Tevbe Suresi

Medine’de hicrî 9 ve 10. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 129 âyetten oluşan, adını 104. âyette geçen ve “(Allah’a) yönelmek” anlamına gelen التَّوْبَة et-tevbeh kelimesinden alan Tevbe sûresi, inişe göre 114, resmî sıralamada ise 9. sûredir.

Bu sûrenin “uzak olma” manasında Berâeh, “bağışlanma” anlamında Tevbe, “nifaktan uzaklaştırdığı için” Mukaşkışah, “münafıkların içyüzünü ortaya çıkardığı için” Muba‘sirah, “onları rezil ettiği için” Muhziyeh, “ürküttüğü için” Müşerrideh, “gizlilikleri, sırları ortaya çıkardığı için” Müsîrah ve Fâdıhah, “onları eşelediği, içlerindekini dışarı çıkardığı için” Hâfırah, “onları cezalandırdığı için” Münekkileh, “onları yerlebir ettiği için” Müdemdimeh, “onları reddettiği için” Münekkirah ve “şiddetli azap içerdiği için” de Müşeddideh ve Sûretü’l-Azâb diye 14 ismi olduğu ifade edilmektedir.

Tevbe sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Enfâl sûresiyle bazı noktalarda konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede “antlaşmaların bozulması” (Enfâl 56-58, Tevbe 1-4, 7-10), “kâfirlere karşı savaşılması gerektiği” (Enfâl 15, 39, Tevbe 5, 73, 123), “Allah yolunda mallarıyla ve canlarıyla cihad edilmesi” (Enfâl 72, 74-75, Tevbe 20), “savaşta müminlere ilahi yardımın gelmesi” (Enfâl 11-12, Tevbe 26), “müminlerin çeşitli özellikleri” (Enfâl 2-3, Tevbe 71, 112), “münafıklardan söz edilmesi” (Enfâl 49, Tevbe 67-69, 74-84) gibi konular ele alındığı için her iki sûrenin de ortak konu içeriğine sahip olduğı ifade edilebilir.

Tevbe sûresinin ilk âyetlerinde, antlaşmaları bozanlarla ilişkiler, hayatın imtihan alanı oluşu, mescitlerin önemi, müminlerin ödüllendirilmesi, kimleri sevmemek veya ne kadar sevmek gerektiği gibi konular ele alınmakta, Huneyn savaşı, müminlerin durumu, müşriklere yönelik yasaklar ve kimlerle savaşılması gerektiği ile Hz. Üzeyr ile Hz. İsa’yı ilah edinenlerin küfrüne dair bilgiler, rahiplerin ve hahamların çoğunun olumsuz tutumları ve mahşerde çarptırılacakları azap zikredilmektedir.

36. âyetten itibaren, ayların sayısı, savaşta bazı ayların istisna edilmesi, savaştan kaçanların kınanması, Hz. Peygamber’e yardım edilmesi gerektiği, onu aldatmak için yalan yere izin isteyip müslümanları yalnız bırakların durumu, Yüce Allah’ın emirlerine riayetin gerekliliği, infakın önemi, nifak içerisinde bulunanların korkunç akıbeti, zekâtın kimlere verileceği, Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü, münafıkların özellikleri, akıbetleri, müminlerin özellikleri ve mahşerde ödül alacakları belirtilmektedir.

73. âyetten itibaren, inkârcılarla ve münafıklarla savaşılması gerektiği, münafıkların ikiyüzlü tavırları, savaşta müminleri yalnız bırakmaları, onlara dua edilmemesi gerektiği, vahiyle alay edişleri, göçebe Arapların Hz. Peygamber’e karşı olumsuz tavırları, iman ve fedakârlıkta önde olanların ödüllendirilecekleri, münafıkların devamlı azapta kalacakları, sadakaların müminlerin mallarını temizlemesi, dırar mescidi yapanların yalancılıkları ve o mescitlerde ibadet edilmemesi gerektiği beyan edilmektedir.

111. âyetten itibaren, müminlerin Yüce Allah yolundaki fedakârlıklarının karşılığı, çeşitli nitelikleri, Hz. İbrâhim üzerinden kimler için bağışlanma dilenemeyeceği, kimlerin tevbesinin kabul edileceği, hangi suçların derin üzüntü sebebi olacağı, dini konularda bazılarının ileri düzeyde çalışmalar yapması gerektiği, kâfirlere karşı savaşılmasının zorunluluğu, surelerin indirilişinin kimlerde ne türden etki bıraktığı, nihayetinde Hz. Peygamber’in ümmetine düşkünlüğü ile Yüce Allah’a güvenmenin önemi ele alınmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 111-122. âyetlerinde müminlerden canları ve malları karşılığında cenneti satın aldığını, yiğitlerin dokuz özelliğini, müşrikler için bağışlanma dileğinde bulunulamayacağını, Hz. İbrâhim’in durumunu, tevbeleri kabul edenin Yüce Allah olduğunu, müminlerin Hz. Peygamber’i yalnız bırakmamaları gerektiğini, infakın insan için manasını ve ilim öğrenmenin ne kadar önemli olduğunu dile getirmektedir.

a) Fedâkarlıklar ve Şirkle İlgili Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 111-114. âyetlerinde Allah yolunda savaşan, öldüren ve öldürülen müminlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine verilecek cennet karşılığında satın aldığını, bunun Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da Allah üzerinde gerçek bir vaad olduğunu, sözünde Allah’tan daha vefalı kimsenin olamayacağını, bu yüzden Allah ile yapılan alış verişleri nedeniyle sevinmelerini müminlere emrettiğini bildirmektedir.

Ardından, tevbe edenler, ibadet edenler, hamdedenler, (Allah yolunda) seyahat edenler (oruç tutanlar), rükû ve secde edenler, iyiliği emredip kötülükten alıkoyanlar ve Allah’ın sınırlarını koruyanlarla ilgili bir müjdeye yer verilmekte, kâfir olarak ölüp cehennem ehli oldukları onlara açıkça belli olduktan sonra, akraba dahi olsalar, Yüce Allah’a ortak koşanlar için af dilemenin hiçbir peygambere de iman etmiş olanlara da asla ve asla yaraşmayacağı ifade edilmekte, Hz İbrâhim’in babasına olan duasının, verdiği bir söz nedeniyle olduğu, babasının Allah düşmanı olduğu bilgisini alınca onun da bundan vazgeçtiği bildirilmektedir.

ı. Fedâkarlığın Sonu: Cennet

اِنَّ اللّٰهَ اشْتَرٰى مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ وَالْقُرْاٰنِ وَمَنْ اَوْفٰى بِعَهْدِه۪ مِنَ اللّٰهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذ۪ي بَايَعْتُمْ بِه۪ وَذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Şüphesiz ki Allah, Allah yolunda savaşan, öldüren ve öldürülen müminlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır. (Bu), Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da O’nun üzerinde gerçek bir vaat olarak (böyledir). Sözünde Allah’tan daha vefalı kim olabilir ki! O’nunla yapmış olduğunuz alışverişinizden dolayı sevinin! Asıl büyük kurtuluş işte budur.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; اشْتَرٰى işterâ fiili “satın almıştır”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ min’l-müminîne ifadesi “müminlerden, inananlardan”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum ifadesi “onların nefislerini, onların canlarını”; وَاَمْوَالَهُمْ ve amvâlehum ifadesi “ve onların mallarını”; بِاَنَّ لَهُمُ bienne lehum ifadesi “muhakkak ki onlar için olmak karşılığında”; الْجَنَّةَ el-cennete kelimesi “cennet”; يُقَاتِلُونَ yükâtilûne fiili “(onlar) savaşırlar”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; فَيَقْتُلُونَ fe yaktülûne fiili “öldürürler”; وَيُقْتَلُونَ ve yüktelûne edilgen fiili “ve öldürülürler”; وَعْدًا va‘den kelimesi “vaad olarak”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “O’nun üzerine”; حَقًّا hakkan kelimesi “gerçek (vaad olarak)”; فِي التَّوْرٰيةِ fi’t-tevrâti ifadesi “Tevrat’ta”; وَالْاِنْج۪يلِ ve’l-incîli ifadesi “ve İncil’de”; وَالْقُرْاٰنِ ve’l-kur’âni ifadesi “ve Kur’ân’da”; وَمَنْ اَوْفٰى ve men evfâ sorusu “kim daha vefalı olabilir ki”; بِعَهْدِه bi ‘ahdihî ifadesi “onun (verdiği) sözünde”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”;فَاسْتَبْشِرُوا festebşirû emi “sevinin, müjdelenin”; بِبَيْعِكُمُ bibey‘ıküm ifadesi “(yaptığınız) sizin alış verişinizle”; الَّذ۪ي بَايَعْتُمْ ellezî bâya‘tüm ifadesi “yapmış olduğunuz alış verişten dolayı”; بِه۪ bihî ifadesi “O’nunla”; وَذٰلِكَ هُوَ ve zâlike huve ifadesi “işte odur sadece o”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l-‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş” demektir.

Burada müminlerin canlarıyla mallarıyla Yüce Allah yolunda fedakârlık yapmaları halinde cennetle ödüllendirilecekleri müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ اشْتَرٰى مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ وَالْقُرْاٰنِ “Şüphesiz ki Allah, Allah yolunda savaşan, öldüren ve öldürülen müminlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır. (Bu), Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da O’nun üzerinde gerçek bir vaat olarak (böyledir).” Yüce Allah cenneti satın aldığı müminlerin fedakârlıklarını ve evrensel manada bütün ilahi öğretilerdeki ortak esası dile getirmektedir.

a) اِنَّ اللّٰهَ اشْتَرٰى مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ اَنْفُسَهُمْ وَاَمْوَالَهُمْ بِاَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقَاتِلُونَ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ فَيَقْتُلُونَ وَيُقْتَلُونَ “Şüphesiz ki Allah, Allah yolunda savaşan, öldüren ve öldürülen müminlerden, canlarını ve mallarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır.” Yüce Allah Tebük Gazvesi ile ilgili hususlara değindikten, bu arada bedevilerin inanç durumlarını dile getirdikten ve müslümanların sosyal hayattaki en büyük düşmanı olan tefrikaya yani “Dırar Mescidi” konusundaki hassasiyetini beyan ettikten sonra, bu defa insanların kurtuluşa erebilmesi için fedakârlık yapmaları gerektiğini dile getirmektedir.

Konunun fedakârlık boyutu ve özellikle de canların ve malların söz konusu edilmesi münafıkların toplumsal hayatta ortaya çıkmasını ve tanımalarını sağlayacaktır. Çünkü onlar tek dünyaya inandıkları için kolayına canlarından vazgeçmeyecekleri gibi, aynı şekilde bu dünya için biriktirdikleri mallarından da elbette ayrılmak istemeyeceklerdir. Bu yüzden, Yüce Allah, karşılığında cennet olmak üzere bu tür fedakârlıkların vazgeçilmez olduğunu bildirmektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay aktarılmaktadır: “Sayıları yetmiş olan bir kısım ensar, Akabe Gecesi’nde Mekke’de Hz. Peygamber’e biat edince, Abdullah b. Revâha ‘Ya Rasûlallah, bize hem Rabbin için, hem de kendin için istediğin şartı koş’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ben Rabbim hakkında, sadece O’na ibadet etmenizi ve O’na hiçbir şeyi ortak koşmamanızı, kendi hakkımda da kendinizi ve mallarınızı tehlikeden koruduğunuz gibi beni de korumanızı şart koşuyorum’ deyince, ensar ‘Bunu yaptığımız takdirde, bizim için ne var?’ diye sormuş, Hz. Peygamber de ‘Cennet’ cevabını vermişti. Biat eden bu kimseler ‘Alış-verişimiz kârlı oldu. Biz bu alış-verişimizi ne bozarız ne de bozulmasını isteriz’ demişler, işte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu.”(1)

Âyette geçen اشْتَرٰى işterâ fiili “satın almak” manasına gelebileceği gibi “satmak” manasına da gelmektedir. İlk manaya göre, cümle “Allah müminlerden, mallarını ve canlarını, kendilerine (verilecek) cennet karşılığında satın almıştır.” İkinci manaya göre ise “Allah malları ve canları karşılığında cenneti müminlere satmıştır” şeklinde Yüce Allah için mecaz bir mana vermektedir. Her iki durumda da mesaj aynıdır ve cenneti elde edebilmek için müminlerin mallarıyla ve canlarıyla fedakârlık etmeleri gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Bu fedakârlıkta zirve nokta, savaş ortamlarında Allah yolunda saldırgan kâfirleri öldürmek veya onlar tarafından öldürülme ihtimalidir. Saff 61/11’de de belirtildiği üzere, bu şartlarda Allah yolunda ölmek de öldürülmek de Allah’ın bir emridir. Verilmek istenen mesaj şudur: Fedakârlık yapmadan cennet elde edilemez; çünkü emek vermeyene ekmek de yemek de verilmez.

b) وَعْدًا عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْرٰيةِ وَالْاِنْج۪يلِ وَالْقُرْاٰنِ “(Bu), Tevrat’ta, İncil’de ve Kur’an’da O’nun üzerinde gerçek bir vaat olarak (böyledir).” Yüce Allah sözünü etiği fedakâr müminlerin niteliklerini beyan ettikten sonra, onlara yönelik olarak ilan ettiği “cennet vaadi”nin bütün ilahi öğretilerde yani meselâ Tevrât’ta, İncîl’de ve Kur’ân’da böyle olduğunu, bunun Yüce Allah’ın kendi üzerine aldığı, üzerindeki sabit ve gerçek bir vaad şeklinde tanıtıldığını müjdelemektedir. Karşılığında cennet verileceği vaad edilen bu fedakârlıklar elbette dünyada da sonuçlar verecektir; ancak asıl kurtuluş olarak bunun gerçekleşme yeri ve zamanı mahşerdir.

2. وَمَنْ اَوْفٰى بِعَهْدِه۪ مِنَ اللّٰهِ فَاسْتَبْشِرُوا بِبَيْعِكُمُ الَّذ۪ي بَايَعْتُمْ بِه۪ “Sözünde Allah’tan daha vefalı kim olabilir ki! O’nunla yapmış olduğunuz alışverişinizden dolayı sevinin! Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Yüce Allah fedakâr müminlere vaad ettiği cennet sözünün gereğini yerine getirmede hiçbir şekilde şüphe olmaması gerektiğini beyan etmek üzere, O’ndan daha vefalı ve sözüne O’ndan daha sadık hiç kimsenin olamayacağını, sözünü O’ndan daha tastamam hiç kimsenin tutamayacağını da ifade etmektedir. Bu gerçeğin bir sonucu olarak, artık bu alış verişin tarafı olan müminlerin Yüce Allah ile yaptıkları bu alış-verişle müjdelenmelerini ve sevinmelerini emretmektedir.

3. وَذٰلِكَ هُوَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Asıl büyük kurtuluş işte budur.” Daha önce yorumladığımız Tevbe 9/72’de belirtildiği gibi, bu cümle “büyük başarı ve kurtuluşun sadece bu olduğu” manasına gelmektedir. Bu ifade en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, bahtiyarlık, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir. Âyette yer alan هُوَ huve zamiri cümleye vurgu manası katmakta, bunun dışında yani Yüce Allah’ın müjdesinin dışında kalan sanıların, zanların hiçbir şekilde kurtuluş ihtimali içermediği mesajını anlama özellikle katmaktadır.

ıı. Yiğitlerin Dokuz Özelliği

اَلتَّآئِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّآئِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْاٰمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “(Bu alışverişi yapanlar), tevbe edenler, ibadet edenler, hamd edenler (övenler), (Allah yolunda) seyahat edenler (oruç tutanlar), rükû ve secde edenler, iyiliği emredip (öğütleyip) kötülükten engelleyen (sakındıran)lar ve Allah’ın sınırlarını koruyanlardır. (İşte bu) müminleri müjdele!”

Âyetteki اَلتَّآئِبُون et-tâibûne kelimesi “tevbe edenler”; الْعَابِدُون el-‘âbidûne sözcüğü “ibadet edenler”; الْحَامِدُون el-hâmidûne kelimesi “hamdedenler, övenler”; السَّآئِحُون es-sâihûne sözcüğü “seyahat edenler”; الرَّاكِعُون er-râki‘ûne kelimesi “rükû edenler”; السَّاجِدُون es-sâcidûne sözcüğü “secde edenler”; الْاٰمِرُونَ el-âmirûne kelimesi “emredenler”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi ifadesi “iyiliği”; وَالنَّاهُونَ ve’n-nâhûne kelimesi “ve menedenler”; عَنِ الْمُنْكَرِ ‘ani’l-münkeri ifadesi “kötülükten”; وَالْحَافِظُونَ ve’l-hâfizûne kelimesi “ve koruyanlar”; لِحُدُودِ اللّٰهِ li hudûdillâhi tamlaması “Allah’ın sınırlarını”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi ise “müminleri, inananları” demektir.

Burada gerçek mümin olabilmenin ve müjdelere muhatap kılınabilmenin gereği sayılan nitelikler gündeme getirilmektedir.

1. اَلتَّآئِبُونَ الْعَابِدُونَ الْحَامِدُونَ السَّآئِحُونَ الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ الْاٰمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ “(Bu alışverişi yapanlar), tevbe edenler, ibadet edenler, hamd edenler (övenler), (Allah yolunda) seyahat edenler (oruç tutanlar), rükû ve secde edenler, iyiliği emredip (öğütleyip) kötülükten engelleyen (sakındıran)lar ve Allah’ın sınırlarını koruyanlardır.” Yüce Allah, karşılığında cenneti vereceğini müjdelediği fedakâr müminlerin nitelikleri bağlamında dokuz sıfata yer vermekte, yiğit müminlerden olabilmek ve cennetle müjdelenebilmek için şu özelliklere de sahip olmak gerektiğini bildirmektedir:

a) اَلتَّآئِبُون “Tevbe edenler”. Bu ifade, şirkten, inkârdan, nifaktan, nihayet her türlü günah ve isyandan tevbe edenler, yani tevbeye konu ilgili yanlış her neyse, istiğfar dileyerek onu terk edip onun zıddını yaparak Yüce Allah’a yönelenler demektir.

b) الْعَابِدُون “İbadet edenler”. Bu nitelik, Zâriyât 51/56’da da beyan edildiği gibi hayatın var ediliş amacının kulluk olduğunu idrak edip kulluğunu ubudiyete yani bir hayat tarzına dönüştürenler demektir.

c) الْحَامِدُون “Hamdedenler”. Bu özellik, Yüce Allah’ın kendilerine sunduğu her ne varsa onu kıymetli bilip bu doğrultuda hayatını hamde adayanlar, her verdiği şeyle ilgili olarak Allah’ı övenler manasına gelmektedir.

d) السَّآئِحُون “Seyahat edenler”. Müfessirlerin büyük çoğunluğu bu kelimeye “oruç tutanlar” manası vermişlerdir.(2) Ancak bu ifade daha ziyade gaziler, hayatı bir yolcu gibi yaşayanlar, ilim öğrenmek için seyahat edenler,(3) dinini daha düzgün yaşayabilmek için hicret edenler, Allah yolunda yola çıkanlar, cihad ve hicret maksadıyla evinden ayrılanlar vs. şeklinde daha kapsamlı bir şekilde de anlaşılmış ve öylece yorumlanmıştır.(4) Zaten bir rivayette Hz. Peygamber “Ümmetimin seyahati Allah yolundaki cihaddır”(5) buyurarak konuyu cihadla ilişkilendirmektedir.

e-f) الرَّاكِعُونَ السَّاجِدُونَ “Rukû‘ ve secde edenler”. Yüce Allah cennetiyle müjdelediği kullarının ibadet ehli olduklarını, bir görüşe göre oruç tuttuklarını beyan ederken, aynı zamanda onların namazlarını da eda ettiklerini, rükû ve secde ederek ilahi buruklara boyun eğdiklerini de haber vermektedir.

“Yüce Allah, rükû ve secdeyi namazdan kinaye olarak zikretmiştir. Çünkü namaz kılanın, (namazdaki) diğer şekilleri, âdetine (her zamanki hallerine) uygundur. Bu da onun kalkması ve oturmasıdır. Bu hususta âdetin dışına çıkan şey rükû ve secdedir. İşte bu ikisi ile namaz kılan ve kılmayan arasındaki fark ortaya çıkmaktadır.”

“Şöyle de denebilir: Kıyam (ayakta durmak), Allah için gösterilen tevazünün ilk basamağıdır; rükû, ortası, secde ise en son basamağıdır. Bundan dolayı, namaz kılmaktan maksadın, alabildiğine huşu, boyun büküklüğü ve azami saygı göstermek olduğuna dikkat çekmek üzere kulluğun nihai noktasına delâlet ettikleri için (namaz kılma manasında) bilhassa rükû ve secde zikredilmiştir.”(6)

g-h) الْاٰمِرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَالنَّاهُونَ عَنِ الْمُنْكَرِ “İyiliği emrdip kötülükten menedenler”. Bu iki sıfat birbiriyle olan yakın irtibatları nedeniyle yanyana zikredilmişlerdir. Çünkü iyiliği emretmek aynı zamanda kötülükten menetmeyi de beraberinde getirmektedir. İyiliği emrin başında Yüce Allah’a iman, kötülüğün başında da Allah’ı inkâr gelmektedir. Bu nedenle, Allah’a imanı emretmek, zorunlu olarak O’nu inkârı yasaklamayı beraberinde getirmektedir.

Daha önce sıralanan yedi sıfatın hiçbirinde vâv edatı kullanılmamışken, sekizincide bu edatın kullanılması dikket çekmektedir. Bu çerçevede bunun bir Kur’ân üslubu olduğunu belirtebiliriz. Nitekim Mü’min 40/2-3’te Yüce Allah’ın bazı sıfatlarının başında vâv yokken diğer bir kısmında getirilmiştir. Yorumunu yapmakta dolduğumuz âyetteki durum iyiliği emretmenin yetmeyeceğini, beraberinde kötülükten de menetmek gerektiği mesajını verebilir.

“Geçen her sıfat, insanın kendisi için yaptığı ibadetler olup, onların başkasıyla ilgisi ve alâkası yoktur. Ama nehy-i münker meselesi ise başkasıyla ilgisi olan bir ibadettir. Bu yasaklama, öfkenin kabarmasına ve düşmanlığın ortaya çıkmasına sebebiyet verebilir. Çoğu kez, nehyedilen kimse, kendisini nehyedeni dövmeye ve onu öldürmeye yeltenebilir. Böylece, nehy-i münker, ibadet ve itaat çeşitlerinin en zoru olmuş olur. İşte bu sebeple, daha çok sıkıntı ve meşakkatin bulunduğuna dikkat çekmek için ‘nehyedenler’ kelimesinin başına vâv getirilmiştir.”(7)

i)وَالْحَافِظُونَ لِحُدُودِ اللّٰهِ “Allah’ın sınırlarını koruyanlar”. Bu ifade Yüce Allah’ın sınırlarını belirlediği her ne kadar prensip varsa onların hepsini kapsamaktadır. Buna göre, bütün bunlara riayet etmek, yani emrilerin gereğini yerine getirmek ve yasaklardan da olabildiğince uzaklaşabilmek demektir. Burada gerek inanç esasları, gerek ibadetler, gerekse hukuki düzenlemelerin hepsi Allah’ın sınırları olarak kabul edilmeli ve onlara karşı azami dikkat gösterilmelidir.

2. وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “(İşte bu) müminleri müjdele!” Yüce Allah işte bu dokuz sıfatı saydıktan sonra, bu beyanı gereği Hz. Peygamber’e emrederek müminleri müjdelemesini ondan istemektedir. Mümin sıfatını alabilmek için demek ki bu dokuz özelliğe sahip olmak gerekmektedir. Başka bir ifadeyle söylersek, mümin olabilmek için inancın ispatlanması, salih amellerle desteklenmesi gerekmektedir.

Adına salih amel denilen eylemlerin sahipleri ancak mümin sıfatını kazanabilir. Zira salih amellerle ispatlanmayan veya desteklenmeyen inançlara “iman” denmeyeceği gibi, imansız yapılan iyiliklere de “salih amel” denemez. İman ve salih amel birbirisiz olmayan iki değerdir ve âyette önce salih amel denen özelliklere değinilmekte, eğer bunlar yapılır, gerçekleştirilirse bunların sahiplerine de mümin denmektedir.

ııı. Ölen Müşrikler İçin Dua Yasağı

مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اَنْ يَسْتَغْفِرُوا لِلْمُشْرِك۪ينَ وَلَوْ كَانُوٓا اُو۬ل۪ي قُرْبٰى مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ لَهُمْ اَنَّهُمْ اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ “(Kâfir olarak ölüp) cehennem halkı oldukları onlara açıkça belli olduktan sonra, akraba bile olsalar, (Allah’a) ortak koşanlar için af dilemek, Peygamber için de iman etmiş olanlar için de söz konusu olamaz.”

Âyetteki مَا كَانَ mâ kâne fiili “(şöyle) olmadı, (şöyle) değildir, mümkün ve doğru değildir, uygun değildir”; لِلنَّبِيِّ li’n-nebiyyi ifadesi “hiçbir peygamber için”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve müminler için (olamaz)”; اَنْ يَسْتَغْفِرُوا en yestağfirû ifadesi “bağışlanma dileğinde bulunmaları, af dilemeleri”; لِلْمُشْرِك۪ينَ li’l-müşrikîne ifadesi “müşrikler için, ortak koşanlar için”; وَلَوْ كَانُوٓا ve lev kânû ifadesi “(şöyle) olsalar bile”; اُو۬ل۪ي قُرْبٰى ülî kurbâ ifadesi “en yakınları”; مِنْ بَعْدِ مَا تَبَيَّنَ min ba‘di mâ tebeyyene ifadesi “ortaya çıktıktan sonra”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اَصْحَابُ الْجَح۪يمِ ashâbu’l-cehîmi ifadesi ise “cehennem halkı, cehennemlik (oldukları)” demektir.

Burada şirk içeriisnde ölüp gidenler için bağışlanma dileğinde bulunulamayacağı gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, surenin başından buraya kadar, her bakımdan, kâfir ve münafıklardan uzak durmayı açıkça bildirmenin farz olduğunu beyan edince, bu ayette de kişinin müşrik olarak ölen babası ve annesi gibi en yakın akrabalarından dahi uzak olduğunu bildirmesini gerekli kılmıştır. Bundan maksat, insanların inkârcılık üzere ölen yakınlarıyla ilgili herhangi bir şekilde bağışlanma dileğinde bulunup bulunamayacaklarına açıklık getirmek, başta Hz. Peygamber olmak üzere müminlerin duasından kimlerin istifade edemeyeceğini bildirmektir.

Âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler aktarılmaktadır.(8) Bunları teker teker burada zikretmeye gerek görmüyoruz. Bunun yerine, doğrudan âyetin mesajına yönelerek kimler için bağışlanma dileğinde bulunulamayacağı konusunu incelemek istiyoruz. Yüce Allah âyetin başında مَا كَانَ لِلنَّبِيِّ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا buyurarak en yakınları bile olsalar, kendilerinin cehennemlik olduğu ortaya çıktıktan sonra, hiçbir peygamberin ve hiçbir müminin müşrikler için istiğfarda bulunmasının mümkün olmadığını beyan etmektedir. Burada müşriklerin zikredilmesinin muhtemel nedeni, Nisâ’ 4/48 ve 116’da da beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın şirk üzere ölenleri bağışlamayacağı prensibidir ki bağışlanmayacak tek günah şirk üzere ölmektir.

Kimlerin cehennemlik olduğu nasıl ortaya çıkar? Bu soruya iki şekilde cevap verilebilir. Vahyin indirildiği dönemde Yüce Allah vahiy gönderir ve inkâr üzere ölenleri bildirebilir veya insan ölümünün hemen öncesinde kendisinin mutlak surette inkârcı olduğunu ilan ederek bunu ifade edebilir. Eğer bu iki durum yoksa, biz insanlar için hüsnü zanda bulunur ve onlar için dua ederiz. Yasak, cehennemlik olduğu apaçık bir şekilde ortaya çıkan müşriklerle ilgilidir.

Burada herhangi bir istisna olmadığı için konuyu bazı insanlara indirgemek doğru değidlir. Âyette hüküm geneldir ve bütün peygamberleri de bütün müminleri de içermektedir. Konunun peygamberler boyutu zikredilince, ister istemez akla Hz. İbrâhim’in babasına yönelik duası gelmektedir ki bu konuya bir sonraki âyette değinilmektedir.

Anlaşılıyor ki Medine’ye hicretten sonra Mekke’de yakınları kalan müslümanlar onların vefatları sonrasında bağışlanmaları için duada bulunmuşlar, âyet de bunun yanlış olduğunu ortaya koymuş olmaktadır. Bu konuda Mücâdele 58/22 ve Mümtehıne 60/1-4’te son derece önemli bilgilerin verildiğini hatırlatmakla yetinelim. Kâfirlere meveddet beslenemez; arada kan bağı olanlar da çocuklar da eğer ayrı inançlara mensup iseler kıyamet günü araları açılacak ve hiç kimsenin hiç kimsye hiçbir faydası dokunmayacaktır.

ıv. Hz. İbrâhim’in Duyarlılığı

وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ اِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَآ اِيَّاهُ فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُٓ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّاَ مِنْهُ اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ لَاَوَّاهٌ حَل۪يمٌ “İbrahim’in babası için af dilemesi, sadece ona verdiği sözden dolayıydı. Onun Allah’ın düşmanı olduğu kendisi için açıklanınca ondan uzaklaşmıştı. Şüphesiz ki İbrahim çok yufka yürekliydi; çok hoşgörülüydü.”

Âyetteki وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ اِبْرٰه۪يمَ ve mâ kâne’stiğfâru ibrâhîme tamlaması “İbrahim’in bağışlanma dileği değildi”; لِاَب۪يهِ li ebîhi ifadesi “babasına olan, babası için”; اِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ illâ ‘an mev‘ıdetin ifadesi “verdiği bir sözden başka (bir şey değildi)”; وَعَدَهَآ ve‘adehâ ifadesi “o sözü vermişti”; اِيَّاهُ iyyâhu ifadesi “ona, babasına”;فَلَمَّا تَبَيَّنَ fe lemmâ tebeyyene ifadesi “ortaya çıkınca, açıklanınca”; لَهُٓ lehû ifadesi “ona”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; عَدُوٌّ ‘adüvvün kelimesi “düşman(dır)”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’ın, Allah’a”; تَبَرَّاَ teberrae fiili “yüz çevirmişti, uzaklaşmıştı”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ inne ibrâhîme ifadesi “muhakkak ki İbrahim”; لَاَوَّاهٌ le evvâhun kelimesi “elbette çok yumuşak huylu (idi)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “çok hoşgörülü (idi)” demektir.

Burada Hz. İbrâhim’in babası için yaptığı duanın gerekçesi ve sonrasındaki tutumu gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ اسْتِغْفَارُ اِبْرٰه۪يمَ لِاَب۪يهِ اِلَّا عَنْ مَوْعِدَةٍ وَعَدَهَآ اِيَّاهُ “İbrahim’in babası için af dilemesi, sadece ona verdiği sözden dolayıydı.” Yüce Allah şirk üzere öldüğü bildirilmiş olan kişiler için en yakınlar dahi olsalar onların bağışlanması dileğinde bulunulamayacağını beyan ettikten sonra, bu âyette Hz. İbrâhim’in babasına yaptığı duayı dile getirmektedir. Bilindiği üzere Hz. İbrâhim’in babası Âzer bir put yapıcısıydı ve Hz. İbrâhim’le putperestlik konusunda son derece sert tartışmalara girmişti.(9) Bu diyaloglar yaşanırken Meryem 19/47 ve Mümtehıne 60/4’te zikredildiği gibi Hz. İbrâhim babasına “Senin için Rabbimden bağışlanma dileğinde bulunacağım” demişti.

Bu sözünün gereği olarak, İbrâhim 14/41 ve Şu‘arâ’ 26/86’da belirtildiği üzere, Hz İbrâhim bu sözünü tutmuş, bağışlanması gayesiyle babası için Yüce Allah’a dua etmişti. Ancak Hz. İbrâhim’in hem verdiği dua sözü hem de bu sözü yerine getirişi “babası sağken” söz konusuydu. Buna göre duasının amacı babasının bağışlanacak bir duruma gelmesine, bir anlamda şirkten tevbe etmesine yönelikti.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah Hz. İbrâhim’in babası için yaptığı duayı onun verdiği sözüyle ilişkilendirmektedir. Üstelik bu noktada başka bir yoruma girişmemek için âyette مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak cümle ve mesaj “vurgulu” hale getirilmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مَوْعِدَة mev‘ıdeh sözcüğü “verilen söz” demektir.

2. فَلَمَّا تَبَيَّنَ لَهُٓ اَنَّهُ عَدُوٌّ لِلّٰهِ تَبَرَّاَ مِنْهُ “Onun Allah’ın düşmanı olduğu kendisi için açıklanınca ondan uzaklaşmıştı.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in babasına duasının aslında bir süreç halinde devam ettiğini hatırlatmakta, bu süreçte vahiy sayesinde babasının Allah düşmanı olduğu bilgisi kendisine verildiğinde artık ondan yüz çevirdiğini bildirmektedir. Dolayısıyla hiç kimsenin Hz. İbrâhim üzerinden hareket ederek, inkârcılık ve şirk üzere ölenlerin bağışlanması için duada bulunamayacağını böylece hükme bağlamaktadır. Âyette geçen تَبَرَّاَ teberrae fiili ve benzer kalıplarda geçen aynı kökten fiiller(10) “uzaklaşmak” manasına gelmektedir ki bu kökten gelen diğer kelimelerle ilgili olarak Tevbe 9/1’de bilgilendirmelerde bulunmuştuk. Hz. İbrâhim’in babasıyla ilgili bilgilendirilmesi, babasının ölümüne yakın veya ölümü sonrasında yaşanmış olması muhtemeldir ki orada bilgilendiren kudret Yüce Allah’tır.

3. اِنَّ اِبْرٰه۪يمَ لَاَوَّاهٌ حَل۪يمٌ “Şüphesiz ki İbrahim çok yufka yürekliydi; çok hoşgörülüydü.” Yüce Allah Hz. İbrâhim’in iki sıfatına yer vermekte ve onun muhataplarına karşı nasıl bir iç dünyası bulunduğunu öğretmektedir ki bunun bir benzer kullanımı da Hûd 11/75’te söz konusudur.

a) اَوَّاه evvâh. Bu sıfat Hz. İbrâhim’in “yufka yürekli, içli, bağrı yanık, ağlayan” bir kişi olması manasına gelmektedir. Bu sıfat Kur’ân’da Tevbe 9/114 ve Hûd 11/75’te iki kez geçmekte ve ikisinde de Hz. İbrâhim için kullanılmaktadır. Bu kelime ile “âh” kelimesinin birbirine yakın telaffuzundan hareketle, Hz. İbrâhim’in inkârcılar için yüreğinin yandığını ve âh çektiğini söyleyebiliriz.

b) حَل۪يم halîm. Bu sıfat “yumuşak huylu, acele etmeyen, teenni ile hareket eden, yavaş davranan, yüreği yanan, kızgınlığı az” demektir. Burada Hz. İbrâhim için kullanılan bu sıfat Kur’ân’da 15 kez geçmekte ve genellikle Yüce Allah,(11) iki âyette Hz. İbrâhim,(12) bir âyette Hz. İsmâil,(13) bir âyette de Hz. Şu‘ayb(14) için zikredilmektedir. Her iki sıfatı birlikte düşündüğümüzde, Hz. İbrâhim’in nasıl bir şefkate ve merhamete sahip peygamber olduğu anlaşılmaktadır.

b) Yüce Allah’ın Uygulaması ve Tevbeleri Kabulü

Yüce Allah, sûrenin 115-118. âyetlerinde bir topluluğu doğru yola ilettikten sonra, korunacakları yani sorumlu ve duyarlı davranacakları şeyleri kendilerine açıklayıncaya kadar onları sapkın kabul etmeyeceğini, göklerin ve yerin hükümranlığının sadece ve sadece Allah’a aidiyetini, dirilten ve öldürenin kendisi olduğunu, O’ndan başka dost ve yardımcının bulunmadığını ilan etmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın, içlerinden bir grubun kalpleri eğrilmeye yüz tuttuktan sonra, Nebî’nin ve güçlük zamanında ona uyan muhacirlerin ve ensarın, ayrıca Tebük Gazvesi’nden geri bırakılan üç kişinin de tevbelerini kabul ettiği müjdelenmekte, bütün genişliğine rağmen yeryüzünün onlara dar geldiği, vicdanlarının kendilerini sıktıkça sıktığı, nihâyet Yüce Allah’tan yine sadece ve sadece Allah’a sığınmaktan başka çare olmadığını anladıkları, sonra eski hallerine dönmeleri için Allah’ın onların tevbesini kabul ettiği bildirilmektedir.

ı. Hidayetten Sonra Saptırmaması

وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ اِذْ هَدٰيهُمْ حَتّٰى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Allah doğru yola ulaştırdıktan sonra, takvâlı (duyarlı) olacakları şeyleri kendilerine açıklayıncaya kadar hiçbir topluluğu sapkın (kabul) edecek değildir. Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.”

Âyettekiوَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle, şunu yapacak) değildir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِيُضِلَّ li yudılle ifadesi “saptıracak, (Allah saptırmaz)”; قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavmi”; بَعْدَ اِذْ هَدٰيهُمْ ba‘de iz hedâhum ifadesi “kendilerine hidayet ettikten sonra”; حَتّٰى يُبَيِّنَ hattâ yübeyyine ifadesi “açıklayıncaya kadar”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, kendilerine”; مَا يَتَّقُونَ mâ yettekûne ifadesi “takvalı, duyarlı olacakları şeyleri”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِكُلِّ شَيْءٍ bikülli şey’in tamlaması “her şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada kendilerine hidayet edilmesine rağmen, hakkındaki hüküm tamamlanmadan önce hiç kimsenin sapkınlıkla suçlanmaması gerektiğine dair bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا بَعْدَ اِذْ هَدٰيهُمْ حَتّٰى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ “Allah doğru yola ulaştırdıktan sonra, takvâlı (duyarlı) olacakları şeyleri kendilerine açıklayıncaya kadar hiçbir topluluğu sapkın (kabul) edecek değildir.” Yüce Allah, müminleri müşrikler için bağışlanma dilemekten menedip, müslümanlar da bu ayet inmeden önce, küfür üzere ölen babalan, anaları ve diğer akrabaları hakkında mağfiret talebinde bulunmuş olduk­larını bildirmek istemektedir.

Bu nedenle, bu ayet indirildiğinde, daha önce müşrikler hakkında bağışlanma dileğinde bulunmuş olmalarından ötürü endişeye kapıldıkları anlaşılmaktadır. Hem sonra müşrikler için mağfiret talebinde bulunmuş olan bazı müslümanlar, bu ayet nazil olmadan önce ölmüşlerdi. Bundan dolayı müslümanların kalbine, onların hallerinin nice olacağı endişesi düşmüştü. Bunun üzerine, Yüce Allah bu ayetle korku ve endişeyi onlardan gidererek, kaçınmaları gereken şeyleri beyân ettikten sonra onları sorumlu tutacağını belirtmektedir.(15)

Âyette de geçtiği gibi, Yüce Allah kendilerine hidayet ettiği kimseleri hidayet sonrasında saptırmak istemez. Çünkü insanların hidayet üzere olmaları Allah’ın bir telebidir; vahyi, risaleti gönderme sebebidir; akıl ve irade vermesinin amacıdır; fıtratı ve vicdanı şekillendirmesinin gerekçesidir; Hucürât 49/7’de de geçtiği gibi, kalplere imanı sevdirip süslemesinin nedenidir.

Zümer 39/6’da bildirildiğine göre, kullar küfrü yani nankörlüğü tercih ederlerse bunun Yüce Allah’a hiçbir zararı olmaz, kişi kendisine zarar vermiş olur; zira Allah küfürden razı değildir. Fakat insanlar şükrederlerse bu durum Yüce Allah’ı memnun eder. İbrâhim 14/7’de insanlar şükrederlerse nimetin arttırılacağı, küfrederlerse azabının şiddetli olduğu beyan edilmektedir. Rûm 30/44 ve Lokmân 31/12’de de benzer mesajlar söz konusu edilmektedir.

Hidayet konusunu Fâtiha 1/6’da geniş bir şekilde ele almıştık. Orada da belirttiğimiz gibi, hidayeti istemek kulun görevidir; onu Yüce Allah’ın layık gördüğüne vermesi ise Allah’a aittir. Kul ister, Yüce Allah da dilediği yani layık gördüğü kulları için bunu yaratır.

Bu âyet şöyle de tercüme edilebilir: “Allah bir topluluğu -onlara doğru yolu gösterdikten sonra (bile)- sakınıp gözetecekleri şeyler konusunda kendilerini [bütünüyle] aydınlatmadan asla sapıklıkla suçlamaz.”(16) Burada dikkat çekilen nokta Yüce Allah’ın bütün bildirimlerde bulunmadan kendilerine hidayet ettiği kişileri sapkınlıkla suçlamayacağı mesajının verilmek istenmesidir. 

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu temel prensiplere uygun olarak, hidayeti istedikleri ve gerekeni yaptıkları için Yüce Allah’ın hidayet ettiği kişileri ilahi bildirimlerin tamamını onlara duyurmadan kendilerini saptırmayacağı ifade edilmektedir. Âyette zikredilen حَتّٰى يُبَيِّنَ لَهُمْ مَا يَتَّقُونَ ifadesi “kulların sorumluluk alanlarının neler olduğunun onlara duyurulmasıdır.”

Kulların muttaki sıfatını alabilmeleriyle ilgili olarak ilahi mesajların iletilmesi tamamlanmadan, özellikle de hakkında herhangi bir hüküm belirlenmeden insanların o noktada sorumlu tutulmayacağı ilkesi işte bu âyetin vermek istediği temel öğretidir. Âyette geçtiği üzere وَمَا كَانَ اللّٰهُ لِيُضِلَّ قَوْمًا beyanından maksat, Yüce Allah’ın bu insanları saptırmasından ziyade, onları sapık olarak kabul etmemesi, haklarında sapık hükmü vermemesidir.(17)

Uyarılmadan ceza verilmez. Çünkü İsrâ’ 17/15’te şöyle buyrulmaktadır: “Biz, bir peygamber gönderinceye kadar (kimseye) azap ediciler değiliz.” Yüce Allah haksız bir uygulama yapmayacağını, insanları bilgilendirmeden onlara azap etmeyeceğini bildirmekte ve evrensel bir hakikati müslümanların gündemine getirerek onları bilinçlendirmek istemektedir.

Yüce Allah sorumlulukların şahsiliğini beyan etmek üzere, insanlığa peygamberler gönderdiğini ifade etmektedir. İnsanlar peygamberlerin tebliğ ettiği prensipleri görüp anladıktan sonra, artık hidayeti mi sapkınlığını tercih edeceklerine kendileri karar verecekler ve tercihlerinin sonuçlarına katlanmak durumunda olduklarını bileceklerdir. İnsanlık tarihi ne kadar eskilere gidiyorsa risalet de o kadar eskiye gitmektedir. Bu nedenle, Hz. Nûh’un ilk peygamber olduğu iddiası hatalı olduğu gibi, Kur’ân’da adı verilen peygamberlerin bütün peygamberler olduğu iddiası da aynı şekilde yanlıştır.

Yüce Allah, insanı yarattığında onu bilgilendirdiğini ve onu kendisini ifade etme yeteneğiyle buluşturduğunu beyan etmektedir.(18) Bunun doğal sonucu olarak, insanın halife olarak görevlendirdiği de Kur’ân’da ifade edilmektedir.(19) Yaratılış gayesinin ele alındığı İnsân sûresinin ilk âyetlerinde “insanın imtihan edilmek için yaratıldığı” bildirilmektedir.(20)

İmtihan edileceklerin bütün insanlık olduğu düşünüldüğünde, bunun ilk insan neslinden itibaren başladığı rahatlıkla söylenebilir. Böyle olunca, kendi aklî güçleriyle hakkı bulamayan ve dolayısıyla toplumda huzursuzluk çıkartanların ıslahı için ilk nesle de peygamber gönderilmesinin gereği kendiliğinden anlaşılmaktadır.

Yüce Allah meleklerden ve insanlardan elçiler seçtiğini haber vererek,(21) peygamberlik kurumunu kendisinin şekillendirdiğini ifade etmiş olmaktadır. Bakara 2/213, Yûnus 10/47 ve Nahl 16/36’da da belirtildiği gibi, her topluma bir peygamber gönderildiği, her toplumun bir hidayete çağırıcısının bulunduğu da Kur’ân’da beyan edilmektedir.(22) Dahası peygamberlerin gönderilme gerekçesi şöyle dile getirilmektedir: “(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı bir bahaneleri olmasın! Allah izzet ve hikmet sahibidir.”(23)

Bir başka âyette de şöyle buyurulmaktadır: “Eğer biz, Kur’ân’ı göndermeden önce onları bir azapla helâk etseydik ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi göndermen gerekmez miydi ki şu aşağılığa ve rüsvaylığa düşmeden önce âyetlerine uysaydık’ derlerdi.”(24) Eğer peygamber gönderilmeseydi inkârcıların ileri süreceği bir başka bahane de şu şekilde karşılanmaktadır: “Kendi yaptıklarından dolayı başlarına bir sıkıntı geldiğinde ‘Ey Rabbimiz! Bize bir elçi gönderseydin de âyetlerine uyup müminlerden olsaydık!’ diyecek olmasalardı (seni göndermezdik).”(25)

Konuyla ilgili olarak Kasas 28/58’i de hatırlatmakta yarar vardır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.” Ayrıca En‘âm 6/131, Hûd 11/117’de verilen bilgilerin de bu noktada hatırlanmasında büyük faydalar vardır.

2.اِنَّ اللّٰهَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah her şeyi bilendir.” Bakara 2/33’te ele aldığımız üzere, Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğine dair pek çok âyette(26) bilgiler zikredilmektedir. Yüce Allah her şeyi bildiğini beyan ederek kimlerin hangi durumda olduğunu ve hangi bilgiler varken öldüğünü gayet iyi bildiğini beyan etmekte, bu çerçevede, insanoğlunun dünyada yapıp ettiği her bir şeyi hakkıyla bildiğini de ilan etmektedir.

Hiçbir şeyin O’nun bilgisinin dışında olmadığını, hiç kimsenin yapıp ettiği kötülüklerin yanına kâr kalmayacağını, iyiliklerinin de zayi olmayacağını bu şekilde ifade etmiş olmaktadır. “Parçayı bilip görenin değerlendirmesine göre” değil, “bütünü bilip görenin kararına göre” bir bilinç inşa etmek durumundayız. Çünkü Yûsuf 12/76’da verilen bilgiye göre “Her bilenin üzerinde bir başka Bilen vardır” ki o da elbette ve sadece Yüce Allah’tır.

ıı. Mutlak Hükümranlığı

اِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ يُحْي۪ وَيُم۪يتُ وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir. Diriltir ve öldürür. Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.”

Âyetteki اِنَّ اللّٰهَ innellâhe muhakkak ki Allah”; لَهُ lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; مُلْكُ السَّمٰوَاتِ mülkü’s-semâvâti tamlaması “göklerin otoritesi, hükümranlığı”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (hükümranlığı)”; يُحْي۪ yuhyî fiili “diriltir, yaşatır”; وَيُم۪يتُ ve yümîtü fiili “ve öldürür”; وَمَا لَكُمْ ve mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur, olmayacaktır”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra, Allah’tan başka”; مِنْ وَلِيٍّ min veliyyin ifadesi “herhangi bir dost”; وَلَا نَص۪يرٍ ve lâ nasîrin ifadesi ise “herhangi bir yardımcı da (yoktur)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, diriltip öldüreceği, kendisinden başka hiçbir dost ve yardımcının olmadığı bilgisi ve uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ اللّٰهَ لَهُ مُلْكُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin otoritesi yalnızca Allah’a aittir.” Yüce Allah göklerde ve yerde yani evrende, mahlûkat âleminin bütününde her ne varsa hepsinin hükümranlığının sadece ve sadece kendisine ait olduğunu bildirmektedir.

Âyetteki لَهُ lehû ifadesinin مُلْك mülk kelimesinden önce getirilmesi cümleye vurgu kazandırmaktadır. مُلْك mülk “hükümranlık, hâkimiyet, iktidar, egemenlik” anlamlarıyla Yüce Allah’ın mutlak hükümranlık alanını beyan eder; bu yapısıyla söz konusu kelime bütün yaratılmışları kapsamına alır. Âl-i İmrân 3/26-27’de bu kavram daha açık ifadelerle ve neleri kapsadığını ortaya koyacak şekilde bizlere öğretilmektedir.

“Göklerin ve yerin mülkü sadece Allah’ındır” anlamındaki bütün âyetlerde(27) verilmek istenen mesaj ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerindeki mesaj aynıdır. Mülkü elinde veya kudretinde bulundurmak, aynı zamanda melekûtu da kudret elinde bulundurmak demektir.

Bu bağlamda “göklerin ve yerin melekûtu” da,(28) “bütün yaratılmışların melekûtu” da sadece Yüce Allah’ın kudretindedir.(29) “Mülkün mâliki olmak” hem bu dünyada hem de mahşerde sadece Yüce Allah’ın bir sıfatıdır. Âyetlerde yer alan takdîm-te’hîr metodu ile elde edilen ve hasr-kasr denen “vurgulu” ifadeler O’nun bu konuda tek ve erişilmez olduğunun delilidir.

2.يُحْي۪ وَيُم۪يتُ “Diriltir ve öldürür.” Yüce Allah mutlak anlamda bütün canlılara hayat verebilen ve bütün canlıları da öldürebilen olduğunu bildirmektedir. Bu ifadenin benzerleri başka âyetlerde(30) de zikredilmektedir. Rabbimiz bu bağlamda ikinci sıfatını “diriltme ve öldürme” gücüyle ilişkilendirerek beyan etmektedir.

Buradaki يُحْي۪ yuhyî fiili Rabbimizin yaratıcı sıfatını içermekte, يُم۪يتُ yümîtü fiili ise muhataplara ölümü ve sonrasında yaşanacak âhiret inancını hatırlatmaktadır. Böylece hem Rabbimizin yegâne kudret sahibi olduğu, yaptığı görevlendirmelerden sorgulanamayacağı, hem de başka ilah arayışlarının beyhude olduğu ortaya konulmaktadır. Bu iki sıfat hem vahyin indirildiği dönem, hem de evrensel olarak bütün zamanların muhataplarını ilgilendirmekte, onları bilinçlendirmekte, imanın bir slogan değil, fedakârlık olduğunu ortaya koymaktadır.

3. وَمَا لَكُمْ مِنْ دُونِ اللّٰهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا نَص۪يرٍ “Sizin için Allah’a rağmen dost da yardımcı da yoktur.” Yüce Allah mutlak kudretini ve mutlak hükümranlığını beyan ettikten sonra, aynısı Bakara 2/107, ‘Ankebût 29/22 ve Şûrâ 42/31’de de geçen bu ifadede mahşerde Yüce Allah’a rağmen veya O’nun peşi sıra insanların hiçbir dost ve yardımcılarının bulunmadığını, bulunamayacağını ifade etmektedir. Âyette geçen مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’tan başka” anlamına gelebileceği gibi, “Allah’ın peşi sıra, Allah’a rağmen, Allah’a karşı” manalarını da içermektedir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/51’de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar için O’nun (Rablerinin) peşi sıra ne bir dost ne de bir aracı vardır.” Secde 32/4’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah bütün evrenin sahibi olduğunu hatırlattıktan sonra, öncelikle Mekkeli müşriklere, inkârcılara, münafıklara ve bütün insanlara hitap etmektedir. Kendisinden sonra veya O’na rağmen mahşerde insanların Yüce Allah’ın azabından koruyabilecek hiçbir dost ve şefaatçilerinin bulunamayacağını haber vermektedir.

İnkârcıların, zalimlerin ve bütün insanların mahşerde Yüce Allah’ın dışında herhangi bir dostunun, bir yardımcısının, herhangi bir şefaatçinin bulunamayacağıyla ilgili pek çok âyet vardır.(31) Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğunu, müminleri sahipleneceğini, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceğini bu vesileyle söylemek gerekmektedir.(32)

ııı. Tevbeleri Kabulü

لَقَدْ تَابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ ف۪ي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَز۪يغُ قُلُوبُ فَر۪يقٍ مِنْهُمْ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ اِنَّهُ بِهِمْ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah içlerinden bir grubun kalpleri eğrilmeye yüz tuttuktan sonra, Peygamber’in ve güçlük zamanında ona uyan muhacirlerin ve ensarın tevbesini kabul etmiştir. (Daha) sonra da onların tevbelerini kabul etmiştir. Şüphesiz ki O, onlara karşı çok raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki لَقَدْ تَابَ اللّٰهُ lekad tâbellâhu ifadesi “Allah tevbeleri kabul etmiştir”; عَلَى النَّبِيِّ ‘ale’n-nebiyyi ifadesi “Peygamber’in, Nebi’nin”; وَالْمُهَاجِر۪ينَ ve’l-muhâcirîne kelimesi “ve muhacirlerin, hicret edenlerin, göçedenlerin”; وَالْاَنْصَارِ ve’l-ensâri kelimesi “ve ensârın, yardım edenlerin”; الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ ellezîne’ttebe‘ûhu ifadesi “ona tâbi olanları”; ف۪ي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ fî sâati’l-‘usrati tamlaması “o zorluk saatinde”; مِنْ بَعْدِ مَا min ba‘di mâ ifafesi “(şöyle) olmasından sonra”; كَادَ يَز۪يغُ kâde yezîğu ifadesi “neredeyse kayacak, nerdeyse kaymasından”; قُلُوبُ فَر۪يقٍ kulübü ferîkın tamlaması “bir grubun kalpleri”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَابَ عَلَيْهِمْ tâbe ‘aleyhim ifadesi “onların tevbelerini kabul etmiştir”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlara karşı”; رَؤُ۫فٌ raûfun kelimesi “çok şefkatli(dir)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın başta Hz. Peygamber olmak üzere en zor zamanlarda bile ona uyan muhacirlerin ve ensârın tevbesini kabul ettiği müjdesi gündeme getirilmektedir.

1. لَقَدْ تَابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ ف۪ي سَاعَةِ الْعُسْرَةِ مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَز۪يغُ قُلُوبُ فَر۪يقٍ مِنْهُمْ “Şüphesiz ki Allah içlerinden bir grubun kalpleri eğrilmeye yüz tuttuktan sonra, Peygamber’in ve güçlük zamanında ona uyan muhacirlerin ve ensarın tevbesini kabul etmiştir.” Yüce Allah, Tebük Gazvesi’yle ilgili çeşitli bilgiler verdikten, o savaşa katılmayanların hallerini beyan ettikten sonra, bu ayette de o savaşla ilgili diğer hükümleri açıklamaya devam etmektedir.

Bu çerçevede daha önce yorumladığımız Tevbe 9/43’te “Allah seni affetsin; kimin doğru söylediği orataya çıkıp, kimlerin de yalancılardan olduğunu bilinceye kadar neden onlara izin verdin?” şeklinde Hz. Peygamber’in hata yapması, ayrıca müminlerden de daha başka hataların meydana gelmesinin karşılığının ne olacağı bu Gazve ile ilgili geride kalan konulardır. Dolayısıyla, Yüce Allah onlara o hatalarından dolayı lütufta bulunarak tevbelerini yani yönelişlerini kabul ettiğini işte bu âyette kendilerine müjdelemektedir.

Tabük Gazvesi’yle ilgili olarak şartların zorluğu noktasında çeşitli durumların yaşandığı, müminlerin çok büyük fedakârlık yaptığı bilinmektedir. Buna rağmen, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilen “tevbelerin kabulü” konusunda bazı açıklamalara ihtiyaç vardır. Bu doğrultuda olmak üzere, Hz. Peygamber’in yaptığı “izin verme hatası”na ilave olarak, o zaman yaşanan savaşın müminlere çok ağır geldiği, dolayısıyla kalplerine bu Gazve’ye karşı bir isteksizlik hissi doğduğu düşünülebilir; hatta bazılarının hatırına “Acaba bundan kaçamaz mıyız?” düşüncesi gelmiş de olabilirdi. Bundan dolayı, Yüce Allah, onların bu kusurunu affettiğini söylemiş olabilir.

Ayrıca, insan, ömrü boyunca, ister küçük günahlar kabilinden olsun, ister daha öncelikli olanı terk etmek türünden olsun, birtakım hatalardan kurtulamaz. Bu nedenle, başta Hz. Peygamber olmak üzere, diğer müminler, güçlüklerine ve yorgunluklarına katlanıp, mevsim sıcaklığı ve meyve hasadı zamanı oluşu gibi çeşitli mazeretlere ve sıkıntılara karşı direnç göstererek bu Gazve’ye katılmakla Yüce Allah’ın lütfuna mazhar oldukları ve işledikleri hataların bağışlandığı, çünkü bu büyük fedakârlığın onların diğer hatalarının keffaretini oluşturduğu da düşünülmelidir.(33)

a) Âyetin başında yer alanلَقَدْ تَابَ اللّٰهُ عَلَى النَّبِيِّ وَالْمُهَاجِر۪ينَ وَالْاَنْصَارِ الَّذ۪ينَ اتَّبَعُوهُ “Andolsun ki Allah, Nebî’nin ve ona uyan muhacirlerin ve ensarın tevbesini kabul etmiştir” ifadesinde geçen تَابَ اللّٰهُ عَلَى tâbellâhu ‘alâ ifadesi “tevbeyi yani yönelişi kabul etmek” demektir. Tevbe ile ilgili kelimeler tek başına kullanıldıklarında “yönelmek” demektir. Aynı şekilde Nûr 24/31 ve Tahrîm 66/8’de de olduğu gibi ilâ cer harfiyle kullanılınca bu defa “birine, bir şeye yönelmek” manası devreye girer. Ancak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi, eğer söz konusu kelime ‘alâ edatıyla kullanılmışsa “yönelişi kabul etmek” manası kastedilmektedir.

b) Âyette geçen سَاعَةِ الْعُسْرَةِ sâ‘ati’l-‘usrati ifadesi “zorluk saati, zamanı, anı” gibi anlamlar vermekte, maksat ise öncelikli ve bağlam gereği olarak Tebük Gazvesi’nin zor ve zahmetli dönemidir ki havanın çok sıcak oluşı, yolun çok uzun oluşu, korku, su, binit ve azık sıkıntısı vs. şeyler bu noktada akla gelmektedir.(34) Özellikle binekle ilgili olarak müslümalardan her on kişi bu uzun yolculukta bir deveye nöbetleşe biniyorlardı.

Şartlarının aşırı zor oluşu nedeniyle bu savaşa ğazvetü’l-‘usrah “Zorluk Gazvesi”, savaşa katılanlara da ceyşu’l-‘usrah “zorluğun askerleri” denmiştir. Hz. Peygamber “Her kim ceyşu’l-‘usrah yani zorluk ordusunu donatırsa ona cennet vardır”(35) buyurarak bu orduya işaret etmiştir. Ebû Müslim ise bu noktada daha geniş bir değerlendirme yaparak maksadı Bedir, Uhud, Hendek vs. bütün zamanların zorlukları olarak yorumlamıştır ki(36) bu yorumun âyetlerden de elbette destekleri vardır. Âl-i İmrân 3/152 ve Ahzâb 33/10 gibi âyetlerde verilen bilgiler bu istikamette mesajlar içermektedir.

c)مِنْ بَعْدِ مَا كَادَ يَز۪يغُ قُلُوبُ فَر۪يقٍ مِنْهُمْ “İçlerinden bir grubun kalpleri eğrilmeye yüz tuttuktan sonra.” Bu ifade Tebük Gazvesi ve/veya diğer savaşlarda yaşanan bir sıkıntıyı ifade etmektedir. Buna göre, Yüce Allah müslümanlardan bir grubun kalplerinin neredeyse kaymaya yüz tuttuğunu beyan etmekte, o dönemde ne kadar korkunç bir ortamın bulunduğu anlaşılmaktadır.

Zaten Âl-i İmrân 3/152-154, Tevbe 9/25 ve Ahzâb 33/10-11 gibi âyetlerde, çeşitli savaş ortamlarında müslümanların içinde bazılarının büyük bir sarsıntı yaşadığı açıkça ifade edilmektedir. Buradaki كَادَ kâde fiili “neredeyse” manası verirken, يَز۪يغُ yezîğu fiili de “kaymak, meyletmek, kararmak, eğrilmek, yamulmak”(37) gibi anlamlar içermekte, yaşanan sıkıntının zorluğunu göstermektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de durum aynıdır ve Yüce Allah Tebük Gazvesi’nde çok zor ve sıkıntılı dönemlerde müslümanların içinden bir grubun kalplerinin daralıp eğrilmeye yüz tuttuğunu haber vermektedir. Kalplerin kayması ifadesinde açıkça zikredilmese de, “neredeyse yaşanacağı bildirilen şey” muhtemelen bazı müslümanların savaşı terk edip Hz. Peygamber’den ayrılma düşüncesi olabilir. Ancak büyük bir sabır ve kararlılık göstererek böyle bir eğrilme ve kaymanın yaşanmasını engellemişlerdi. Burada kullanılan كَادَ يَز۪يغُ قُلُوبُ ifadesi “kalplerin neredeyse eğrilmeye yüz tutması” manasına gelmekte, durumun zorluğunu ve yaşanan problemin büyüklüğünü göstermektedir.

2. ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ اِنَّهُ بِهِمْ رَؤُ۫فٌ رَح۪يمٌ “(Daha) sonra da onların tevbelerini kabul etmiştir. Şüphesiz ki O, onlara karşı çok raûf’tur (çok şefkatlidir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah Tebük Gazvesi özelinde, ancak diğer zamanları da içerecek şekilde müslümanların samimi tevbelerini, yönelişlerini kabul ettiğini beyan ettikten sonra, bu kabulle ilgili hükmünü ve müjdesini tekrar zikretmektedir ki bu durum, fedakarlığı büyük olanların hakettiği müjdenin de büyük olduğunu göstermektir. Böylesi beyanlar Kur’ân’da sıklıkla yer almakta, bir taraftan vahyin ilk muhataplarına moral verilmesi amaçlanmakta, diğer taraftan da diğer müslümanların vahiy ve risalet adına doğru bir şekilde tasavvurlarının şekillenmesine hizmet edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah insanlara verdiği sayısız nimetlerini “şefkati ve merhameti gereği” ihsan etmektedir. O’nun mübâlağa yani “abartı” kalıbından getirdiği رَؤُ۫ف raûf oluşu “çok şefkatli”, رَح۪يم rahîm sıfatı ise “çok merhametli” oluşunu ortaya koymaktadır. Kur’ân’daki bir kullanımı hariç,(38) رَؤُ۫ف raûf sıfatı hep Yüce Allah’a nispet edilmekte(39) ve Allah’ın çok şefkatli oluşunu ifade etmektedir.

İnsanlara verdiği maddî-manevî, görünen-görünmeyen, bilinen-bilinmeyen, hissedilen-hissedilmeyen sayısız nimetlerinin yanında, her insana verdiği akıl, irade, fıtrat ve vicdan gibi değerler, bağlam gereği olarak onların savaşlarda gösterdikleri büyük fedakârlıklara karşılık kendilerini affedeceğini tekrar tekrar müjdelemesi, O’nun şefkatinin ve merhametinin tecellisidir.

ıv. Üç Kişiye Özel Affı

وَعَلَى الثَّلٰثَةِ الَّذ۪ينَ خُلِّفُوا حَتّٰىٓ اِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ اَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوٓا اَنْ لَا مَلْجَاَ مِنَ اللّٰهِ اِلَّآ اِلَيْهِ ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “(Allah, Tebük Gazvesi’nden) geri bırakılan üç kişinin de (tevbelerini kabul etmişti). Yeryüzü (bütün) genişliğine rağmen onlara dar gelmiş, vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. Allah’tan yine yalnızca Allah’a sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı. Sonra tevbe etmeleri (eski düzgün hallerine yönelmeleri) için Allah onların tevbesini kabul etmiştir. Şüphesiz ki yalnızca Allah tevvvâb’dır (tevbeyi çok kabul edendir); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki وَعَلَى الثَّلٰثَةِ ve ‘ale’s-selâseti ifadesi “(şu) üç kişinin de (tevbesini kabul etmiştir”; الَّذ۪ينَ خُلِّفُوا ellezîne hullifû ifadesi “geri bırakılan”; حَتّٰىٓ اِذَا ضَاقَتْ hattâ izâ dâkat ifadesi “dar geldiğinde, nihayet dar gelmişti”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yeryüzü”; بِمَا رَحُبَتْ bimâ rahubet ifadesi “genişliğine rağmen”; وَضَاقَتْ ve dâkat ‘aleyhim ifadesi “ve yine dar gelmişti”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اَنْفُسُهُمْ enfüsühum tamlaması “onların nefisleri, onların vicdanları”; وَظَنُّوٓا ِ ve zannû fiili “ve anlamışlardı”; اَنْ لَا مَلْجَاَ en lâ melcee ifadesi “sığınacak hiçbir yer yok”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; اِلَّآ اِلَيْه illâ ileyhi ifadesi “O’na yönelik olmaktan başka”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَابَ عَلَيْهِمْ tâbe ‘aleyhim ifadesi “onların tevbelerini kabul etmiştir”; لِيَتُوبُوا liyetûbû ifadesi “(eski hallerine) dönmeleri için”; اِنَّ اللّٰهَ هُوَ innellâhe huve ifadesi “Allah’tır; sadece O’dur O”; التَّوَّاب et-tevvâbu sıfatı “tevbeleri çokça kabul eden”; الرَّح۪يم er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli olan” demektir.

Burada önceki âyetteki mesajın devamı olarak savaştan geri kalan ve haklarındaki hüküm sonraya bırakılan üç kişiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَعَلَى الثَّلٰثَةِ الَّذ۪ينَ خُلِّفُوا حَتّٰىٓ اِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ اَنْفُسُهُمْ وَظَنُّوٓا اَنْ لَا مَلْجَاَ مِنَ اللّٰهِ اِلَّآ اِلَيْهِ “(Allah, Tebük Gazvesi’nden) geri bırakılan üç kişinin de (tevbelerini kabul etmişti). Yeryüzü (bütün) genişliğine rağmen onlara dar gelmiş, vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı. Allah’tan yine yalnızca Allah’a sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı.” Yüce Allah önceki âyette Rasûlüllah’ın ve içlerinden bir grubun kalbinin kaymaya yüz tuttuğu zaman, o zor saatte Hz. Peygamber’e tâbi olan muhâcirlerin ve ensârın tevbesini kabul ettiğini müjdeledikten sonra, bu âyette de savaştan geri bırakılan veya haklarındaki hüküm ertelenmiş olan üç kişinin de tevbesini kabul ettiğini bildirmektedir.

Tevbe 9/118’in iniş sebebi hakkında daha önce yorumladığımız Tevbe 9/106’da bilgi vermiş, bunların şair Ka‘b b. Mâlik, hakkında “lian âyeti” inmiş olan Hilâl b. Ümeyye ve Mürâre b. er-Rabî‘ adlı üç kişinin kim olduklarına dair detaylı bir rivayeti aktarmıştık.(40) Burada aynı bilgileri tekrarlamak yerine, âyette geçen ifadeleri incelemeye ve ilgili kişilerin niteliklerini anlamaya çalışacağız.

a) وَعَلَى الثَّلٰثَةِ الَّذ۪ينَ خُلِّفُوا “(Allah, Tebük Gazvesi’nden) geri bırakılan üç kişinin de (tevbelerini kabul etmişti).” Bu çerçevede âyetin ilk kısmında geçen خُلِّفُوا hullifû edilgen fiiline nasıl mana verileceğine bakmak gerekir. Bazı âlimlerimiz bu fiile “hükmü ertelenenler” manası verirken, delil olarak Tevbe 9/106’daki ifadeleri kullanmaktadırlar. Diğerleri ise, bu fiile “geri bırakılmak” anlamını vermişler ve maksadı Tebük Gazvesi’ne gitmeyip geri bırakılanlar şeklinde belirtmişlerdir.

Onları kimin geri bıraktığıyla ilgili olarak çevrelerindeki etkin bazı münafıkların buna sebep olduğu ifade edilebileceği gibi, bu kişilerin savaş hazırlıkları bağlamında Hz. Peygamber’den izin aldıkları, bir süre gecikince de savaşa gidemedikleri için geri bırakıldıkları da belirtilmektedir. Tevbelerin kabul edilmesi, bunların kasıtlı bir geri kalış içerisine girmediği, şimdi bizim bilemediğimiz bir nedenle bu savaştan geri kaldıkları, ardından da bütün genişliğine rağmen yeryüzünün kendilerine dar geldiği ifade edilmektedir.(41)

b) حَتّٰىٓ اِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ اَنْفُسُهُمْ “Yeryüzü, (bütün) genişliğine rağmen onlara dar gelmiş, vicdanları kendilerini sıktıkça sıkmıştı.” Yüce Allah sözünü ettiği üç kişinin Tebük Gazvesi’ne katılamamaktan dolayı ne kadar üzüldüklerini beyan etmek üzere, bütün genişliğine rağmen yeryüzünün onlara dar geldiğini ve kendi kendilerini adeta yiyip bitirdiklerini haber vermektedir.

Huneyn gazvesi’yle ilgili olarak daha önce yorumladığımız Tevbe 9/25’te de benzeri geçtiği üzere,اِذَا ضَاقَتْ عَلَيْهِمُ الْاَرْضُ بِمَا رَحُبَتْ cümlesi mecaz bir ifadedir ve işin zorluğunu, sıkıntı vericiliğini, bir anlamda çaresiz kalışı ortaya koymaktadır. Müslümanlar Tebük Gazvesi’ne katıldığında içlerinden bir grubunun savaşa gitmemeleri üzerine, yeryüzü bütün genişliğine rağmen onlara dar gelmişti.

Çünkü daha önce aktardığımız rivayete göre, Hz. Peygamber bir süre bu kişilerle görüşmemiş, onlara iltifat ve itibar göstermemiş, savaşa giden müminlerin de kendilerine tavır göstermesini istemiş, hatta onlara bir süre evlerinden ayrılma cezası da vermişti. İşte bu durum onlara çok ağır gelmiş, adeta dünya başlarına yıkılmıştı.

Yaşananlar o kadar yürekleri etkileyecek durumdaydı ki bu nedenle âyette zikredilen وَضَاقَتْ عَلَيْهِمْ اَنْفُسُهُمْ ifadesi “kendilerini sıktıkça sıkmışlar”, “vicdan azabı çekerek kendilerini ezdikçe ezmişler”, “içleri daraldıkça daralmış”, “canları iyice sıkılmış”, “nefisleri kendilerine dar gelmiş”, “kendi iç dünyaları kendilerine zindan kesilmiş”, “kalpleri yerinden çıkacak gibi olmuş”, “kalpleri daralmıştı” gibi anlamlar içermekte,(42) sözü edilenlerin ne kadar büyük bir pişmanlık yaşadıkları ortaya konulmaktadır.

c)وَظَنُّوٓا اَنْ لَا مَلْجَاَ مِنَ اللّٰهِ اِلَّآ اِلَيْهِ “Allah’tan yine yalnızca Allah’a sığınmaktan başka çare olmadığını anlamışlardı.” Yüce Allah sözünü ettiği kişilerin bu işle ilgili olarak artık Allah’ın azabından ve gazabından yine sadece O’na sığınmak gerektiğini, mağfiretin sahibinin sadece Allah olduğunu, O’ndan bağışlanma dilenmesi gerektiğini anladıklarını beyan etmektedir.

Tevbe 9/57’de de açıkladığımız gibi, âyette geçen مَلْجَاَ melce’ kelimesi “sığınak”, “kaçıp kurtulunacak yer” manasına gelmektedir. “Yüce Allah’tan başka sığınılacak yer olmadığını anlama”yla ilişkili olarak Hz. Peygamber’den rivayet edilen şöyle bir dua vardır: “Ey Allah’ım! Senin gazabından yine senin rızana, kızgınlığından affına ve senden (azabından) yine sana sığmıyorum.”(43)

Burada yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, adı geçenlerin bu noktada ne kadar kesin bir bilgiye ve inanca sahip olduklarının bir delilidir. Bu yüzden âyette geçen ظَنُّوا zannû fiiline “sanmak, zannetmek” değil de “kesin olarak bilmek, anlamak” manası verilmelidir. Kur’ân’da çeşitli yönleriyle ele alınmakta olan z-n-n kökünden kelimeler 69 yerde geçmektedir. Bunlar bu âyette de olduğu gibi bazı âyetlerde “kesin bilgi, inanmak”;(44) diğerlerinde ise “zannetmek”(45) anlamında ve olumsuz bir içerikte kullanılmaktadır.

2. ثُمَّ تَابَ عَلَيْهِمْ لِيَتُوبُوا اِنَّ اللّٰهَ هُوَ التَّوَّابُ الرَّح۪يمُ “Sonra tevbe etmeleri (eski düzgün hallerine yönelmeleri) için Allah onların tevbesini kabul etmiştir. Şüphesiz ki yalnızca Allah tevvvâb’dır (tevbeyi çok kabul edendir); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Âyetin başındaki vâv atıf harifinin ilk cümleyi önceki âyete bağladığını beyan ettikten sonra, sözü edilen kişilerin bağışlandığını açıkça zikretmek üzere, bu defa Yüce Allah kendilerini tevbeye muvaffak kılmak, yani hata yaptıkları dönemin öncesindeki doğru ve sağlam duruşlarına dönmeleri için onların tevbesini kabul ettiğini müjdelemektedir. Çünkü التَّوَّاب et-tevvâb yani “tevbeleri çokça kabul eden” ve الرَّح۪يم er-rahîm yani “çok merhamet sahibi” olduğunu bildirmektedir.

Bu iki sıfat ve cümlenin fasl zamiri sayesinde hasr/kasr tekniğiyle kullanılış şekli hakkında daha önce yorumladığımız Tevbe 9/104’te bilgi vermiştik. Bu yüzden gerçek manada tevbeleri kabul eden ve gerçek anlamda çok merhamet sahibi olanın sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu belirtmekle yetinelim.

c) Ümmete Yönelik Bildirimler

Yüce Allah, sûrenin 119-122. âyetlerinde “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve sâdıklarla beraber olun” buyurmakta, Medine halkının ve civarlarındaki bedevî Arapların Allah’ın Rasûlü’nden geri kalmalarının ve onun canından önce kendi canlarını düşünmelerinin doğru olmadığını, onların Allah yolunda bir susuzluğa, yorgunluğa ve açlığa dûçar olmaları, kâfirleri öfkelendirecek bir yere (ayak) basmaları ve düşmana karşı bir başarı kazanmalarının da ancak ve ancak bunların karşılığında kendilerine salih bir amel yazılması için olduğunu bildirmektedir.

Ardından, küçük büyük yaptıkları her bir infakın ve geçtikleri her bir vâdinin mutlaka onların lehine yazılacağı, sonuçta Yüce Allah’ın onları, yapmakta olduklarının en güzeli ile mükâfatlandıracağı müjdelenmekte ve toplumsal hayatta dinde derin anlayış sahibi olmayla ilgili şu evrensel beyana yer verilmektedir: “Müminlerin hepsinin toptan çıkmaları doğru değildir. Her birinden (her kavimden) bir grup dinde derin anlayış sahibi olmak ve sakınırlar ümidiyle kendilerine döndüklerinde kavimlerini uyarmak için nefer olmalıdır (yola çıkmalıdır).”

ı. Sâdıklarla Birlikte Olunması

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَكُونُوا مَعَ الصَّادِق۪ينَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve doğrularla birlikte olun!”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyuhellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَكُونُوا ve kûnû emri “ve yine (şöyle) olun”; مَعَ الصَّادِق۪ينَ me‘a’s-sâdikîne ifadesi ise “dosdoğru olanlarla birlikte” demektir.

Burada müslüman toplumun fertlerinin kendi aralarında bir ve beraber olmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, önceki âyette sözünü ettiği üç kişinin tevbelerini kabul ettiğini bildirdikten sonra, bu âyette onların uyarılmasına sebep olan “cihadda Hz. Peygamber’den geri kalmayı yasaklama” bağlamında bir ifade zikrederek muhtemelen şu mesajı vermek istemektedir. “Ey iman edenler, Rasûlüllah (as)’ın emrine muhalefet etme hususunda Yüce Allah’a karşı takvâlı yani duyarlı olun ve savaşlarda doğru olanlarla, yani Rasûl ve onun arkadaşlarıyla birlikte olun; sakın savaştan geri kalanlardan ve münafıklarla birlikte evlerinde oturup kalanlardan olmayın!”

Âyette geçen اتَّقُوا اللّٰهَ ittekullâhe emri “Allah’a karşı gelmekten korunun”, “O’nun azabına ve gazabına uğramaktan sakının” gibi anlamlar içerse de, esasında maksat Yüce Allah’a karşı takvâlı, yani sorumluluğunun bilincinde ve duyarlı davranmak demektir. İkinci sırada zikredilen وَكُونُوا مَعَ الصَّادِق۪ينَ “Sâdıklarla birlikte olun” emri ise müslüman toplumun fertlerinin birlikteliğini emretmekte, fedakârlıktan kaçınmamak gerektiği gibi, değerler ve prensipler noktasında da onların birbirinden ayrı olmaması gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Demek ki sâdık olmak yetmiyor, sâdıklarla birliktelik de şarttır. Sâdık olmak aslında iman ve islâm iddiasında sadakat sahibi olmak demektir. Sadaka vermek bir sadakat göstergesidir ki sadakatin en önemli ispatı, malını ve gerekiyorsa canını Yüce Allah yolunda infak etmektir. Buradaki emrin Ahzâb 33/23’te sözü edilen sâdık yiğitlerden olmayı içerdiği unutulmamalıdır.

Saff 61/4’te de buyrulduğu gibi, “Allah, kendi yolunda kenetlenmiş bir yapı gibi saf bağlayarak savaşanları sever.” Bu anlam içerikleriyle bakıldığında, Yüce Allah kendi yolunda yani Allah rızası için savaşanların bu görevi “duvarları birbirine kenetlenmiş yekpare bir bina gibi ve saf saf dizili bir şekilde yerine getirenleri sevmekte” olduğunu bildirmektedir.

Böylece önceki iki âyette dikkat çektiği söz ve eylem birlikteliğinin en güzel örneklerinden birisinin savaş ortamlarında gösterilmesi gerektiğine de dikkat çekmiş olmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tıpkı Âl-i İmrân 3/103, 105, En‘âm 6/159, Enfâl 8/46, Mü’minûn 23/52-53 ve Rûm 30/30-32 gibi âyetlerde verilmek istenen mesajlarda olduğu gibi, müslümanların bir ve beraber olması gerektiğine dikkat çekilmektedir.

ıı. Hz. Peygamber’in Yalnız Bırakılmaması

مَا كَانَ لِاَهْلِ الْمَد۪ينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِاَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِه۪ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ لَا يُص۪يبُهُمْ ظَمَاٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَطَؤُ۫نَ مَوْطِئًا يَغ۪يظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِه۪ عَمَلٌ صَالِحٌ اِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Medine halkının ve civarlarındaki göçebe Arapların Allah’ın Elçisinden geri kalmaları ve onun canından (önce) kendi canlarını düşünmeleri doğru olmaz. İşte onların Allah yolunda bir susuzluğa, yorgunluğa ve açlığa uğramaları, kâfirleri öfkelendirecek bir yere (ayak) basmaları ve düşmana karşı bir başarı kazanmaları da sadece bunların karşılığında kendilerine iyi bir iş yazılması içindir. Şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü ziyan etmez.”

Âyetteki مَا كَانَ لِاَهْلِ الْمَد۪ينَةِ mâ kâne li ehli’l-medîneti ifadesi “Medineliler için doğru olmaz”

Burada müslümanların Hz. Peygamber’i yalnız bırakmamaları gerektiği ve Yüce Allah yolundaki başarılarının kendileri leyhine yazılacak salih amel olduğu gündeme getirilmektedir.

1. مَا كَانَ لِاَهْلِ الْمَد۪ينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ وَلَا يَرْغَبُوا بِاَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِه۪ “Medine halkının ve civarlarındaki göçebe Arapların Allah’ın Elçisinden geri kalmaları ve onun canından (önce) kendi canlarını düşünmeleri doğru olmaz.” Yüce Allah müminlerin takvâ sahibi olmalarını ve sadıklarla olunmasını emrettikten sonra, bütün savaşlarda ve toplantılarda Hz. Peygamber’le birlikte olmanın gerekli olduğunu bildirince, bunu pekiştirerek bu ayette de Medine’lilerin ve çevredekilerin Hz. Peygamber’den ayrılmasını yasaklamakta, ondan geri durup kendi nefislerini öncelemeyi menettiğini bildirmektedir.

a) مَا كَانَ لِاَهْلِ الْمَد۪ينَةِ وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ “Medine halkının ve civarlarındaki göçebe Arapların Allah’ın Elçisinden geri kalmaları doğru olmaz.” Âyette geçen وَمَنْ حَوْلَهُمْ مِنَ الْاَعْرَابِ ifadesi gereği “Medine’nin etrafında olan bedeviler”in Müzeyne, Cüheyne, Eşca‘, Eslem ve Ğıfâr Kabileleri olduğu görüşü İbn Abbâs’a nispet edilmektedir. Bu tabirin, Medine’nin etrafında olan bütün bedevileri kapsadığı, çünkü lafzın umumi olduğu, bunu tahsis etmenin çok da gerekli olmadığı söylenebilir. Her iki görüşe göre de, Rasûlullah sıcak altında iken ve sıkıntı çekerken, kendilerinin Rasûlüllah’tan geri kalmaları, onu savaş yolculuğunda yalnız bırakmaları uygun olmaz da.(46)

Burada zikredilen اَنْ يَتَخَلَّفُوا عَنْ رَسُولِ اللّٰهِ ifadesi “Allah’ın Rasûlü’nden geri kalmaları”, “Rasûlüllah’a ters düşmeleri”, “Rasûlüllah’a aykırı davranmaları” gibi manalar vermektedir ki hepsinde de aynı mesaj söz konusudur.

b) وَلَا يَرْغَبُوا بِاَنْفُسِهِمْ عَنْ نَفْسِه۪ “Onun canından (önce) kendi canlarını düşünmeleri” Yüce Allah, Medine’lilerin ve civardaki bedevilerin Hz. Peygamber’den önce kendilerini düşünmelerini, kendi canlarına rağmet etmelerini, onun canından önce kendi canlarının peşine düşmelerini, kendi canlarını yeğlemelerini, kendi canlarını onunkinden daha fazla gözetmelerini yasaklamaktadır.

Âyetin bu kısmı müslümanların hepsinin cihada katılmasının gerekli olduğunu göstermektedir. Nitekim Tevbe 9/36 ve 41’de bu noktada emirler yer almaktadır. Ancak daha önce yorumladığımız Tevbe 9/91’de zayıflara, hastalara ve savaş yolculuğu için gerekli şartlara sahip olmayanlara sorumluluk olmadığı belirtilmekte, eğer savaşa toptan katılımla ilişkili olarak yorumlanırsa Tevbe 9/122’de hepsinin savaşa gitmesinin gerekmediği, bir kısmının geride kalıp dini bilgilerde ilerleyip diğerleri dönüp geldiklerinde onlara hakikatları açıklaması gerektiği bildirilmektedir. Nûr 24/61 ve Feth 48/17’de de “görme engellilere, topal insanlara ve hastalara sorumluluk olmadığı” ifade edilmektedir. Dahası, Yüce Allah çeşitli âyetlerde hiçbir nefse gücünün yetmeyeceği sorumluluğu yüklemeyeceğini ilan etmektedir.(47)

Hâl böyle olunca, durumu müsait olan herkesin cihada katılması gerektiği, özellikle Hz. Peygamber’i yalnız bırakmamalarının zorunlu olduğu ifade ediliyor diyebiliriz. Bu durum Hz. Peygamber döneminde böyle olduğu gibi ondan sonraki dönemlerde de onun davasını yalnız bırakmamak gerektiği noktasında hükmün devam ettiğini söylemeliyiz. Bu hükmün içeriğinde Tevbe 9/23-24’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ı, Rasûlü’nü ve Allah yolunda cihadı her şeyden daha çok sevmek gerektiğiyle de mesaj benzeşmesi söz koşudur.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ لَا يُص۪يبُهُمْ ظَمَاٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ وَلَا يَطَؤُ۫نَ مَوْطِئًا يَغ۪يظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِه۪ عَمَلٌ صَالِحٌ “İşte onların Allah yolunda bir susuzluğa, yorgunluğa ve açlığa uğramaları, kâfirleri öfkelendirecek bir yere (ayak) basmaları ve düşmana karşı bir başarı kazanmaları da sadece bunların karşılığında kendilerine iyi bir iş yazılması içindir.” Yüce Allah Medinelilerin ve çevredeki bedevilerin Hz. Peygamber’den ayrılmalarını ve kendi canlarını öncelemelerini yasakladıktan sonra, bu defa müslümanların faydasına olmak üzere yani kendi adlarına salih ameller yazılması için susuzluk, yorgunluk, düşmanları öfkelendirecek toprakları ele geçirme ve düşmana karşı bir başarı kazanmaları gerektiğine değinilmektedir.

a) ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ لَا يُص۪يبُهُمْ ظَمَاٌ وَلَا نَصَبٌ وَلَا مَخْمَصَةٌ ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “İşte onların Allah yolunda bir susuzluğa, yorgunluğa ve açlığa dûçar olmaları (karşılıksız bırakılmaz).” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ظَمَاٌ zame’ kelimesi, tıpkı Tâhâ 20/119’daki tazmeu fiili ve Nûr 24/39’daki zam’ân kelimesi gibi “susuzluk”la ilgili bir mana vermektedir. Hıcr 15/48, Kehf 18/62 ve Fâtır 35/35’te de geçen نَصَب nesab kelimesi “yorgunluk”, bir kez de Mâide 5/3’te zikredilen مَخْمَصَة mahmesatün kelimesi ise “açlık” manasına gelmektedir. Burada ifade edilen “susuzluk, yorgunluk ve açlık” denen sıkıntıların Yüce Allah yolunda olması gerektiği beyan edilmektedir.

b) وَلَا يَطَؤُ۫نَ مَوْطِئًا يَغ۪يظُ الْكُفَّارَ وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا “Kâfirleri öfkelendirecek bir yere (ayak) basmaları ve düşmana karşı bir başarı kazanmaları da (boşuna değildir).” Bunun dışında âyette yer alan وَلَا يَطَؤُ۫نَ مَوْطِئًا يَغ۪يظُ الْكُفَّارَ ifadesi “kâfirleri öfkelendirecek şekilde bir yeri çiğnemeleri” yani onlara ait bir toprağı ele geçirmeleri, onları kızdıracak şekilde attıkları her bir adım manasını içermektedir.

Bu arada aynı kapsamda ifade edilen وَلَا يَنَالُونَ مِنْ عَدُوٍّ نَيْلًا beyanı ise “düşmanlara karşı kazanılan her bir zafer” veya “düşmanların elinden müslümanlara gelen herhangi bir sıkıntı”(48) manasını vermektedir. Bu son cümle, bir taraftan müslümanların elde edeceği bir başarıyı içermekteyken, diğer taraftan da düşman eliyle müslümanlara verilen herhangi bir zararı, sıkıntıyı da kapsamaktadır.

c) اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ بِه۪ عَمَلٌ صَالِحٌ “Ancak ve ancak bunların karşılığında kendilerine salih bir amel yazılması içindir.” Yüce Allah kendi yolunda çekilecek sıkıntıların hiçbir şekilde karşılıksız bırakılmayacağını, müslümanların dünya hayatında yapıp ettiği her ne türden bir iyilik varsa onların kendileri için bir salih amel olarak yazılacağını müjdelemektedir.

Âyette peşpeşe olmak üzere beş kez لَا lâ edatı kullanılıp sonunda اِلَّا illâ ile devam ettirilmesi son derece önemlidir; çünkü cümleye ve mesaja hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmaktadır.

Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah için çekilen sıkıntıların ve yapılan fedakârlıkların hepsi onların amel defterlerine yazılmakta, kaydedilmektedir; kayıp ve ziyan söz konusu değildir. Zaten âyetin sonunda verilmek istenen mesaj da bunu tamamlamaktadır. Bu konuda Yûnus 10/21, 61, Kehf 18/49, Lokmân 31/16, Sebe’ 34/2, Yâsîn 36/12, Kâf 50/18, Mücâdele 58/7, İnfitâr 82/10-12 gibi âyetlerde verilmekte olan mesajlar mutlak surette hatırlanmalıdır.

Bu vesileyle bu ve bir sonraki âyette geçen كُتِبَ kütibe edilgen fiilinin manasının da bilinen manada “farz kılınmak” değil de “yazılıp kaydedilmek” demek olduğu unutulmamalıdır. Hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere Kur’ân’da 13 kez(49) yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Bunlardan Hacc 22/4’te geçen كُتِبَ عَلَيْهِ kütibe ‘aleyhi ifadesi ise “onunla ilgili kaydedilmek”, “yasa haline getirilmek” gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca Nisâ’ 4/77’de zikredilen ketebte fiiliyle Nisâ’ 4/66, Mâide 5/32, 45 ve Hadîd 57/27’de zikredilen ketebnâ fiilleri de “yazmak”, “farz kılmak” anlamını içermektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü ziyan etmez.” Bu ifadenin benzerleri Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/171, 195, A‘râf 7/170, Tevbe 9/120, Hûd 11/115, Yûsuf 12/56, 90 ve Kehf 18/30’da yer almakta ve Yüce Allah’ın iyilik sahiplerinin, ıslah edicilerin, işini düzgün yapanların, nihayet müminlerin fedakârlıklarını zayi etmeyeceğini bildirmektedir.

Âyetteki الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesinden maksadın “tevhide sarılanlar, ihlaslı davrananlar, namaza devam edenler” olduğu da dile getirilmektedir.(50) Yüce Allah hak ve hakikate sarılanlara, uygulanan sözlü ve fiili eziyetlere karşı göğüs gerenlere hitap etmekte ve onların bu çabalarını karşılıksız bırakmayacağını, fedakârlıklarının ödülünü zayi etmeyeceğini müjdelemektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ve müminlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(51)

ııı. Her Fedakârlığın Yazılması ve En Güzelinden Ödül

وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغ۪يرَةً وَلَا كَب۪يرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ اَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Küçük büyük yaptıkları her bir infak ve geçtikleri her bir vadi mutlaka onların lehine yazılır. Sonunda, Allah onları yapmakta olduklarının en güzeli ile ödüllendirecektir.”

Âyetteki وَلَا يُنْفِقُونَ ve lâ yünfikûne fiili “ve infak etmezler, vermezler ki”; نَفَقَةً nefekaten kelimesi “herhangi bir nafaka”; صَغ۪يرَةً sağîraten kelimesi “küçük”; وَلَا كَب۪يرَةً ve lâ kebîraten ifadesi “veya büyük infak ettikleri her bir şey”; وَلَا يَقْطَعُونَ ve lâ yakte‘ûne fiili “ve (ayrıca) katetmezler ki”; وَادِيًا vâdiyen kelimesi “hiçbir vâdiyi”; اِلَّا كُتِبَ illâ kütibe istisnası “yazılmış olmasının dışında”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara, mutlaka onlara, onlar için yazılır”; لِيَجْزِيَهُمُ liyecziyehum ifadesi “sonuçta onlara karşılık verecek”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَحْسَنَ مَا ahsene mâ tamlaması “(şu) şeyin en güzelini”; كَانُوا kânû fiili “(şöyl) oldular, (şöyle) idiler”; يَعْمَلُونَ ya‘melûne fiili ise “yapıyorlar(dı), yapmış oldukları şeylerin, yaptıklarının en güzelini” demektir.

Burada Yüce Allah yolunda yapılan fedakârlıkların en güzeliyle ödüllendirileceği mesajı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا يُنْفِقُونَ نَفَقَةً صَغ۪يرَةً وَلَا كَب۪يرَةً وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا اِلَّا كُتِبَ لَهُمْ “Küçük büyük yaptıkları her bir infak ve geçtikleri her bir vadi mutlaka onların lehine yazılır.” Yüce Allah önceki âyetteki mesajı burada da devam ettirmekte, küçük veya büyük yaptıkları her bir infakın, ayrıca katettikleri her bir sefer ve savaş manasındaki yolculuğun da kendileri için bir salih amel olarak yazılacağını, bütün bunların karşılığı olarak Allah’ın bu kişileri yapıp ettiklerinin en güzeli ile ödüllendireceğini müjdelemektedir.

Âyette tıpkı önceki âyette de açıkladığımız gibi, manayı vurgulu hâle getirmek için لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları birlikte kullanılmakta, hiçbir şeyin eksik bırakılmayacağı, gözden kaçmayacağı, ihmal edilmeyeceği, mutlak surette kayıt altına alınacağı beyan edilmektedir.

Âyette geçen وَلَا يَقْطَعُونَ وَادِيًا ifadesi “herhangi bir vâdiyi geçmeyedursunlar” manasına gelmekte, maksat özel manada “savaş, gazve, fetih”; geniş manada ise “Yüce Allah yolundaki yardım, ilim, tebliğ vs. şeklindeki her türlü çaba ve fedakârlıklar” olarak anlaşılmalıdır.

2. لِيَجْزِيَهُمُ اللّٰهُ اَحْسَنَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ “Sonunda, Allah onları yapmakta olduklarının en güzeli ile ödüllendirecektir.” Yüce Allah kendi yolunda fedakârlık edenleri ödüllendireceğini müjdelemektedir. Konuyla ilgili olarak Nûr 24/38’de şöyle buyrulmaktadır: “Sonuçta (o günde) Allah, onları yaptıklarının en güzeli ile mükâfatlandıracak ve lütfundan onlara fazlasıyla verecektir.” Bu ifade, müminler için büyük bir müjdedir; çünkü ödüller en üst sınırdan yani yapılanların en güzeli üzerinden verilecektir.

Bu cümlenin başında yer alanلِيَجْزِيَهُم liyecziyehum ifadesindeki lâm/li harfi, Nahl 16/25, Rûm 30/41, 45 ve Ahzâb 33/24 gibi âyetlerde de olduğu gibi lâmu’l-‘âkıbeh olarak bilinmekte ve “böylece”, “bunun üzerine”, “bu şekilde”, “sonuçta” şeklinde bir anlam vermekte, yiğit kişilerin sonuçta nasıl bir akıbetle karşılaşacaklarına dair bilgi içermektedir.

Yüce Allah’ın insanların davranışlarını en güzeliyle değerlendirip onlar üzerinden ödül vereceğiyle ilgili olarak bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/160, Tevbe 9/121, Nahl 16/96, 97, Nûr 24/38, Neml 27/89, ‘Ankebût 29/7, Zümer 39/35, Ahkâf 46/16, Necm 53/31’de de yer almaktadır. Konuyla ilgili olarak Zümer 39/35’te şöyle buyrulmaktadır: “Böylece Allah, onların (dünyada) yaptıkları en kötü şeyleri bile örtecek, yapmış olduklarının en güzeliyle mükâfatlarını verecektir.”

ıv. Dinde Derin Kavrayış Sahibi Olunması

وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَآفَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّ۪ينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُوٓا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ “Müminlerin hepsinin toptan çıkmaları (çıkıp gelmeleri) doğru değildir. Her birinden (her toplumdan) bir grup dinde derin anlayış sahibi olmak ve sakınırlar ümidiyle kendilerine döndüklerinde toplumlarını uyarmak için nefer olmalıdır (yola çıkmalıdır).”

Âyettekiوَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(şöyle) değildir, olmasın”; الْمُؤْمِنُونَ el-müminûne kelimesi “müminler, inananlar”; لِيَنْفِرُوا li yenfirû ifadesi “çıkmaları, gitmeleri, nefer olmaları”; كَآفَّةً kâffeten kelimesi “topluca”; فَلَوْلَا نَفَرَ fe levlâ nefera ifadesi “bir topluluk nefer olmalı değil mi”; مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ min külli firkatin tamlaması “her kavimden”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların içlerinden”; طَآئِفَةٌ tâifetün kelimesi “bir grup”; لِيَتَفَقَّهُوا li yetefekkahû fiili “derin anlayış sahibi olmaları için”; فِي الدّ۪ينِ fi’d-dîni ifadesi “dinde”; وَلِيُنْذِرُوا ve li yünzirû fiili “ve uyarmaları için, uyarsınlar diye”; قَوْمَهُمْ kavmehum tamlaması “onların kavimlerini, toplumlarını”; اِذَا رَجَعُوٓا izâ race‘û ifadesi “döndükleri zaman, geri döndükleri zaman”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ le‘allehum yahzerûne ifadesi ise “sakınırlar diye” demektir.

Burada müminlerin hangi durumlarda nasıl davranmaları gerektiği ile ilim öğremenin asıl amacı gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَآفَّةً “Müminlerin hepsinin toptan çıkmaları (çıkıp gelmeleri) doğru değildir.” Yüce Allah Medine ve civardaki bedevilerin Hz. Peygamber’i yalnız bırakmaması, dolayısıyla onunla birlikte hareket etmeleri gerektiğini, her bir fedakârlıklarının da karşılığının en güzeliyle verileceğini beyan ettikten sonra, bu defa toplumun bütün fertlerinin sefere çıkmasının doğru olmayacağını dile getirmektedir. Bu çerçevede bir grubun bu noktada dini bilgileri elde edebilmek ve gereken uyarıları yapmak için çalışması gerektiğini bildirmektedir.

Burada konu müslümanların topluca savaşa gitmeleri ve Hz. Peygamber’i Medine’de yalnız bırakmalarıyla ilişkili görülmüş ve hepsinin savaşa katılmasının gerekmediğine, o esnada indirilen âyetlerin de öğrenilmesi için belli bir grubun geride kalması gerektiğine dikkat çekilmiştir.(52) Dahası, savaşa katılmayanlarla ilgili son derece sert uyarılar indirilince, bu defa bütün müminlerin savaşa çıkma isteği söz konusu olmuş, âyette de bu noktada bir düzenlemeye yer verildiğine dikkat çekilmiştir.(53) Bu yorum bir sonraki âyetle ilişkilendirilerek yapılmaktadır.

Bu arada bazı âlimlerimiz burada sözü edilen “toptan gidiş”in savaşla ilgili değil de, çevredeki bedevilere veya diğer insanlara dini öğretmek için yapılan toplu yolculukların kast edildiğini belirtmişlerdir.(54) Ancak âyetin yorumu olarak daha başka bir ihtimalin de bulunduğunu âyetin sonunda hatırlatacağız.

2. فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّ۪ينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُوٓا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ “Her birinden (her toplumdan) bir grup dinde derin anlayış sahibi olmak ve sakınırlar ümidiyle kendilerine döndüklerinde toplumlarını uyarmaları için nefer olmalıdır (yola çıkmalıdır).” Yüce Allah bütün müminlerin topluca sefere çıkması gerekmediğini beyan ettikten sonra, dinde derin kavrayış ve muhakeme sahibi olması, böylece daha iyi sakınmaları ümidiyle kavimlerine döndüklerinde onları uyarmaları için içlerinden her bir gruptan küçük bir kesimin yola çıkması gerektiğini bildirmektedir.

a) فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَآئِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّ۪ينِ “Her birinden (her toplumdan) bir grup dinde derin anlayış sahibi olmak için nefer olmalıdır (yola çıkmalıdır).” Âyetin başında yer alan لَوْلَا levlâ edatı fiilin başında kullanıldığında هَلَّا hellâ edatı manasında teşvik anlamı içermektedir.(55) Bu edatın beraberindeki نَفَرَ nefera fiili “nefer olmak”, “yola çıkmak” gibi anlam vermekte, gerek savaş yapmak, gerekse ilim öğrenmek için birilerinin “yola çıkması” gerektiği manasını vermektedir.

Dolayısıyla böyle bir grubun bulunması teşvik edilmekte, böylesinin çok daha doğru olacağına dikkat çekilmektedir. Her kavimden küçük bir grubun nefer olması yani yola çıkmasının gerekçesi olarak zikredilen لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدّ۪ينِ ifadesi “dinde tefakkuh, yani anlayışa dayalı bilgi elde etmek için” manasına gelmektedir.

b) وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ اِذَا رَجَعُوٓا اِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ “Sakınırlar ümidiyle kendilerine döndüklerinde toplumlarını uyarmaları için.” Her kabileden oluşacak bu grupların bulunmasının bir başka gerekçesi de, bu cümle gereği “kavimlerine döndüklerinde onları uyarmak, böylece onların da sakınmasını sağlamak” şeklinde belirlenmektedir. Bu gerekçe, öncesindeki ifade “topluca savaşa çıkılmaması, her kabileden bir grubun geride kalması gerektiği” şeklinde anlaşılırsa, o zaman buradaki maksat, diğerleri savaşa veya dini öğretmeye gidip geri döndüklerinde onları yeni gelen âyetlerle ilgili olarak uyarmak şeklinde anlaşılabilir; ancak tek anlam ve tek ihtimal bu değildir.

Âyetteki bu cümleyi dışarıdaki kabilelerden seçilen küçük grupların Medine’ye gelmesi şeklinde anlarsak, o zaman da bu grupların kabilelerine dönüp gittiklerinde onları uyarması ve hatalardan sakınmalarının sağlanması hedefleniyor demektir ki bizim de öncelikli tercihimiz bu istikamettedir. Çünkü âyetteki mesaj genellikle gerek savaş, gerekse diğer insanlara dini öğretmek için olsun, Medine’den topluca çıkılmamasıyla ilişkili görülse de, burada daha başka bir ihtimal daha vardır.

Buna göre Medine dışında yaşayan ve tevhid/İslam inancını yeni benimsemiş müminlerin dini bizzat Hz. Peygamber’den öğrenmek maksadıyla tepyekün bir şekilde Medine’ye akın etmelerinin doğru olmadığı, her kabileden küçük bir grubun Medine’ye gelip dini iyice öğrenmesi, sonra gidip kendi kabilesine öğretmesi ve böylece o kabilenin dini şuur ve hassasiyet kazanmasının daha doğru olduğu âyette verilmek istenen mesaj olarak da okunabilir.(56)

Bu doğrultuda âyette geçen قَوْمَهُمْ kavmehum “kavimlerini” ifadesi çok önemlidir. Çünkü din öğrenmek için gelenler dönünce kendi kavimlerine gideceklerdir. Oysa maksat Medine’li Müslümanlar olsaydı bu ifade “kardeşlerine” şeklinde olmalıydı. Ayrıca “dönünce” manasında bir fiil değil de “geldiklerinde” manasında bir fiilin kullanılması çok daha öncelikli olabilirdi. Dahası, يَحْذَرُونَ yahzerûne fiili de öncelikle “sakınılacak şeylerin muhatabı olan ilgili kavmi” ilgilendirse gerektir. Gerçeği Allah bilir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti savaşa çıkmayla ilgili olarak anlarsak bu yorum Tevbe 9/36 ve 41’deki “gerek hafif gerekse ağır bir donanımla topyekün müşriklerle savaşılması gerektiği” buyruğuyla çelişki arz edebilir; bazı yeni açıklamalar yapmayı zorunlu kılabilir. Oysa meseleyi savaş veya insanlara din öğretmek için Medine’den çıkmayla değil de yeni müslüman olan her bir kavimden insanlarla ilişkili görmek daha doğrudur.

Bu yaklaşım gereği, yeni müslüman olan kavimlerin topyekün Medine’ye gelmesinin gerekmediği, bunun yerine kavimlerin içlerinden belirlenecek her bir küçük grubun dinde derin anlayış sahibi olmak ve geriye kendi kavimlerine döndüklerinde kötülüklerden sakınsınlar diye onları uyarmalarını sağlamak şeklindeki yorum çok daha isabetlidir ve sorunsuzdur. Müfessir Zemahşerî’nin âyeti açıklamadaki beyanları da bu istikamettedir.(57) Bu arada bu yorumun önceki iki âyetle de yakın bağı olduğunu belirtmek gerekmektedir.

3. Âyette zikredilen bu gerekçe cümlesinde son derece önemli bir noktaya işaret edilmektedir ki o da şudur: Demek ki insanları uyarmakla ilgili olarak dini doğru öğrenmek en başta gelen görevdir. Buna göre, dini öğrenmek için yola çıkılması yani fedakârlık yapılması gerektiği anlaşılmaktadır. Fedakârlık yapmadan لِيَتَفَقَّهُوا ifadesi gereği tefakkuh yani “dinde derin anlayış ve kavrayış sahibi” olunmaz.

Anlaşılıyor ki “din adamı sınıfı” veya “dinde ruhbanlık” iddiasına asla ve asla benzememek şartıyla, dini ilimlerde özenle derin anlayış ve kavrayış sahibi birilerinin özellikle yetiştirilmesi gerekmektedir. Malumat sahibi olmakla yetinmeyip, bunu bir muhakemeye, derin bilgiye, anlayışa dönüştürmek ve her çağda dini konuşturabilmek ancak ve ancak dinde derin anlayış sahibi olmakla mümkündür. Aksi durumlarda kulaktan dolma ve şişirme bilgilerle davranmak kaçınılmaz olacak ve din adına insanların aldatılması son derece kolaylaşacaktır.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XI, 35-36; Zemahşerî, age., II, 302-33; Râzî, age., XVI, 199; Âlûsî, age., IV, 294.
• 2 - Semerkandî, age., II, 92; Taberî, age., XI, 37-38; Zemahşerî, age., II, 303. 3 - Zemahşerî, age., II, 303. 4 - Râzî, age., XVI, 203-204. 5 - Ebû Dâvûd, Cihâd, 6.
• 6 - Râzî, age., XVI, 204.
• 7 - Râzî, age., XVI, 205.
• 8 - Semerkandî, age., II, 93; Taberî, age., XI, 41; Zemahşerî, age., II, 304; Râzî, age., XVI, 208-209.
• 9 - En‘âm 6/74; Meryem 19/41-49; Enbiyâ’ 21/52-72; Şu‘arâ’ 26/69-104.
  • En‘âm 6/74 Meryem 19/49 Enbiyâ 21/72 Şu‘arâ 26/104
• 10 - Bakara 2/166, 167; Tevbe 9/114; Kasas 2/63.
  • Bakara 2/166 Bakara 2/167 Tevbe 9/114 Bakara 2/63
• 11 - Bakara 2/225, 235, 263; Âl-i İmrân 3/155; Nisâ’ 4/12; Mâide 5/101; İsrâ’ 17/44; Hacc 22/59; Ahzâb 33/51; Fâtır 35/41; Teğâbun 64/17. 12 - Tevbe 9/114; Hûd 11/75. 13 - Sâffât 37/101. 14 - Hûd 11/87.
  • Bakara 2/225 Bakara 2/235 Bakara 2/263 Âl-i İmrân 3/155 Nisâ 4/12 Mâide 5/101 İsrâ 17/44 Hacc 22/59 Ahzâb 33/51 Fâtır 35/41 Teğâbun 64/17 Tevbe 9/114 Hûd 11/75 Sâffât 37/101 Hûd 11/87
• 15 - Semerkandî, age., II, 94; Râzî, age., XVI, 212.
• 16 - Esed, age., s. 383.
• 17 - Taberî, age., XI, 53; Râzî, age., XVI, 212.
• 18 - Rahmân 55/3-4. 19 - Bakara 2/30. 20 - İnsân 76/2.
  • Rahmân 55/4 Bakara 2/30 İnsân 76/2
• 21 - Hacc 22/75. 22 - Ra‘d 13/4; Fâtır 35/24. 23 - Nisâ’ 4/165.
  • Hacc 22/75 Ra‘d 13/4 Fâtır 35/24 Nisâ 4/165
• 24 - Tâhâ 20/134. 25 - Kasas 28/47.
  • Tâhâ 20/134 Kasas 28/47
• 26 - Bakara 2/29, 231, 273, 282; Nisâ’ 4/32, 176; Mâide 5/97; En‘âm 6/101; Enfâl 8/75; Tevbe 9/115; Nûr 24/35, 64; ‘Ankebût 29/62; Ahzâb 33/40, 54; Şûrâ 42/24; Feth 48/26; Hucürât 49/16; Hadîd 57/3; Mücâdile 58/7; Teğâbun 64/11.
  • Bakara 2/29 Bakara 2/231 Bakara 2/273 Bakara 2/282 Nisâ 4/32 Nisâ 4/176 Mâide 5/97 En‘âm 6/101 Enfâl 8/75 Tevbe 9/115 Nûr 24/35 Nûr 24/64 ‘Ankebût 29/62 Ahzâb 33/40 Ahzâb 33/54 Şûrâ 42/24 Fetih 48/26 Hucurât 49/16 Hadîd 57/3 Mücâdele 58/7 Teğâbun 64/11
• 27 - Bakara 2/107; Âl-i İmrân 3/189; Mâide 5/17, 18, 40, 120; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Nûr 24/42; Furkan 25/2; Sâd 38/10; Zümer 39/44; Şûrâ 42/49; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/27; Feth 48/14; Hadîd 57/2, 5. 28 - En‘âm 6/75; A‘râf 7/185. 29 - Mü’minûn 23/88; Yâsîn 36/83. 30 - Bakara 2/258; Âl-i İmrân 3/156; A‘râf 7/158; Tevbe 9/116; Yûnus 10/56; Hacc 22/66; Mü’minûn 23/80; Mü’min 40/67; Dühân 44/8; Hadîd 57/2,17.
  • Bakara 2/107 Âl-i İmrân 3/189 Mâide 5/17 Mâide 5/18 Mâide 5/40 Mâide 5/120 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Nûr 24/42 Furkân 25/2 Sâd 38/10 Zümer 39/44 Şûrâ 42/49 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/27 Fetih 48/14 Hadîd 57/2 Hadîd 57/5 En‘âm 6/75 A‘râf 7/185 Mü'minûn 23/88 Yâsîn 36/83 Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/156 A‘râf 7/158 Tevbe 9/116 Yûnus 10/56 Hacc 22/66 Mü'minûn 23/80 Mü'min 40/67 Duhân 44/8 Hadîd 57/2 Hadîd 57/17
• 31 - Bakara 2/107, 120; Nisâ’ 4/123, 173; En‘âm 6/51, 70; Tevbe 9/74, 116; Hûd 11/20, 113; Ra‘d 13/37; İsrâ’ 17/97; Kehf 18/17, 26; ‘Ankebût 29/22; Secde 32/4; Ahzâb 33/17, 65; Şûrâ 42/8, 28, 31, 44, 46; Câsiye 45/10; Ahkâf 46/32; Feth 48/22. 32 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/107 Bakara 2/120 Nisâ 4/123 Nisâ 4/173 En‘âm 6/51 En‘âm 6/70 Tevbe 9/74 Tevbe 9/116 Hûd 11/20 Hûd 11/113 Ra‘d 13/37 İsrâ 17/97 Kehf 18/17 Kehf 18/26 ‘Ankebût 29/22 Secde 32/4 Ahzâb 33/17 Ahzâb 33/65 Şûrâ 42/8 Şûrâ 42/28 Şûrâ 42/31 Şûrâ 42/44 Şûrâ 42/46 Câsiye 45/10 Ahkâf 46/32 Fetih 48/22 Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 33 - Râzî, age., XVI, 214.
• 34 - Semerkandî, age., II, 95; Taberî, age., XI, 55; Zemahşerî, age., II, 307.
• 35 - Buhârî, Vesâyâ, 33; Fedâilü’s-sahâbe, 7. 36 - Râzî, age., XVI, 215.
• 37 - Semerkandî, age., II, 95.
• 38 - Tevbe 9/128. 39 - Bakara 2/143, 207; Âl-i İmrân 3/30; Tevbe 9/117; Nahl 16/7, 47; Hacc 22/65; Nûr 24/20; Hadîd 57/9; Haşr 59/10.
  • Tevbe 9/128 Bakara 2/143 Bakara 2/207 Âl-i İmrân 3/30 Tevbe 9/117 Nahl 16/7 Nahl 16/47 Hacc 22/65 Nûr 24/20 Hadîd 57/9 Haşr 59/10
• 40 - Semerkandî, age., II, 95-99; Taberî, age., XI, 21-22, 57-62; Zemahşerî, age., II, 298, 307; Râzî, age., XVI, 191.
• 41 - Âyette sözü edilen üç kişinin adı geçen üç sahâbî değil de üç grup insan olduğuna dair şöyle bir yorum yapılmaktadır: “Bunlar (1) şüpheli mazeretler ileri sürerek Hz. Peygamber'den evde kalma izni koparan kimseler (bunlara hem 43-46. ayetlerde hem de 90. ayetin ilk cümlesinde temas edilmiştir); (2) izinsiz olarak kendi kararlarıyla seferden uzak kalan ama sonradan kendiliklerinden pişmanlık gösterip hataları için tevbe eden kimseler (102-105. ayetlerde sözü edilenler); ve nihayet, (3) durumlarının ne olacağı Allah'ın yargısı gelinceye kadar "belirsiz" olan (106. ayet) ve Hz. Peygamber'in Tebük seferinden dönüşünden kısa bir süre sonra (118. ayetin indirildiği günlerde) pişmanlık gösterip tevbe eden kimselerdir” (Esed, age., s. 385’te 155. not).
• 42 - Semerkandî, age., II, 98; Zemahşerî, age., II, 308.
• 43 - Müslim, Salât, 222; Tirmizî, De‘avât, 76.
• 44 - Bakara 2/46, 230, 249; Tevbe 9/118; Yûsuf 12/110; Kehf 18/53; Nûr 24/12; Sâd 38/24; Hâkka 69/20; Kıyâmet 75/25, 28; Mutaffifûn 83/4. 45 - Bakara 2/78; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/157; En‘âm 6/116, 148; A‘râf 7/66, 171; Yûnus 10/22, 24, 36, 60, 66; Hûd 11/27; Yûsuf 12/42; İsrâ’ 17/52, 101, 102; Kehf 18/35, 36; Enbiyâ’ 21/87; Hacc 22/15; Şu‘arâ’ 26/186; Kasas 28/38, 39; Ahzâb 33/10; Sebe’ 34/20; Sâffât 37/87; Sâd 38/27; Mü’min 40/37; Fussılet 41/22, 23, 48, 50; Câsiye 45/24, 32; Feth 48/6, 12; Hucürât 49/12; Necm 53/23, 28; Haşr 59/2; Cinn 72/5, 7, 12; İnşikâk 84/14.
  • Bakara 2/46 Bakara 2/230 Bakara 2/249 Tevbe 9/118 Yûsuf 12/110 Kehf 18/53 Nûr 24/12 Sâd 38/24 Hâkka 69/20 Kıyâmet 75/25 Kıyâmet 75/28 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/78 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/157 En‘âm 6/116 En‘âm 6/148 A‘râf 7/66 A‘râf 7/171 Yûnus 10/22 Yûnus 10/24 Yûnus 10/36 Yûnus 10/60 Yûnus 10/66 Hûd 11/27 Yûsuf 12/42 İsrâ 17/52 İsrâ 17/101 İsrâ 17/102 Kehf 18/35 Kehf 18/36 Enbiyâ 21/87 Hacc 22/15 Şu‘arâ 26/186 Kasas 28/38 Kasas 28/39 Ahzâb 33/10 Sebe' 34/20 Sâffât 37/87 Sâd 38/27 Mü'min 40/37 Fussilet 41/22 Fussilet 41/23 Fussilet 41/48 Fussilet 41/50 Câsiye 45/24 Câsiye 45/32 Fetih 48/6 Fetih 48/12 Hucurât 49/12 Necm 53/23 Necm 53/28 Haşr 59/2 Cinn 72/5 Cinn 72/7 Cinn 72/12 İnşikâk 84/14
• 46 - Râzî, age., XVI, 223.
• 47 - Bakara 2/233, 286; Nisâ’ 4/84; En‘âm 6/152; A‘râf 7/42; Mü’minûn 23/62; Talâk 65/7.
  • Bakara 2/233 Bakara 2/286 Nisâ 4/84 En‘âm 6/152 A‘râf 7/42 Mü'minûn 23/62 Talâk 65/7
• 48 - Semerkandî, age., II, 99; Taberî, age., XI, 64; Zemahşerî, age., II, 310.
• 49 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 50 - Semerkandî, age., II, 180. 51 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94
• 52 - Semerkandî, age., II, 100; Taberî, age., XI, 67. 53 - Taberî, age., XI, 69.
• 54 - Taberî, age., XI, 66-67.
• 55 - Râzî, age., XVI, 227.
• 56 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 279. Benzer bir değerlendirme için ayrıca bk. İslâmoğlu, age., s. 364.
• 57 - Zemahşerî, age., II, 312.