şey”le ilgili olarak şunları da belirtebiliriz: Yüce Allah müslümanlara galibiyet yazmıştır; yani onların galip geleceklerini kendilerine müjdelemiştir. Eğer Allah’ın dediğini yaparlar ve ilahi irade doğrultusunda hareket ederlerse, müslümanların galip geleceklerini bir kural olarak koymuştur. Âl-i İmrân 3/139’da da ele aldığımız üzere, konuyla ilgili olarak bazı âyetlerin mesajlarını özellikle hatırlatmak istiyoruz:

Âl-i İmrân 3/139’da “Gevşemeyin; hüzünlenmeyin; eğer müminlerseniz siz üstünsünüz” buyrulmakta, Mâide 5/56’da “Allah’ın tarafında olanların galip geleceği” bildirilmekte, A‘râf 7/128 ve Kasas 28/5’te “önceleri zayıf düşürülenlerin daha sonra önderler yapılacağı ve iktidara vâris kılınacakları” beyan edilmektedir. Ayrıca, Enbiyâ’ 21/105’te “yeryüzüne Allah’ın salih kullarının vâris kılınacakları” müjdelenmekte, Nûr 24/55’te “iman edip salih ameller işleyenlerin yeryüzünde iktidar sahibi kılınacakları” haber verilmektedir.

Sâffât 37/171-173’te “elçi kullarla ilgili olarak Allah’ın ‘onlar mutlaka yardıma eriştirilecektir ve bizim ordularımız mutlaka galip gelecektir’ şeklindeki kuralının geçerli olduğu” belirtilmekte, Mü’min 40/51’de “Yüce Allah’ın peygamberlere ve müminlere yardım edeceği” zikredilmekte, Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7’de “Allah’ın (dinine) yardım edenlere O’nun da yardım edeceği” müjdelenmekte, Mücâdele 58/21’de ise “Allah’ın ve elçilerin mutlak sûrette üstün olacakları, çünkü Allah’ın en güçlü ve yüce olduğu” ifade edilmektedir.

Ayrıca En‘âm 6/34’te ve Yûsuf 12/110’da Yüce Allah’ın elçilerine yardımının geldiği ifadeleri de aynı manayı destekler mahiyettedir. Tâhâ 20/68’de de benzer bir içerik söz konusudur. Dahası Âl-i İmrân 3/160’ta Allah’ın yardım ettiği kişilere başka hiç kimsenin galip gelemeyeceği bildirilmektedir.

ııı. Bütün bu âyetlerden anlaşılan şudur: Eğer gerçek manada Yüce Allah’a inanılıp güvenilir ve O’nun buyrukları doğrultusunda hareket edilirse, Bedir’de olduğu gibi başka savaşlarda da başka zamanlarda da müslümanlar üstün olacaklar, üstünlüklerini sürdüreceklerdir. Bu yüzden, geçici sıkıntıları genele yaygınlaştırmayıp görev ve sorumluluklarımızı bilerek gevşemeyecek, hüzünlenmeyecek ve gerçekten inanıyorsak üstün olacağımızı unutmayacağız.

Buna göre münafıkların tutumunun son derece yanlış olduğu beyan edilerek, Yüce Allah’ın yazdığı yani ilkelerini belirlediği şeylerin müslümanların leyhinde olduğu, onların gerçek manada görevlerini yapmaları durumunda galip gelecekleri ifade edilmektedir.

b) هُوَ مَوْلٰينَا “O bizim mevlamızdır (efendimizdir).” Yüce Allah kendisinin müslümanlarla olan ilişkisini onların “mevlâsı” olduğunu hatırlatarak dile getirmekte, dolayısıyla yazdığı prensiplerin müslümanların aleyhinde olmadığına dikkat çekmek istemekte, aksine hem dünyada hem de mahşerde onları sahiplenen konumuna vurgu yapmış olmaktadır.

Yüce Allah’ın bizim mevlâmız oluşu, bizimle ilgili verdiği emirlerde maslahatımızı, iyiliğimizi, ikbal ve istikbalimizi gözettiğini göstermektedir. O’nun bizim için yazdığı her şey eninde sonunda, kısa veya uzun vadede bizim leyhimizedir ve bu vaatler de mutlak surette gerçekleşecektir. Burada verilmek istenen mesaj “Allah’tan gelen baş göz üstüne” demektir. Çünkü Allah’ın lütfu da hoştur; kahrı da. Zira bir sonraki âyette verilmek istenen mesajlar da bundan başkası değildir.

Bakara 2/286’da da belirttiğimiz üzere, âyette geçen مَوْلٰينَا mevlânâ ifadesi “efendimiz”, “yardımcımız”, “işlerimizi çekip çevirenimiz”,(8) “sahibimiz”, “mâlikimiz”, “dostumuz”,(9) “koruyucumuz”(10) gibi manalar içermektedir. Bu kelime çeşitli âyetlerde el-mevlâ,(11) mevlâ,(12) mevlâküm,(13) mevlâhu,(14) mevlâhum(15) ve mevlânâ(16) kalıplarında geçmekte ve dört âyetteki kullanım hariç(17) hepsinde de Yüce Allah için kullanılmaktadır.

Nahl 16/76’da “(kölenin) efendisi”, Hacc 22/13’teki “kötü dost”, Dühân 44/41’de “faydasız dost”, Hadîd 57/15’te ise “cehennemin oradakilere dost olması” manasında kullanılmaktadır. Anlaşılıyor ki bu kelime olumlu manada Yüce Allah için kullanıldığı için bunun başka insanlara sıfat olarak verilmesi son derece sakıncalıdır.

c) وَعَلَى اللّٰهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ “Onun için müminler yalnızca Allah’a güvensinler!” Bu cümle çeşitli âyetlerde(18) mesaj olarak geçmekte ve müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri yani güvenmeleri gerektiğini içermektedir. Tevekkül ile ilgili âyetlerde Yüce Allah’a güven üzerinde durulmaktadır.

Bütün peygamberler Yüce Allah’a olan teslimiyet ve güvenlerini işte bu cümle ile ortaya koymuş, güvenilecek yegâne makamın Yüce Allah’ın katı olduğunu ifade etmişlerdi. Âyetteki devrik cümle Allah’tan başkasına güvenilemeyeceğini ve mümin olmanın da sadece Allah’a güveni gerektirdiğini ortaya koymaktadır. لا حول ولا قوة الا با لله العلي العظيم “Yüce Allah’ın güç ve kuvvetinden başka güç ve kuvvet yoktur.”(19)

Âl-i İmrân 3/122’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(20) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Bu noktada belirtelim ki sebeplere başvurmak tevekkülün bir parçasıdır. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında kurmalarıdır.

Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(21) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(22) her şeye vekîl olan O’dur;(23) O en güzel vekildir.(24) İnsanlar azim gösterip Yüce Allah’a güvenmeyi başarırlarsa Allah’ın da kendisine güvenen kullarını sevdiğini akıldan çıkarmamak gerekmektedir.

2. قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَآ اِلَّآ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ اَنْ يُص۪يبَكُمُ اللّٰهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِه۪ٓ اَوْ بِاَيْد۪ينَا فَتَرَبَّصُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ “De ki: Siz bizim için sadece iki güzellikten birini beklemektesiniz. Biz de Allah’ın ya kendi katından veya bizim elimizle size bir azap vermesini bekliyoruz. Bekleyin! Şüphesiz ki biz de sizinle birlikte beklemekteyiz.” Yüce Allah daha önce dile getirdiği üzere, münafıkların Hz. Peygamber’e ve müslümanlara bakışını ikinci kez cevaplandırmakta, bu cevabı kendilerine iletmesini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

a) قُلْ هَلْ تَرَبَّصُونَ بِنَآ اِلَّآ اِحْدَى الْحُسْنَيَيْنِ “De ki: Siz bizim için sadece iki güzellikten birini beklemektesiniz.” Yüce Allah’ın münafıklara iletmek üzere Hz. Peygamber’e emrettiği bilgi, onların beklentisi bağlamında müslümanların karşılaşacağı iki akıbetten her birinin “güzellik” olduğudur. Münafıkların müslümanlarla ilgili beslediği duygu ve beklediği akıbet müslümanların ister galibiyetine, isterse mağlubiyetine yönelik olsun, Yüce Allah bu ikisinin de müslümanlar için yakın veya uzak vadede güzellik olduğunu haber vermektedir.

Âyette yer alan هَلْ hel ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr denen “vurgu”yu katmakta, karşılaşılacak şeylerin her ikisinin de güzellikten başka bir şey olmadığına dikkat çekmektedir.

Bu cümle aslında Mülk 67/28’deki şu mesajla birlikte düşünülmelidir: “(Ey Peygamber, inkârcılara) de ki: Hiç düşündünüz mü, Allah, beni ve beraberimdekileri öldürse veya bize merhamet etse (bundan size ne?) Peki, ya kâfirleri elem verici azaptan kurtaracak kimmiş!” Yüce Allah’tan gelen her şey can baş üstüne; lütfu da hoş, kahrı da. Yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/52’de belirtildiği üzere, Yüce Allah’tan gelen iki şeyin her biri “iki güzelin biri”dir. Yeter ki O’ndan gelsin.

Mümin için alternatif aramak da yoktur;(25) ilâhî iradeye rıza göstermemek de. İşte vahiy ile inşa edilmek istenen müslüman şahsiyetinin temel taşlarından birisi budur. Müslüman, fıtratını yaratıp benliğine yerleştiren ilâhî iradeye tam teslim olmalı ve fıtratıyla tamamen uyumlu olan vahyin ilkeleriyle barışık yaşamalıdır. Çünkü Yüce Allah’ın emrettiği her şey iyidir, yararlıdır ve hayırlıdır; yasakladıkları da kötüdür, zararlıdır ve şerdir, vesselâm.

“Müslüman bir kişi savaşa çıktığında, eğer mağlup olur veya öldürülürse, dünyada güzel bir isim, ahirette de Yüce Allah’ın şehidler için hazırlamış olduğu büyük bir mükâfaat elde etmiş olur. Yok, eğer galip gelirse, dünyada helâl mal (ganimet) ile kahramanlık, saltanat ve kuvvet demek olan güzel bir nam ile büyük âhiret mükâfaatı elde eder.

Münafığa gelince, evinde oturup kalırsa, kınanır ve korkaklığa, gevşekliğe, kalbî zayıflığa ve kadınların, çocukların, acuzelerin ortak olduğu, dünyada âdî olan şeylerle yetinme ahlâkına izafe edilir. İşi gücü bu değersiz şeylerle uğraşmak olur. Sonra bunlar, yani kendileri, çoluk-çocukları ve malları hususunda devamlı bir endişe içinde olurlar. Bunlar öldüklerinde, âhirette, kıyamette devamlı bir azaba dûçâr olurlar.”(26)

b)وَنَحْنُ نَتَرَبَّصُ بِكُمْ اَنْ يُص۪يبَكُمُ اللّٰهُ بِعَذَابٍ مِنْ عِنْدِه۪ٓ اَوْ بِاَيْد۪ينَا “Biz de Allah’ın ya kendi katından veya bizim elimizle size bir azap vermesini bekliyoruz.” Yüce Allah müslümanların münafıklara yönelik iletmelerini istediği beyanlar bağlamında bu cümleye de yer vermekte ve onların müslümanlarla ilgili “iki beklenti”lerine karşılık, müslümanların da onlarla ilgili “iki beklenti”sinin bulunduğuna dikkat çekmektedir.

Bu doğrultuda müslümanlar münafıkların akıbetiyle ilgili olarak “iki azaptan birini” beklemekle emrolunmuşlardır. Buna göre iki azaptan biri “Allah katından gelen ve kendilerine dünyada da mahşerde de uygulanacak azaptır”; diğeri ise “Müslümanların elleriyle onlara dünyada verilecek olan ölüm, yaralanma, tutuklanma, mallarının ganimet olarak alınması vs. durumlardır.”

“Müslüman, münafığın bahsedilen şu iki durumundan birini gözetir: Bu iki durum, ‘hor ve hakirlik içinde, rezil rüsva olarak dünyada kalmak’ yahut da bu hor ve hakirliğın yanısıra, ‘öldürülmeleri, mallarının yağmalanması ve böylece ahiret azabına geçmeleri’dir. Bu iki durumun herbiri son derece âdî ve değersizdir.”(27)

c) فَتَرَبَّصُوٓا اِنَّا مَعَكُمْ مُتَرَبِّصُونَ “Bekleyin! Şüphesiz ki biz de sizinle birlikte beklemekteyiz.” Yüce Allah münafıklara yönelik olarak söylenmesini emrettiği hususların birisini de bu emriyle dile getirmekte ve tarafların muhataplarıyla ilgili olarak beklentilerini sürdürmelerinden söz etmektedir.

Bu türden beklenti ifadesi içermesi bakımından Tûr 52/31’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: (Haydi) bekleyin! Muhakkak ki ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim.” Bu ifadenin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/71, Yûnus 10/20, 102 ve Hûd 11/122’de fentezır(û) hitabıyla geçmekte ve aynı mesajı içermektedir. Yüce Allah, müşriklerin ve münafıkların alaycı ve umursamaz tavrını eleştirmektedir.

Rabbimiz ona emrederek şöyle demesini kendisine bildirmektedir: “Siz beni zamanın felaketlerinin yok etmesini bekliyorsunuz. Öyleyse bekleyin bakalım; ben de sizinle birlikte sizin başınıza gelecek felaketleri beklemekteyim.” Bu ifade Kalem 68/5-6’da geçen “Kimin cinlenmiş olduğunu yakında sen de göreceksin; onlar da görecekler” beyanına benzemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz Tevbe 9/52’de, ayrıca Tevbe 9/98’de inkârcıların beklediği türden belalar ifadesi, dahası Tevbe 9/24’teki azap beklentisi, ayrıca Tâhâ 20/135’teki tehdit ifadelerinde de hep aynı kökten kelimeler kullanılmaktadır. Bütün bunlar Yüce Allah’ın dikkat çektiği çok önemli bir hakikati gündeme getirmektedir ki o da ilahi prensiplere karşı olanların başına belaların geleceğidir.

b) Münafıkların İnfakla İmtihanı

Yüce Allah, sûrenin 53-57. âyetlerinde Hz. Peygamber’in münafıklara hitaben şunu demesini emretmektedir: “İster gönüllü, isterse zorla verin; (yaptığınız infak) sizden asla kabul edilmeyecektir. Muhakkak ki siz yoldan çıkan bir topluluk oldunuz. Onların infakarının kabul edilmesini engelleyen sebep(ler), onların Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr etmeleri, namaza ancak ve ancak üşenerek gelmeleri ve sadece ve sadece istemeyerek infakta bulunmalarından başka bir şey değildir.”

Ardından, Hz. Peygamber’in onların mallarının ve çocuklarının kendisini imrendirmemesi, Yüce Allah’ın bunlarla, ancak dünya hayatında onlara azap etmeyi ve onların kâfir olarak canlarının çıkmasını istediği bildirilmekte, münafıkların mutlaka müslümanlardan olduklarına dair Yüce Allah’a yemin edecekleri, halbuki onların müslüman olmadığı, fakat kılıçlardan korkan bir toplum olmaları nedeniyle sığınacak herhangi bir yer yahut barınabilecek mağaralar veya sokulabilecek herhangi bir delik bulsalardı, koşarak o tarafa yönelip gidecekleri bildirilmektedir.

ı. İnfaklarının Kabul Edilmeme Sebebi

قُلْ اَنْفِقُوا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ اِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِق۪ينَ وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّآ اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪ وَلَا يَاْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ “De ki: ‘İster gönüllü, isterse zorla verin; (yaptığınız infak) sizden asla kabul edilmeyecektir. Şüphesiz ki siz yoldan çıkan bir topluluk oldunuz.’ Onların infaklarının (verdiklerinin) kabul edilmesini engelleyen sebep, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmeleri, namaza sadece üşenerek gelmeleri ve sadece istemeyerek infakta bulunmalarından (vermelerinden) başka bir şey değildir.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”; اَنْفِقُوا enfikû emri “infak edin, verin”; طَوْعًا tav‘an kelimesi “gönülden, isteyerek”; اَوْ كَرْهًاev kerhen ifadesi “veya istemeyerek (fark etmez)”; لَنْ يُتَقَبَّلَ len yütekabbele edilgen fiili “asla ve asla kabul edilmeyecektir”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki sizler”; كُنْتُمْ küntüm fiili “(şöyle) oldunuz”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir topluluk”; فَاسِق۪ينَ fâsikîne kelimesi “yoldan çıkmış, yoldan çıkanlar(dınız)”; وَمَا مَنَعَهُمْ ve mâ mene‘ahum ifadesi “ve onları (şundan başka bir şey) engellemedi”; اَنْ تُقْبَلَ en tukbele edilgen fiili “kabul edilmesi”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “kendilerinden”; نَفَقَاتُهُمْ nefekâtühum tamlaması “onların infakları, (infaklarının kabul edilmemesinin nedeni sadece şuydu)”; اِلَّآ اَنَّهُمْ ۪ illâ ennehum istisnası “onların şu şekilde olmalarından başka”; كَفَرُوا keferû fiili “inkâr etmiş olmalar”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’ı”; وَبِرَسُولِه ve bi rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’ni, O’nun Rasûlü’nü (yalanlamalarından başka bir şey değildi)”; وَلَا يَاْتُونَ ve lâ ye’tûne fiili “ve gelmezler”; الصَّلٰوة es-salâte kelimesi “namaza, salata, yardıma, desteğe”; اِلَّا وَهُمْ illâ ve hum istisnası “onların (şöyle) olması hariç”; كُسَالٰى küsâlâ kelimesi “tembel olarak (gelmekten başka, sadece tembel olarak gelirler)”;وَلَا يُنْفِقُونَ lâ yunfikûne fiili “ve onlar infak etmezler”; اِلَّا وَهُمْ illâ ve hum istisnası “onların (şöyle) olması hariç”; كَارِهُونَ kârihûne kelimesi ise “istemiyorlar, şöyle olmaktan başka bir şekilde, sadece ve sadece istemeyerek infak ederler” demektir.

Burada münafıkların savaşa katılmamak için mal yardımı tekliflerinin neden kabul edilmediğiyle ilgili geniş gerekçeler gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اَنْفِقُوا طَوْعًا اَوْ كَرْهًا لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ اِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِق۪ينَ “De ki: İster gönüllü, isterse zorla verin; (yaptığınız infak) sizden asla kabul edilmeyecektir. Şüphesiz ki siz yoldan çıkan bir topluluk oldunuz.” Yüce Allah önceki ayette, o münafıkların akıbetlerinin hem dünyada hem de âhirette azâb olduğunu bildirince, bu ayette de her türlü iyiliği yapsalar bile ahirette bundan fayda göremeyeceklerini beyan buyurmaktadır. Bu ayetin gayesi, dünya ve âhiretteki azap sebeplerinin, münafıklar hakkında bir araya geldiğini, rahat ve hayır sebeplerinin ise hem dünyada hem âhirette yok olup gittiğini ifade etmektir.

“İbn Abbâs, bu ayetin, Cedd b. Kays’ın, Hz. Peygamber’e, ‘Bana müsaade et, savaşa katılmayayım. Sana şu malımla yardım ederim’ dediği zaman, onun hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Bil ki, ayetin nüzul sebebi özel ise de hükmü geneldir. Bundan dolayı ‘Gerek gönül rızasıyla infâk edin; gerek istemeyerek’ tabiri, her ne kadar zahiren emir şeklinde ise de bir şart ve ceza (cevap) manasındadır. Bunun manası, ‘ister isteyerek, ister isteksiz olarak infâk edin, yaptığınız infâk kesinlikle kabul olunmayacaktır’ şeklindedir.”(28)

Âyette zikredilen طَوْعًا tav‘an yani “isteyerek” infaklarının sebebi, kendileri yani kendi gelecekleri için olabilir; كَرْهًا kerhen yani “kerhen/istemeyerek” infaklarının sebebi ise öldürülme korkusuna dayalı olabilir.(29) Her iki durumda da bu infakın onlara faydasının olmayacağı bildirilmektedir. Esasında bir sonraki âyetin sonunda onların bu türden infakları zorla, istemeyerek yaptıkları haber verilmektedir ki bu maksatla âyette geçen طَوْعًا اَوْ كَرْهًا tav‘an ev kerhen ifadesine “ister istemez” manasını vermek daha doğru bir tercüme olarak görülmektedir.

Kur’ân’da ve ya da ev edatıyla birlikte toplam dört kez geçen(30) ve bu âyette de yer alan طَوْعًا اَوْ كَرْهًا tav‘an ev kerhen ifadesi, benzer içerikte “göklerde ve yerdeki herkesin Allah’a secde etmekte oldukları” şeklinde Ra‘d 13/15’te de zikredilmektedir. Benzer bir ifade göklerin ve yerin ilahi çağrıya icabet etmesiyle ilgili olarak Fussılet 41/11’de de yer almaktadır. Yüce Allah göğe ve yeryüzüne emretmiş, onlar da elbette mecazen “ister istemez” diyerek bu emre boyun eğmişlerdir. Bu ve benzer âyetlerde sözü edilen ifade esasında “zorunlu olarak” manasını içermektedir.

Yüce Allah bu âyette nüzul sebebi rivayetten de anlaşılacağı üzere, dolaylı yoldan münafıkların dünyaya düşkünlüklerine değinmekte, isteyerek veya istemeyerek infakta bulunmuş olsalar dahi bu infakın kendilerinden asla ve asla kabul edilmeyeceğini, çünkü onların o halleriyle yoldan çıkan bir topluluk olduğunu beyan etmektedir.

Âyetteki لَنْ يُتَقَبَّلَ مِنْكُمْ “Sizden asla ve asla kabul edilmeyecektir” beyanı gereği, münafıkların yapacakları infakı Hz. Peygamber’in kabul etmemesi, yani onların ekonomik yardım tekliflerine itibar etmemesi söz konusu edilebilse de asıl maksat bunun bir sevap eylemi olarak Yüce Allah tarafından kabul edilemeyeceğidir.

Savaşa bedensel manada canlarıyla katkı vermek istemeyenlerin ekonomik manada bir katkı teklifleri bağlamında bunu isteyerek yapsalar da gönülden imanlarıyla yapmadıkları için bu infak kabul edilmeyeceği gibi zorla yaptıkları yardımın da zaten herhangi bir sevap karşılığı söz konusu olmayacaktır. Zaten âyetin sonunda yer alan اِنَّكُمْ كُنْتُمْ قَوْمًا فَاسِق۪ينَ beyanı gereği, onların yoldan çıktıkları yani bir sonraki âyetin delaletiyle “kâfir oldukları” ifade edilmekte, ayrıca namaza tembellik etmeleri ve infakı istemeyerek yapmaları dile getirilmektedir.

2. وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّآ اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪ وَلَا يَاْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ “Onların infaklarının (verdiklerinin) kabul edilmesini engelleyen sebep, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmeleri, namaza sadece üşenerek gelmeleri ve sadece istemeyerek infakta bulunmalarından (vermelerinden) başka bir şey değildir.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların infaklarının kesinlikle kabul edilmeyeceğini beyan edip gerekçesini de onların “fasık oluşu yani yoldan çıkmaları” şeklinde belirledikten sonra, bu infakların kabul edilmemesiyle ilgili olarak ayrıntı vermekte, bir anlamda önceki âyette zikredilen “fâsık oluşun” aslında açılımını yapmaktadır.

Bu çerçevede نَفَقَات nefekât denilen “infaklar”ının kabul edilmemesiyle ilgili olarak her üç konuyla ilgili olarak da مَا/لَا mâ/lâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak hasr/kasr denen “vurgulu” ifadeler tercih edilmekte ve üç konuya değinilmektedir.

a) وَمَا مَنَعَهُمْ اَنْ تُقْبَلَ مِنْهُمْ نَفَقَاتُهُمْ اِلَّآ اَنَّهُمْ كَفَرُوا بِاللّٰهِ وَبِرَسُولِه۪ “Onların infaklarının (verdiklerinin) kabul edilmesini engelleyen sebep, onların Allah’ı ve Elçisini inkâr etmeleridir.” Yüce Allah önceki âyette münafıkların savaş öncesi yapmayı teklif ettikleri infakın yani ekonomik yardımın kabul edilmeyeceğiyle ilgili bilgi verirken onların “fasık olduğunu” dile getirmişti. Bu âyette ise fâsık oluşu detaylandırmakta, bunun ilk olarak inkâr manasına geldiğini beyan etmektedir. Bu çerçevede münafıkların Yüce Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr ettikleri vurgulu bir şekilde dile getirilmektedir.

b) وَلَا يَاْتُونَ الصَّلٰوةَ اِلَّا وَهُمْ كُسَالٰى “Namaza sadece üşenerek gelmeleri(dir).”” Yüce Allah münafıkların Allah’a ve Rasûlü’ne inanmadıklarını ifade ettikten sonra, bunun sonucu olarak haliyle namaza da tembel tembel geldiklerini beyan etmektedir. Âyette geçen الصَّلٰوة es-salâh kelimesinden maksat Nisâ’ 4/142’deki kullanım gereği “namaz”dır. Onlar kendi başlarına zaten namaz kılmazlardı; fakat topluluğun içerisindeyken namaz kıldıkları, fakat bunu da son derece tembel bir şekilde yaptıkları haber verilmektedir. Bir kez de Nisâ’ 4/142’de geçen كُسَالٰى küsâlâ kelimesi “tembel” manasına gelmekte, münafıkların ibadette ne kadar ruhsuz oldukları vurgulu bir ifadeyle ortaya konulmaktadır.

Bu ifade yine münafıkların bir özelliği olarak Nisâ’ 4/142-143’te de zikredilmekte, onların namaza kalktıkları zaman tembelce kalktıkları, insanlara gösterişte bulundukları, Yüce Allah’ı çok az veya çok azının hatırladığı, inançla inançsızlık arasında debelenip durdukları, müslümanlardan ve diğerlerinden yana açıkça bir tavır sergilemedikleri ifade edilmektedir.

Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde namazda tembelliğin son derece sakıncalı bir durum olduğu ve bunun münafıklık alametlerinden birisini oluşturduğu iki âyetin ortak mesajı olarak hatırlanmalıdır. Bu arada belirtelim ki, Bakara 2/45’te de beyan edildiği gibi, salât yani “başta namaz olmak üzere tevhid içerikli fedakârlıklar” derin duyarlılık sahibi olanlardan başkasına ağır gelir. Münafıkların namaza dair tutumu da işte tam bunun bir örneğidir.

c) وَلَا يُنْفِقُونَ اِلَّا وَهُمْ كَارِهُونَ “Ve sadece istemeyerek infakta bulunmalarından (vermelerinden) başka bir şey değildir.” Yüce Allah münafıkların dünyaya düşkünlerini, mal ve servet noktasındaki tek dünyalı inanç yapılarını ortaya koymakta, bu yüzden Allah’a, Rasûlü’ne ve âhirete inanmayan münafıkların ibadet gösterilerinde tembel davranışlarının yanında, yaptıkları infakları da son derece gönülsüz bir şekilde, zorla, kendilerini bir zorlamanın altında hissederek yaptıkları vurgulu bir şekilde dile getirilmektedir.

Özellikle bu ifade, önceki âyette zikredilen “de ki ister gönülden gelerek, isterse zorla infakta bulunun, bu sizden kesinlikle kabul edilmeyecektir” cümlesini açıklamakta, münafıkların her bir infakının aslında istemeyerek yapıldığı beyan edilmek istenmektedir.

Bu cümle ile ilgili olarak Râzî’nin yorumu şu şekildedir: “Âyet-i kerimedeki ‘Onlar, ancak isteksiz olarak infakta bulunurlar’ buyruğunun manası, ‘Onlar, Allah’a itaat maksadıyla infak etmeyip, aksine zahirî bir menfaat gözettikleri için infâkta bulunurlar’ şeklindedir. Bu böyledir, zira onlar, infâkı boşa yapılmış bir harcama ve bir ziyan sayarlar ki bu da, zekât verirken ya da Allah yolunda bir harcamada bulunulurken, nefsin hoşnut olması gerektiğini gösterir.

Zira Yüce Allah, münafıkları, infâkı gönülden istemeyip kerih görmelerinden dolayı kınamıştır. Bu durum Hz. Peygamber’in ‘mallarınızın zekâtını gönülleriniz hoşnut olarak veriniz’ hadisinin ifade ettiği husustur. Bu nedenle, bir kimse, zekâtını hoş karşılamayarak, istemeye istemeye verirse, bu küfür ve nifak alâmetlerinden olmuş olur.”

“Bu bahislerin sonucu, itaatların özünün, onları sırf kulluk maksadıyla yapmak ve itaatta tam boyun büküş içinde bulunmak olduğuna delâlet eder. Bu nedenle, şayet kişi bu itaatlarını bu maksatla yapmazsa, onda herhangi bir fayda olmaz; aksine çoğu kez bu durum, onu yapan üzerine bir yük olmuş olur.”(31)

ıı. Münafıklara İmrenilmemesi Emri

فَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ “Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin! Şüphesiz ki Allah bunlarla ancak dünya hayatında onların azaplarını çoğaltmayı ve onların kâfir olarak can vermesini istiyor.”

Âyettekiفَلَا تُعْجِبْكَ fe lâ tu‘cibke emri “ve seni imrendirmesin, seni özendirmesin”; اَمْوَالُهُمْ emvâlühum tamlaması “onların ne malları”; وَلَآ اَوْلَادُهُمْ ve lâ evlâdühum ifadesi “ne de onların çocukları”; اِنَّمَا يُر۪يدُ innemâ yürîdü ifadesi “mutlak surette ister”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُعَذِّبَهُمْ li yu‘azzibehum ifadesi “kendilerine azap etmek”; بِهَا bihâ ifadesi “onlar sebebiyle”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hayâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; وَتَزْهَقَ ve tezheka fiili “ve çıkmasını”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum ifadesi “onların nefislerini, kendi canlarını”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; كَافِرُونَ kâfirûne kelimesi ise “kâfir olarak, kâfirler iken” demektir.

Burada münafıkların veya inkârcıların dünya mallarına imrenilmemesi gerektiği, çünkü imansız servet sahibi olmanın kişinin başına hem dünyada hem de âhirette bela olacağı gündeme getirilmektedir.

1. فَلَا تُعْجِبْكَ اَمْوَالُهُمْ وَلَآ اَوْلَادُهُمْ “Onların malları ve çocukları seni imrendirmesin!” Bu âyetin bir benzeri daha sonra yorumlayacağımız üzere Tevbe 9/85’te de zikredilmektedir. Yüce Allah münafıkların yapmayı teklif ettikleri ekonomik yardımın kabul edilmeyeceğini ve kabul edilmeme gerekçelerini beyan ettikten sonra, onların dünyalıklarına hiçbir şekilde imrenmemek gerektiğini Hz. Peygamber’e emretmektedir.

Âyette muhatap Hz. Peygamber olsa da, maksat bütün muhataplardır ve münafıkların biriktirdikleri mal ve servetin, dahası nüfus ve nüfuzlarının çokluğunun insanları aldatmaması, onlar için cazip görülmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

Âyette geçen فَلَا تُعْجِبْكَ fe lâ tu‘cibke emri “seni imrendirmesin” manasına alınabileceği gibi “seni şaşırtmasın” anlamında da yorumlanabilir. Çünkü bu sûreden önce Mekke döneminde indirilmiş olan Hıcr 15/88 ve Tâhâ 20/131’de Hz. Peygamber’in şahsında bütün müslümanlar inkârcılara verilen fazla dünya malı ve servetine göz dikmemeleri gerektiği konusunda uyarılmışlar, çeşitli âyetlerde de dünyalıkların âhirete göre son derece az olduğuna dikkat çekilmişti. Nitekim Tevbe 9/38’de de âhirete göre dünya hayatının geçimliklerinin son derece az olduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah bu ayette münafıkların, dünyevi faydalardan saydıkları o şeylerin, gerçekte onların azap ve belâya uğramalarının, sıkıntılarının artmasının bir sebebi olduğunu beyân etmektedir ki bu durumda da nifakın, gerek dini, gerekse dünyevi hususlarda, bütün afetleri, bütün belâları çektiği ve gerek dinî, gerekse dünyevi hususlardaki bütün hayırları iptal edip boşa çıkardığı ortaya çıkmaktadır.

2. اِنَّمَا يُر۪يدُ اللّٰهُ لِيُعَذِّبَهُمْ بِهَا فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَتَزْهَقَ اَنْفُسُهُمْ وَهُمْ كَافِرُونَ “Şüphesiz ki Allah bunlarla ancak dünya hayatında onların azaplarını çoğaltmayı ve onların kâfir olarak can vermesini istiyor.” Yüce Allah münafıkların veya inkârcıların sahip kılındığı fazla malın aslında hiçbir cazibesinin bulunmadığını, bunun özellikle hayır sanılmaması ve cimriliğe konu edinilmemesi gerektiğini Âl-i İmrân 3/178 ve 180’de dile getirmektedir.

Bu durumda daha önce yorumladığımız Tevbe 9/34-35’te de belirtildiği gibi, yığılıp biriktirilen ve Allah yolunda infak edilmeyen mallar ve servet, sahibinin başına azap olacak, mahşerde korkunç bir ateşe dönüşecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah bu türden servet sebebiyle kendilerine dünya hayatında azap edeceğini haber vermekte, nihayetinde bu kişilerin kâfir olarak ölmelerinin söz konusu olacağını beyan etmektedir. Bir kez de Tevbe 9/85’te geçen تَزْهَقَ tezheka fiili “yok olmak”, “ölmek”(32) gibi anlamlar içermekte, İsrâ’ 17/81’de aynı kökten gelen zâhık kelimesi de “yok olmak” anlamına gelmektedir.

Yüce Allah’ın onlara yani münafıklara malları sebebiyle azap edeceğini bildirmesi, Tevbe 9/34-35’te de belirtildiği gibi bu malların Allah yolunda infak edilmemeleri sebebiyledir. İnsana veriliş amacına uygun olarak değerlendirilmeyen mal ve servet, kişinin dünyada huzurunu kaçırabileceği gibi, eğer tevbe etmeden ölüp giderse mahşerde de korkunç bir azaba ve gazaba neden olacaktır. Âyette dikkat çekilen nokta, inkârcıların servetlerini Allah’a ve âhirete iman esasına göre değerlendirmeyip kendilerini ebedi yaşatacağı düşüncesiyle dünyaya yatırıma dönüştürmeleridir ki bu durum Hümeze sûrenin ana konusunu oluşturmaktadır.

Dünya malına aşırı düşkünlükle ilgili olarak Hz. Peygamber’in bazı uyarıları vardır. Bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Şu üç şey helak edicidir: İtaat olunan hırs, tâbi olunan hevâ, heves ve kişinin kendisini beğenmesi.”(33)

“Müksirûn yani mal ve servet çoğaltanlar helak olmuştur.”

“Senin malından ancak yiyip bitirdiğin, giyip eskittiğin veya tasadduk edip de üzerinde durmadığın senindir.”(34)

Ubeyd b. Umeyr’in Hz. Peygamber’den rivayet ettiği merfû bir hadiste Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Kimin malı çok olursa (Kıyamette) hesabı da zor olur. Kimin alışverişi çok olursa şeytanları da çok olur. Kimin sultana (idarecilere) yakınlığı artarsa o nisbette de Allah’tan uzaklığı artar.”(35)

Bu ve benzer hadislerin muhtemel gayesi, insanı dünyaya meyletmekten alıkoymak ve dünya sevgisi uğruna kendisini adetâ helak etmesinden ve onunla böbürlenmekten menetmektir.(36) Esasında Allah yolunda infak edilen mal ve servet sahibi olmanın hiçbir zararı elbette yoktur; ancak burada kişiyi dünyevileştirecek ve onun âhiret bilincini kaybetmesine sebep olacak şekilde dünya malına tutku ile bağlanmanın yanlışlığına dikkat çekilmek istenmektedir.

ııı. Münafıkların Korkaklığı

وَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ اِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَمَا هُمْ مِنْكُمْ وَلٰكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَـًٔا اَوْ مَغَارَاتٍ اَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا اِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ “(O münafıklar) mutlaka sizden olduklarına dair Allah’a yemin ederler. (Oysa) onlar sizden değillerdir fakat onlar korkan bir toplumdur. Sığınacak herhangi bir yer veya (barınabilecek) mağaralar veya (sokulabilecek) herhangi bir delik bulsalardı koşarak o tarafa yönelip giderlerdi.”

Buradakiوَيَحْلِفُونَ ve yahlifûne fiili “ve (yalan yere şöyle) yemin ederler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; لَمِنْكُمْ le minküm ifadesi “elbette sizden olduklarına (dairI”; وَمَا هُمْ ve mâ hum ifadesi “ve onlar (şöyle) değillerdir”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; وَلٰكِنَّهُمْ ve lâkinnehum ifadesi “ve lakin onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavimdir, topluluktur”; يَفْرَقُونَ yefrakûne fiili “korkmakta (olanlar)”; لَوْ يَجِدُونَ lev yecidûne ifadesi “eğer bulsalardı”;مَلْجَـًٔا melceen kelimesi “herhangi bir sığınak, kaçıp kurulunacak yer”; اَوْ مَغَارَاتٍ ev meğârâtin sözcüğü “veya mağaralar”; اَوْ مُدَّخَلًا ev müddehalen sözcüğü “veya bir delik, kovuk, gedik”; لَوَلَّوْا levellev ifadesi “muhakkak ki girerler(di), yönelirler(di)”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, oraya”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar”; يَجْمَحُونَ yecmehûne fiili ise “süratle giderler(di), koşarlar(dı)” demektir.

Burada münafıkların müslümanlardan olduklarına dair yalan yere yeminleri ve ne kadar korkak olduklarıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَيَحْلِفُونَ بِاللّٰهِ اِنَّهُمْ لَمِنْكُمْ وَمَا هُمْ مِنْكُمْ وَلٰكِنَّهُمْ قَوْمٌ يَفْرَقُونَ “(O münafıklar) mutlaka sizden olduklarına dair Allah’a yemin ederler. (Oysa) onlar sizden değillerdir fakat onlar korkan bir toplumdur.” Yüce Allah münafıkların sahip oldukları dünyalıkların sadece ve sadece kendilerinin azaba uğratılmalarına sebep olacağını beyan ettikten sonra, bu defa onların en tipik özellliklerinden birisi olan “yalan yere yemin etmelerini” dile getirmekte, yeminin içeriği olarak da “Müslümanlarla birlikte olduklarını” söyleyeceklerini bildirmektedir.

Münafıkların bu türden yalan yeminleri hakkında Nisâ’ 4/62, Tevbe 9/42, 56, 62, 74, 95, 96, 107, Mücâdele 58/14, 18’de bilgi verilmekte, hepsinde de aynı kelime yani يَحْلِفُونَ yahlifûne fiili kullanılmaktadır. Tevbe 9/107’de ise bunun başında lâm/le ve sonunda “şeddeli nûn” bulunan hali olarak leyahlifunne ifadesi kullanılmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَفْرَقُونَ yefrakûne fiili “kaçıp ayrılmak, korkmak” manasına gelmekte, münafıkların güçten korktuklarını, dünyayı ve dünyalıkları kaybetmekten çekindikleri için tereddütsüz biçimde yalan yere yemin etmekten geri durmadıklarını göstermektedir.

Münafıkların yalan yere yeminleri ve müslümanlardan olmadıkları halde onlardanmış gibi görünme çabaları hakkında Mücâdele 58/14’te şöyle buyrulmaktadır: “Onlar ne sizdendirler ne de onlardan. Bilerek yalan yere yemin ediyorlar.” Yüce Allah münafıkların müslümanlardan olmadıkları gibi Yahudilerden de olmadıklarını, müslümanlardan olduklarına dair bile bile yalan yere yemin ettiklerini ifade etmektedir. Münafıkların bu durumu Nisâ’ 4/143’te şöyle dile getirilmektedir: “Onlar arada yalpalayıp duruyorlar. Ne bunlara, ne de diğerlerine (bağlanıyorlar).”

Demek ki münafıklar iki arada bir derede kalarak, ne müslümanlardan yana ne de Yahudilerden yana bir tavır içerisine girmişlerdi; ancak müslümanlarla birlikteyken müslüman, diğerleriyle birlikteyken de onlardan olduklarını söylüyorlardı. Bu konudaki ikiyüzlülükleriyle ilgili olarak Bakara 2/14’te de bilgi verilmektedir. Münafıklarınkine benzer ikiyüzlülükleri kitap ehlinden inkârcıların yaptığı ise Bakara 2/75 ve Âl-i İmrân 3/119’da haber verilmektedir.

2. لَوْ يَجِدُونَ مَلْجَـًٔا اَوْ مَغَارَاتٍ اَوْ مُدَّخَلًا لَوَلَّوْا اِلَيْهِ وَهُمْ يَجْمَحُونَ “Sığınacak herhangi bir yer veya (barınabilecek) mağaralar veya (sokulabilecek) herhangi bir delik bulsalardı koşarak o tarafa yönelip giderlerdi.” Yüce Allah münafıkların korkak bir topluluk oldukları için müslümanlardan olduklarına dair yalan yere yemin ettiklerini beyan ettikten sonra, onların ne kadar korkak olduklarını dile getirmektedir.

Bu çerçevede olmak üzere, Yüce Allah onların herhangi bir sığınak veya mağara ya da girecek bir yer bulmaları durumunda panik içerisinde hemen oraya yöneleceklerini, oraya sığınacaklarını haber vermektedir.

Tevbe 9/57, 118 ve Şûrâ 42/47’de geçen مَلْجَـًٔا melceen kelimesi “sığınak”, “kaçıp kurulunacak yer”, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan مَغَارَات meğârâtin sözcüğü “mağaralar”, مُدَّخَلًا müddehalen sözcüğü “delik”, “kovuk”, “gedik”, يَجْمَحُونَ yecmehûne fiili ise “süratle gitmek”, “hızlıca hareket etmek”, “kaçmak”, “sıvışmak”, “başka taraflara bakmadan yürümek” gibi manalar içermektedir.(37) Bu arada âyette geçen لَوَلَّوْا le vellev ifadesi “yönelmek”, “dönüp gitmek” demektir.

Demek ki münafıklar öylesine korkak insanlardır ki gücün karşısında hiçbir varlık gösterememekte, en küçük bir kaçma imkânı bulduklarında hemen her türlü sığınağa girmek için adeta can atacakları bildirilmektedir. Onların korkaklıklarıyla ilgili olarak Münâfikûn 63/4’te “her gürültüyü kendi aleyhlerine kopmuş kıyamet sandıkları” bildirilmekte, korkaklıkları tescillenmiş olmaktadır.

Münafıklar korkak oldukları için her gürültüyü ve patırtıyı kendi aleyhlerine kopmuş bir kıyamet sanarlar. Sürekli kuşku, korku, panik ve huzursuzluk içerisinde bulundukları için son derece cesaretsizdirler. Her gürültüyü kendi aleyhlerine kopmuş kıyamet sanan bu adamlar her sözden işkillenir, her kıpırtıdan nem kaparlar. Onların korkaklıklarına dair benzer bir ifade Tevbe 9/127’de de söz konusudur.

c) Sadakalar ve Münafıklar

Yüce Allah, sûrenin 58-60. âyetlerinde münafıklardan bir kısmının sadakaların taksimi hususunda Hz. Peygamber’i ayıpladığını, sadakalardan onlara da bir pay verilmesi durumunda buna razı olacaklarını, sadakalardan verilmezse hemen kızacaklarını, oysa eğer onlar Allah’ın ve Rasûlü’nün kendilerine verdiğine razı olup, “Allah bize yeter; yakında bize Allah da lütfundan verecektir, Rasûlü de. Biz yalnız ve yalnız Allah’a rağbet edenleriz” deselerdi daha iyi olacağını bildirmektedir.

Ardından, farz olan sadakaların kimlere verilmesi gerektiği şu şekilde ilan edilmektedir: “Sadakalar (zekâtlar) Allah’tan bir farz olarak ancak, yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, gönülleri (İslâm’a yeni) ısındırılmış olanlara, (hürriyetlerini satın almaya çalışan) kölelere, borçlulara, Allah yolunda (çalışıp cihad içinde) olanlara, yolcu(lar)a mahsustur. Allah ‘alîm’dir (her şeyi iyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

ı. Sadaka Alamamalarında Münafık Tavrı

وَمِنْهُمْ مَنْ يَلْمِزُكَ فِي الصَّدَقَاتِ فَاِنْ اُعْطُوا مِنْهَا رَضُوا وَاِنْ لَمْ يُعْطَوْا مِنْهَآ اِذَا هُمْ يَسْخَطُونَ “Onlardan sadakaların (dağıtımı) hakkında seni ayıplayanlar da vardır. (Sadakalardan) onlara da (bir pay) verilirse razı olurlar; kendilerine onlardan verilmezse hemen kızarlar.”

Âyettekiوَمِنْهُمْ ve minhum ifadesi “onların içinden (şöyleleri) vardır”; مَنْ يَلْمِزُكَ men yelmizüke ifadesi “seni ayıplayanlar, seni kınyanalar, alay edenler”; فِي الصَّدَقَاتِ fi’s-sadekâti ifadesi “sadakalar hakkında”; فَاِنْ اُعْطُوا fe in u‘tû ifadesi “eğer kendilerine verilirse”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan, o sadakalardan”; رَضُوا radû fiili “memnun olurlar”;وَاِنْ لَمْ يُعْطَوْا ve in lem yu‘tav ifadesi “eğer onlara verilmezse”; مِنْهَآ minhâ ifadesi “onlardan, sadakalardan”; اِذَا هُمْ izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; يَسْخَطُونَ yeshatûne fiili ise “öfkelenirler” demektir.

Burada münafıkların ikiyüzlülüklerinin bir başka örneği verilmekte, sadakaların dağıtımı konusunda Hz. Peygamber’i eleştirmeleri beyan edilmektedir. Bu çerçevede eleştirdikleri meselede sadakalarla ilgili uygulamanın onlara yapılması yani sadakaların kendilerine verilmesi durumunda memnun olacakları, ancak sadakaların onlara verilmemesi durumunda ise öfkelenecekleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah münafıkların yalancılıklarını ve korkaklıklarını beyan ettikten sonra, onların Hz. Peygamber’le ilgili ağızlarına doladıkları bir başka konuya değinmekte ve sadakaların dağıtımı konusunda Hz. Peygamber’in haksızlık ettiğini söylediklerini ifade etmektedir. Oysa bunu söyleyenlere sadakalardan bir kısmı verilmiş olsa memnun ve mutlu olacakları, fakat verilmemesi durumunda ise öfkelenecekleri bildirilmektedir.

Bu âyetin iniş sebebiyle ilgili olarak çeşitli rivayetler aktarılmaktadır. Bunlardan bir kısmı şu şekildedir:

“Ebû Saîd şöyle demiştir: Hz. Peygamber mal taksim ediyordu. Derken yanına Mikdâd İbn Zî’l-Huvaysıra, et-Temîmî denilen Hurkûs İbn Züheyr gelmiş, ‘Âdil ol ya Rasûlallah’ demiş, bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Yazıklar olsun sana, ben adalet yapmazsam kim yapar?’ deyince(38) bu ayet nazil olmuştur.”

“Kelbî şöyle elemiştir: Münafıklardan Ebu’l-Cüraz denilen bir adam, Hz. Peygamber’e ‘Sen, Allah’ın sana, sadakaları fakirlere ve yoksullara vermeni emrettiğini iddia ediyorsun. O halde niçin koyun çobanlarına sadaka veriyorsun?’ demiş, bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ey babasız kalasıca! Musa çoban değil miydi? Davûd çoban değil miydi?’ demişti.”(39)

Âyetin iniş sebebiyle ilgili rivayetlerin çeşitliliği söz konusu olsa da burda verilmek istenen mesaj gayet açıktır. Buna göre bazı münafıkların Hz. Peygamber’i sadaka dağıtımı konusunda eleştirdikleri, fakat bu eleştirilerinde hiç de samimi olmadıkları anlaşılmaktadır. Çünkü âyette de belirtildiği gibi o sadakalardan kendilerine verilmesi durumunda memnun olacakları, bir anlamda hiç de seslerini çıkarmayacakları, fakat kendilerine belli bir miktar verilmediği için öfkelendikleri haber verilmekte, tipik bir münafık niteliğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Çeşitli kalıplarda olmak üzere Kur’ân’da dört yerde(40) zikredilen, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de يَلْمِزُ yelmizü kalıbında getirilmekte olan bu fiil yani lemz sözcüğü “bir insanın ayıplarını onun bulunmadığı bir yerde sayıp dökmek”, “ayıplayıp aşağılamak”, “dil uzatmak”, “gıybet etmek”, “imalı imalı söz dokundurmak”, “kınamak” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(41)

Anlaşılıyor ki bazı münafıklar bu türden dengesizlikler de yaparak toplumsal hayatta çok önemli bir ayrıştırıcılık gerçekleştiriyorlardı. Eleştirdikleri konu kendilerine uygulansa bunu kabullenecekleri ifade edilmekte, ancak sadakalardan kendilerine verilmemesi durumunda ise menfaatperestlikleri, ikiyüzlülükleri ve dünyevileşmelerinin sonucu olarak öfkelenecekleri bildirilmektedir.

ıı. Yüce Allah’tan Gelene Razı Olmamaları

وَلَوْ اَنَّهُمْ رَضُوا مَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَقَالُوا حَسْبُنَا اللّٰهُ سَيُؤْت۪ينَا اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَرَسُولُهُٓ اِنَّآ اِلَى اللّٰهِ رَاغِبُونَ “Onlar Allah’ın ve Elçisinin kendilerine verdiğine razı olup ‘Allah bize yeter; yakında bize Allah da lütfundan verecektir, Elçisi de. Biz yalnızca Allah’a rağbet edenleriz.’ deselerdi (daha iyi olurdu).”

Âyetteki وَلَوْ اَنَّهُمْ رَضُوا ve lev ennehum radû ifadesi “eğer razı olsalardı”; مَآ اٰتٰيهُمُ mâ âtâhum ifadesi “kendilerine verdiği şeye”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nün, Elçisi’nin (onlara verdiğine)”;وَقَالُوا ve kâlû fiili “ve (şöyle) demiş olsalardı”; حَسْبُنَا hasbünâ ifadesi “bize yeter”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَيُؤْت۪ينَا seyü’tînâ fiili “bize ileride verecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun kendi lutfundan, ihsanından”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü de, Elçisi de”; اِنَّآ innâ ifadesi “muhakkak ki bizler”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; رَاغِبُونَ râğıbûne kelimesi ise “rağbet edenler(iz), yönelenler(iz)” demektir.

Burada münafıkların ve aslında bütün muhatapların nasıl davranması gerektiğiyle ilgili bilgilendirici ve bilinçlendirici ifadeler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette münafıkların sadakaların dağıtımı konusunda Hz. Peygamber’i eleştirdiklerini, ancak o konuda da ikiyüzlü davrandıklarını beyan ettikten sonra, bu defa ne yapmaları veya nasıl davranmaları gerektiğiyle ilgili bilgi vermekte, bir anlamda doğru davranışın ne olduğunu bütün muhataplara öğretmek istemektedir.

Eğer Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün kendilerine vermiş olduklarına razı olsalardı, yani dağıtımda herhangi bir gizlilik ve kayırmacılık yapıldığı gibi bir kanaate sahip olmasalardı bunun kendileri için çok daha hayırlı bir tutum ve davranış olacağı ifade edilmektedir.

Âyetteki مَآ اٰتٰيهُمُ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ “Allah’ın ve Rasûlü’nün verdiği şey” ve سَيُؤْت۪ينَا اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَرَسُولُهُ “Allah yakında lütfunda bize verecektir, Rasûlü de” ifadelerinde iki veren görünse de asıl veren tektir ki o da Yüce Allah’tır. Bu tür kullanımlarla ilgili olarak Tevbe 9/62. âyette bilgi vereceğiz. Bu mana doğrultusunda, âyetin başında yer alan لَوْ lev edatının cevabının gizli olduğu ve mananın da “bu durum kendileri için çok daha hayırlı olurdu” şeklinde anlaşılması gerektiği açıktır.(42)

Yüce Allah, sadakaların dağıtımıyla ilgili olarak Allah’ın ve Rasûlü’nün verdiğine razı olmak gerektiğini âyetin mesajı olarak ortaya koymaktadır. Bununla beraber حَسْبُنَا اللّٰهُ hasbünellâhu demeleri gerektiği de bildirilmektedir ki bu ifade “Allah bize yeter” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ı yeterli görmek aslında O’nun verdiği her bir hükme rıza göstermek demektir. Allah’ı yeterli görmek esasında beraberinde Allah’tan yana daima ümitvar olmayı da beraberinde getirmektedir.

Sadakalardan verilen kısım, oran bakımından şeklen az gibi görünse de buna kanaat getirmeleri gerektiği, çünkü yeniden benzer imkânlarla buluşturulacaklarına inanmalarının söz konusu olacağı da buradaki mesajlar arasında yer almaktadır. Çünkü âyette “Allah bize yeter” ifadesinin hemen peşinden سَيُؤْت۪ينَا اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَرَسُولُهُ “Allah yakında bize kendi lütfundan ihsan edecektir, Rasûlü de” demek gerektiği hatırlatılmaktadır.

Bu iki duyarlılık sonuçta ilgili kişilerin rağbetlerinin, yani yöneliş ve itibarlarının sadece ve sadece Yüce Allah’a yönelik olduğunu ortaya koymaktadır ki âyetin sonunda yer alan اِنَّآ اِلَى اللّٰهِ رَاغِبُونَ ifadesindeki devrik yapı bu manayı zorunlu kılmaktadır. Bu ifade “muhakkak ki biz rağbeti, yönelişi sadece ve sadece Allah’a olanlarız” manasına gelmekte, başka herhangi bir rağbet, yöneliş, özlem, beklenti vs. içerisinde olmadıkları anlaşılmaktadır.

Kelem 68/32’de şöyle buyrulmaktadır: “Belki Rabbimiz bize (yok olan bahçenin) yerine daha iyisini verir. Çünkü biz (artık) sadece Rabbimize yönelenleriz, (demişlerdi).” Bahçe sahipleri artık sadece Yüce Allah’a yöneldiklerini beyan ederek tam bir teslimiyet göstermişler ve Yüce Allah’ın affını ve merhametini dilediklerini ifade etmişlerdi. Bu durum İnşirâh 94/8’deki “Sadece Rabbbine rağbet et” ifadesiyle de uyumlu bir teslimiyettir.

ııı. Sadakaların Verilmesi Gerekenler

اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَآءِ وَالْمَسَاك۪ينِ وَالْعَامِل۪ينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِم۪ينَ وَف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَابْنِ السَّب۪يلِ فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Sadakalar Allah’tan bir farz olarak ancak yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, kalpleri (İslam’a) ısındırılmış olanlara, (özgürleşmek isteyen) kölelere, borçlulara, Allah yolunda olanlara ve yolcu(lar)a mahsustur. Allah bilendir, (doğru) hüküm verendir.”

Âyetteki اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ inneme’s-sadekâtü ifadesi “sadakalar sadece (şunlarındır)”; لِلْفُقَرَآءِ li’l-fukarâi ifadesi “fakirler içindir”; وَالْمَسَاك۪ينِ ve’l-mesâkini kelimesi “ve yoksullar (içindir)”; وَالْعَامِل۪ينَ عَلَيْهَا ve’l-‘âmilîne ‘aleyhâ ifadesi “ve onu yapanlar (zekat memurları) (içindir)”; وَالْمُؤَلَّفَةِ ve’l-müellefeti kelimesi “ve (yeni) ısındırılmış olanlar (içindir)”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَفِي الرِّقَابِ ve fi’r-rikâbi ifadesi “ve kölelikte olanlar (içindir)”; وَالْغَارِم۪ينَ ve’l-ğârimîne sözcüğü “ve borçlular (içindir)”; وَف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ ve fî sebîlillâhi tamlaması “ve Allah yolunda olanlar (içindir)”; وَابْنِ السَّب۪يلِ ve’bni’s-sebîli ifadesi “ve yolun çocukları (içindir)”; فَر۪يضَةً ferâdaten kelimesi “bir farz olarak, bir pay olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada sadakaların ve/veya zekâtların verilmesi gereken sekiz grup insanın kimler olduğu, sadakaların farz hükmü içerdiği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا الصَّدَقَاتُ لِلْفُقَرَآءِ وَالْمَسَاك۪ينِ وَالْعَامِل۪ينَ عَلَيْهَا وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ وَفِي الرِّقَابِ وَالْغَارِم۪ينَ وَف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَابْنِ السَّب۪يلِ فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ “Sadakalar Allah’tan bir farz olarak ancak yoksullara, düşkünlere, (zekât toplayan) memurlara, kalpleri (İslam’a) ısındırılmış olanlara, (özgürleşmek isteyen) kölelere, borçlulara, Allah yolunda olanlara ve yolcu(lar)a mahsustur.” Yüce Allah sadakaların dağıtımı konusunda Rasûlüllah’ı eleştiren, çekiştiren münafıkların, sadakalarda kendilerinin haklarının bulunduğunu hissettirdiklerini beyan ettikten ve onların ikiyüzlü tavırlarını deşifre ettikten sonra, sadakaların yani genel yoruma göre zekâtların kimlere verilmesinin farz olduğuna dair اِنَّمَا innemâ edatıyla vurgulu bir beyana yer vermektedir.

Bu âyet ile bir taraftan münafık algı reddedilmekte, sadakaların dağıtılacağı yerleri Yüce Allah’ın belirlediği, o noktada Rasûlüllah’ın herhangi özel bir tasarrufunun bulunmadığı ortaya konulmaktadır; diğer taraftan da zekâtların verilmesi gereken yerler bildirilmektedir. Hem âyetin başındaki اِنَّمَا innemâ edatının âyete kattığı mana, hem de cümlenin sonundaki فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ ferîdaten minellâhi ifadesi zekâtın ve/veya sadakaların ödenmesinin Yüce Allah’ın bir emri olduğunu açıkça ortaya koymaktadır.

Bu arada hemen belirtelim ki, sadaka da zekât da Tevbe 9/103, İsrâ’ 17/26, Rûm 30/38, Zâriyât 50/19 ve Me‘âric 70/24-25’te belirtildiği gibi “maldan” verilmelidir; meselenin sadece “kâra” indirgenmesi doğru bir yaklaşım değildir. Çünkü kapsamında zekâtın ve sadakanın da bulunduğu “infak bir iman kurumudur; imkanla sınırlı değildir.” İmanı olan herkesin infakı da olur, olmalıdır. Unutulmamalıdır ki “sadaka, bir müminin imanındaki sadakatinin görüntüsüdür;” asla ve asla hafife alınmamalı, geçiştirilmemeli ve görmezlikten gelinmemelidir.

Âyette sadakaların bir farz olarak kimlere verilmesi gerektiğiyle ilgili olarak şu sekiz gruptan söz edilmektedir:

a) لِلْفُقَرَآءِ “Fakirlere”. Yüce Allah kendilerine sadaka ve/veya zekât verilmesi gereken insanlar bağlamında “ilk” sırada “fakirleri” yani muhtaç olan insanları zikretmektedir ki, bu kelime ihtiyaç içerisinde bulunan diğer bütün fertleri kapsamaktadır. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(43) zikredilen الْفُقَرَآء el-fukarâ’ sözcüğü “muhtaçlar” manasına gelmektedir. Kapsamdan ve bir sonraki kelimeden de anlaşılıyor ki fakirler, miskinlerden çok daha iyi durumda olsalar da zekat ve sadake verilebilecek durumda olmayanlardır.

b) وَالْمَسَاك۪ينِ “Yoksullara”. Âyette kendilerine sadaka ve/veya zekât verilmesi gerekenlerin “ikincisi” الْمَسَاك۪ين el-mesâkîn “yoksullar” şeklinde belirlenmektedir. Çeşitli âyetlerde geçen مِسْك۪ين/الْمِسْك۪ين miskîn/el-miskîn(44) kelimeleri “yoksul”, “düşkün” anlamına gelmektedir. Bu kelimeden maksat “yoksullar”, yani “yoksulluk kendisinde mesken tutmuş olanlar”, Beled 91/16’da da beyan edildiği gibi “açlıktan karnı adeta toprağa yapışan, düşkün kişiler” demektir.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, söz konusu kelimenin çoğul olarak مَسَاك۪ين/ الْمَسَاك۪ين mesâkîn/el-mesâkîn(45) kalıpları ise “fakirler, ihtiyaç sahipleri” demektir. Kur’ân’da fakîr kavramı yer aldığı halde, ayrıca مِسْك۪ين miskîn kelimesinin de kullanılma sebebi, “fakirliğin kendisinde, bir daha ayrılmayacakmış gibi yerleştiği insan”ı ifade etmesidir.

c) وَالْعَامِل۪ينَ عَلَيْهَا “Onda (zekât/sadaka işinde) çalışanlara”. Yüce Allah sadaka ve/veya zekât verilmesi gerekenlerin “üçüncü” sırasına “zekât toplama memurlarını” yerleştirmektedir ki bunların da elbette fakir olması gerekmektedir. Bu ifade Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir. Eğer zekât memurlarına zekâttan pay verilirse onların çok daha güvenilir bir şekilde bu görevi yapacakları söylenebilir.

Zekât ve sadaka toplama işleminin esasında bir devlet görevi olduğu ve belli insanların bu işle görevlendirilmesi gerektiği anlaşılmaktadır. Çünü fakir ve yoksul olanlara bu haklarının verilmesi için işe devletin el atması gerektiği son derece açık bir gerçekliktir; konuyu insanların vicdanlarına terk etmemek gerekmektedir. Bu bir borç olduğu için gönülden vermeyenlerden gerektiğinde zekât ve sadakanın devlet eliyle alınabileceği de hatırda tutulmalıdır.

d) وَالْمُؤَلَّفَةِ قُلُوبُهُمْ “Kalpleri (yeni) ısındırılmış olanlara”. Bu ifade de öncekinde olduğu gibi Kur’ân’da sadece bu âyette geçmektedir. Zekât/sadaka verileceklerin “dördüncü” sırasında zikredilenler “kalpleri (İslâm’a) ısındırılmış olanlar”dır. Burada sözü edilenler genelde “İslâm’a henüz girmemiş, ancak girmesi için kalpleri ısındırılacak kişiler” şeklinde yorumlansa da biz maksadın bunun ötesinde olduğu, “İslâm’a yeni girenlerin” burada kastedildiği kanaatindeyiz.

Âyette bu kişilerin özellikle zikredilmesinin muhtemel sebebi, İslâm’a yeni girmiş kişilerin bu dinde sahipsiz olmadıklarını göstermek, sahipsizlik ve kimsesizlik psikolojisine bürünülmesini engellemektir. Müellefe-i kulûb ifadesini eğer “kalpleri İslâm’a ısındırılacak kişiler” olarak kabul edersek, bu defa sadaka ve zekât verilecek kişilerin fakir olmalarına bakıldığı, din farkının gözetilmediği gözardı edilmemelidir.

e) وَفِي الرِّقَابِ “Kölelere”. Kendilerine zekât/sadaka verilecek kişilerle ilgili “beşinci” sırada “köleler” zikredilmektedir. Kur’ân’da bu vesileyle kullanılan رَقَبَة rakabeh kelimesi altı kez(46) geçmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi الرِّقَاب er-rıkâb sözcüğü ise üç kez(47) yer almakta ve her iki kelime de “köle” manasına gelmektedir.

Yüce Allah zekât verilmesi gereken grupların içerisinde kölelerin de bulunduğunu beyan ederek, aslında kölelik ve cariyelik denen kurumun ortadan kaldırılması için çok önemli bir tedbir uygulamaya koymuş olmaktadır. Konuyu Enfâl 8/67’de ele aldığımız için burada benzer hususları tekrarlamak istememkteyiz.

f) وَالْغَارِم۪ينَ “Borçlulara”. Kendilerine zekât/sadaka verilecek kişilerle ilgili “altıncı” sırada “borçlular” zikredilmektedir. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen söz konusu kelime, “borçlular” manasına gelmekte ve toplumsal hayatta barışın ve dayanışmanın sağlanabilmesinde bunun çok önemli bir yardımlaşma ve dayanışma unsuru olduğu görülmektedir.

g) وَف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yoluna”, “Allah yolunda olanlara”. Kendilerine zekât/sadaka verilecek kişilerle ilgili “yedinci” sırada “Allah yolunda (olanlar)” zikredilmektedir. Bu ifade zekât ve/veya sadaka verilecekler arasında Yüce Allah yolunda olan askerler, gaziler, mücahidler, öğrenciler vs. her muhtaç kişi girebilir.

Esasında âyette sayılan sekiz grubun hepsini “insanlar” şeklinde anladığımız için bu yorumu yapmak durumunda kaldık. Diğer yedi gruba sadaka ve zekât verildikten sonra, bu defa fakirlere verilecek kısım zedelenmemek kaydıyla ve öncelik diğer gruba verilmek şartıyla Yüce Allah’ın dinine destek olma yolundaki faaliyetlere de zekâttan belli bir miktarın verilmesinde herhangi bir sakınca olmayabilir. Gerçeği Allah bilir.

h) وَابْنِ السَّب۪يلِ “Yolun oğluna”. Kendilerine zekât/sadaka verilecek kişilerle ilgili “sekizinci” sırada “yolun çocukları, yolda kalmışlar” zikredilmektedir. Bu ifade yolcu veya yolda kalmış kişiler olarak da yorumlanmaktadır. Bu tamlama Kur’ân’da çeşitli âyetlerde toplam sekiz kez(48) geçmektedir.

Bu ifade geçtiği her yerde ekonomik içerikte kendilerine yardım edilmesi gerekenler anlamında yer almakta ve “yolda kalmış” veya “yolcu(lar)” manasına gelmektedir. Aslında kendi mekânlarında ve ortamlarında belki de zengin olsalar da yolculuk hallerinde fakir durumuna düşmüm olmaları muhtemel olduğu için burada özellikle kendilerinden söz edilmiş olmaktadır.

Bu kavramın kapsamında güncel olması itibariyle “sokak çocuklarının, köprü altı çocuklarının” da bulunduğunu söylemek, âyetlerde verilmek istenen temel mesaja uygun bir yaklaşımdır. Kur’ân hayata dair temel değerleri ele alıyorken onun bu tür insanları dışlamış ve hesaba katmamış olması mümkün değildir.

Bu nedenle, hayatı çepeçevre kuşatan mesajların sahibi olan Kur’ân’da “yolun çocuğu” kavramının kapsamında “sokak çocuklarının” ve bütün “mekânsızların” bulunduğu, ekonomik yardım konularında onların da ihmal edilmemesi gerektiği unutulmamalı, bu noktada duyarlılık gösterilmelidir.

- Burada çok önemli bir noktaya değinmek gerekmektedir. Hem bu âyette hem de diğer âyetlerde sıklıkla geçen “yakınlar, fakirler, yoksullar, yetimler, yolda kalmışlar, esirler” anlamına gelen kelimelerde herhangi bir milliyet, cinsiyet, ırk ve din sıfatı yer almamaktadır. Böyle olunca, sözü edilen düşkün insanların yardıma muhtaç oldukları unutulmamalı ve kendilerine ilgi gösterilmesinin çok önemli bir görev olduğu hatırdan çıkartılmamalıdır.

Bu genel durum göz önüne alınarak, ekonomik yardımlaşmalar bağlamında infakın kimlere yapılacağı, sadaka ve zekâtın kimlere verilebileceği veya verilemeyeceğiyle ilgili fetvaların yeniden ve Kur’ân çizgisinde gözden geçirilmesi gerekmektedir.

- Bu arada unutulmaması gereken bir başka nokta ise, bu ifadenin geçtiği bazı sûreler Mekke dönemi sûrelerinden olsa da bu sûrelerde de toplumsal hayata dair içeriklerin bulunduğu görülmektedir. İnfak, zekât, sadaka vs. yardımlaşmalar sanıldığı gibi sadece Medine döneminin değil, aynı zamanda Mekke dönemi sûrelerinin de içeriğinde kendilerine yer bulmuştur. Mekkî sûrelerde konu daha çok şahıs ve fert bazında ele alınmışken, Medine döneminde bu meseleler daha çok kurumsal bir yapıya dönüştürülmüştür

2. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi iyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah ekonomik yardımlaşmalarda kimlerin gözetilmesi gerektiğini beyan ederken, bütün bu hususları eşsiz ve erişilmez bilgisi ve her hükmündeki hikmetli prensipleriyle verdiğini beyan etmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Zemahşerî, age., II, 268; Râzî, age., XVI, 83. 2 - Semerkandî, age., II, 64; Taberî, age., X, 147. 3 - Zemahşerî, age., II, 268.
• 4 - Semerkandî, age., II, 64; Taberî, age., X, 148-149; Zemahşerî, age., II, 268-269. 5 - Râzî, age., XVI, 83-84.
• 6 - Semerkandî, age., II, 65; Taberî, age., X, 150. 7 - Bakara 2/187; Mâide 5/21; En‘âm 6/12, 54; Tevbe 9/51; Mücâdele 58/21,22; Haşr 58/3.
  • Bakara 2/187 Mâide 5/21 En‘âm 6/12 En‘âm 6/54 Tevbe 9/51 Mücâdele 58/21 Mücâdele 58/22 Mücâdele 58/3
• 8 - Zemahşerî, age., I, 328. 9 - Taberî, age., III, 159. 10 - Semerkandî, age., I, 190. 11 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 12 - Muhammed 47/11. 13 - Âl-i İmrân 3/150; Enfâl 8/40; Hacc 22/78; Tahrîm 66/2. 14 - Tahrîm 66/4. 15 - En‘âm 6/62; Yûnus 10/30. 16 - Bakara 2/286; Tevbe 9/51. 17 - Nahl 16/76; Hacc 22/13; Dühân 44/41; Hadîd 57/15.
  • Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Muhammed 47/11 Âl-i İmrân 3/150 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Tahrîm 66/2 Tahrîm 66/4 En‘âm 6/62 Yûnus 10/30 Bakara 2/286 Tevbe 9/51 Nahl 16/76 Hacc 22/13 Duhân 44/41 Hadîd 57/15
• 18 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 19 - Buhârî, Ezân, 7; Teheccüd, 21; Kade, 7; De‘avât, 51, 68; Müslim, Salât, 12; Mesâcid, 139; Ebû Dâvûd, Salât, 36, 135; Tirmizî, De‘avât, 26, 36, 57, 113; Nesâî,, Ezân, 36; İbn Mâce,, İkâme, 180; Dârimî, Salât, 10, 169; İmâm Mâliki Muvatta’, Kur’ân, 23; Ahmed b. hanbel, I, 66, 71; II, 158, 210; III, 75, 422; IV, 4, 5, 91; V, 145; VI, 9.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13
• 20 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 21 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 22 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 23 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 24 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 25 - Ahzâb 33/36.
  • Ahzâb 33/36
• 26 - Râzî, age., XVI, 86.
• 27 - Râzî, age., XVI, 87.
• 28 - Râzî, age., XVI, 87. 29 - Semerkandî, age., II, 66.
• 30 - Âl-i İmrân 3/83; Tevbe 9/53; Ra‘d 13/15; Fussılet 41/11.
  • Âl-i İmrân 3/83 Tevbe 9/53 Ra‘d 13/15 Fussilet 41/11
• 31 - Râzî, age., XVI, 90.
• 32 - Semerkandî, age., II, 66; Taberî, age., X, 153.
• 33 - İbn Mâce, Fiten, 21. 34 - Müslim, Zühd, 3; Tirmizî, Zühd, 31. 35 - Ahmed b. Hanbel, II, 371. 36 - Râzî, age., XVI, 91-92.
• 37 - Semerkandî, age., II, 67; Taberî, age., X, 154-155; Zemahşerî, age., II, 272.
• 38 - Buhârî, Mürteddîn, 7; Menâkıb, 25; Edeb, 95; Müslim, Zekât, 142, 148; Ahmed b. Hanbelk, III, 56, 65, 354-355. 39 - Semerkandî, age., II, 67; Taberî, age., X, 157; Zemahşerî, age., II, 272-273.
• 40 - Tevbe 9/58, 79; Hucrât 49/11; Hümeze 104/1. 41 - Semerkandî, age., II, 67; Taberî, age., X, 155-156; Zemahşerî, age., II, 272.
  • Tevbe 9/58 Tevbe 9/79 Hucurât 49/11 Hümeze 104/1
• 42 - Semerkandî, age., II, 67; Zemahşerî, age., II, 273.
• 43 - Bakara 2/271, 2373; Tevbe 9/60; Nûr 24/32; Fâtır 35/15; Muhammed 47/38; Haşr 59/8. 44 - Bakara 2/184; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Mücâdele 58/4; Kalem 68/24; Hâkka 69/34; Müddessir 74/44; İnsân 76/8; Fecr 89/18; Beled 90/16; Mâ‘ûn 107/3.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/237 Tevbe 9/60 Nûr 24/32 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Haşr 59/8 Bakara 2/184 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Mücâdele 58/4 Kalem 68/24 Hâkka 69/34 Müddessir 74/44 İnsân 76/8 Fecr 89/18 Beled 90/16 Mâ‘ûn 107/3
• 45 - Bakara 2/83, 177, 215; Nisâ’ 4/8, 36; Mâide 5/89, 95; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; Kehf 18/79; Nûr 24/22; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/8 Nisâ 4/36 Mâide 5/89 Mâide 5/95 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 Kehf 18/79 Nûr 24/22 Haşr 59/7
• 46 - Nisâ’ 4/92; Mâide 5/89; Mücâdile 58/3; Beled 90/13. 47 - Bakara 2/177; Tevbe 9/60; Muhammed 47/4.
  • Nisâ 4/92 Mâide 5/89 Mücâdele 58/3 Beled 90/13 Bakara 2/177 Tevbe 9/60 Muhammed 47/4
• 48 - Bakara 2/177, 215; Nisâ’ 4/36; Enfâl 8/41; Tevbe 9/60; İsrâ’ 17/26; Rûm 30/38; Haşr 59/7.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/215 Nisâ 4/36 Enfâl 8/41 Tevbe 9/60 İsrâ 17/26 Rûm 30/38 Haşr 59/7