Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 23-29. âyetlerinde küfrü tercih edenlerin dost edinilmemesi, hiçbir şeyi Allah, Rasûlü ve Allah yolunda cihad kadar sevmemek gerektiğini, Allah’ın müminlere çeşitli yerlerdeki yardımlarını, müşriklerin necis oluşlarını ve haddini aşanlarla savaşılması gerektiğini ele almaktadır.

a) Küfre Karşı İman Sevgisi

Yüce Allah, sûrenin 23-24. âyetlerinde müminlere hitaben “Eğer küfrü imana tercih ediyorlarsa, babalarınızı ve kardeşlerinizi (bile) dostlar edinmeyin. Sizden kim(ler) onları dost edinirse, işte onlar zalimlerin ta kendileridir” buyurmakta, babalar, çocuklar, kardeşler, eşler, hısım akraba, kazanılan mallar, kesada uğramasından korkulan ticaret, hoşlanılan meskenler vs. eğer Allah’tan, Rasûlü’nden ve Allah yolunda cihad etmekten daha sevgili ise artık Allah’ın azabını beklenmesini emretmektedir.

ı. Kafirlerin Dost Edinilmemesi

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوٓا اٰبَآءَكُمْ وَاِخْوَانَكُمْ اَوْلِيَآءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْا۪يمَانِ وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Ey iman edenler! Küfrü imana tercih ediyorlarsa babalarınızı ve kardeşlerinizi (bile) dostlar edinmeyin! Sizden kim onları dost edinirse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; لَا تَتَّخِذُوٓا lâ tettehızû emri “sakın edinmeyin, benimsemeyin”; اٰبَآءَكُمْ âbâeküm tamlaması “sizin babalarınızı, sizin atalarınızı”; وَاِخْوَانَكُمْ ve ıhvâneküm tamlaması “ve sizin kardeşlerinizi”; اَوْلِيَآءَ evliyâe kelimesi “dostlar”; اِنِ اسْتَحَبُّوا in istehabbû fiili “eğer isterlerse, tercih ederlerse, sevdiriyorlarsa”; الْكُفْرَ el-küfra kelimesi “küfrü, inkârı”; عَلَى الْا۪يمَانِ ‘ale’l-îmâni ifadesi “imana karşı”; وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ ve men yetevellehum ifadesi “her kim onları dost edinirse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden, sizden”;فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ fe ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الظَّالِمُونَ “ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada inkârcıların dost edinilmemesiyle ilgili olarak kâfir babalar ve kardeşlerle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لَا تَتَّخِذُوٓا اٰبَآءَكُمْ وَاِخْوَانَكُمْ اَوْلِيَآءَ اِنِ اسْتَحَبُّوا الْكُفْرَ عَلَى الْا۪يمَانِ “Ey iman edenler! Küfrü imana tercih ediyorlarsa babalarınızı ve kardeşlerinizi (bile) dostlar edinmeyin!” Yüce Allah müşriklerin yanlış algılarını ele aldıktan sonra, inkârcıları sevmeden yaşamanın mümkün olmadığını sananlara cevap vermekte, bazen insanların kendi babalarını ve kardeşlerini dahi dost edinmemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Kur’ân’da Âl-i İmrân 3/28, Nisâ’ 4/138-139, 144, Mâide 5/51, 57, Mümtehıne 60/1, 9 gibi âyetlerde beyan edildiği üzere, inkârcıları, Yahudileri ve Hıristiyanları dost edinmemek gerektiği bildirilmektedir. Söz konusu âyetlerde konuyu ele aldığımız için, burada aynı meseleyi detaylandırmayacak, burada sadece âyetteki mesajı incelemekle yetineceğiz.

Âyetteki emir, imana karşı inkârcılığı sevdireceklerse babaların ve kardeşlerin bile dost edinilmemesidir. Kur’ân’da dört âyette(1) geçen اسْتَحَبُّوا istehabbû vs. kalıptaki fiiller “tercih etmek”, “sevmeyi istemek”, “sevdirmeyi arzu etmek”, “sevmek”(2) gibi manalar içermekte ve kişinin kendi babası ve kardeşi bile olsa eğer imana karşı inkârı sevip tercih ediyorlar, muhataplarına da bunu sevdirmeye çalışıyorlarsa, müminlerin kesinlikle onları dost edinmemeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Yüce Allah sûrenin ilk âyetinde müminlerin müşriklerden uzak durmalarını emrettikten sonra, bu inkârcıların en yakınları bile olsa hükmün değişmediğini ifade etmektedir. “Onları dost edinmemek” ifadesi, “onlarla bütün ilişkileri kesmek” demek değildir; yasaklanan şey dostluktur, yoksa ilişkilerin tamamı değildir.

Konuyla ilgili olarak duyarlılık ortaya koyanlar bağlamında Mücâdele 58/22’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a ve ahiret gününe inanan bir toplumun -babaları, oğulları, kardeşleri yahut akrabaları da olsa- Allah’a ve Rasûlü’ne düşman olanlarla dostluk ettiğini göremezsin.” İşte bu iki âyette sevginin nasıl kontrol altına alınması gerektiğine dair çok önemli bir mesaj verilmektedir. Bu konuda bir sonraki âyette daha detaylı bilgiler verilmekte, kimlerin ve neyin en çok sevilmesi gerektiği veya onların ikinci plana itilmesi durumunda sonucun ne olacağı bildirilmektedir.

2.وَمَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَاُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ “Sizden kim onları dost edinirse işte onlar zalimlerin ta kendileridir.” Bu cümlenin bir benzeri Mümtehıne 60/9’da yer almaktadır. Yüce Allah kâfirleri dost edinenleri zalim diye nitelendirmekte ve âyeti “fasl zamiri” kullanarak vurgulu hâle getirmektedir. “Zalimler işte bunlardır” ifadesi “işte bunlar zalimlerin ta kendisidir” anlamını içermektedir.

Bu gibilerin zalim olarak nitelendirilmesinin sebebi şudur: Bu kişiler düşmanlığı hak edenlere karşı beslenmesi gereken düşmanlığın yerine dostluğu koyarak adaletin hakkına tecavüz etmiş oldular. Esasında adalet, bir şeyi yerli yerince yapmaktır; zulüm ise bir şeyi yerinden etmektir. Neticede bu insanlar adaletin zıddını yaptıkları için zulme bulaştılar ve önce kendilerine, sonra da adalete zulmettiler. Fıska rıza fısk olduğu gibi zulme rıza da zulümdür. Bu yüzden inkârcıların dost edinilmesi şiddetle yasaklanmaktadır.

Tekrar hatırlatalım ki burada yasaklanan şey “dostluk”tur; yoksa bütün ilişkileri kesip koparmak değildir. Çünkü onlarla iletişim sürdülmelidir ki kendilerini tekrar kazanmak mümkün olabilsin.

ıı. Sevgide Kontrolü Kaçırmanın Sonu

قُلْ اِنْ كَانَ اٰبَآؤُ۬كُمْ وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ وَاِخْوَانُكُمْ وَاَزْوَاجُكُمْ وَعَش۪يرَتُكُمْ وَاَمْوَالٌۨ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَآ اَحَبَّ اِلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَجِهَادٍ ف۪ي سَب۪يلِه۪ فَتَرَبَّصُوا حَتّٰى يَاْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “De ki: ‘Babalarınız, çocuklarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, hısım akrabanız, kazandığınız mallar, kesada uğramasından (yok olup gitmesinden) korktuğunuz ticaret, hoşlandığınız meskenler size Allah’tan, Elçisinden ve Allah yolunda cihad etmekten (fedakârlık yapmaktan) daha sevgili ise artık Allah emrini getirinceye kadar bekleyin!’ Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; اٰبَآؤُ۬كُمْ âbâuküm tamlaması “sizin babalarınız, sizin atalarınız”; وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ ve ebnâuküm tamlaması “ve sizin oğullarınız, çocuklarınız”; وَاِخْوَانُكُمْ ve ıhvânuküm tamlaması “ve sizin kardeşleriniz”; وَاَزْوَاجُكُمْ ve ezvâcüküm tamlaması “ve sizin eşleriniz”; وَعَش۪يرَتُكُمْ ve ‘aşîratüküm tamlaması “ve sizin yakınlarınız”; وَاَمْوَالٌۨ ve emvâlun kelimesi “ve mallar(ınız)”; اقْتَرَفْتُمُوهَا ıkteraftümûhâ ifadesi “ki onları kazandınız”; وَتِجَارَةٌ ve ticâratün kelimesi “ve ticaret (eşyanız)”; تَخْشَوْنَ tahşevne fiili “korkuyorsunuz, korkarsınız”; كَسَادَهَا kesâdehâ tamlaması “onun yok olmasından”; وَمَسَاكِنُ ve mesâkinu kelimesi “ve meskenler, evler”; تَرْضَوْنَهَا tardavnehâ ifadesi “kendileriyle mutlu/memnun olduğunuz”; اَحَبَّ ehabbe kelimesi “daha savgili ise (bunları daha çok seviyorsanız)”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “sizin için, size”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Elçisi’nden”; وَجِهَادٍ ve cihâdin ifadesi “ve cihad etmekten, fedakarlık yapmaktan”; ف۪ي سَب۪يلِه۪ fî sebîlihî tamlaması “O’nun (Allah’ın) yolunda”; فَتَرَبَّصُوا fe terabbesû emri “bekleyin”; حَتّٰى يَاْتِيَ hattâ ye’tiye ifadesi “getirinceye kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِاَمْرِه۪ bi emrihî ifadesi “O’nun (kendi) emrini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يَهْدِي lâ yehdî fiili “hidayet etmez, yol göstermez, hidayete erdirmez”; الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ el-kavme’l-fâsikîne tamlaması ise “fasıklar topluluğuna, yoldan çıkan toplumu” demektir.

Burada hiçbir şeyin Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve Allah yolunda cihaddan çok sevilmemeleri gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اِنْ كَانَ اٰبَآؤُ۬كُمْ وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ وَاِخْوَانُكُمْ وَاَزْوَاجُكُمْ وَعَش۪يرَتُكُمْ وَاَمْوَالٌۨ اقْتَرَفْتُمُوهَا وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَآ اَحَبَّ اِلَيْكُمْ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَجِهَادٍ ف۪ي سَب۪يلِه۪ فَتَرَبَّصُوا حَتّٰى يَاْتِيَ اللّٰهُ بِاَمْرِه۪ “De ki: Babalarınız, çocuklarınız, kardeşleriniz, eşleriniz, hısım akrabanız, kazandığınız mallar, kesada uğramasından (yok olup gitmesinden) korktuğunuz ticaret, hoşlandığınız meskenler size Allah’tan, Elçisinden ve Allah yolunda cihad etmekten (fedakârlık yapmaktan) daha sevgili ise artık Allah emrini getirinceye kadar bekleyin!” Yüce Allah inkârı sevdirmek üzere imanı görmezlikten gelen veya imana karşı küfrü tercih edenlerin baba ve kardeş bile olsalar dost edinilmemesini emredip, aksine davrananların zalimler olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa sekiz grup insana ve/veya nesneye dikkat çekmekte, bunların hepsini veya herhangi birisini Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve Allah yolunda cihad etmekten daha çok severlerse Allah’ın azap emrinin beklenmesi gerektiğini haber vermektedir.

a) Sevgiye konu olanlar bağlamında önce insanlarla ilgili bilgi verilmekte ve beş grup insana değinilmektedir. Buna göre اٰبَآؤ âbâ’ “babalar”, اَبْنَآؤ ebnâ’ “çocuklar, oğullar”; اِخْوَان ıhvân “kardeşler”; اَزْوَاج ezvâc “eşler” ve عَش۪يرَة ‘aşîrah “aşiret, yakınlar” diye nitelendirilenler başta olmak üzere, diğer insanların hiç birisinin Yüce Allah, Hz. Rasûlü ve Allah yolunda cihaddan daha çok sevilmemesi gerektiği bildirilmektedir.

Bu beş grup insana ilave olarak, sıra ekonomik imkânlara getirilmektedir. Bu çerçevede önceوَاَمْوَالٌۨ اقْتَرَفْتُمُوهَا beyanı gereği “kazanılan mallar”, ardından وَتِجَارَةٌ تَخْشَوْنَ كَسَادَهَا ifadesi ışığında “düşmesinden, kötüye gitmesinden korkulan ticaret eşyası” ve nihayet وَمَسَاكِنُ تَرْضَوْنَهَا mesajı gereği “hoşlanılan meskenler” hatırlatılmakta, her türlü ekonomik imkân kastedilerek bu türden dünyevi şeylerin de Yüce Allah, Rasûlü ve Allah yolunda cihaddan daha çok sevilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

Çeşitli âyetlerde(3) çeşitli kalıplarda geçen اقْتَرَفْتُم ıkteraftüm fiili “kazanmak”, “biriktirmek” gibi manalara gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan كَسَاد kesâd sözcüğü “kötüye gitmek”, “düşüp gitmek”, “eksilmek, yok olmak” gibi anlamlar içermekte,(4) çeşitli kalıplarda pek çok âyette zikredilen تَرْضَوْنَ tardavne fiili ise “çok sevmek”, “hoşlanmak” anlamını vermektedir.

b) İşte Yüce Allah bu âyette saydığı beş grup insan başta olmak üzere, diğer bütün insanlardan veya ekonomik içerikte sözü edilebilecek her ne tür kazanım varsa onların hepsini veya bir kısmını ya da bir tanesini Allah, Rasûlü ve Allah yolunda cihaddan daha çok seviyorlarsa, o zaman Allah’ın emrini yani azabını getirmesini beklemelerini beyan etmektedir. Burada tehdide konu olan durum, insanların asıl önem vermeleri gereken görevleri veya duyguları gereken yerde bulundurmamaları, gereken hassasiyeti göstermemeleri ve fadakarlıktan kaçınmalarıdır. Böyle bir durumda elbette ihmal ve tercih hatalarının cezasını çekmeleri gerekecektir; işte âyette dikkat çekilen nokta budur.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/165’te şu bilgiler verilmektedir: “İnsanlardan bazıları Allah’ın peşi sıra ortaklar edinir de onları Allah’ı sever gibi severler. İman edenlerin Allah’a olan sevgileri ise (onlarınkinden) çok daha fazladır.” Bu konuda önceki âyette hatırlattığımız Mücâdele 58/22’de çok önemli bilgilerin verildiğini belirtmek durumundayız.

2. وَاللّٰهُ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Benzerleri çeşitli âyetlerde(5) geçen bu cümlede Yüce Allah sözünü ettiği şeyleri daha çok sevenlerin “yoldan çıkanlar” manasında “fâsıklar” olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

Konuyla ilgili Bakara 2/26’da son cümle olarak şöyle buyrulmaktadır: “(Allah) bununla (verdiği misallerle) sadece ve sadece fâsıkları saptırır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını sapık veya kâfir ya da zâlim olanları o hal üzere bırakacağını bildirmektedir ki hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmeyeceği vahyin çeşitli âyetlerinde dile getirilen hususlar arasında yer almaktadır.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Tevbe 9/19’da ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

b) Yüce Allah’ın Yardımları

Yüce Allah, sûrenin 25-27. âyetlerinde birçok yerde yani savaş alanlarında ve Huneyn Günü’nde müslümanlara yardım ettiğini, çoklukla övünenlere bunun hiçbir yarar sağlamadığını, aksine yeryüzünün bütün genişliğine rağmen müslümanlara dar geldiğini, sonunda bozularak gerisin geri döndüklerini hatırlatmakta, ardından Rasûlü’ne ve müminlere sekînetini yani gönül huzuru ve güven indirdiğini, görmedikleri ordularla onları desteklediğini, kâfirlere azap ettiğini ifade etmekte, daha sonra dilediğinin/layık gördüğünün tevbesini Allah’ın kabul edeceğini müjdelemektedir.

ı. Huneyn Günü Yaşananlar

لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَوَاطِنَ كَث۪يرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْـًٔا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِر۪ينَ “Şüphesiz ki Allah birçok yerde ve Huneyn gününde size yardım etmişti. Hani çokluğunuz size kendinizi beğendirmiş, (fakat bu durum) sizden hiçbir (sıkıntıyı) gidermemişti. Yeryüzü bütün genişliğine rağmen size dar gelmişti; sonunda (bozulup) geri dönenler olarak yüz çevirmiştiniz (kaçmıştınız).”

Âyetteki لَقَدْ نَصَرَكُمُ lekad nesaraküm ifadesi “muhakkak ki size yardım etmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪ي مَوَاطِنَ كَث۪يرَةٍ fî mevâtıne kesîratin tamlaması “pek çok vatanda, pek çok yerde”; وَيَوْمَ حُنَيْنٍ ve yevme huneynin ifadesi “ve Huneyn gününde de”; اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ iz a‘cebetküm ifadesi “hani size kendinizi beğendirmişti”, كَثْرَتُكُمْ kesratüküm tamlaması “sizin çokluğunuz, sizin kalabalık oluşunuz”; فَلَمْ تُغْنِ fe lem tuğni fiili “(bu övünç) hiçbir şey giderememişti, fayda vermemişti”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden, size”; شَيْـًٔا şey’en keimesi “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; وَضَاقَتْ ve dâkat fiili “ve dar gelmişti”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yeryüzü”; بِمَا رَحُبَتْ bimâ rahubet ifadesi “bütün genişliğine rağmen”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; وَلَّيْتُمْ velleytüm fiili “yüz çevirmiştiniz”; مُدْبِر۪ينَ müdbirîne ifadesi ise “geri dönenler olarak” demektir.

Burada Yüce Allah’ın müminlere yardım hatırlatması ve Huneyn gününde yaşanan sıkıntı gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللّٰهُ ف۪ي مَوَاطِنَ كَث۪يرَةٍ وَيَوْمَ حُنَيْنٍ “Şüphesiz ki Allah birçok yerde ve Huneyn gününde size yardım etmişti.” Yüce Allah imandan yoksun dostlukların aslında insanı dünyevileştireceğini ifade ederek, hiçbir sevgiyi Allah’ın, Rasûlü’nün ve Allah yolunda cihadın önüne geçirmemek gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa yine bir dünyevileşme görüntüsü veren çokluğun, çoklukla övünmenin, çokluğa güvenmenin insanlara tek başına yetmediğini, nitekim bununla ilgili acı tecrubeler yaşandığını hatırlatmaktadır. Sözün en başında ifade edelim ki Huneyn Mekke ile Tâif arasında, Taif’e üç mil uzakta bir vadidir.(6)

Bu âyetin konu bağlamıyla ilişkisi noktasında Râzî şu bilgileri vermektedir:

“Yüce Allah, dinî maslahat ve menfaatların dikkate alınması için, önceki ayette kâfir babalar, oğullar, kardeşler ve akrabalarla içli-dışlı olmaktan ve mallardan, ticaretten, evlerden yüz çevirmenin gerekli olduğunu ifade etmiş, bunun insanlara ve kalblere son derece güç ve zor gelen bir şey olduğunu bildiği için, dininden ötürü dünyasını terk eden kimseyi, dünyadaki isteklerine de ulaştıracağını gösteren bir ifade zikretmiş ve bu hususta şöyle bir örnek vermiştir:”

“Huneyn Olayı’nda Hz. Peygamber’in ordusu sayıca çok ve son derece kuvvetli idi. Bu nedenle, müslümanlar çokluklarıyla övünüp bu duruma güvenince yenildiler. Daha sonra yenildiklerinde Allah’a yönelip O’na yalvarıp yakarınca, Allah onları kuvvetlendirdi ve böylece onlar kâfirlerin ordusunu hezimete uğrattılar. Bu da, insanın her ne zaman sadece dünyasına güvendiğinde dinini de dünyasını da kaybedeceğine, Allah’a itaat edip dinini dünyasına tercih ettiğinde ise Allah’ın, o kimseye hem dinini hem de dünyasını en güzel bir biçimde vereceğine delâlet eder.”

“Böylece Yüce Allah, bu hususu, dinî mashalattan dolayı babaları, oğulları, malları ve meskenleri ile olan ilgilerini kesmelerini emrettiği o kimseler için bir teselli etmek, onlara bunlardan dolayı sabır vermek ve işaret yoluyla, onların böyle yapmaları halinde, o kimseleri akrabalarına, mal ve meskenlerine en güzel bir biçimde ulaştıracağını vaadetmek itemiştir. İşte, bu ayetin öncesi ile olan münasebetinin açıklaması budur ve bu da son güzel ve yerindedir.”(7)

Yüce Allah müminlere pek çok yerde yardım ve zafer lutfettiğini, ayrıca Huneyn gününde de bunu yaptığını hatırlatmaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَوَاطِن mevâtıne kelimesi “insanların durduğu yerler”, “vatanlar”, bağlam gereği “savaş alanları”(8) manasına gelmektedir ki verilmek istenen mesajdaki maksat Bedir, Kurayza ve Nadîroğullarıyla savaş, Hudeybiye, Hayber, Mekke’nin Fethi gibi mekânlarda ve savaşlarda yaşanan nihai zaferlerdir.(9) Bu savaşlarda müslümanlar sayıca düşmandan az olmalarına rağmen Yüce Allah’ın yardımıyla muzaffer olmuşlardı.

Bu çerçevede Huneyn’de de benzer bir yardım gerçekleşmişti ki bu diğerlerinden farklıydı; çünkü müslümanlar burada düşmandan daha kalabalık idi; ancak sonuçta kalabalığın değil, donanımlı olanların sahip olduğu hakkın kazanacağı ortaya konulmuştu.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde Huneyn’de yaşananlarla ilgili bilgiler verilmektedir. Âyette dikkat çekilip hakkında kısmen bilgi verilen olayın detay denebilecek açılımı şu şekilde ifade edilmektedir:

“Ramazan ayının sona ermesine birkaç gün kalmış olduğu bir sırada, Allah Rasûlü Mekke’yi fethedince, Havâzin ve Sakîf kabileleriyle savaşmak için Huneyn’e yönelerek Mekke’den çıkmıştı. Âlimler, müslüman ordusunun sayısı hususunda ihtilaf etmişlerdir. Bu cümleden olarak, sayının Ahzâb savaşının tam tersine bir oranda 16.000, 12.000 veya 10.000 kişi olduğu ifade edilmektedir. Anlaşılıyor ki askerin sayısı çok idi. Havazin ve Sakîf kabilelerinin sayısı ise 4.000 idi. Bu nedenle, iki ordu karşı karşıya gelince, müslümanlardan birisi ‘Biz bu gün bu az sayıdaki ordu karşısında mağlup olmayacağız’ demiş, bu kelime Hz, Peygamber’i üzmüştü.”

“İşte Yüce Allah’ın اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ “çokluğunuz sizi gururlandırmıştı” hitabından maksat budur. Bu sözü, Rasûlüllah(as)’ın söylediği ileri sürüldüğü gibi, Ebu Bekir’in söylediği de iddia edilmektedir. Bu sözü, Nebî (as)’a isnad etmek son derece uzak bir ihtimaldir. Zira Hz. Peygamber, Yüce Allah’a güveniyor, kalbi de dünya ve içindekilere özenmekten uzak bulunuyordu.”(10)

Bu beyanlardan da anlaşılacağı üzere Müslümanlar sayıca çok daha kalabalık bir haldeyken Huneyn’de beklemedikleri bir durumla karşılaşmılardı. İşte âyette verilmek istenen mesaj devam eden cümlelerde şöyle dile getirilmektedir:

2. اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْـًٔا وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِر۪ينَ “Hani çokluğunuz size kendinizi beğendirmiş, (fakat bu durum) sizden hiçbir (sıkıntıyı) gidermemişti. Yeryüzü bütün genişliğine rağmen size dar gelmişti; sonunda (bozulup) geri dönenler olarak yüz çevirmiştiniz (kaçmıştınız).” Yüce Allah Huneyn gününde müslümanların sayısının çok olduğunu, اِذْ اَعْجَبَتْكُمْ كَثْرَتُكُمْ “Hani çokluğunuz size kendinizi beğendirmişti” ifadesi gereği bu çokluğun onları olumsuz yönde etkilediğini, çünkü çokluklarına güvenerek düşmanlarını küçümsediklerini haber vermektedir.

Daha sonra فَلَمْ تُغْنِ عَنْكُمْ شَيْـًٔا beyanı gereği, bu çoklukla övünmenin kendilerine fayda sağlamadığı, onlardan herhangi bir sıkıntıyı veya felaketi gidermediği beyan edilmektedir. Âyette geçen شَيْـًٔا şey’en kelimesinin nekra getirilmesi, bu çokluğun müslümanlara hiçbir şekilde en küçük boyutta bile olsa faydasının olmadığını göstermektedir.

Benzeri bir kez de Tevbe 9/118’de geçen وَضَاقَتْ عَلَيْكُمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ “Genişliğine rağmen yeryüzü size dar gelmişti” cümlesi mecazi bir ifadedir ve işin zorluğunu, sıkıntı vericiliğini, bir anlamda çaresiz kalışı ortaya koymaktadır. Müslümanlar düşmanlarının en az üç katı olmalarına rağmen, çoğunluk oluşlarına bakarak ve sayıya güvenerek, belki de muhataplarını küçümseyip onları hor ve hakir görerek onları yeterince dikkate ve ciddiye almadıkları için, o çokluk onların sıkıntılarından hiçbir şey giderememiş, yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmişti.

Bütün bu durumların sonucunda Yüce Allah Müslümanların halini anlatmak üzere ثُمَّ وَلَّيْتُمْ مُدْبِر۪ينَ “sonunda (bozulup) geri dönenler olarak yüz çevirmiştiniz (gerisin geri dönmüştünüz/kaçmıştınız)” beyanı gereği onların gerisin geri kaçmış olduklarını ifade etmektedir.

“Rivayetlere göre Berâ İbn Azib şöyle demiştir: Havâzinliler, okçu idiler. Biz onlara hücum edince, bozulup dağıldılar. Bunun üzerine biz de ganimet mallarına üşüştük. Ardından onlar bizi oklarıyla karşıladılar. Derken, müslümanlar Hz. Peygamber’in etrafından dağılıp kaçtılar. Onunla sadece Abbâs İbn Abdilmuttalib ile Ebû Süfyân ve az sayıda sahâbî kalmıştı. Kendisinden başka ilah olmayan o yüce zâta yemin ederim ki Allah’ın Rasûlü, asla arkasını dönmedi (kaçmadı). Ben Allah’ın Rasûlü’nü, ‘Ebû Süfyan, üzengisinden, Abbâs da bineğinin geminden tutmuş olarak ‘Ben nebiyim, yalan yok! Ben Abdulmuttalib’in torunuyum!’(11) deyip katırını hiç aldırmaksızın kâfirlere doğru mahmuzlarken gördüm.”

“Daha sonra Abbâs’a ‘Muhacir ve ensâra seslen’ demişti. Abbâs sesi gür bir zât idi. Bunun üzerine Abbâs müslümanlara seslenmeye başlamıştı. Dağılmış olan müslümanlar onun sesini duyunca tek bir cemaat haline gelmiş, Allah’ın Rasûlü, eline bir avuç çakıl taşı alıp bu taşları ‘Yüzleriniz kararsın, kahrolun!’ diyerek düşmanların üzerine fırlatmıştı. Bunun üzerine onlar gerisin geriye kaçmaya başlamış, bu durum onları son derece yorgun ve bitkin bir hale getirmişti. Bu esnada Yüce Allah onları hezimete uğratmıştı. O gün, onlardan bu çakıl taşlarının gözünü doldurmadığı hiç kimse kalmamıştı.”(12)

Rivayette nakledilen olayın bir kısmı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ilk cümlesinde dile getirilen “Allah size pek çok yerde yardım etmişti, Huneyn gününde de” kısmını, diğer bölümü âyetin devam eden bölümünü, bir kısmı ise bir sonraki âyette anlatılanlarla ilgilidir. Sonuçta müslümanlar Yüce Allah’ın müdahalesiyle düşmanlarına galip gelebilmişlerdir. İşte bu yardımın nasıl olduğuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır:

ıı. Yüce Allah’ın Müdahalesi

ثُمَّ اَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَاَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ ثُمَّ يَتُوبُ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sonra Allah, Elçisine ve müminlere güven indirmişti. Sizin görmediğiniz ordular (melekler) göndermişti de kâfirlere azap etmişti. İşte bu, kâfir olanların cezasıdır. Sonra Allah bunun ardından dilediğinin (layık olanın) tevbesini kabul edecektir. (Çünkü) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”;اَنْزَلَ enzele fiili “indirmişti”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; سَك۪ينَتَهُ sekînetehû ifadesi “O’nun (verdiği) gönül huzurunu”; عَلٰى رَسُولِه۪ ‘alâ rasûlihî ifadesi “O’nun Elçisi’ne”; وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ ve ‘ale’l-mü’minîne ifadesi “ve müminlere”; وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmişti”;جُنُودًا cünûden kelimesi “(şöyle) askerler, ordular”; لَمْ تَرَوْهَا lem teravhâ ifadesi “onları, kendilerini göremediğiniz”; وَعَذَّبَ ve ‘azzebe fiili “ve azap etmişti, cezalandırmıştı”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafirlere, inkâr etmiş olanlara”; وَذٰلِكَ ve zâlike kelimesi “işte bu”; جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ cezâu’l-kâfirîne tamlaması “kafirlerin karşılığı(dır), inkâr edenlerin cezası(dır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;يَتُوبُ yetûbu fiili “tevbeyi, yönelişi kabul eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “bundan sonra”; عَلٰى مَنْ يَشَآءُ ‘alâ men yeşâu ifadesi “dileğine/layık gördüğüne”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun keimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun cümlesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Huneyn’de Yüce Allah’ın müminlere yardımı ve sonrasında layık gördüğünü bağışlayacağı gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ وَاَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا وَعَذَّبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ “Sonra Allah, Elçisine ve müminlere güven indirmişti. Sizin görmediğiniz ordular (melekler) göndermişti de kâfirlere azap etmişti. İşte bu, kâfir olanların cezasıdır.” Yüce Allah Huneyn gününde müslümanların sayı kalabalıklığına güvenerek düşmanlarını ciddiya almamalarının cezasını çektiklerini, geri çekilmek zorunda kadıklarını beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’e ve beraberindeki müminlere bir sekînet “güven duygusu” ihsan ettiğini, göremedikleri ordular gönderdiğini ve kâfirlere bu ortamda azap ettiğini haber vermektedir.

a) ثُمَّ اَنْزَلَ اللّٰهُ سَك۪ينَتَهُ عَلٰى رَسُولِه۪ وَعَلَى الْمُؤْمِن۪ينَ “Sonra Allah, Elçisine ve müminlere güven indirmiştir.” Burada Yüce Allah’ın başta Hz. Peygamber olmak üzere o günkü müminlere yönelik nimeti dile getirilmektedir.

Kur’ân’da altı kez(13) zikredilen السَّك۪ينَة/سَك۪ينَة es-sekîneh/sekîneh kelimesi “iç huzuru”, “sükünet”, “huzur”, “sürur” gibi insanı mutlu eden gönül huzuru ve güven duygusudur. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’e vaad ettiği bütün yardım ve zaferlerin elde edilmesinde Hz. Peygamber’in ve müminlerin kalplerine huzur, sükûn ve güven verdiğini hatırlatarak, müminleri bu davada yalnız bırakmadığını ve onları da desteklediğini bildirmektedir. Feth 48/4’te geçtiği üzere, Hudeybiye’de de yaşandığı gibi burada sözü edilen yardımın en büyüğü “kalplere yönelik olan huzur ve güven”dir. Zira savaş ortamlarında kâfirlerin kalplerine korku salınması(14) da bunun kâfirler tarafında görülen karşılığıdır.

Önceki âyette çokluklarıyla övündükleri için düşmanı ciddiye almayan, çoklukları kendilerine hiçbir fayda vermeyen, onlardan hiçbir sıkıntıyı gideremeyen, bu yüzden de bütün genişiliğine rağmen dünya kendilerine dar gelen, nihayet ardına dönerek kaçan kişilere Yüce Allah “müminler” demektedir ki, buradan hareketle, büyük günah işleyenlerin dinden çıkmayacaklarının bir delili işte bu âyettir, diyebiliriz.(15)

b) وَاَنْزَلَ جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “Sizin görmediğiniz ordular (melekler) göndermişti.” Yüce Allah Huneyn’de müminlere gönül huzuru verdiğini beyan ettikten sonra, onlara insanların göremeyeceği türden ordularla da destek verdiğini hatırlatmakta, ancak bu desteğin nasıl, ne kadar süreli ve ne kadar olduğunu bildirmemektedir.

Tevbe 9/40 ve Ahzâb 33/9’da da geçen جُنُودًا لَمْ تَرَوْهَا “göremediğiniz ordular”dan maksat, önceki savaşlarda olduğu gibi muhtemelen müslümanlara manevi destek veren “melekler”, onlara kazandırılan “cesaret, manevi güç, moral” ve önceki cümlede de ifade ettiğimiz gibi “düşmanların kalplerine salınan korku” olabilir. Bedir’de müslümanlara yapılan melek yardımı bizzat Kur’ân âyetleriyle beyan edilmektedir.(16)

Yüce Allah kendi davasını davası edinen ve ellerinden gelen her şeyi yapan müslümanlara yardım edeceğini, yani Allah’ın dinine yardım edenlere kendisinin de yardım edeceğini çeşitli âyetlerde müjdelediği(17) için, burada da aynı durum yaşanmıştı diyebiliriz.

c)وَعَذَّبَ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا “Kâfirlere azap etmişti.” Yüce Allah Huneyn’de müminlerin kalbine huzur ve güven verip kendilerini göremedikleri ordularla desteklediğini beyan ettikten sonra, bu unsurlarla birlikte cesaretlenen müminlerin de hayretiyle kâfirlere azap ettiğini, dolayısıyla onların mağlup edilmelerini sağladığını hatırlatmaktadır.

Savaşta öldürülmeleri, bozguna uğratılmaları, sağ kalanların tutuklanması, bir kısmının yaralanması, mallarının ganimet olarak ele geçirilmesi vs. şeyler kişinin tadının kaçması demektir ki Yüce Allah Huneyn’de inkârcıları işte bu şekilde cezalandırdığını, onlara azap ettiğini ifade etmektedir.

d) وَذٰلِكَ جَزَآءُ الْكَافِر۪ينَ “İşte bu, o kâfirlerin cezasıdır.” Yüce Allah yardımlarını beyan ettikten sonra, inkârda ısrar eden, inkârını saldırganlığa dönüştüren, yaptıkları antlaşmalara sadık kalamayan, sözleşmelerine sadakat gösteremeyenlerin hak ettikleri karşılığın işte bu olduğunu bildirmektedir.

2. ثُمَّ يَتُوبُ اللّٰهُ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ عَلٰى مَنْ يَشَآءُ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sonra Allah bunun ardından dilediğinin (layık olanın) tevbesini kabul edecektir. (Çünkü) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Ayette geçen يَتُوبُ اللّٰهُ ifadesi Yüce Allah’ın kullarının yönelişini yani tevbelerini kabul edişini ortaya koymaktadır. Yoksa hâşâ Allah’ın tevbesinden söz edilemez.

Yüce Allah âyette yer verdiği مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ ifadesi gereği, Huneyn savaşından sonra artık dilediği, layık gördüğü kişilerin tevbesini kabul edeceğini, çünkü çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu hatırlatmakta, günahkârların Yüce Allah’ın mağfiretinden ve merhametinden ümit kesmemeleri gerektiğine dikkat çekmek istemektedir. Âyette sözü edilenler savaşta gereği gibi davranmayan müslümanların bir kısmı olabileceği gibi Huneyn’den sonra müslüman olan kişiler de olabilir.

c) Müşriklere Karşı Tavır

Yüce Allah, sûrenin 28-29. âyetlerinde müşriklerin ancak bir pislik olduğunu, onun için bu yıllarından sonra Mescid-i Haram’a yaklaşmamaları gerektiğini, eğer müslümanlar yoksulluktan korkarlarsa, Allah’ın dilemesi halinde lütfundan onları zengin edeceğini bildirmekte ve şu beyana yer vermektedir: “Kendilerine Kitap verilenlerden Allah’a ve ahiret gününe inanmayan, Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığını haram saymayan ve hak dini din edinmeyen kimselerle, küçülerek elleriyle cizye verinceye kadar savaşın!”

ı. Mescid’e Yaklaştırılmamaları

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هٰذَا وَاِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْن۪يكُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ٓ اِنْ شَآءَ اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Ey iman edenler! Müşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu yıllarından sonra Mescid-i Haram’a yaklaşmasınlar! Yoksulluktan korkarsanız, (bilin ki) Allah dilerse sizi kendi lütfundan zengin edecektir. Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ inneme’l-müşrikûne ifadesi “o müşrikler ancak ve ancak (şöyledir)”; نَجَسٌ necesün kelimesi “pislik(tir), pis(tir)”; فَلَا يَقْرَبُوا fe lâ yakrabû emri “yaklaşmasınlar”; الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ el-mescide’l-harâme tamlaması “Mescid-i Haram’a, saygın mescide”; بَعْدَ عَامِهِمْ هٰذَا ba‘de ‘âmihim hâzâ ifadesi “bu yıllarından sonra”; وَاِنْ خِفْتُمْ ve in hıftüm fiili “ve eğer çekinirseniz, korkarsanız, endişe ederseniz”; عَيْلَةً ‘ayleten kelimesi “yoksulluktan”; فَسَوْفَ يُغْن۪يكُمُ fe sevfe yuğnîküm fiili “size ileride verecektir, sizleri zenginleştirecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مِنْ فَضْلِه۪ٓ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, kendi ikramından”; اِنْ شَآءَ in şâe ifadesi “dilerse”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada müşriklerin hicri 9. yıldan itibaren Mescid-i Harâm’a yaklaşmamalarıyla ilgili yasak gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّمَا الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هٰذَا “Ey iman edenler! Müşrikler ancak bir pisliktir. Onun için bu yıllarından sonra Mescid-i Haram’a yaklaşmasınlar!” Yüce Allah müslümanların müşriklerle olan ilişki ve iletişimleriyle ilgili detaylı bilgi verdikten sonra, artık Mekke fethedildiği ve Kâbe’nin kontrolü de müslümanlara geçtiği için, بَعْدَ عَامِهِمْ هٰذَا beyanı gereği onların artık o yıldan yani hicretin dokuzuncu yılından sonra Mescid-i Harâm’a yaklaşmamalarını emretmekte, gerekçesini de onların نَجَس neces oluşlarıyla ilişkilendirmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen نَجَس neces sözcüğü “pis, kirli” manasına gelmektedir. Yüce Allah daha sonra yorumlayacağımız Tevbe 9/95’te de münafıkların rics yani pislik olduğunu ifade etmektedir.

Âlimlerimiz burada sözü edilen “neces oluşun” anlamını tartışmışlar ve maksadın bilinen manada pislik olduğunu belirtmişlerdir. Bazıları bunların maddi anlamda değil de inanç anlamında necis oldukları kanaatini ileri sürmüşlerdir. Bir kısım âlimimiz onların cünüplükten dolayı yıkanmadıkları için pis olduklarını dile getirmiş, çeşitli mezhep imamları da bu konuda görüşlerini ifade etmişlerdir.(18)

Konunun tartışmalı olduğu ortadadır; çünkü bu “pis” oluşun maddi olması da manevi olması da mümkündür. Ancak konunun Mekke’nin fethinden sonra gündeme gelmesi nedeniyle, müşriklerin Mescid-i Harâm’ın yani Kâbe’nin hizmetinde bulunmaları da düşünüldüğünde, onların bilinen manada gusül ve abdestten yoksun oluşların, namaz kılmamaları nedeniyle de maddi necasetten arınma ihtiyacını hissetmemeleri,(19) buradaki maksadın maddi pislik olduğunu gösterebilir. Maddi pislik konusu onların tesettürleriyle de ilişkilendirilebilir ki bu durumda onların bilinen ve emredilen manada tavafla da namazla da bağlarının olmadığı anlaşılmaktadır.

Mescide yaklaştırılmamaları konusundaki görüşlerden birisi de “müşriklerin Mescid-i Harâm’ın yönetiminde bulundurulmamaları” olduğu da iddia edilmektedir(20) ki bunu da gözardı etmemek gerekmektedir.

Âyette geçen الْمُشْرِكُون el-müşrikûne kelimesinin başında eliflâm takısı getirildiği için, bundan maksadın “o müşrikler” yani müslümanlarla antlaşmasını bozan, saldırganlık yapan ve düşmanlıklarını sürdürenler olduğu görülmektedir. Çünkü kelimenin başındaki eliflâm takısı bir belirteç edatıdır ve belli müşrikleri kapsamaktadır. Eğer böyle olmasaydı söz konusu kelime belirteç edatı getirilmeden yalın ve nekra olarak مُشْرِكُون müşrikûne şeklinde zikredilirdi ki durum böyle değildir. Buradan hareketle, mesele eğer inançsızlık şeklinde manevi pislik olarak anlaşılır ve yorumlanırsa o zaman bu kapsama diğer inkârcıları da, kitap ehlini de vs. insanları da almak gerekecektir ki böyle bir kapsam genişiliği âyetin metnine aykırıdır.

Bu arada âyette zikredilen الْمَسْجِد الْحَرَام el-mescidü’l-harâm tamlaması da aynı şekilde belirteç edatlıdır ve maksat Kâbe’dir; bunu diğer mescitlere yaygınlaştırmak pek isabetli olmasa gerektir. Zaten devam eden cümlede bir “fakirlik korkusu”ndan söz edilerek, maksadın Kâbe ve hac ibadeti olduğu da anlaşılmaktadır. Çünkü hacda insanlar hem ibadet ediyorlar hem de ticaretle ilgilenebiliyorlardı.

Bu arada ism-i işaretlerin tamlamalardaki kullanımıyla ilgili bir hususa değinmekte yarar görmekteyiz. İsm-i işaretler tek kelimeyle ilikili ise kelimenin öncesinde zikredilirken, isim tamlaması için kullanılırsa tamlamadan sonra getirilirler. Yûsuf 12/93’te yer alan bikamîsî hâzâ ifadesi bu kullanımın bir örneğidir. Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek de Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir. Ayrıca Tevbe 9/28’de geçen ‘âmihim hâzâ ifadesi de bu kullanımın bir başka örneğidir.

2. وَاِنْ خِفْتُمْ عَيْلَةً فَسَوْفَ يُغْن۪يكُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ٓ اِنْ شَآءَ “Yoksulluktan korkarsanız, (bilin ki) Allah dilerse sizi kendi lütfundan zengin edecektir.” Yüce Allah hicretin dokuzuncu yılından sonra sözü edilen müşriklerin Mescid-i Harâm’a yaklaştırılmamalarını emrettikten sonra, bu defa müslümanların bu durumdan ekonomik anlamda olumsuz etkilenebilme ihtimalini de ele almakta ve dilemesi yani uygun görmesi durumunda kendi ihsanından lütufta bulunarak müslümanları zenginleştireceğini müjdelemektedir.

“Hz. Peygamber, Hz. Ali’ye, Mekke müşriklerine Tevbe sûresinin ilk ayetlerini okumasını, kendileriyle yapılmış olan ahdi geri almasını, yani iptal etmesini, Allah ve Rasûlü’nün müşriklerden berî yani uzak olduğunu bildirmesini emredince, müşriklere hac yolunun kapatılması, yük taşıyan develerin, ticaret kervanlarının kalmayacağından ötürü bazı insanlar ‘Ey Mekkeliler, siz sıkıntılarla karşılaşacağınızı göreceksiniz!’ demişlerdi. İşte bu şüpheyi gidermek için bu âyet indirilmiştir.”(21)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَيْلَة ‘ayleten sözcüğü “yoksullaşmak, fakir olmak” demektir ve maksat müşriklerin hac zamanı(22) veya diğer zamanlarda Mescid-i Harâm’a yaklaştırılmamaları nedeniyle müslümanların yaşayabileceklerinden endişe ettikleri fakirlik duygusunu ortadan kaldırmaktır.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَل۪يمٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah âyetin sonunda özelde bu konuda, genelde bütün meselelerde verdiği hükümleri eşsiz ve erişilmez bilgisi ve hükmündeki hikmet sahibi oluşunun gereği olarak gerçekleştirdiğini bildirmektedir.

ıı. Hukuk Tanımayanlara Karşı Yaptırımlar

قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَد۪ينُونَ د۪ينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ حَتّٰى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ “Kendilerine kitap verilenlerden Allah’a ve ahiret gününe inanmayan, Allah’ın ve Elçisinin haram kıldığını haram saymayan ve gerçek dini din edinmeyen kişilerle, küçülerek (boyun eğip) elden (peşin) cizye verinceye kadar savaşın!”

Âyetteki قَاتِلُوا kâtilû emri “savaşın”; الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ ellezîne lâ yü’minûne ifadesi “iman etmemekte olan (şu kişilerle)”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَلَا بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ ve lâ bi’l-yevmi’l-âhıri ifadesi “ve âhiret gününe de (inanmayan)”; وَلَا يُحَرِّمُونَ ve lâ yuharrimûne fiili “ve haram kılmayanlar”; مَا حَرَّمَ mâ harrame ifadesi “haram kıldığı şeyleri”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”; وَرَسُولُهُ ve rasûlühû ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nün (haram kıldığını)”; وَلَا يَد۪ينُونَ ve lâ yedînûne fiili “ve din edinmeyenler”; د۪ينَ الْحَقِّ dîne’l-hakkı ifadesi “hak dini”; مِنَ الَّذ۪ينَ minellezîne ifadesi “(şu) kişilerden”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “kendilerine verildi”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitap”; حَتّٰى يُعْطُوا hattâ yu‘tû ifadesi “ta ki verinceye kadar”; الْجِزْيَةَ el-cizyete kelimesi “cizye, vergi”; عَنْ يَدٍ ‘an yedin ifadesi “(kendi) eller(iy)le”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; صَاغِرُونَ sâğırûne kelimesi ise “küçülenler (olarak), küçük olarak, aşağılananlar (olarak)” demektir.

Burada müslüman toplumda yaşamak isteyen kitap ehlinden inkârcıların cizye vermesi hükmü gündeme getirilmektedir.

1. قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ وَلَا يَد۪ينُونَ د۪ينَ الْحَقِّ مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ “Kendilerine kitap verilenlerden Allah’a ve ahiret gününe inanmayan, Allah’ın ve Elçisinin haram kıldığını haram saymayan ve gerçek dini din edinmeyen kişilerle savaşın!” Yüce Allah müşriklerle ilgili çeşitli hükümleri beyan ettikten sonra, benzer içerikte olmak üzere sözü bu defa beraber yaşamak durumunda kaldıkları başka inançlardan insanlarla ilişkiye getirmektedir. Bu çerçevede, birtakım hususlar zikredilerek bu durumda olanların ya cizye vermeleri gerektiği veya kendileriyle savaşılacağı bildirilmektedir.

Cizye vermekle ilgili yükümlü tutulmak bir din ve inanç ihlali olarak görülmemelidir. Çünkü مِنَ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْكِتَابَ beyanı gereği bu insanlar kitap ehlinden insanlardır ve onlarla aynı yörede ve aynı ortamda yaşanacağı için, bu bir çeşit vatandaşlık vergisidir. Bunun karşılığında onların can ve mal güvenlikleri sağlanacağı için burada anlaşılmayacak herhangi bir şey söz konusu değildir.

Âyette kimlerle savaşılacağı noktasında bazı özellikler sıralanmaktadır:

a)قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَلَا بِالْيَوْمِ الْاٰخِرِ “Allah’a ve ahiret gününe inanmayanlarla savaşın!” Yüce Allah kendileriyle savaşılması emrini verdiği kişilerin ilk özelliğinin “Allah’a ve âhiret gününe inanmamaları” olduğunu ifade etmektedir. İlk sırada “iman”ın zikredilmesinin sebebi, davranışların nasıl değerlendirilmesi gerektiği noktasında belirleyici olmasıdır. Bu kapsamda daha önce de ifade ettiğimiz üzere, kitap ehlinden olanların bir kısmı doğru bir Allah inancı ve sağlam bir âhiret bilincine sahip değillerdi.

İkili bir ilah sistemine inananlarla üçlü bir ilah sistemini kabul edenler doğru bir inanca sahip olmadıkları için, Yüce Allah onların Allah’a ve âhiret gününe inanmayanlarla bir olduğunu ifade etmek istemektedir.(23) Nitekim bir sonraki âyette dile getirilen “Allah’a çocuk isnadı” şeklindeki inanç bozuklukları bunun bir örneğidir. Bu çerçevede nelere inanılması gerektiğiyle ilgili olarak peygamberlere, onların tebliğ ettiği kitaplara ve bu bilgileri peygamberlere getiren meleklere de inanılması bir zorunluluktur.

b) وَلَا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللّٰهُ وَرَسُولُهُ “Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığını haram saymayanlar.” Yüce Allah toplumsal hayatta aynı değerlerin paylaşılması bağlamında inanç esaslarından sonra, bu defa dini uygulamalarla ilgili olarak Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığı şeylerin haram sayılmasını gerekli görmektedir.

Yüce Allah’ın haram kıldığı şeylerin neler olduğunu Rasûlüllah’tan yani onun tebliğ ettiği vahiyden öğrendiğimiz için, burada Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kılmasından söz edilmektedir. Yoksa her ikisinin ayrı ayrı haram kıldığı şeylerden söz edildiği düşünülmemelidir. Çünkü bu tür konularda Hz. Peygamber’in “risalet”inden söz edilip “nübüvvet”inden bahsedilmemesi, maksadın risalet öğretileri şeklinde Yüce Allah’ın belirlediği esaslar çerçevesinde ümmete aktarılanlar olduğunu göstermektedir.

Bu arada âyetteki mesajın kapsamında kitap ehlinden olanların kendi peygamberlerine ve kitaplarına itibar etmemeleri de söz konusudur.(24) Nitekim Mâide 5/43, 47, 48, 49, 66, 68 gbi âyetlerde de dikkat çekilen nokta budur. Yüce Allah’in peygamberlerine gönderdiği kitaplar aynı kaynaktan geldikleri için hepsi doğrudur; hepsi de İslâm’ı içermektedir. Sorun, daha sonradan insanların o ilahi prensipleri değiştirmesinden veya gizlemesinden, çarpıtmasından kaynaklanmaktadır.

c) وَلَا يَد۪ينُونَ د۪ينَ الْحَقِّ “Hak dini din edinmeyenler.” Yüce Allah önceki iki özelliği de içerecek şekilde söz konusu insanların imansızlıklarının ve ilahi prensiplerden yoksun hayat anlayışlarının asıl sebebinin “hak dini din edinmemeleri”, “hak hukuk tanımamaları” olduğunu, bunun devamı olarak da tek Allah inancına dayalı tevhidi benimsemediklerini beyan etmektedir.

Burada sayılan şartlar elbette aynı vatanda yaşayanlarla ilişkili bir vergi sistemini zorunlu kılmaktadır. Yoksa durduğu yerde duran, herhangi bir saldırganlık ve düşmanla işbirliğine girişmeyen, devletten hizmet vs. beklemeyen inançsız insanlar kendi vatanlarında durup yaşayabilirler; onlara herhangi bir şekilde saldırıda bulunulamaz.

2. حَتّٰى يُعْطُوا الْجِزْيَةَ عَنْ يَدٍ وَهُمْ صَاغِرُونَ “(Bunlar) küçülerek (boyun eğip) elden (peşin) cizye verinceye kadar (onlarla savaşın)!” Yüce Allah kitap ehlinden olup da şirksiz ve şeksiz bir Allah ve âhiret inancına sahip olmayan, Allah’ın ve Rasûlü’nün haram kıldığı şeyleri haram saymayan ve nihayetinde hak din olan İslâm’ı din edinmeyen kişilerle ya savaşılacağını ya da cizye vermeyi kabul edeceklerini beyan etmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْجِزْيَة el-cizyeh kelimesi “antlaşma yapanın antlaşmasına göre verdiği şey”, bir anlamda “vergi”, “vatandaşlık borcu”, “karşılık” gibi anlamlar içermektedir. Cezâ kökünden gelen الْجِزْيَة el-cizyeh sözcüğü, kelimenin kök anlamından hareketle “birşeyin karşılığını ödemek” manasını içerdiği için, bunun inanılmayan bir dinin hâkim olduğu ortamda yaşama karşılığında ödenen “güvenlik vergisi” olduğu ortadadır.

Burada zikredilen عَنْ يَدٍ ‘an yedin ifadesi de bu verginin bizzat sahibinin eliyle ödendiğini göstermektedir. Bu arada âyetin sonunda yer alan وَهُمْ صَاغِرُونَ cümlesi ise burada bir hâl cümlesidir ve “boyun eğerek”, “küçülüp boyun eğerek”, “zillet içerisinde”, “hor hakir bir şekilde” gibi anlamlar vermektedir.(25)

Dipnotlar

• 1 - Tevbe 9/23; İbrâhim 14/3; Nahl 16/107; Fussılet 41/17. 2 - Semerkandî, age., II, 48; Taberî, age., X, 98.
  • Tevbe 9/23 İbrâhîm 14/3 Nahl 16/107 Fussilet 41/17
• 3 - En‘âm 6/113, 120; Tevbe 9/24; Şûrâ 42/23. 4 - Semerkandî, age., II, 48; Taberî, age., X, 98-99.
  • En‘âm 6/113 En‘âm 6/120 Tevbe 9/24 Şûrâ 42/23
• 5 - Mâide 5/108; Tevbe 9/24, 80; Saff 61/5; Münâfıkûn 63/6.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Tevbe 9/80 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6
• 6 - Zemahşerî, age., II, 251.
• 7 - Râzî, age., XVI, 20. 8 - Zemahşerî, age., II, 249. 9 - Zemahşerî, age., II, 250.
• 10 - Râzî, age., XVI, 21.
• 11 - Buhârî, Cihâd, 52, 61, 97, 167; Meğâzî, 54; Müslim, Cihâd, 78-80; Tirmizî, Cihâd, 15; Ahmed b. Hanbel, IV, 280, 281, 289, 304.
• 12 - Semerkandî, age., II, 50; Zemahşerî, age., II, 251-252; Râzî, age., XVI, 21-22.
• 13 - Bakara 2/248; Tevbe 9/26, 40; Feth 48/4, 18, 26. 14 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Bakara 2/248 Tevbe 9/26 Tevbe 9/40 Fetih 48/4 Fetih 48/18 Fetih 48/26 Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 15 - Semerkandî, age., II, 51. 16 - Âl-i İmrân 3/124-125; Enfâl 8/9.
  • Âl-i İmrân 3/125 Enfâl 8/9
• 17 - Bakara 2/214; Yûsuf 12/110; Hacc 22/40; Mü’min 40/51; Muhammed 47/7.
  • Bakara 2/214 Yûsuf 12/110 Hacc 22/40 Mü'min 40/51 Muhammed 47/7
• 18 - Zemahşerî, age., II, 252-253; Râzî, age., XVI, 24-25. 19 - Zemahşerî, age., II, 252.
• 20 - Zemahşerî, age., II, 253.
• 21 - Râzî, age., XVI, 24.
• 22 - Zemahşerî, age., II, 253.
• 23 - Zemahşerî, age., II, 254.
• 24 - Semerkandî, age., II, 52.
• 25 - Semerkandî, age., II, 52; Zemahşerî, age., II, 254.