Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 123-129. âyetlerinde çevredeki azgın kâfirlerle savaşılmasını, sureler indirildiğine münafıkların alaycılığına karşılık müslümanların duyarlılığını, inkârcıların sürekli denendiklerini, münafıkların vahiyden kaçışını ve nihayet Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile mutlak tevhid öğretisini ele almaktadır.

a) Kâfirlerle İlişki ve Münafıkların Vahye Bakışı

Yüce Allah, sûrenin 123-127. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, “Kâfirlerden yakınınızda olanlara karşı savaşın ve onlar (savaş anında) sizde bir sertlik bulsunlar! Bilin ki muhakkak ki Allah takvâlı (duyarlı) olanlarla beraberdir” buyurmakta, herhangi bir sûre indirildiği zaman içlerinden bir kısmının “Bu, sizin hanginizin imanını artırdı ki!?” dediğini, iman edenlere gelince bu sûrenin onların imanlarını arttırdığını ve onların bununla sevindiğini, kalplerinde hastalık olanların inkârlarını arttırdığını, artık kâfir olarak öldüklerini beyan etmektedir.

Ardından, inkârcıların ve münafıkların her yıl bir veya iki kez çeşitli belâlarla imtihan edildiklerini gördükleri, buna rağmen tevbe etmedikleri ve gerçeklerden dersler almadıkları ifade edilmekte, bir sûre indirildiği zaman “(Çevreden) sizi birisi görüyor mu?” diye sorar gibi birbirlerine bakıp, sonra da sıvışıp kaçtıkları, anlamayan bir kavim oldukları için Yüce Allah’ın da onların kalplerini haktan uzaklaştırdığı bildirilmektedir.

ı. Yakındaki Azgın Kafirlerle Savaş

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا ف۪يكُمْ غِلْظَةً وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Ey iman edenler! O kâfirlerden yakınınızda olanlara karşı savaşın ve onlar (savaş anında) sizde bir sertlik bulsunlar! Bilin ki Allah şüphesiz ki muttakîlerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; قَاتِلُوا kâtilû emri “savaşın”; الَّذ۪ينَ يَلُونَكُمْ ellezîne yelûneküm ifadesi “çevrenizde olan (şu) kişilerle”; مِنَ الْكُفَّارِ mine’l-küffâri ifadesi “o kâfirlerden”; وَلْيَجِدُوا ve’lyecidû emri “ve bulsunlar”; ف۪يكُمْ fîküm ifadesi “sizde, içinizde”; غِلْظَةً ğılzaten kelimesi “bir sertlik, bir öfke”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّ اللّٰهَ ennellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مَعَ الْمُتَّق۪ينَ me‘a’l-muttakîne ifadesi ise “takvâlı, duyarlı olanlarla beraber(dir)” demektir.

Burada müminlerin saldırgan kâfirlere karşı nasıl bir tavır içerisinde bulunması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا قَاتِلُوا الَّذ۪ينَ يَلُونَكُمْ مِنَ الْكُفَّارِ وَلْيَجِدُوا ف۪يكُمْ غِلْظَةً “Ey iman edenler! O kâfirlerden yakınınızda olanlara karşı savaşın ve onlar (savaş anında) sizde bir sertlik bulsunlar!” Yüce Allah Tevbe sûresinin genel konusu olarak belirlediği ana temaya değinmekte ve sûrenin ilk âyetlerinden itibaren müslümanlara karşı düşmanca tavra girişenlerle savaşılması gerektiğini beyan etmekte, Tevbe 9/36, 41 ve 73’te de belirtildiği gibi, inkârcılarla savaşılması gerektiğine dikkat çekmektedir. Bazı tefsirlerimizde bunlardan maksadın kimler olduğuyla ilgili isim listesi verilmekteyse(1) de biz maksadın isimler değil, nitelikler olduğu kanaatindeyiz.

Yüce Allah müslümanların yakınında bulunan saldırgan ve antlaşmayı bozan kâfirlerle savaşılmasını emrettikten sonra, ayrıca وَلْيَجِدُوا ف۪يكُمْ غِلْظَةً beyanı gereği “inkârcıların müslümanlarda güçlü bir mukavemet ve direnç olduğunu görmelerini, müslümanların onlara karşı böyle büyük bir güç göstermelerini” istemektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen غِلْظَة ğılzah kelimesi “sertlik”, “azim”, “katılık”, “direnç”, “şiddet” gibi anlamlar içermektedir.(2)

Diğer konularda müslümanların tavrı şefkat, merhamet ve sahiplenicilik şeklinde olsa da savaşta durum farklıdır. Nûr 24/2’de “ilahi buyrukların uygulanmasında şefkatli davranılmaması”, Âl-i İmrân 3/139 ve Nisâ’ 4/104’te “gevşeklik gösterilmemesi”, Tevbe 9/73 ve Tahrîm 66/9’da ise “sertliğin sürdürülmesi” emredilmektedir.

Bu cümleden olarak, asla ve asla gözden kaçırılmaması gereken nokta şudur: Sûrenin ilgili âyetlerinde de vurguladığımız üzere, dahası Enfâl 8/56’da da geçtiği gibi, müşriklerin önemli bir bölümü müslümanlarla yaptıkları antlaşmaları bozmuş, geriye savaştan başka seçenek bırakmamışlardı. İşte bu sebeple Yüce Allah antlaşmayı bozan o müşriklerle ve kâfirlerle savaşılmasını emretmek üzere bir emir vermektedir. Bakara 2/190-193, Nisâ’ 4/89-91, Tevbe 9/5-6, Hacc 22/39-40, Mümtehıne 60/8-9 gibi âyetlerdeki temel prensipleri göz önüne alarak bu âyetin mesajını anlamak gerekmektedir.

Zaten Yüce Allah “dünyanın her tarafındaki kâfirlerle savaşın” diye bir emir vermemekte, aksine “müslümanların civarındaki kâfirlerle savaşılması”nı istemektedir ki, zaten daha önce de defalarca dikkat çektiğimiz üzere bu kâfirlerden maksadın “müslümanlarla antlaşmalarına sadık kalmayan, saldırgan ve azgın, hatta zalim kâfirler” olduğu gözden kaçırılmamalıdır. Yoksa müslümanlara veya başkalarına zararı dokunmayan herhangi bir kâfire karşı fiili savaştan söz edilmemektedir.

İnançsız insanlara iyilik yapılmasının ve adaletli davranılmasının teşvik edildiği Mümtehıne 60/8’deki mesaj bu konulardaki temel referans olarak kabul edilmelidir. Onlara karşı yapılması gereken cihad, onları “yok etmek” değil, onları “İslam saflarına katmaktır” ki cihadın temel hedefi de budur. Konuyu Tevbe 9/5’te genişçe ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

2.وَاعْلَمُوٓا اَنَّ اللّٰهَ مَعَ الْمُتَّق۪ينَ “Bilin ki Allah şüphesiz ki muttakîlerle (duyarlı olanlarla) beraberdir.” Yüce Allah aynısı Tevbe 9/36’da da geçen bu cümlede şartlarını kendisinin belirlediği cihad, infak, ilim vs. ile ilgili prensiplerine karşı muttakîce yani duyarlı olarak davrananlarla birlikte olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah aynı konuyu ele aldığı Bakara 2/194’in sonunda da benzer bir ifadeyi kullanarak şöyle buyurmaktadır: “Allah’a karşı duyarlı olun ve bilin ki Allah müttakîlerle beraberdir.” Yüce Allah savaş, infak ve fedakârlık gibi konularda müslümanların nelere dikkat etmeleri gerektiğini beyan ederek, verdiği hükümlere itibar etmeleri gerektiğini ifade bağlamında kendilerini takvâya çağırmakta, muttaki olmalarını istemektedir. Bunu daha da pekiştirmek için koyduğu hükümlere itibar edenlerle yani duyarlı davrananlarla beraber olduğunu, onları sevip desteklediğini hatırlatmaktadır.

ıı. Sûrelere Karşı Alaycılık, Müslüman ve Kâfir Tavrı

وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ اَيُّكُمْ زَادَتْهُ هٰذِه۪ٓ ا۪يمَانًا فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَزَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا اِلٰى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ “Herhangi bir sure indirildiği zaman içlerinden bir kısmı ‘Bu, sizin hanginizin imanını artırdı ki?’ der. İman edenler var ya, (indirilen her sure) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler. Kalplerinde hastalık bulunanlara gelince, (Allah) onların pisliklerine (inkârlarına) ilave olarak pisliklerini (inkârlarını tamamen) artırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.”

Buradaki وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ ve izâ mâ ünzilet ifadesi “ve indirildiği zaman”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “herhangi bir sûre”; فَمِنْهُمْ مَنْ fe minhum men ifadesi “onların içlerinden (şöyle) bir kısmı”; يَقُولُ yekûlü fiili “(şöyle) der”; اَيُّكُمْ eyyüküm sorusu “hanginizi”; زَادَتْهُzâdethü ifadesi “onu artırdı”; هٰذِه۪ٓ hâzihî kelimesi “bu (sure)”; ا۪يمَانًا imânen kelimesi “iman bakımından, (hanginizin imanını arttırdı)”; فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا fe emmellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişilere, iman edenlere gelince”; فَزَادَتْهُمْ fe zâdethum ifadesi “onları artırdı”; ا۪يمَانًا îmânen kelimesi “iman bakımından, onların imanını arttırır”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyledir)”; يَسْتَبْشِرُونَ yestebşirûne fiili “sevinirler”; وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فِي قُلُوبِهِمْ ve emmellezîne fî kulûbihim ifadesi “ve kalplerinde (şöyle bir şey) bulunanlara gelince”; مَرَضٌ meradun kelimesi “(inançsızlık ilgili) hastalık”; فَزَادَتْهُمْ fe zâdethum ifadesi “onları da arttırır, arttırmıştır”; رِجْسًا ricsen kelimesi “pislik bakımından”; اِلٰى رِجْسِهِمْ ilâ ricsihim ifadesi “pisliklerine ilave olarak, onların pislikleri arttırdıkça arttırır”; وَمَاتُوا ve mâtû fiili “ve onlar olmüş olurlar”; وَهُمْ ve hum zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; كَافِرُونَ kâfirûne kelimesi ise “kâfirler, inkâr edenler (olarak)” demektir.

Burada indirilen her bir vahyin müminlerde ve kâfirlerde nasıl bir etki bıraktığıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ اَيُّكُمْ زَادَتْهُ هٰذِه۪ٓ ا۪يمَانًا فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَزَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “Herhangi bir sure indirildiği zaman içlerinden bir kısmı ‘Bu, sizin hanginizin imanını artırdı ki?’ der. İman edenler var ya, (indirilen her sure) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler.” Yüce Allah antlaşmaları bozan saldırgan kâfirlere karşı nasıl davranılması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa onların indirilen herhangi bir sûre hakkında ne kadar ilgisiz ve alaycı bir tavır sergilediğini, buna karşılık böyle bir sûrenin indirilmesi durumunda bunun müminlerin imanını arttırdığını hatırlatmaktadır.

a)وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ فَمِنْهُمْ مَنْ يَقُولُ اَيُّكُمْ زَادَتْهُ هٰذِه۪ٓ ا۪يمَانًا “Herhangi bir sure indirildiği zaman içlerinden bir kısmı ‘Bu, sizin hanginizin imanını artırdı ki?’ der.” Âyette geçen soruyu münafıkların mümin ve kâfir bütün muhataplara sorduğu ve maksatlarının da müslümanları imandan vazgeçirmek için sûrelerle yani vahiy ile alay etmek olduğu anlaşılmaktadır.(3) Bu yüzden bu sorunun sonuna “!?” işaretlerini birlikte koymak da mümkündür. “Hanginizin imanını arttırmş olabilir ki!?” demek, “hiçbirinizin imanını arttırmış olamaz” manasını içermektedir.

b)فَاَمَّا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا فَزَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَهُمْ يَسْتَبْشِرُونَ “İman edenler var ya, (indirilen her sure) onların imanlarını artırır ve onlar sevinirler.” İşte onların bu sorusuna verilen cevapların ilki müminlerle ilişkilendirilmekte ve müslümanların bu surelerin indirilmesi vesilesiyle imanlarının arttığı ve bununla sevinip müjdelendikleri ifade edilmektedir. “İmanın artması” konusunu Enfâl 8/2’de ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacak, şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz:

ı. “İmanın artması”, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Nitekim yorumunu yapmakta olduğumuz âyette buna değinilmekte ve “İman edenlerin imanlarının artacağı” ifade edilmektedir. “İmanın artması”, ilâhî gerçeklerin hatırlatılması ve onların muhataplara aktarılmasıyla da elde edilebilir ve ilâhî bilgilendirmeler yapılarak imanın artabileceği sonucuna varılabilir. Çeşitli âyetlerde “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin artırılacağı”ndan söz edilmektedir.(4)

“Hidayetin artması” ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına gelmektedir. Hidayet artacağına göre, bir çeşit hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de “Kur’ân’ın müttakîler için hidayet kaynağı olması” bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takvâ üzere kalması ve takvâ ilkelerinin artışını hayatına taşımasıdır.

ıı. İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, “iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.”(5) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(6)

Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyet veren şeylerin yoldan giderilmesidir.”(7) Hidayet artışı gibi iman artışını da imanın pekiştirilmesi veya güçlendirilmesi ya da imanlı kalmada sebatkâr kılınmak anlamına almamız da elbette mümkündür. Amel arttıkça iman da artmış, güçlenmiş, kalitelileşmiş olmaktadır.

2. وَاَمَّا الَّذ۪ينَ فِي قُلُوبِهِمْ مَرَضٌ فَزَادَتْهُمْ رِجْسًا اِلٰى رِجْسِهِمْ وَمَاتُوا وَهُمْ كَافِرُونَ “Kalplerinde hastalık bulunanlara gelince, (Allah) onların pisliklerine (inkârlarına) ilave olarak pisliklerini (inkârlarını tamamen) artırır ve onlar artık kâfir olarak ölürler.” Yüce Allah herhangi bir sûre indirildiğinde münafıkların “hanginizin imanını arttırmış ki” sorusuna cevap olarak müminlerin imanlarının arttığını bildirdikten sonra, bu defa kâfirlerin böyle bir durumda olumlu manada etkilenmeyeceğini, çünkü inkâr edecekleri şeyler arttığı için onların da pisliklerinin yani inkârlarının artacağını, sonuçta kâfirler olarak öleceklerini bildirmektedir. Soruyu soran münafıklar müslümanları imandan caydırmaya çalışırken, aslında kendi feci akıbetlerine yatırım yaptıklarının farkına varmadıkları anlaşılmaktadır.

Âyette geçen ve “pislik” manasına gelen رِجْس rics kelimeleri bu bağlamda önceki cümlede iman kavramı geçtiği için “bâtıl inanç, inkâr, kötü huy” vs. olumsuz manada kullanılmaktadır. Ayetin sonundaki “kâfirler” ifadesi de bu anlamı desteklemektedir. Bu nedenle, her bir sûre indirildiğinde kalplerinde inançsızlık hastalığı bulunan inkârcıların ve münafıkların sadece pisliklerinin yani inkârlarının artacağı beyan edilmekte, en kötüsü olarak da bunların kâfirler olarak ölecekleri bildirilmektedir. Kalplerdeki hastalık inkâr ve kötü huylardır; kalplerin sıhhatı ise iman ve güzel ahlaktır. Önceki âyette de belirttiğimiz üzere, iman nasıl artıyorsa inkâr da artar. Bu nedenle, her yeni indirilen sûre müminlerin imanını, kâfirlerin de inkârını arttırmaktadır.

ııı. İnkârcıların Sürekli İmtihanı

اَوَلَا يَرَوْنَ اَنَّهُمْ يُفْتَنُونَ ف۪ي كُلِّ عَامٍ مَرَّةً اَوْ مَرَّتَيْنِ ثُمَّ لَا يَتُوبُونَ وَلَا هُمْ يَذَّكَّرُونَ “Onlar, her yıl bir veya iki kez (çeşitli belâlarla) imtihan edildiklerini görmüyorlar mı? Sonra tevbe de etmiyorlar, (gerçeği) de hatırlamıyorlar.”

Âyetteki اَوَلَا يَرَوْنَ evelâ yeravne sorusu “görmediler mi, dikkat etmediler mi”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; يُفْتَنُونَ yüftenûne edilgen fiili “denenecekler, denenmektedirler”; ف۪ي كُلِّ عَامٍ fî külli ‘âmin tamlaması “her bir yıl”; مَرَّةً merraten kelimesi “bir kere”; اَوْ مَرَّتَيْنِ ev merrateyni ifadesi “veya iki kere, defalarca”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يَتُوبُونَ lâ yetûbûne ifadesi “tevbe de etmezler”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) değillerdir”; يَذَّكَّرُونَ yezzekkerûne fiili “gerçeği hatırlamakta (olanlar), gerçeği hatırlamazlar” demektir.

Burada münafıkların ve inkârcıların her yıl çeşitli şekillerde denendikleri, ancak tevbe etmedikleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah her bir sûrenin kâfirlerin inkârlarını arttırdığını bildirdikten sonra, bu defa onların her yıl bir veya iki defa denendiklerini, tevbe etmediklerini ve gerçekleri hatırlamadıklarını bildirmektedir. Onların her yıl sınandıkları imtihanların “inkâr ve nifak” olmasının yanında, hastalık, kıtlık, açlık, savaş, cihad vs. şeklinde de gerçekleşmiş olabileceği ifade edilmektedir(8) ki âyette geçen مَرَّتَيْنِ merrateyni kelimesi Tevbe 9/101’de de geçtiği üzere “iki kere”, “defalarca” manasında yorumlanabilmektedir.

Bu durumda inkârcıların ve münafıkların her yıl bir defa veya defalarca yani sürekli olarak denendikleri beyan edilmiş olmaktadır. Onların her bir defa denenmesi aslında tevbe etmeleri için bir imkân ve fırsat olmasına rağmen onlar bunu değerlendirememiş, tevbe etmemiş, hakka yönelmemiş ve gerçekleri hatırlamaya yanaşmamışlar, böylece inkârları arttığı gibi mahşerdeki azaplarının da artmasına neden olmuşlardı. Bu durum dün böyle olduğu gibi sonrasında da aynı şekilde devam etmektedir.

ıv. Münafıkların Vahiy İle Alaycılıkları

وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ هَلْ يَرٰيكُمْ مِنْ اَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Bir sure indirildiği zaman ‘(Çevreden) sizi birisi görüyor mu?’ diye (sorar gibi) birbirlerine bakarlar, sonra da (sıvışıp) giderler. Anlamayan bir topluluk oldukları için Allah da onların kalplerini (gerçeklerden) uzaklaştırmıştır.”

Âyetteki وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ ve izâ mâ ünzilet ifadesi “ve indirildiği zaman”; سُورَةٌ sûratün kelimesi “(şöyle) herhangi bir sûre”; نَظَرَ nezara fiili “bakmıştı, bakar”; بَعْضُهُمْ ba‘duhum tamlaması “onların bir kısmı”; اِلٰى بَعْضٍ ilâ ba‘dın ifadesi “bir kısmına”; هَلْ يَرٰيكُمْ hel yerâküm sorusu “sizi görüyor mu”; مِنْ اَحَدٍ min ehadin ifadesi “herhangi biri”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; انْصَرَفُوا insarafû fiili “ayrıldılar, ayrılırlar”; صَرَفَ sarafe fiili “çevirdi, çevirir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; قُلُوبَهُمْ kulûbehum tamlaması “onların kalplerini”; بِاَنَّهُمْ bi ennehum ifadesi “çünkü muhakkak ki onlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavimdir, topluluktur”; لَا يَفْقَهُونَ lâ yefkahûne fiili ise “anlamayan, düşünmeyen” demektir.

Burada münafıkların vahye karşı tavırları ve korkaklıkları ile Yüce Allah’ın onları cezalandırması gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا مَآ اُنْزِلَتْ سُورَةٌ نَظَرَ بَعْضُهُمْ اِلٰى بَعْضٍ هَلْ يَرٰيكُمْ مِنْ اَحَدٍ ثُمَّ انْصَرَفُوا “Bir sure indirildiği zaman ‘(Çevreden) sizi birisi görüyor mu?’ diye (sorar gibi) birbirlerine bakarlar, sonra da (sıvışıp) giderler.” Yüce Allah münafıkların sûrelere yani bütünüyle vahye karşı alaycılıklarını ve ilgisizliklerini ifade bağlamında, her ne zaman bir sûre indirilse onların birbirlerine baktıklarını, “sizi birileri görüyor mu?” diyerek sıvışıp gittiklerini haber vermektedir.

Onların bu tavrı alaycılıklarının, vahyi küçük görmelerinin, onu dinlemeye tahammülleri olmadığının, vahye karşı öfkelerinin ve nefretlerinin bir delilidir. Bu arada kendilerini birilerinin görüp görmediğini sorarak sıvışıp kaçmaları da ne kadar korkak olduklarının bir göstergesidir. Buna göre âyetteki mesaj, aslında “ya birisi bizi gördüyse durum kötü” şeklindedir.

Anlaşılıyor ki onların bu tavrı daha çok müslümanlarla içiçe bulundukları zamanlarla meselâ mescitte oldukları anlarla ilgilidir. Kendilerini görebilecek kimselerle ilgili olarak مِنْ اَحَدٍ min ehadin “herhangi birisi” ifadesini kullanmaları, onların her bir müslümandan çekindiklerinin de bir göstergesidir. Yani yöneticilerden birinden korkmaları bir tarafa, herhangi bir müslümandan bile aşırı bir şekilde korktukları anlaşılmaktadır.

Onların bu durumu Münâfikûn 63/4’te “her bir gürültüyü aleyhlerine kopmuş kıyamet sanırlar” şekilinde ifade edilmektedir. Dahası, sığınacak delik aradıkları da Tevbe 9/56-57’de ifade edilmektedir. Eğer ortalıkta kendilerini görecek kimseler yoksa orayı hemen terkedip gittikleri de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ثُمَّ انْصَرَفُوا ifadesiyle dile getirilmektedir. Bu ifade “ortamdan kaçmak” anlamına gelebileceği gibi “vahyi dinlemekten onu tenkide sıvışmaları” manası da içerebilir.

2. صَرَفَ اللّٰهُ قُلُوبَهُمْ بِاَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَفْقَهُونَ “Anlamayan bir topluluk oldukları için Allah da onların kalplerini (gerçeklerden) uzaklaştırmıştır.” Yüce Allah münafıkların hak ve hakikat demek olan vahyi dinlemekten sıvışıp kaçtıklarını beyan ettikten sonra, gerçeği anlamayan, anlamamaya kararlı olan bu insanların kalplerini tersine çevirdiğini haber vermektedir.

Pek çok âyette değişik kalıplarda kullanılmakta olan صَرَفَ sarafe fiili “çevirmek”, “uzaklaştırmak” manasına gelmektedir. Mü’min 40/60’ta da geçtiği gibi, onların gerçeklerden döndürülmeleri, kendilerinin dönme kararlılığının bir sonucudur. Zaten bu âyette de gerekçe “onların gerçekleri anlamayan, anlamak istemeyen bir topluluk olmaları” şeklinde dile getirilmektedir.

“Yeryüzünde haksız yere böbürlenenleri âyetlerimden uzaklaştıracağım” mealindeki A‘râf 7/146’da da belirtildiği gibi ayetlerden uzaklaştırılmak, döndürülmek bir “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise ülkede haksız yere kibir göstermektir. Burada da durum aynıdır: gerçekleri anlamak istememek “sebep”, kalplerinin döndürülmesi, haktan uzaklaştırılması ise “sonuç”tur. Önemine binaen önce “sonuç”, ardından “sebep” zikredilmiştir.

b) Hz. Peygamber ve Muhataplarla İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin 128-129. âyetlerinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğünü ve itibar etmeyenlere karşı dile getirmesi gereken söylemini şöyle beyan etmektedir: “Andolsun ki size kendinizden öyle bir rasûl (elçi) gelmiştir ki sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. Size çok düşkündür; müminlere karşı çok şefkatlidir; merhametlidir. (Ey Muhammed!) Yüz çevirirlerse de ki: Bana sadece Allah yeter. O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Ben sadece O’na güvenirim. O yüce Arş’ın sahibidir.”

ı. Hz. Peygamber’in Ümmete Düşkünlüğü

لَقَدْ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ عَز۪يزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَر۪يصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki size kendinizden öyle bir Elçi gelmiştir ki sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir. Size çok düşkündür; müminlere karşı elbette çok şefkatlidir, merhametlidir.”

Âyettekiلَقَدْ جَآءَكُمْ lekad câeküm ifadesi “size muhakkak gelmiştir”; رَسُولٌ rasûlün kelimesi “(şöyle) bir Elçi, Rasül”; مِنْ اَنْفُسِكُمْ min enfüsiküm ifadesi “sizin içinizden, sizden”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “çok ağır gelir”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona”; مَا عَنِتُّمْmâ ‘anittüm ifadesi “sizi üzen, üzecek olan şeyler”; حَر۪يصٌ harîsun kelimesi “aşırı düşkündür”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”;بِالْمُؤْمِن۪ينَ bi’l-mü’minîne ifadesi “müminlere”; رَؤُ۫فٌ raûfun kelimesi “şefkatli(dir)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “merhametli(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ümmetine ne kadar düşkün olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah sûrenin başından itibaren müşriklerin, inkârcıların ve nihayet münafıkların durumlarını, özelliklerini, tavırlarını, müslümanlarla menfaate dayalı ilişki ve iletişimlerini, onların ikiyüzlü ve dünyaperestliklerini beyan ettikten sonra, bu defa kendileri için Hz. Peygamber’in bütün muhataplar için ne anlam ifade ettiğini veya onun müslümanlara nasıl duygular beslediğini bu âyette dile getirmektedir.

1. لَقَدْ جَآءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ اَنْفُسِكُمْ “Şüphesiz ki size kendinizden öyle bir Elçi gelmiştir ki.” İlk özellik Hz. Peygamber’in tıpkı diğer insanlar gibi bir beşer olduğudur. İnsanlara içlerinden birisi yani tanıyıp bildikleri birisi rasûl olarak gelmiştir. Yüce Allah insanlara kendi içlerinden yani bir beşer olarak Hz. Muhammed’i peygamber olarak görevlendirdiğini bildirmektedir. İnsanlara kendi cinslerinden bir peygamberin gönderilmesi onlara yönelik en önemli nimetlerden birisidir. Zaten Bakara 2/129, 151, Âl-i İmrân 3/164, Tevbe 9/128 ve Cum‘a 62/2’de de yer aldığı üzere Yüce Allah’ın müminlere insan bir peygamber göndermesinin onlara yönelik büyük bir lütfu olduğu dolaylı olarak ifade edilmektedir.

İnsanlara kendi içlerinden insan bir peygamber gönderilmesi hem insanoğlunun değerine bir atıftır; hem de kendisine tâbi olunup örnek alınması gereken bir üsve-i hasene olacağı için çok büyük bir kolaylıktır. İlahi mesajların hayata nasıl aktarılacağı noktasında bir peygamber örnekliğine şiddetle ihtiyaç vardır. Bu nedenle, Yüce Allah insanoğlunun peygamberini yine insanlardan seçerek, başka düşüncelerin hiçbir şekilde doğru olamayacağına dikkat çekmek istemiştir ki En‘âm 6/9 ve İsrâ’ 17/95’te verilmek istenen mesaj da budur.

Hz. Peygamber tıpkı diğer insanlar gibi bir beşerdir(9) ve bu husus onun dilinden de defalarca dile getirilmiştir.(10) İnsanlara insan bir peygamberin gönderilmesi de Yüce Allah’ın insanoğluna büyük bir ihsanıdır.

2. عَز۪يزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ “Sıkıntıya uğramanız ona çok ağır gelir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ümmetine karşı son derece ilgili olduğunu ifade bağlamında, onları üzecek herhangi bir durumun kendisine de çok ağır geldiğini bildirmektedir. Uğranılmasından söz edilen sıkıntının hem dünya hayatını, hem de mahşerde karşılaşılacak şeyleri içerdiğini düşünmekteyiz. Azap şöyle dursun, müslümanlara yönelik dünyadaki geçici ve küçük sıkıntılar bile ona ağır gelmektedir.(11)

Burada zikredilen عَز۪يز ‘azîzün kelimesi “ağır gelmek” demektir. Âl-i İmrân 3/118 ve Hucürât 49/7’de de geçen عَنِتُّمْ ‘anittûm fiili “sıkıntı vermek” anlamını içermektedir.(12) Ahzâb 33/6’da da beyan edildiği gibi, Nebî (as) müminlere kendilerinden daha yakındır; çünkü eşleri ümmetin annesi makamında oldukları için kendisi de ümmetinin manen babası mesabesindedir.

Bu arada metin açısından bir hususa kısaca değinmekte yarar vardır. Burada geçen عَز۪يز ‘azîz kelimesinin üzerine secavend konulduğu görülmektedir ki bunun anlama etkisi vardır. Buna göre عَز۪يز ‘azîz kelimesi رَسُول rasûl sözcüğünün sıfatı kabul edilirse şöyle bir tercüme söz konusu olur: “Andolsun ki size içinizden azîz (değerli) bir rasûl (elçi) gelmiştir; sıkıntıya uğramanız onun da aleyhindedir.”

Ayrıca عَز۪يز ‘azîz kelimesi gizli bir huve mübtedasının haberi olabilir ki o zaman da tercüme şöyle olur: “Andolsun ki size kendinizden bir rasûl (elçi) gelmiştir; o saygındır, izzet sahibidir; sıkıntıya uğramanız onun da aleyhindedir.”(13) Bu iki yaklaşım birer ihtimal olsa da bizim tercihimiz mealde de verdiğimiz üzeredir.

3. حَر۪يصٌ عَلَيْكُمْ “Size çok düşkündür.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in ümmetine son derece düşkün olduğunu, onların üzerine adeta titrediğini işte bu cümlesiyle dile getirmektedir. Buradaki düşkünlük kişilerin zatına değil de dünya ve âhiret hayırlarının kendilerine iletilmesine, onların hidayetine, cennete girmesine düşkün ve arzulu oluşu manasında yorumlanmaktadır.(14)

4.بِالْمُؤْمِن۪ينَ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Müminlere karşı elbette çok şefkatlidir, merhametlidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in bir başka niteliğini ise onun müminlere karşı şefkatli ve merhametli olduğunu bildirmektedir. Âyetteki takdîm-te’hîr yani sıfatların sonraya bırakılması hasr/kasr denen “vurgulu” bir ifadedir ve maksat da Hz. Peygamber’in “sadece müminlere yönelik” bu iki sıfatın sahibi olduğunu göstermektedir.

Bu durumda, daha önce yorumladığımız Tevbe 9/61’de de geçtiği gibi Hz. Peygamber’in sadece müminlere bir merhamet vesilesi oluşu da bir kez daha vurgulanmış olmaktadır. Esasında Tevbe 9/73 ve Tahrîm 66/9’da Hz. Peygamber’in kâfirlere ve münafıklara sert davranması emredilmekte, Tevbe 9/123’te ise kâfirlerin müslümanlarda bir katılık, sertlik, kararlılık görmeleri istenmektedir. Buradan hareketle, Hz. Peygamber’in müminlere karşı şefkatlı ve merhametli olduğu, saldırgan kâfirlere ve münafıklara karşı böyle bir sıfatının olmadığı anlaşılmaktadır.(15) Zaten daha önce yorumladığımız Tevbe 9/73 ve 123’te de bu bilgiler söz konusudur.

Ayrıca Âl-i İmrân 3/159’da “ümmetine karşı yumuşak tavrı”, Enbiyâ’ 21/107’de “âlemler için ilahi rahmetin tecellisi oluşu”, Şu‘arâ’ 26/215’te “müminlere şefkat ve merhamet kanatlarını germesi gerektiği” bilgisi de bu noktada Hz. Peygamber’in ümmetiyle ilişkisini anlamada son derece önemlidir.

ıı. Azgınlara Karşı Tevhid Hatırlatması

فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “(İnkârcılar) yüz çevirirlerse de ki: Bana yalnızca Allah yeter. O’ndan başka ilah yoktur. Ben yalnızca O’na güvendim. O yüce arşın sahibidir.”

Âyetteki فَاِنْ تَوَلَّوْا fe in tevellev ifadesi “ve eğer yüz çevirirlerse”; فَقُلْ fe kul emri “de ki”; حَسْبِيَ hasbiye ifadesi “bana yeter, yetecektir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَآ اِلٰهَ lâ ilâhe ifadesi “hiçbir ilah yoktur”; اِلَّا هُوَ illallah istisnası “O’ndan başka”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “sadece O’na”; تَوَكَّلْتُ tevekkeltü fiili “güvendim”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ rabbu’l-‘arşi’l-‘azîmi tamlaması ise “yüce Arş’ın sahibi(dir)” demektir.

Burada güven kaynağının sadece Yüce Allah olduğu ve bazı sıfatları gündeme getirilmektedir.

1. فَاِنْ تَوَلَّوْا فَقُلْ حَسْبِيَ اللّٰهُ لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “(İnkârcılar) yüz çevirirlerse de ki: Bana yalnızca Allah yeter. O’ndan başka ilah yoktur.” Yüce Allah sûrenin sonunda Hz. Peygamber’in şahsında evrensel manada bütün müminlere hitap etmekte ve eğer insanlar bu ilahi prensiplere itibar etmeyip yüz çevirirlerse, “Bana Allah yeter” demelerini emretmektedir.

a) Âyette zikredilen حَسْبِيَ اللّٰهُ hasbiyellâhu cümlesi حَسْبُنَا اللّٰهُ hasbünellâhu şeklinde üç,(16) حَسْبَكَ اللّٰهُ hasbükellâhu şeklinde ise iki(17) kez geçmektedir. Bir kez de Zümer 39/38’de geçen حَسْبِيَ اللّٰهُ hasbiyellâhu ifadesi “Bana sadece Allah yeter” manasına gelmekte ve tam bir güven ve teslimiyet manası içermektedir.

b) Yüce Allah kendisini tanıtma bağlamında Tevbe 9/31’de de açıkladığımız üzere, لَآ اِلٰهَ اِلَّا هُوَ “O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur” buyurmaktadır. Kur’ân’da doğrudan veya dolaylı olarak kendisinden başka hiçbir ilâhın bulunmadığını beyan doğrultusunda 70 âyette ifadeler kullanılmakta, bir taraftan insanların tevhid inancı pekiştirilirken, diğer taraftan da tevhide aykırı inanç ve tutumları eleştirilmektedir. Kur’ân’da on âyette bu kalıpta yer alan tevhid öğretisi,(18) şirk, inkâr ve küfür içerikli bütün kabulleri devre dışı bırakmakta, Yüce Allah’tan başka ma‘bûd iddiasını ve kabulünü reddetmektedir.

2. عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُ وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “Ben yalnızca O’na güvendim. O yüce arşın sahibidir.” Yüce Allah âyetin sonunda zâtına dair iki sıfata daha yer vermektedir:

a) Âyette geçen عَلَيْهِ تَوَكَّلْتُۗ “Sadece O’na güvendim/güvenirim” ifadesi Yüce Allah’ın tek güven kaynağı olduğunu göstermektedir. Tevbe 9/51’de de ifade ettiğimiz üzere, “Müminler yalnızca Allah’a güvensinler” şeklinde çeşitli âyetlerde mesaj olarak zikredilmekte,(19) müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a tevekkül etmeleri gerektiğini içermektedir. Tevekkülün yani güvenilecek tek makamın Yüce Allah olduğunu bildiren başka âyetlerde de dikkat çekilen husus aynıdır.(20) Bu âyetlerin büyük çoğunluğunda takdim-te’hîr denilen devrik cümle kullanıldığı için güven kaynağının sadece Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

b) وَهُوَ رَبُّ الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ “O yüce Arş’ın sahibidir.” Bu ifade Yüce Allah’ın bir başka sıfatıdır. Bunun benzerleri Tevbe 9/129, Enbiyâ’ 21/22, Neml 27/26, Mü’minûn 23/86, 116 ve Zuhruf 43/82’de de geçmektedir. Yüce Allah’a nispet edilen el-‘arş/taht elbette insanlara nispet edilenden çok farklıdır. Rabbimiz maddeden münezzeh olduğu için, “O’nun arşı” mutlak hükümranlık yetkisidir ve bilinenden ayrı olarak mecazi bir mana vermektedir.

Burada dile getirilen الْعَرْشِ الْعَظ۪يمِ el-‘arşi’l-‘azîmi tamlaması “mutlak hükümranlık ve otorite makamı” anlamında özel bir kullanımdır. “Büyük/yüce Arş” tamlaması eliflâmlı olarak özel bir mahiyet arz etmekte ve kullara nispet edilene göre asıl ve gerçek arşın sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, çünkü “Yüce Arş”ın Rabbinin/sahibinin sadece Allah olduğu vurgulanmaktadır.

Bütün bu ifadeler müminlere moral veren bir huzur ve güven cümlesi olurken, putperestleri de çıldırtmaya yetecek kadar gözdağı içermektedir. “Bana sadece Allah yeter” diyebilenin hiç kimseden korkması mümkün değildir; dünyevi tehditlere aldırış etmesi de akılkârı değildir. Hasbiyellâhu demek güvenin ve hürriyetin zirvesidir. Müslüman olan büyücülerin Firavun’a söyledikleri ile mağara delikanlılarının dönemin yöneticilerine söyledikleri de böyledir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 101; Taberî, age., XI, 71-72; Zemahşerî, age., II, 312.
• 2 - Taberî, age., XI, 72; Zemahşerî, age., II, 313.
• 3 - Zemahşerî, age., II, 313.
• 4 - Âl-i İmrân 3/173; Enfâl 8/2; Tevbe 9/124; Kehf 18/13; Meryem 19/76; Ahzâb 33/22; Muhammed 47/17; Feth 48/4; Müddessir 74/31.
  • Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/2 Tevbe 9/124 Kehf 18/13 Meryem 19/76 Ahzâb 33/22 Muhammed 47/17 Fetih 48/4 Müddessir 74/31
• 5 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 6 - Buhârî, İmân, 1. 7 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 8 - Semerkandî, age., II, 102; Taberî, age., XI, 73-74; Zemahşerî, age., II, 313.
• 9 - Kehf 18/110. 10 - Buhârî, Hıyel, 10; Salât, 31; Mezâlim, 16; Ahkâm, 20; Müslim, Mesâcid, 92, 93; Tirmizî, Salât, 110; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 1.
  • Kehf 18/110
• 11 - Zemahşerî, age., II, 314. 12 - Semerkandî, age., I, 241; Taberî, age., IV, 62-63; Zemahşerî, age., I, 398.
• 13 - Yazır, age., IV, 434. 14 - Semerkandî, age., II, 304; Taberî, age., XI, 76-77; Râzî, age., XVI, 236.
• 15 - Râzî, age., XVI, 237.
• 16 - Âl-i İmrân 3/173; Mâide 5/104; Tevbe 9/59. 17 - Enfâl 8/62, 64.
  • Âl-i İmrân 3/173 Mâide 5/104 Tevbe 9/59 Enfâl 8/62 Enfâl 8/64
• 18 - Bakara 2/255; Âl-i İmrân 3/2; Nisâ’ 4/87; Tevbe 9/129; Tâhâ 20/8; Neml 27/26; Kasas 28/70; Haşr 59/22-23; Teğâbun 64/13.
  • Bakara 2/255 Âl-i İmrân 3/2 Nisâ 4/87 Tevbe 9/129 Tâhâ 20/8 Neml 27/26 Kasas 28/70 Haşr 59/23 Teğâbun 64/13
• 19 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; Tevbe 9/51; Yûsuf 12/67; İbrâhim 14/11, 12; Zümer 39/38; Mücâdele 58/10; Teğâbun 64/13. 20 - Âl-i İmrân 3/122, 160; Mâide 5/11; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 85; Hûd 11/56, 88; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; ‘Ankebût 29/59; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 Tevbe 9/51 Yûsuf 12/67 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Zümer 39/38 Mücâdele 58/10 Teğâbun 64/13 Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/160 Mâide 5/11 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 ‘Ankebût 29/59 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29