Enfâl Suresi

Medine’de hicretin 2. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 1. âyette yer alan ve “ganimetler” anlamındaki الْاَنْفَال el-enfâl kelimesinden alan Enfâl sûresi, inişe göre 95, resmî sıralamada ise 8. sûredir.

Enfâl sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan A‘râf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “şeytanın insanları saptırması” (A‘râf 16-17; Enfâl 48), “takvânın sahiplerine kazandırdığı çeşitli değerler” (A‘râf 201; Enfâl 29), “Yüce Allah’ın müminlerin dostu oluşu” (A‘râf 196; Enfâl 40), “barış şartlarında affın ve barışın tercih edilmesi gerektiği” (A‘râf 199; Enfâl 61), “vahyin sesine kulak verme zorunluluğu” (A‘râf 204; Enfâl 1-2) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Enfâl sûresi, savaş ganimetlerinin nasıl değerlendirimesi gerektiğiyle başlamakta, gerçek müminlerin çeşitli özellikleri ele alınmakta, sonrasında Bedir Savaşı’na çıkmak istememeyle ilgili tereddütlere yer verilmekte, Yüce Allah’ın bâtılı hak ile iptal ettirmek isteği dile getirilmektedir.

9. âyetten itibaren, Bedir Savaşı’nda müminlerin Yüce Allah’tan yardım istekleri, kendilerine 1000 melekle yardım edilmesi, savaş öncesinde yaşanan çeşitli durumlar ele alınmakta, kâfirlerle karşılaşıldığında kaçmamak gerektiği, aksi takdirde Allah’ın gazabının geleceği bildirilmektedir.

17. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın müminlere yardımı, Allah’a ve Rasûl’e itaatin gerekliliği, Allah’ın davetine icabetin önemi, genel bir fitneden kaçınılması, ihanete yaklaşılmaması, takvâya erişilirse bunun muhataplara ne türden getiriler sağlayacağı gibi konular ele alınmaktadır.

30. âyetten itibaren, kâfirlerin Hz. Peygamber’e yönelik tuzak girişimleri, kâfirlerin alaycılıkları, ibadet sanılarının ne kadar saçma olduğu, inkâr uğrundaki harcamalarının kendilerine hasret olarak geri döneceği, Yüce Allah’ın kötüleri iyilerden ayıracağı, Allah yolunda savaşın gerekliliği ve Allah’ın müminlerin dostu olduğu bilgilerine yer verilmektedir.

41. âyetten itibaren, ganimetlerin dağıtımı, savaşta tarafların pozisyonları, inkârcılara karşı dayanıklılık gösterilmesi, birlikte hareket edip ayrılıktan kaçınılması, şeytanın insanları nasıl aldattığı, inkârcıların ölümleri esnasında yaşadıkları korkunç azap hali, canlıların en şerlisinin kâfirler oluşu, düşmana karşı güç hazırlamak gerektiği, barış zamanı barıştan yana olunması gerektiği gibi konular ele alınmaktadır.

62. âyetten itibaren, kâfirlerin müminleri aldatma girişimleri, Yüce Allah’ın müminlerin kalplerini birbirine ısındırması, zamanı geldiğinde savaşın teşvik edilmesi, yetenekli ve donanımlı olanların kendilerinden fazla sayıdakileri yenebileceği, savaşta esir alınmaması gerekliliği ve ganimetlerden yararlanmaları gibi konulara yer verilmektedir.

70. âyetten itibaren, esirlere yönelik neler yapılması gerektiği, hıyanet edenlerin aslında Yüce Allah’a hıyanet içerisine girmiş oldukları beyan edilmekte, sonrasında iman edip hicret edenlerin ve mallarıyla canlarıyla mücadele edenlerin çeşitli posizyonları ele alınmakta, kâfirlerin birbirinin dostu oluşuna dair bilgilerle müminlerin birbirlerine yakınlığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-14. âyetlerinde ganimetlerin durumunu, gerçek müminlerin özelliklerini ve Bedir Savaşı’yla ilgili birtakım detayları dile getirmektedir.

a) Ganimetlerin Dağıtımı Ve Gerçek Müminler

Yüce Allah, sûrenin 1-4. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ganimetlerin durumunu soranlara “Ganimetler Allah ve Rasûl içindir. O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun; aranızı düzeltin! (Gerçek) müminler iseniz Allah’a ve Rasûlü’ne itaat edin” demesini emretmekte, gerçek müminlerin Allah anıldığı zaman yüreklerinin titrediğini, kendilerine (Allah’ın) âyetleri aktarıldığında imanlarının arttığını ve sadece Rablerine güvendiklerini, namazlarını dosdoğru kıldıklarını, kendilerine rızık olarak verdiklerinden (Allah yolunda) harcadıklarını, gerçek müminlerin bunlar olduğunu, Rableri katında kendilerine nice dereceler, bağışlanma ve değerli bir rızık verileceğini müjdelemektedir.

ı. Ganimetlerin Yüce Allah’a ve Rasûlüllâh’a Aidiyeti

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْاَنْفَالِ قُلِ الْاَنْفَالُ لِلّٰهِ وَالرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُٓ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Sana ganimetlerden soruyorlar. De ki: Ganimetler Allah ve Elçisi içindir. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun; aranızı düzeltin! Müminlerseniz Allah’a ve Elçisine itaat edin!”

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; عَنِ الْاَنْفَالِ ‘ani’l-enfâli ifadesi “ganimetlerden”; قُلِ kul emri “de ki”; الْاَنْفَال el-enfâlü kelimesi “ganimetler”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah için(dir)”; وَالرَّسُولِ ve’r-rasûli kelimesi “ve Rasûl, Elçi (içindir)”; فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاَصْلِحُوا ve aslihû emri “ve düzeltin, ıslah edin”; ذَاتَ بَيْنِكُمْ zâte beyniküm ifadesi “sizin aranızı”; وَاَط۪يعُوا ve etî‘û emri “ve itaat edin”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُٓ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne”;اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi ise “müminler, inananlar (iseniz)” demektir.

Burada ganimetlerin kimlere ait olacağı, müslümanların duyarlılık göstermeleri ve imana yaraşır bir duruş sergilemeleri gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْاَنْفَالِ قُلِ الْاَنْفَالُ لِلّٰهِ وَالرَّسُولِ “Sana ganimetlerden soruyorlar. De ki: Ganimetler Allah ve Elçisi içindir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve çevresindekilerin ona savaş ganimetleriyle ilgili soru soracaklarını bildirmekte, ganimetlerin Allah ve Rasûlü için olduğunu söylemesini kendisine emretmektedir. Âyetin başında yer alan يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke ifadesine “sana soruyorlar” manasına ilave olarak, “senden istiyorlar” manasında yorumlansa da maksat konuyla ilgili soru sormaktır.

Kur’ân’da 15 kez(1) geçen يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke “sana soruyorlar” ifadesi gibi Nisâ’ 4/127 ve 176’da geçen يَسْتَفْتُونَ yesteftûne “fetva soruyorlar” ifadesi, ayrıca Yûnus 10/53’te يَسْتَنْبِؤُ۫نَ yestenbiûne “haber soruyorlar” beyanı, dinde soru sormanın ve fetva istemenin herhangi bir sakıncasının olmadığını göstermektedir. Bu nedenle, Mâide 5/101’de yasaklanan soru türünden maksadın bu şekildeki “gerçeği öğrenme soruları” değil, “yersiz, gereksiz, işi yokuşa sürecek ve zorlaştıracak türden sorular” olduğu anlaşılmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاَنْفَال el-enfâl kelimesi nefl sözcüğünün çoğuludur ve esasında “kişinin hakkının ötesinde fazladan aldığı şey” veya “kişinin yükümlülüğü üstünde fazladan verdiği şey” manasına gelmektedir. Nafile ibadetler veya namazlar da adını bu manadan hareketle almıştır. Buradan hareketle الْاَنْفَال el-enfâl kelimesi savaşta düşmandan ele geçirilen mal, erzak, mühimmat vs. ganimet manasında kullanılır hale gelmiştir.(2)

Yüce Allah savaşlarda elde edilen ganimetlerin Allah’a ve Rasûlü’ne ait olduğunu bildirmekte, ganimetler üzerinde şahısların herhangi bir hakkının olmadığını ifade etmek istemektedir. Çünkü Kur’ân’a göre ganimetler kamuya aittir; elde edilen bu tür gelirler kamu alanına harcanmalıdır. Bu vesileyle, ganimet elde etmek için savaş yapmanın önüne geçilmekte, gelirlerin kamuya aidiyeti bilinciyle hareket ederek toplumsal hayatın ferdi hayattan öncelendiği anlaşılmaktadır.

Zaten Enfâl sûresinin daha sonra ele alacağımız 41. âyetinde bu türden dağıtımın kamu anlamında nerelere veya kimlere yönelik olacağının detayı verilmektedir. Bu âyet, nüzul sebebi rivayetlerinden de anlaşılacağı gibi her ne kadar Bedir Savaşı sonrasıyla ilgili olsa da, maksat evrensel olarak bütün savaş ganimetleriyle ilişkilendirilerek anlaşılmalıdır.

2.فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَصْلِحُوا ذَاتَ بَيْنِكُمْ “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun; aranızı düzeltin!” Yüce Allah muhatapları bilgilendirmekte, Allah’a karşı sorumluluk duygusuyla hareket edilmesini, sorumluluk ve duyarlılık ortaya konulmasını emretmekte, bu arada Müslümanlar arasındaki problemlerin ıslah edilmesini de emretmektedir.

“Aradaki problemlerin ıslahı”ndan maksat, mevcut sorunlar olabileceği gibi, ganimet vs. nedeniyle meydana gelebilecek sıkıntıları gidermek de olabilir. Dahası, insanların kendi aralarındaki ilişkilerinde sorun çıkmaması için tedbirli davranmak da burada düşünülmelidir. Çünkü problem çıktıktan sonra onu çözmek ne kadar önemli ise, bundan daha önemli olan nokta “hiç sorun çıkmamasını sağlamak”tır. Bu nedenle, maksadı Müslümanların kendi aralarındaki ilişkilerini düzgün tutmaları da olabilir.

Meseleyi ganimetten ibaret saymayıp Müslümanlar arasında baş gösteren her türlü sorunu çözmek gerektiği anlaşılmaktadır. Nitekim Hucürât 49/9-10’da da belirtildiği gibi, birbirleriyle kavgaya veya savaşa tutuşan müminlerin arasının ıslahı ilahi bir emir olarak Müslümanlara yönlendirilmektedir. Hucürât 49/10’da verilen bilgilere göre müminler kardeştir ve kardeşlik hukukuna azami ölçüde riayet edilmelidir.

3.وَاَط۪يعُوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُٓ اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Müminlerseniz Allah’a ve Elçisine itaat edin!” Bu ifadenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde zikredilmekte,(3) maksat putlara vs. varlıklara değil de sadece ve sadece Yüce Allah’a ve O’nun emir ve yasaklarını yaşayıp ümmete tebliğ etmekle görevli Hz. Peygamber’e itaat edilmesi gerektiğini müminlere öğretmektir. Yüce Allah gerçek manada iman edenlere hitap ederek, kendisine ve elçisine itaat etmelerini müminlere emretmektedir.

Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaat ayrı iki değere itaat değildir. Rasûl’e itaat, onu gönderen makama yani Yüce Allah’a itaat olacağı için, gerçek imanın yolunun Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatten geçtiği bilinmelidir. Gerçek iman beraberinde iman edilen makama itaati getirmelidir. İman bir iddiadan ibaret bırakılır da sâlih amellerle desteklenmezse, iman edilen makamın istediği itaat yani sâlih ameller ortaya konulmazsa bu bir slogandan ibaret kalır. Bu nedenle, Yüce Allah kendisine ve elçisine itaati imanın bir gereği saymıştır.

ıı. Gerçek Müminlerin Özellikleri

اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ اٰيَاتُهُ زَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Müminler Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine O’nun ayetleri tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman imanları artan ve sadece Rablerine güvenen kişilerdir. Onlar, namazlarını doğru kılan ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz (şeyler)den (Allah yolunda) infak edenlerdir (verenlerdir).”

Buradaki اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ inneme’l-müminûnellezîne ifadesi “gerçek müminler sadece ve sadece şu kişilerdir”; اِذَا ذُكِرَ izâ zükira ifadesi “anıldığı zaman, zikredildiği zaman”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; وَجِلَتْ vecilet fiili “korkar, titrer”; قُلُوبُهُمْ kulûbuhum tamlaması “onların kalpleri”; وَاِذَا تُلِيَتْ ve izâ tüliyet ifadesi “ve tilavet edildiği, okunup aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; اٰيَاتُهُ âyâtühû tamlaması “O’nun âyetleri”; زَادَتْهُمْ zâdethum ifadesi “onları artırır”; ا۪يمَانًا imânen kelimesi “iman bakımından”;وَعَلٰى رَبِّهِمْ ve ‘alâ rabbihim ifadesi “ve sadece onların Rabbine”; يَتَوَكَّلُونَ yetevekkelûne fiili “güvenirler”; اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ ellezîne yukîmûne ifadesi “onlar ikame edenler(dir), yerine getirenler(dir), kılanlar(dır)”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ ve mimmâ razaknâhum ifadesi “ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden”; يُنْفِقُونَ yunfikûne fiili ise “infak ederler, dağıtırlar, (dağıtanlardır)” demektir.

Burada imanın iddia değil de eylem içermesi gerektiği bağlamında gerçek müminlerin beş özelliği gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ اٰيَاتُهُ زَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “Müminler Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine O’nun ayetleri tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman imanları artan ve sadece Rablerine güvenen kişilerdir.” Yüce Allah sûrenin bu âyetinde öncelikle gerçek müminlerin çok önemli üç özelliğine değinmektedir.

a)اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذ۪ينَ اِذَا ذُكِرَ اللّٰهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ “Müminler Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen kişilerdir.” Yüce Allah âyetin başında yer verdiği اِنَّمَا innemâ edatı gereği, mesajı vurgulu bir hale getirmekte ve gerçek müminlerin kimler olduğunu bu edatın kullanımıyla ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili benzer bir ifade Hacc 22/35’te şu şekilde zikredilmektedir: “Onlar öyle kimseler ki Allah anıldığı zaman kalpleri titrer; başlarına gelene sabrederler, namaz kılarlar ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz şeylerden (Allah için) harcarlar.” Bu ifade “Yüce Allah anıldığı zaman kalplerin derinden ürpermesi” manasını vermektedir. Benzer şekilde, yiğit müminlerin özelliklerinin sayıldığı bir bağlamda Mü’minûn 23/60’da da şöyle buyrulmaktadır: “Verdiklerini, Rablerine dönecekleri için kalpleri korkudan ürpererek verirler.” Bu âyetlerde geçen وَجِلَتْ vecilet fiili ile وَجِلَة vecileh kelimesi “kalplerin ürpermesi, titremesi” manasına gelmektedir.(4) Demek ki gerçek müminlerden olabilmek için öncelikle Yüce Allah anıldığı zaman kalplerin ürperip titremesi gerekmektedir.

b)وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ اٰيَاتُهُ زَادَتْهُمْ ا۪يمَانًا “Kendilerine O’nun ayetleri tilâvet edildiği (okunup aktarıldığı) zaman imanları artar.” Yüce Allah gerçek müminlerin özellikleri bağlamında konuyu vahiy ile ilişkilendirmekte ve âyetler kendilerine aktarıldığında imanlarının artacağını haber vermektedir. Burada geçen تُلِيَتْ tüliyet edilgen fiili bilinen ve yaygın olarak kullanılan anlamda “okunmak” değil de “aktarılmak” manasında değerlendirilmelidir. Zaten bir metnin veya mesajın okunması onun muhataplara aktarılması, iletilmesi manasını da beraberinde taşımaktadır.

- İmanın Artması

Âyette sözü edilen iman artışı nedir veya nasıldır?

ı. İmanın artması, inanılacak şeylerin artmasıyla elde edilen bir durum olabilir. Nitekim Tevbe 9/124’te de belirtildiğine göre, her bir sûre indirildiğinde bazı kâfirler “Bu sûre hanginizin imanını artırdı?” diye sorarlardı. Yüce Allah buna cevap olarak, “İman edenlerin imanlarının artacağını” ifade etmektedir.

ıı. İmanın artması, ilâhî gerçeklerin hatırlatılması ve onların muhataplara aktarılmasıyla da elde edilebilir. Nitekim Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/2’de “gerçek müminlerin Allah’ın adının anılmasıyla kalplerinin ürpereceğini ve kendilerine Rablerinin âyetleri hatırlatıldığında veya aktarıldığında imanlarının artacağını” belirtmektedir. Buradan hareketle, ilâhî bilgilendirmeler yapılarak imanın artabileceği sonucuna varılabilir.

ııı. Âl-i İmrân 3/173, Kehf 18/13, Meryem 19/76, Ahzâb 33/22, Muhammed 47/17, Feth 48/4 ve Müddessir 74/31’de “imanın” ve “hidayet üzere olanların hidayetlerinin artırılacağı”ndan söz edilmektedir. Konuyla ilgili olarak Hacc 22/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Bir de, kendilerine ilim verilenler, onun (Kur’an’ın) hakikaten Rabbin tarafından (gelmiş bir) gerçek olduğunu bilsinler de ona inansınlar, bu sayede kalpleri saygıyla boyun eğsin (huzur ve tatmine kavuşsun). Muhakkak ki Allah, iman edenleri, dosdoğru bir yola yöneltir.”

ıv. Hidayetin imanın sonucu olduğuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/175’te şöyle buyrulmaktadır: “Allah’a iman edip O’na sımsıkı sarılanlara gelince, (Allah) onları kendinden bir rahmet ve lütuf (deryası) içine daldıracak ve onları kendine doğru (giden) bir yola hidayet edecektir.”

“Hidayetin artması” ifadesi, onun güçlenmesi, pekiştirilmesi ve sarsılmaz şekilde mukavemetli kılınması anlamlarına gelmektedir. Hidayet artacağına göre, bir çeşit hidayet demek olan iman da elbette artabilir. Bakara 2/2’de Kur’ân’ın müttakîler için hidayet kaynağı olması bir manada hidayetin arttığını gösterir. Zaten müttakî olan bir insanın Kur’ân’ın hidayetinden istifade etmesi demek, takvâ üzere kalması ve takvâ ilkelerinin artışını hayatında uygulaması demektir.

v. İbn Abbâs, Ebû Hureyre, Mücâhid ve Ebu’d-Derdâ gibi bazı sahâbîlerden ve âlimlerimizden nakledilen rivayetlere göre, iman ve islâm artabilir de eksilebilir de.(5) Bu bağlamda İmam Buhârî, el-Câmi‘u’s-Sahîh adlı eserinin Kitâbü’l-İmân “İmân Kitâbı” başlığı altında çeşitli âyetlerden deliller getirerek, çok önemli ve bir o kadar da isabetli bir tespitte bulunup, imanın artabileceğini ve eksilebileceğini beyan etmiştir.(6) Ebû Hureyre’den gelen bir rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “İman yetmiş küsür kısımdır. Bunların en yücesi Allah’tan başka ilah olmadığına şehadet etmektir. En düşüğü ise eziyyet veren şeyleri yoldan gidermektir.”(7)

vı. Hidayet artışı gibi iman artışını da imanın pekiştirilmesi veya güçlendirilmesi ya da imanlı kalmada sebatkâr kılınmak anlamına almamız da elbette mümkündür.

c)وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “Sadece Rablerine güvenirler.” Yüce Allah gerçek müminlerin özellikleri bağlamında burada üçüncü sırada tevekküle değinmektedir. Âyette takdîm-te’hîr ile elde edilen devrik cümle yapısı sayesinde gerçek müminlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a güvendikleri beyan edilmektedir.

Çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(8) Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra sonuçta Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir;(9) çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(10) her şeye vekîl olan O’dur;(11) O en güzel vekildir.(12)

2. اَلَّذ۪ينَ يُق۪يمُونَ الصَّلٰوةَ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ “Onlar, namazlarını doğru kılan ve kendilerine rızık olarak verdiğimiz (şeyler)den (Allah yolunda) infak edenlerdir (verenlerdir).” Yüce Allah gerçek müminlerin nitelikleri bağlamında bu defa sözü namaza ve infaka getirmekte, bunların namazları hakkıyla kıldıklarını ve kendilerine rızık olarak verdiği şeylerden bir kısmını Allah yolunda infak edeceklerini beyan etmektedir. Burada yer alan مِمَّا mimmâ ifadesideki مِنْ min edatı gereği, rızık olarak verilenlerin “hepsi”ni değil de “bir kısmı”nı infak etmekten söz edilmektedir.

İman bir iddiadır; ispatı ise bazı fedakârlıklar yapılmasına bağlıdır. Bu fedakârlıklar arasında bu âyette önce bedensel ibadet anlamında “namaz”, ardından ekonomik olarak “infak” ibadetine yer verilmektedir. Nasıl ki bir davranışın ibadet adını alması onu imanlı olarak yapmaya bağlı ise, yapılan ibadetlerin sonuç verici olması da gayba iman bilincinden desteklenmesine bağlıdır.

“Namaz” ibadeti hakkında Bakara 2/3’te, “infak” duyarlılığıyla ilgili olarak da Bakara 2/215’te geniş bilgiler vermiştik. Burada şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Namaz bütün bedensel ibadetler için bir semboldür; infak da ekonomik, bilgi, tecrübe vs. içerikli fedakârlıkları kapsamaktadır. Durum böyle olunca, âyette gayba imanın peşinden bu inançtaki samimiyet ve sadakatin bir göstergesi olarak namaz ve infak ibadetlerinin zorunlu olarak uygulanması gerektiği beyan edilmiş olmaktadır.

ııı. Müminlere Yönelik Ödüller

اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “İşte onlar, gerçek müminlerdir. Onlar için Rableri katında dereceler, bağışlanma ve değerli bir rızık vardır.”

Âyetteki اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar”; الْمُؤْمِنُون el-mü’minûne ifadesi “müminler, iman edenler”;حَقًّا hakkan kelimesi “hak olarak, gerçekten”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; دَرَجَات deracâtün sözcüğü “dereceler”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “onların Rabbi katında”;وَمَغْفِرَةٌ ve mağfiratün kelimesi “ve bağışlanma (vardır)”; وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ ve rızkun kerîmun tamlaması ise “değerli bir rızık” demektir.

Burada önceki âyetlerde sözü edilenlerin gerçek müminler olduğu ve kendilerine hangi ödüllerin verileceği gündeme getirilmektedir.

1.اُو۬لٰٓئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا “İşte onlar, gerçek müminlerdir.” Yüce Allah saydığı beş özelliğin ardından zamir-i fasl kullanımı ile yine vurgulu bir beyana yer vermekte ve gerçek müminlerin bunlar olduğunu baştaki اِنَّمَا innemâ edatının verdiği mesajla uyumlu bir şekilde ifade etmiş olmaktadır. Demek ki iman bir iddiadan ibaret bırakılmamalı, eylemlerle desteklenmeli, bir anlamda ıspat edilmelidir. Böyle davranılır, gerekli fedakârlıklar ortaya konulursa, Yüce Allah’ın bu hitabına mazhar olunabilecek, iddiadan hakikate geçilmiş olacaktır. Bu cümlenin ifade olarak bir benzeri Enfâl 8/74’te yine “müminler” için, Nisâ’ 4/151’de ise “kâfirler” için yer almaktadır.

2. لَهُمْ دَرَجَاتٌ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَمَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَر۪يمٌ “Onlar için Rableri katında dereceler, bağışlanma ve değerli bir rızık vardır.” Yüce Allah imanlarını onayladığını beyan ettiği bu kişilere çeşitli ödüller vereceğini ifade bağlamında Rablerinin katında böyleleri için çeşitli ödül dereceleri olacağını müjdelemektedir.

Anlaşılıyor ki imansız amelin de amelsiz imanın da bir geçerliliği yoktur. İşte bu iki değeri birlikte hayatına taşıyanlar için mahşerde hem Yüce Allah’ın bağışlaması hem de değerli rızık yani ödüller söz konusu olacaktır.

Kur’ân’da دَرَجَات deracât kelimesi 14 kez(13) geçmektedir. Kur’ân’da 28 kez(14) geçen ve “bağışlanma” manasına gelen مَغْفِرَة mağfırah kelimesi “muhatabın rahmete erişmesi için yapılan bir dua”, “hoşgörülü bir davranış”, “kusur örten bir tavır”, “başkasının eksiğini gizlemek” demektir.(15) Buradaki مَغْفِرَة mağfirah kelimesinin nekra getirilmesi bağışlanmanın sınırsız bir özellik arz edeceğini göstermektedir. Bu arada diğer ödül olan ve çeşitli âyetlerde(16) de ikredilen رِزْقٌ كَر۪يمٌ rızk-ı kerîm yani “değerli bir rızık” ise bağışlanmanın sonrasındaki değerli cennet ödüllerini ifade etse gerektir.

b) Bedir Öncesi Durum

Yüce Allah, sûrenin 5-8. âyetlerinde Bedir Savaşı öncesinde yaşananların bir kısmını ele almakta, müminlerden bir grubun kesinlikle istememesine rağmen Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’i savaş için evinden çıkardığını, gerçek ortaya çıktıktan sonra sanki göz göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi (cihad hususunda) onunla tartıştıklarını beyan etmektedir

Ardından, muhataplara şöyle hitap ettiği bildirilmektedir: “Hani, Allah size, iki gruptan (kervan veya Kureyş ordusundan) birinin sizin olduğunu vadediyordu; siz de kuvvetsiz olanın (kervanın) sizin olmasını istiyordunuz. (Oysa) Allah, sözleriyle hakkı gerçekleştirmek ve (Kureyş ordusunu yok ederek) kâfirlerin ardını kesmek istiyordu. Suçlular istemese de bütün bunlar hakkı gerçekleştirmek ve bâtılı ortadan kaldırmak içindi.”

ı. Bazılarının Savaşı İstememesi

كَمَآ اَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقّ وَاِنَّ فَر۪يقًا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ لَكَارِهُونَ يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ مَا تَبَيَّنَ كَاَنَّمَا يُسَاقُونَ اِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ “Nitekim müminlerden bir grup istemediği hâlde, Rabbin seni bir amaç uğrunda (Bedir Savaşı için) evinden çıkarmıştı. Gerçek ortaya çıktıktan sonra, sanki göz göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi o amaçla ilgili olarak (savaş hakkında) seninle tartışıyorlardı.”

Buradaki كَمَآ اَخْرَجَكَ kemâ ahraceke ifadesi “seni çıkardığı gibi”; رَبُّكَ rabbuke ifadesi “senin Rabbin”; مِنْ بَيْتِكَ min beytike ifadesi “senin evinden”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”;وَاِنَّ فَر۪يقًا ve inne ferîkan ifadesi “muhakkak ki bir grup”; مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ mine’l-mü’minîne ifadesi “müminlerden, inananlardan”; لَكَارِهُون lekârihûne kelimesi “elbette uygun görmeyenler(dir)”; يُجَادِلُونَكَ yücâdilûneke cümlesi “seninle tartışıyorlar(dı)”; فِي الْحَقِّ fi’l-hakkı ifadesi “gerçekle ilgili”; بَعْدَ مَا تَبَيَّنَ ba‘de mâ tebeyyene tamlaması “ortaya çıktıktan sonra”; كَاَنَّمَا يُسَاقُونَ keennemâ yüsâkûne ifadesi “sanki sevk ediliyorlarmış gibi”; اِلَى الْمَوْتِ ile’l-mevti ifadesi “ölüme”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili ise “bakarlar, bakıp dururlarken, göz göre göre” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in savaş için evinden çıkartılmasında bazı Müslümanların gönül vermemesi ve onunla tartışmaları gündeme getirilmektedir.

1. كَمَآ اَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقّ وَاِنَّ فَر۪يقًا مِنَ الْمُؤْمِن۪ينَ لَكَارِهُونَ “Nitekim müminlerden bir grup istemediği hâlde, Rabbin seni bir amaç uğrunda (Bedir Savaşı için) evinden çıkarmıştı.” Yüce Allah Bedir Savaşı sonrasında ganimetler hakkında ortaya konulan hoşnutsuz durumun Bedir Savaşına katılma konusunda da yaşandığını bildirmektedir. Bu doğrultuda Hz. Peygamber’in çok önemli bir amaç uğrunda evinden çıkartılmasında müminlerden bir grubun bunu da hoş görmediği, yani savaşa katılmak istemedikleri ifade edilmektedir.

Medine’ye hicret eden Müslümanların bir kısmı, otuz, kırk kişi tarafından korunan ve Ebû Süfyân komutasında bulunan müşriklerin Suriye’den dönen kervanına saldırmayı ve kolay yoldan ganimet elde etmeyi tercih etmişlerdi. Bu küçük gruba karşılık diğer çoğunluğun Yüce Allah’a ve Elçisi’ne itaat edecekleri ve her nereye istenirse oraya gidip Allah’ın emrini yerine getirme kararlılığında oldukları anlaşılmaktadır.

Âyetteki كَمَا kemâ ifadesi öncesine bağlanabileceği gibi başında bulunduğu cümleye de bağlı olarak okunabilir. Buna göre, söz konusu edata “tıpkı”, “nitekim”, “sanki” gibi anlamlar verilebilir. Bu arada اَخْرَجَكَ رَبُّكَ ahraceke rabbuke ifadesi savaşa çıkma emrinin Yüce Allah’a ait olduğunu göstermekte, بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi ise bunun çok önemli bir anlamının ve amacının bulunduğunu ortaya koymaktadır. Bu amacın ne olduğu sonradan anlaşılmakta ve Müslümanların müşriklere karşı çok önemli bir galibiyet elde edip Medine şehir devletinin yerleşik bir hal aldığını, müşriklerin ise güçlerini artık kaybetmeye başladıklarını ortaya koymaktadır.

2. يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَ مَا تَبَيَّنَ كَاَنَّمَا يُسَاقُونَ اِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ “Gerçek ortaya çıktıktan sonra, sanki göz göre göre ölüme sürükleniyorlarmış gibi o amaçla ilgili olarak (savaş hakkında) seninle tartışıyorlardı.” Yüce Allah hakikat ortaya çıkmış olmasına yani müminlere yardım edeceği anlaşılmış olmasına rağmen, yine de söz konusu küçük grubun göz göre göre ölüme sevk ediliyorlarmış gibi gerçeklerle ilgili olarak Hz. Peygamberle tartışmaya devam ettiklerini bildirmekte, zımnen bu durumu eleştirmektedir.

Âyetten anlaşıldığında göre, Hz. Peygamber daha evinden çıkarken bile kervanı değil, savaşa katılmayı tercih etmişti. Çünkü يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ “gerçekle ilgili olarak seninle tartışıyorlar(dı)” ifadesi, söz konusu küçük grubun Hz. Peygamber’le tartışmalarının başka bir sebebi olamaz. كَاَنَّمَا يُسَاقُونَ اِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ “Sanki göz göre göre ölüme sevk edilmek” ifadesi Bedir Savaşı’na katılmakla ilişkilidir ve Medine’deki bu grubun savaşı ölümle eşitleme anlayışında oluşlarını göstermektedir.

ıı. İki Gruptan Birisinin Müslümanlara Vaad Edilmesi

وَاِذْ يَعِدُكُمُ اللّٰهُ اِحْدَى الطَّآئِفَتَيْنِ اَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ اَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ وَيُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِر۪ينَ “Hani Allah size, iki gruptan (kervan veya Kureyş ordusundan) birinin sizin olduğunu vadediyordu; siz de güçsüz olanın (kervanın) sizin olmasını istiyordunuz. (Oysa) Allah, sözleriyle hakkı gerçekleştirmek ve (Kureyş ordusunu yok ederek) kâfirlerin ardını kesmek istiyordu.”

Âyetteki وَاِذْ يَعِدُكُمُ ve iz ye‘ıdüküm ifadesi “hani size vaad ediyor(du)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِحْدَى الطَّآئِفَتَيْنِ ıhde’t-tâifeteyni tamlaması “iki gruptan birisini”; اَنَّهَا ennehâ ifadesi “muhakkak ki onun (iki gruprtan birisinin)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için (olacağını)”;وَتَوَدُّونَ ve teveddûne fiili “ve siz istiyordunuz”; اَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ enne ğayra zâti’ş-şevketi tamlaması “güç sahibi olmayanı(nın), güçsüz olanı(nın)”; تَكُونُ tekûnu fiili “olmasını”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَيُر۪يدُ ve yürîdü fiili “ve istiyor(du)”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يُحِقَّ en yuhıkka fiili “ve gerçekleştirmek, meydana getirmek”; الْحَقَّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”; بِكَلِمَاتِه bikelimâtihî ifadesi “O’nun kelimeleriyle”; وَيَقْطَعَ ve yakta‘a fiili “ve tüketmeyi, kesmeyi, bitirmeyi”; دَابِرَ الْكَافِر۪ين dâbira’l-kâfirîne tamlaması ise “kâfirlerin kökünü” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Müslümanlara vaadi anlamında iki gruba değinilmekte, bazı Müslümanların zayıf olanı tercihleri eleştirilmekte, asıl maksadın ne olduğu gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Bedir Savaşı öncesinde Müslümanlara iki gruptan birini vaadettiğini beyan etmekte, ancak âyetin sonunda verdiği mesajla maksadının müminlerin ekonomik kazanç elde etmeleri değil de kâfirlerin kökünün kesilmesi olduğunu ifade ederek, kervanı tercih etmeyi uygun görmediğini belirtmek istemektedir. İki grubun da onların önüne geleceği, bir anlamda ellerine düşeceği mesajı verilerek zor olanın tercih edilmesi gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir.

1. وَاِذْ يَعِدُكُمُ اللّٰهُ اِحْدَى الطَّآئِفَتَيْنِ اَنَّهَا لَكُمْ وَتَوَدُّونَ اَنَّ غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ تَكُونُ لَكُمْ “Hani Allah size, iki gruptan (kervan veya Kureyş ordusundan) birinin sizin olduğunu vadediyordu; siz de güçsüz olanın (kervanın) sizin olmasını istiyordunuz.” Yüce Allah müslümanlara iki gruptan birini vaadettiğini beyan ederek, durum hakkında bazı müslümanların tercihini eleştirmektedir.

Âyette bahsedilen اِحْدَى الطَّآئِفَتَيْنِ ıhde’t-tâifeteyni iki taifeden/gruptan “birisi” ‘kervan’, “diğeri” ise ‘Kureyş ordusu’dur. غَيْرَ ذَاتِ الشَّوْكَةِ ğayra zâti’ş-şevketi “kuvvetli (ve silahlı) olmayan” ifadesi ise ‘kervan’dır. Çünkü daha önce de ifade ettiğimiz gibi, kervanda sadece otuz-kırk süvari bulunuyordu. “Şevketli olmak”, çok sayıda savaşçı ve savaş mühimmatı sebebiyle, Kureyş ordusu hakkında söz konusu idi.

Kanaatimizce âyette söylenmek istenen şey şudur: “Sizler, bir kuvveti ve gücü olmadığı için kervanla hesaplaşmayı arzuluyor, diğer taifeyi yani savaşacak müşrik grubu ise arzulamıyordunuz. Ancak ne var ki, Yüce Allah emirleriyle hakkı açığa vurup ortaya koymak için diğer taifeye yani Kureyş ordusuna yönelmenizi istiyordu.” Esasında âyette yer alan اَنَّهَا لَكُمْ ennehâ leküm “o sizin içindir” ifadesinde zaten her iki grubun hangisi olursa olsun, müslümanların galip geleceği mesajı dolaylı olarak zikredilmiş demektir. Yüce Allah’ın iki gruptan birisini vaadetmesi ifadesinde de benzer şekilde dolaylı yoldan bir yardım ve zafer müjdesi söz konusudur.

Bedir Savaşı:

Bedir Savaşı Miladi 624 yılında meydana gelen bir savaş, müşriklerin mağlubiyet yaşadığı bir buluşmaydı. O dönemde yaşanan olaya bakıldığında, Suriye’den dönmekte olan kervan 30-40 kişi tarafından korunuyordu ve içinde Amr b. Âs ile Amr b. Hişâm gibilerin de bulunduğu Ebû Süfyân komutasında idi. Müslümanları yurtlarından çıkarmış olan bu azgın Kureyşlilerden öç almak ve onları mağlup etmek için bu durum çok önemli bir fırsat oluşturmuştu. Müslümanların 300 veya 310 kişilik bir orduyla kervanı vuracağı haberi kervana ulaşınca, Ebû Süfyan kervanı sahile yönlendirerek Mekke’den yardım talebinde bulunmuştu. Bunun üzerine Kureyşliler 1000 kişilik güçlü bir orduyla kervanı korumak gayesiyle yola çıkmıştı.(17)

Durumu öğrenen Müslümanlar artık 30-40 kişinin değil, kendilerinden üç kat daha fazla yani 1000 kişilik çok güçlü bir orduyla karşı karşıya kalmışlardı. Geri kaçmak olmazdı; zorunlu olarak, üstelik içlerinden bir grup da isteksiz bir şekilde olsa da kendilerinden üç kat daha fazla olan bu müşrik ordusuyla savaşılacaktı.

Müslümanların ordusu 77’si Muhâcirler’dendi ve sancaktarı Hz. Ali idi. 236 kişisi de Ensâr’dan idi ve onların sancaktarı da Sa‘d b. Ubâde idi. Üç beş kişiye ancak bir deve düşüyordu. Askerlerde sadece Mersed’de “bir” veya Mikdad’da da olmak üzere “iki” at vardı. Toplam 90 deve, 6 zırh ve 8 tane de kılıç vardı. Buna karşılık müşrikler 1000 kişilik tam teçhizatlı bir orduya sahipti. 100 atları vardı ve silahları da tamdı. İşte Bedir’de böyle bir ortamda savaş yapılacaktı.(18)

Bu âyetin inişine neden olan olay bağlamında, kervan sahilden gidip Mekke’ye ulaştıktan sonra, Ebû Cehil ve beraberindeki Kureyş ordusu Bedir’e doğru yola çıkmıştı. Hz. Peygamber ashâbıyla durumu istişare etmek gayesiyle görüşmüş ve aralarında şöyle konuşmalar geçmişti:

“Hz. Peygamber ashabıyla istişarede bulunmuş ve ‘Ne dersiniz, Kureyş her türlü zorluğu ve meşakkati göze alarak Mekke’den yola çıkmışlar. Kervan ile mi yoksa ordu ile mi karşılaşmak istiyorsunuz?’ demişti. Ashâbdan bir grup ‘Kervanla karşılaşmamız düşmanla karşı karşıya gelmemizden daha iyidir’ deyince, Hz. Peygamber’in yüzünün rengi değişerek ‘Kervan, denizin kenarından çekip gitti! İşte Ebû Cehil ise geliverdi, karşımıza çıktı!’ demişti. Bunun üzerine aynı grup, sözlerini tekrarlayarak ‘Ey Allah’ın Rasûlü, sen kervana bak, düşmanı bırak’ deyince Hz. Peygamber kızmış, Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer çok güzel birer konuşma yapmışlardı.”

“Sonra Sa‘d b. Übâde ayağa kalkarak şöyle demişti: ‘Şimdi Allah’ın sana emrettiği istikamette ilerle! Biz, istediğin yerde seninle beraberiz. Allah’a yemin olsun ki, sen Aden’e kadar gitsen de Ensar’dan hiç kimse senden ayrılmaz.’ Daha sonra Mikdâd b. Amr şöyle konuşmuştu: ‘Ey Allah’ın Rasûlü, Allah’ın sana emrettiği şeye git! Biz istediğin her yerde seninle beraberiz. Biz sana İsrailoğullarının Hz. Mûsâ'ya ‘Sen ve Rabbin gidin, birlikte savaşın; biz burada oturacağız!’(19) dediği gibi demeyeceğiz. Biz ancak, ‘Sen ve Rabbin gidin, savaşın! Bizde hareket edebilen bir göz bulunduğu müddetçe biz de sizinle beraber savaşacağız’ diyoruz.”

“Bunun üzerine Hz. Peygamber gülümsemiş, sonra da ‘Allah'ın bereketi üzere ilerleyin! Allah’a yemin ederim ki ben sanki Kureyşlilerin düşüp ölecekleri yerleri görüyor gibiyim’ demişti. Rasûlullah, Bedir Savaşı’ndan dönünce, ashâbdan bazıları ‘Kervanın da peşini bırakma!’ demişti. Alınmış olan esirler arasında bulunan Abbâs, Hz. Peygamber’e ‘Bu uygun olmaz!’ diye seslenmişti. Hz. Peygamber ‘Niçin’ deyince, Abbâs ‘Çünkü Allah sana iki gruptan birini vaadetmişti, sana vadettiğini de verdi’ demişti.”(20)

Hz. Peygamber’in ashabıyla gerçekleştirdiği bu diyaloglardan anlaşıldığına göre, Müslüman toplumun içerisinde küçük bir grubun tereddütleri olsa da asıl gaye Yüce Allah’ın muradının ne olduğuydu. İşte âyetin devam eden kısmında bu noktada şu bilgilere yer verilmektedir:

2. وَيُر۪يدُ اللّٰهُ اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِر۪ينَ “(Oysa) Allah, sözleriyle hakkı gerçekleştirmek ve (Kureyş ordusunu yok ederek) kâfirlerin ardını kesmek istiyordu.” Yüce Allah maksadının kelimeleriyle yani ortaya koyduğu prensipler, ilkeler sayesinde, hakkın hak olduğunu göstermek, hakkın tahakkukunu gerçekleştirmek, böylece kâfirlerin kökünü kazımak olduğunu beyan etmektedir.

a) اَنْ يُحِقَّ الْحَقَّ بِكَلِمَاتِه۪ “Hakkı kelimeleriyle gerçekleştirmeyi” ifadesi, Yüce Allah’ın kelamı yani vahyi sayesinde ortaya koyduğu prensipler, ilkeler, hakikatler, vaatler, hükümler çerçevesinde hakkı, hakkın hak olduğunu göstermek, hakkı payidar etmek, hakkı tahakkuk ettirmek, tevhid inancını yüceltmek, böylece hak davasını zafere ulaştırmak şeklinde manalar içermektedir.

b) وَيَقْطَعَ دَابِرَ الْكَافِر۪ينَ “Kâfirlerin ardını kesmek” ifadesi ise “çok kuvvetli olan, alt edilemez sanılan kâfirlerin kökünü kazımak, onların belini kırmak, güçlerini bitirmek” şeklinde yorumlanmaktadır. Konuyla ilgili olarak, yani Yüce Allah’ın müminlere yardım etmesinin ve savaşı tercih etmeleri gerektiğinin gerekçesi bağlamında Âl-i İmrân 3/127-128’de şöyle buyrulmaktadır:

“İnkâr edenlerden bir kısmını ortadan kaldırsın veya perişan etsin de umutsuz olarak geri dönsünler diye (size yardım eder). O konuda senin yapacağın herhangi bir şey yoktur. Allah ya tevbelerini kabul edip onları affeder; ya da zalim olduklarından dolayı onlara azap eder (ne isterse onu yapar. Sen O’nun işine karışamazsın).” Benzer gerekçeler daha sonra ele alacağımız Enfâl 8/8 ve 10’da da zikredilmektedir.

İşte Yüce Allah bazı müslümanların zayıf grubu tercih ederek esasında küçük düşündüklerini, İslam davasının büyük bir dava olduğunu, vahyin yani Kur’ân’ın ortaya koyduğu hak ve hakikatin bütün boyutlarıyla hayata hâkim kılınmasını öncelemek gerektiğini ortaya koymakta, bunun da kelimeleriyle yani belirlediği ilkeler ve prensipler sayesinde ortaya çıkacağını, sonuçta kâfirlerin güçlerinin kırılmış olacağını beyan etmektedir.

ııı. Hakkın Gerçekleştirilmesi ve Bâtılın İptali

لِيُحِقَّ الْحَقَّ وَيُبْطِلَ الْبَاطِلَ وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ “(Bütün bunlar), suçlular istemese de hakkı gerçekleştirmek ve batılı ortadan kaldırmak içindi.”

Âyetteki لِيُحِقَّ li yuhıkka ifadesi “gerçekleştirmek, meydana getirmek için”; الْحَقَّ el-hakka kelimesi “hakkı, gerçeği”;وَيُبْطِلَ ve yubtıle fiili “ve iptal etmek için, geçersiz kılmak için”; الْبَاطِلَ el-bâtıle ifadesi “bâtılı, gerçek olmayan şeyleri”; وَلَوْ كَرِهَ ve lev kerihe ifadesi “istemese de, uygun görmese de”; الْمُجْرِمُونَ el-mücrimûne kelimesi ise “suçlular” demektir.

Burada Yüce Allah’ın inkârcılarla savaşta asıl amacının ne olduğuna ve inkârcıların tutumuna dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetin sonundaki beyanına yeniden değinmekte, bir anlamda konuya açılım getirmekte, güçlü olan orduyla savaşılmasının, esasında basit bir zafer değil de evrensel manada çok büyük bir ideale hizmet edeceğini beyan etmek istemektedir. Hakkın gerçekleştirilmesi elbette beraberinde zaten bâtıl, yani yanlış olanın iptal edilmesi manasına geldiği için, âyette يُحِقَّ الْحَقَّ “hakkı gerçekleştirmek” ifadesinden sonra يُبْطِلَ الْبَاطِلَ “bâtılın da iptal edilmesi” beyanının gelmesi, âyetin iniş zamanı dikkate alındığında maksadın şirkin iptali olduğunu göstermektedir.

Âyetin sonunda yer alan وَلَوْ كَرِهَ الْمُجْرِمُونَ “suçlular uygun görmese de” ifadesi hâl cümlesidir ve Yüce Allah’ın istediği hakikatlerin gerçekleşmesini mücrim denen “suçlular”ın istemediğini ifade etmektedir. Kalem 68/36’da da geçtiği gibi, mücrim kelimesi müslim kelimesinin zıddı olarak kullanılmakta, Yüce Allah’ın buyruklarına teslim olmayı değil de onlara karşı meydan okumayı içermektedir. Anlaşılan o ki mücrimler, sürekli suç işleyen, suçtan beslenen, suçla anılan insanlar bağlamında Mekkeli müşriklerin genel sıfatını ortaya koymaktadır.

Âyetin sonunda zikredilen ve “suçlular”, “suçtan beslenenler”, “sürekli suç ile anılanlar” manasına gelen الْمُجْرِم۪ين el-mücrimîne kelimesi hakkında A‘râf 7/40’ta bilgi verdiğimiz için burada herhangi bir detaya girmeyeceğiz.

c) Meleklerle Yardım ve Uyku Nimeti

Yüce Allah, sûrenin 9-11. âyetlerinde Bedir öncesinde Müslümanların Allah’tan yardım istediklerini, O’nun da “muhakkak ki ben peş peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim” diyerek dualarına icabet ettiğini beyan etmekte, meleklerle yaptığı yardımı sadece müjde olsun ve onunla kalpleri yatışsın diye yaptığını, yardımın sadece ve sadece Allah katından olacağını bildirmektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın bir başka nimeti bağlamında katından bir güven olmak üzere kendilerini hafif bir uykuya daldırdığı, şeytanın pisliğini (verdiği vesveseyi) kendilerinden gidermek, kalplerini birbirine bağlamak için ve onunla ayaklarını savaşta sabit kılmak için üzerlerine gökten yağmur indirdiği ifade edilmektedir.

ı. Bin Melekle İlâhî Yardım

اِذْ تَسْتَغ۪يثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ اَنّ۪ي مُمِدُّكُمْ بِاَلْفٍ مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ مُرْدِف۪ينَ “Hani siz Rabbinizden yardım istiyordunuz. O da ‘Şüphesiz ki ben peş peşe gelen bin melek ile size yardım edeceğim.’ (diyerek) size cevap vermişti.”

Âyetteki اِذْ تَسْتَغ۪يثُونَ is testeğîsûne ifadesi “hani siz yardım istiyordunuz”; رَبَّكُمْ rabbeküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; فَاسْتَجَابَ festecâbe fiili “(O da) icabet etmişti”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben; مُمِدُّكُمْ mümiddüküm ifadesi “sizi destekleyeciyim, sizi destekleyeceğim”; بِاَلْفٍ bi elfin ifadesi “bin (tane) ile”; مِنَ الْمَلٰٓئِكَةِ mine’l-melâiketi ifadesi “meleklerle”; مُرْدِف۪ين murdifîne kelimesi ise “art arda gelenler olarak” demektir.

Burada Müslümanların Bedir Savaşı öncesinde Yüce Allah’tan yardım talebi ve kendilerine verilen müjde gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Bedir Savaşı’ndan önce müslümanların kendisinden yardım istediklerini hatırlatmakta ve kendilerine bin melekle yardım edeceğini söylediğini beyan etmektedir. Savaş öncesi şartlara bakıldığında, görünen haliyle durum müslümanların kesin olarak aleyhindeydi. Çünkü müşrik ordusu yaklaşık bin kişi olduğu için müslümanların üç katından daha fazla bir sayıya ulaşmışlardı. Hem süvarileri itibariyle hem de mühimmat, techizat anlamında, belki daha da önemlisi büyük bir moral ve galibiyet havası içerisinde oluşları, ister istemez müslümanlarda bir tedirginliğe sebebiyet veriyordu.

Âyette sözü edilen yardım talebi hakkında düşmanların bin küsür kişi, müslümanların ise 310 kişi civarında olduğunu gören Hz. Peygamber’in şu duayı yaptığı rivayet edilmektedir: “Ey Rabbim, Bana verdiğin sözü yerine getir! Ey Rabbim, şu bir avuç insan yok olursa sana yeryüzünde ibadet edilmeyecek.”(21) Beraberindekiler Hz. Peygamber’in bu duasına Yüce Allah’ın mutlaka icabet edeceğini söylemişlerdi ki bu esnada yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler nazil olmuştu. İşte böyle bir ortamda Müslümanlar Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunmuşlardı.

Benzer kalıplarda Kehf 18/29, Kasas 28/15 ve Ahkâf 46/17’de de geçen تَسْتَغ۪يثُونَ testeğîsûne fiili “yardım talep etmek” manasına gelmekte, ancak yardım geleceği beklentisi hâkim olarak bu talepte bulunmayı içermektedir. İşte Yüce Allah bu talebi karşılıksız bırakmadığını ve kendilerine مُرْدِف۪ين murdifîne yani “peş pere, art arda” olacak şekilde bin melekle destek vereceğini, bu şekilde dualarına icabet edeceğini bildirmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/123-125’te şu bilgilere yer verilmektedir: “(Allah müminlere yardım eder). Nitekim Allah size Bedir’de de yardım etmişti. Siz o zaman zayıf idniz. O halde Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ki şükredesiniz. O zaman sen müminlere ‘Rabbinizin size indirilmiş üç bin melekle yardım etmesi size yetmez mi?’ diyordun. Evet, sabreder, takvâlı olursanız hemen şimdi üzerinize gelseler Rabbiniz size nişanlı beş bin melekle yardım eder.”

Bu âyetlerde zikredilen “üç bin melek” veya “beş bin melek” ifadeleriyle yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan “bin melek” ifadesi arasında herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü üç ve beş bin melek ifadesi Hz. Peygamber’in müslümanlara söylediği rakamdır ve Yüce Allah’ın yardım ediciliğine dikkat çeken birer rakamsal ifadedir. Oysa yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan “bin melek” ifadesi Bedir’de müslümanlara yardım eden meleklerin sayısı olarak ve Yüce Allah’ın beyanı olarak zikredilmektedir.

Yüce Allah Yâsîn 36/28’de azgın kavimlerin helakiyle ilgili olarak gökten herhangi bir ordu indirmediğini, daha önce de böyle ordular indirici olmadığını beyan etmektedir. Oradaki genel bilgi ile burada bin melekle yardım edilmesi arasında herhangi bir zıtlık söz konusu değildir. Çünkü orada sözü edilen ordular kapsamında doğrudan meleklerden söz edilmemekte, daha çok tabiî güçlere gönderme yapılmaktadır.

“Göklerin ve yerin orduları sadece Allah’ındır; O’nun kontrolündedir”,(22) “Rabbinin ordularını Allah’tan başka hiç kimse bilemez”(23) ve “Bizim ordularımız mutlaka galip geleceklerdir”(24) âyetleri, kâinatın mutlak hâkimi olan Yüce Allah’ın insan idrakini aşan nice ordularının bulunduğunu göstermektedir. Aslında burada doğrudan ve mahiyeti insan idrakinin dışında bir ordu gönderilmediği beyan edilmektedir. Ayrıca yine bu ifade, bu tür emirlerin yukarıdan, üst makamdan yani ilâhî kaynaktan geldiğine delildir. Böyle olunca, söz konusu şehir halkının “yerden” kaynaklanan bir felaketle helak edilmiş olmalarının önünde herhangi bir engel de yoktur; nitekim sonraki âyette buna yönelik dolaylı bir gönderme vardır.(25)

Yüce Allah’ın ordular göndermediği bu şekilde beyan edilmesine rağmen, Kur’ân’da bu konuda başka ifadelerin de bulunduğu gözden kaçırılmamalıdır. Meselâ Tevbe 9/25-26’da Huneyn gazvesinde Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e ve müminlere huzur ve insanların göremeyeceği ordular gönderdiği beyan edilmektedir. Aynı şekilde Tevbe 9/40’ta hicret esnasında mağaradayken Hz. Peygamberle arkadaşına indirilen gönül huzurundan ve insanların göremeyeceği ordulardan söz edilmektedir. Ayrıca Ahzâb 33/9’da düşmanların üzerine gönderilen rüzgârdan ve görülemeyen ordulardan bahis vardır.

Örneğini verdiğimiz âyetler arasındaki ortak anlam ilişkisini şöyle yorumlayabiliriz: Yâsîn 36/28’de sözü edilen durum, bir şehrin veya ülkenin, mahiyeti bilinmeyen ve gökten gelebileceği beyan edilen bir orduyla helak edilebileceğiyle ilgilidir; diğer üç âyetteki durum ise kısmî bir müdahaledir.

Ayrıca Tevbe 9/26 ve 40’taki iki örnekte “görülmeyen ordular” ifadesi “gönül huzuru, moral”, Ahzâb 33/9’daki ise “rüzgâr”la birlikte zikredilmektedir. “Sekînet, gönül huzuru, moral ve rüzgâr” eğer görülemeyen ordular olarak kabul edilirse, konunun gökle ve meleklerle değil, melekî güçlerle ilişkili olduğu ortaya çıkar. Böyle olunca Yâsîn 36/28 ile diğer üç örnek arasında herhangi bir anlam zıtlığından söz edilemez.

Bu arada yorumunu yapmakta olduğumuz Enfâl 8/9’da, ayrıca Âl-i İmrân 3/124-125’te Yüce Allah’ın Bedir’de Müslümanlara 1000, 3000 ve 5000 melekle yardım edebileceği beyan edilmektedir. Bir kavmin, yani Mekkelilerin tamamının yok edilmesi manasına gelmemesi nedeniyle, Âl-i İmrân 3/124-125 ile Yâsîn 36/28 arasında herhangi bir anlam zıtlığından söz edilemez. Çünkü Yâsîn 36/28’de “gökten herhangi bir ordu indirilmediği” ifade edilmişken, burada meleklerin destek olarak gönderilmesinden söz edilmektedir. Böylece iki âyet grubu arasında herhangi bir tezat bulunmamaktadır.

Kaldı ki Yüce Allah bir sonraki âyet olan Enfâl 8/10’da bu yardımın gerekçelerini verirken, meleklerin doğrudan savaşa katılıp çarpışmalarından değil, farklı katkılarından söz etmektedir. Nitekim çoğunluğu tersini savunsa da müfessirlerimizin bir kısmı meleklerin fiilen savaşmadıkları kanaatini dile getirmişlerdir.(26)

ıı. Yardımın Gayesi

وَمَا جَعَلَهُ اللّٰهُ اِلَّا بُشْرٰى وَلِتَطْمَئِنَّ بِه۪ قُلُوبُكُمْ وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah bunu sadece müjde olsun ve onunla kalbiniz yatışsın diye yapmıştı. Zaten yardım, yalnızca Allah katındandır. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَمَا جَعَلَهُ ve mâ ce‘alehû ifadesi “onu (melekle yardım etmeyi) kılmamıştı, yapmamıştı, şekillendirmemişt”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اِلَّا بُشْرٰى illâ büşrâ istisnası “müjde olmasının dışında (bir şey için)”;وَلِتَطْمَئِنَّ ve litatmeinne ifadesi “ve huzura kavuşsun diye, yatışsın diye”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; قُلُوبُكُمْ kulûbuküm tamlaması “sizin kalpleriniz”; وَمَا النَّصْرُ ve me’n-nasru ifadesi “yardım (şundan başkasından) değidir”; اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ illâ min ‘ındillâhi istisnası “Allah katından başkasından”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzün kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hüküm ve hikmet sahibi(dir), doğru hüküm veren(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın meleklerle yaptığı yardımın gerekçesi ve yardımın gerçek kaynağının kendisi olduğuyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَمَا جَعَلَهُ اللّٰهُ اِلَّا بُشْرٰى وَلِتَطْمَئِنَّ بِه۪ قُلُوبُكُمْ “Allah bunu sadece müjde olsun ve onunla kalbiniz yatışsın diye yapmıştı.” Bu cümle aynı konuyla ilgili olmak üzere, ancak çok küçük bir farkla Âl-i İmrân 3/126’da da geçmektedir. Yüce Allah “bin melek”le müslümanlara yardım edeceğini beyan ettikten sonra, bu âyette söz konusu yardımı neden yapacağına dair bilgi vermekte, yardımdan maksadın öncelikle müjde olduğunu, ardından da kalplerinin huzur bulması olduğunu bildirmektedir. Burada sözü edilen yardımın bilinen anlamda maddî katkı şeklinde değil de manevi açıdan bir “moral unsuru” ve kendisiyle elde edilen “kalp huzuru” mahiyetinde olduğuna dikkat çekmektedir.

Konuyla ilgili her iki âyette de çok önemli bir nokta yer almakta ve cümlenin başında olumsuzluk anlamı veren مَا mâ ile devamında istisna edatı olan اِلَّا illâ kullanılmaktadır ki nefyü stisna yoluyla elde edilen ve hasr/kasr denen bu kullanımın amacı cümleye “vurgu” manası katmaktır. Söylenmek istenen şudur: Yüce Allah’ın “bin melek”le yardım etmesinin tek sebebi müslümanlara moral vermektir; böylece bu yardım sayesinde kalplerinin huzur bulmasıdır.

Yüce Allah’ın müminlere yardım etmesinin ve savaşı tercih etmeleri gerektiğinin gerekçesi bağlamında daha önce yorumladığımız Enfâl 8/7-8’deki bilgilere ilave olarak Âl-i İmrân 3/127-128’de de şöyle buyrulmaktadır: “İnkâr edenlerden bir kısmını ortadan kaldırsın veya perişan etsin de umutsuz olarak geri dönsünler diye (size yardım eder). O konuda senin yapacağın herhangi bir şey yoktur. Allah ya tevbelerini kabul edip onları affeder; ya da zalim olduklarından dolayı onlara azap eder (ne isterse onu yapar. Sen O’nun işine karışamazsın).”

2.وَمَا النَّصْرُ اِلَّا مِنْ عِنْدِ اللّٰهِ “Zaten yardım, yalnızca Allah katındandır.” Bu cümle de tıpkı önceki cümlede olduğu gibi Âl-i İmrân 3/126’da da zikredilmektedir. Yüce Allah bu cümlede de aynı şekilde hasr/kasr denen “vurgulu” ifade kullanmakta ve yardımın sadece ve sadece Allah katından olacağına dikkat çekmektedir. Demek ki ne maddî sebeplerden ve görünüşteki kuvvetlerden ne de meleklerden değil, yardım mahza Allah katındandır. Yüce Allah bir işi başartmak, muhatapları zafere kavuşturmak istemiş, insanların korkularını ve acılarını yüreklerden söküp atmak, heyecan ve telaşı teskin etmek, ayrıca verdiği müjde ile de güven ve huzuru arttırmak istemiştir.

Saff 61/13 ve Nasr 110/1 gibi âyetlerde de değinildiği üzere, ilahi yardım beraberinde fethi yani zaferi de getirmektedir. Anlaşılıyor ki yardım da zafer de sadece ve sadece Yüce Allah’a nispet edilmeli, meselenin bu tarafı görülmeden hiç kimse zaferi kendisine nispet etmemelidir. Zaten daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/17-18’de de bu konuya dair beyanlara yer verilmektedir.

3. اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (mutlak galiptir); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah istediklerine yardım etmede ve dilediklerinin üstün gelmesinde eşsiz ve erişilmez gücün sahibi olduğunu, hiçbir şekilde ve hiçbir güç tarafından alt edilemeyeceğini عَز۪يز ‘azîz sıfatıyla, kimlere yardım edeceği ve yaptığı müdahalelerin hikmetten uzak olmamasını, hikmetsiz hiçbir işinin olmayacağını da حَك۪يم hakîm sıfatıyla dile getirmektedir.

ııı. Uyku ve Yağmur Nimeti

اِذْ يُغَشّ۪يكُمُ النُّعَاسَ اَمَنَةً مِنْهُ وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِه۪ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْاَقْدَامَ “O zaman, katından bir güven olmak üzere sizi hafif bir uykuya daldırıyordu. Sizi onunla temizlemek için, şeytanın pisliğini (vesvesesini) sizden gidermek, kalplerinizi (birbirine) bağlamak ve onunla ayakları(nızı savaşta) sabit kılmak için üzerinize gökten su indiriyordu.”

Âyetteki اِذْ يُغَشّ۪يكُمُ iz yuğaşşîküm ifadesi “hani sizi daldırıyordu”; النُّعَاس en-nü‘âse kelimesi “uykuya”; اَمَنَةً emeneten kelimesi “bir güven olarak”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, kendisinden”;وَيُنَزِّلُ ve yünezzilü fiili “ve indiridiyordu, gönderiyordu”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size”; مِنَ السَّمَآءِ mine’s-semâi ifadesi “gökten”; مَآء mâen kelimesi “su, yağmur”;لِيُطَهِّرَكُمْ ۪ li yütahhiraküm ifadesi “sizi temizlemek için”; بِه bihî ifadesi “onunla”; وَيُذْهِبَ ve yüzhibe fiili “ve gidermesi (için), gidersin diye”; عَنْكُمْ ‘anküm ifadesi “sizden”; رِجْزَ الشَّيْطَان ricze’ş-şeytâni tamlaması “şeytanın pisliğini”; وَلِيَرْبِطَ ve liyarbita ifadesi “ve bağlamak, sağlamlaştırmak için”; عَلٰى قُلُوبِكُمْ ‘alâ kulûbiküm ifadesi “sizin kalplerinizi”; وَيُثَبِّتَ ve yüsebbite ifadesi “ve sabit kılmak için”; بِهِ bihî fiili “onunla”; الْاَقْدَامَ el-akdâme kelimesi ise “ayaklar(ınızı)” demektir.

Burada Bedir günü Yüce Allah’ın müslümanlara yönelik desteğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اِذْ يُغَشّ۪يكُمُ النُّعَاسَ اَمَنَةً مِنْهُ “O zaman, katından bir güven olmak üzere sizi hafif bir uykuya daldırıyordu.” Yüce Allah Bedir günü yaşananlarla ilgili olarak çok önemli bir noktaya değinmekte ve katından bir güven vesilesi olmak üzere Müslümanları bir uyku ile kapladığını beyan etmektedir. Bir kez de Âl-i İmrân 3/154’te geçen نُعَاس/النُّعَاس nü‘âs/en-nü‘âs kelimesi “hoş ve hafif bir uyku”, “uyuklama”, “iç huzuru,” “sekinet”, “ruhsal bir dinginlik”, “kendine güven duygusu”(27) gibi anlamlar içermektedir.

Daha sonra yorumlayacağımız Enfâl 8/43. âyette de yer aldığı üzere, başta Hz. Peygamber olmak üzere müslümanlar o günde az da olsa uyumuşlardı. Âyetteki اَمَنَة emeneh sözcüğü ise “güven duygusu” manasına gelmektedir. Demek ki Kureyşliler Bedir’de konuşlandıkları yeri iyi belirlemiş, böylece sayı ve mühimmat fazlalığına ilave olarak bir de şekli şartları da lehlerine çevirme çabasına girmişlerdi. Böylece müslümanların morali daha da bozulsun isteyerek ahlaksız girişimlerini sürdürmüşlerdi.

Önceki âyette de belirtildiği gibi, gücün ve yardımın kaynağı Yüce Allah’tır ve dilediğine o yardımı yapacaktır. İşte bu cümleden olarak, müslümanların moral bakımından çökmemelerini sağlamak üzere kendilerini bir uyuklama, iç huzuru, sekinet, kendine güven ile kaplamış ve olumsuz manada derinden etkilenmelerinin önüne geçmiştir. Bu cümle meselenin manevî kısmına Yüce Allah’ın müdahalesi ile ilişkilendirilmiştir ki zaferin elde edilmesinde öncelikli olan husus manevi bakımdan donanımlı olmaktır. Ancak mesele sadece maneviyatla da bitmeyeceği için, bu defa ilahi müdahalenin maddi kısmıyla ilgili olarak şu şekilde bildirimde bulunulmaktadır:

2. وَيُنَزِّلُ عَلَيْكُمْ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً لِيُطَهِّرَكُمْ بِه۪ وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ وَلِيَرْبِطَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ وَيُثَبِّتَ بِهِ الْاَقْدَامَ “Sizi onunla temizlemek için, şeytanın pisliğini (vesvesesini) sizden gidermek, kalplerinizi (birbirine) bağlamak ve onunla ayakları(nızı savaşta) sabit kılmak için üzerinize gökten su indiriyordu.” Yüce Allah Bedir günü müslümanlara yağmur yağdırdığını bildirmektedir. Bu müdahale düşmanın daha önce gelip su bulunan yerleri tuttuğunu, bir yudum sudan bile müslümanları mahrum bıraktıklarını, ancak ilahi müdahale ile onların bu sinsi düşüncelerini alt üst ettiğini ortaya koymaktadır.(28)

Yüce Allah müslümanlara yağmur yağdırmasını çeşitli gerekçelere konu edinmekte ve dört noktaya özellikle dikkat çekmektedir:

a)لِيُطَهِّرَكُمْ بِه۪ “Sizi onunla temizlemek için.” Bu cümle “ilk” gerekçe manasında müslümanların maddi anlamda su ihtiyaçlarını karşılamayı yani “yağmur sayesinde müslümanları arındırmayı” içermektedir. Daha önce de belirttiğimiz üzere, müşrikler su kuyularını tuttukları için müslümanların su sıkıntısı çekmesini istiyorlardı ki Yüce Allah onların bu tuzağını boşa çıkarmış oldu. Yağan yağmur sayesinde hem maddi anlamda kirlerin giderilmesi, hem de ibadetlerin abdestli yapılmasının sağlanması manasında manevi arınmayı içermektedir.

b) وَيُذْهِبَ عَنْكُمْ رِجْزَ الشَّيْطَانِ “Şeytanın pisliğini (vesvesesini) sizden gidermek (için).” Yüce Allah yağmur yağdırmasının “ikinci” gerekçesini “şeytanın vesvesesini gidermek” şeklinde belirlemektedir ki bundan maksat müşriklerin su kuyularını kapmaları sayesinde müslümanların susuz kalmaktan dolayı içlerinde hissettikleri şeytan vesvesesinden kaynaklı huzursuzluğu gidermektir.

Çeşitli âyetlerde geçen(29) رِجْز/الرِّجْز ricz/er-ricz kelimesi “çok kötü”, “çirkin”, “çirkinlik” gibi anlamlar vermekte ve vahyin aciz bırakılması sonucunu getirecek her bir işin bu türden bir çirkinlik içereceği bildirilmektedir.

Yüce Allah bu sayede şeytan kaynaklı bütün vesveseleri gidermeyi hedeflediğini ortaya koymaktadır. Nitekim devam eden iki cümlede de verilmek istenen mesaj bu istikamettedir.

c) وَلِيَرْبِطَ عَلٰى قُلُوبِكُمْ “Kalplerinizi (birbirine) bağlamak için.” Bu ifade “üçüncü” gerekçeyi oluşturmakta ve “yüreklerin güçlendirilmesi” şeklinde belirlenmektedir. Buradaki يَرْبِطَ yarbita fiili “bağlayıp güçlendirmek” demektir. Kalplerin birbirine bağlanması, müslümanların karşılıklı olarak birbirlerine güvenmeleri, herhangi bir kopukluk ve güvensizlik içerisine girmemeleri, cesaretlerinin artması manasında çok önemli manevi bir katkıdır, güvencedir. İnsan davranışlarını belirleyen şey kalbin durumudur. Kalp eğer güçlüyse geri kalan unsurlar buna göre bir teferruat hükmünde olacağı için, başlangıçta yaşanan bir moral bozukluğunun giderilmesi kalbin huzur, güven ve güç kazanması anlamında çok büyük bir moral takviyesi sağlamaktadır.

d) وَيُثَبِّتَ بِهِ الْاَقْدَامَ “Onunla ayakları(nızı savaşta) sabit kılmak (için).” Yüce Allah yaptığı müdahalenin “dördüncü” gerekçesini “ayakların sabit kılınması”, “sağlam ve sıkı bir duruş ortaya koymak” şeklinde belirlemektedir. İşte bu gerekçe esasında baştan beri sayılan hususların asıl gayesini ortaya koymaktadır ki, maksat Bedir’de yaşanacak savaşın kazanılmasıdır. Bu amaçla, Yüce Allah müslümanların ayaklarını sabit kılmayı beyan ederek, hem onlara verdiği iç huzurunu hem de yağmur yağdırarak sunduğu arındırma, şeytan vesveselerini giderme ve kalplerin birbirine bağlanması kazanımlarını savaşın kazanılması şeklinde belirlemiş olmaktadır.

Yüce Allah’ın müslümanlara yardımıyla ilgili olarak âyetlerde verilmek istenen mesaja dair şunları söyleyebiliriz: “Yardımın gayesi müjde vermek, moral sağlamak, zaferin sadece Allah’ın yardımıyla elde edileceğini öğretmek, güvence olan bir iç sükûnet vermek, yağmur yağdırarak susuz kalma korkusunu gidermek, arındırmak, şeytanın oluşturduğu kiri gidermek, yürekleri güçlendirmek, ayakları sabit kılmak, Allah’ın beraberliğini bildirmek, müminlerin dirençli olmasını temin etmek, kâfirlerin kalplerine korku salmak,”(30) “kâfirlerin bir bölümünü mahvetmek, onları alçaltmak ve böylece umutsuzluğa kapılarak onları geri döndürmek.”(31) Burada sayılanlara bakıldığında meleklerin doğrudan savaşmasından değil de melekelerin devreye sokulmasından söz edildiği anlaşılmaktadır. Böyle olunca, Yüce Allah’ın müminlere yardımı daha iyi anlaşılmakta ve âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığının olmadığı görülmektedir.

d) Meleklere Vahiy ve Müşriklerin Durumu

Yüce Allah, sûrenin 12-14. âyetlerinde meleklere “Muhakkak ki ben sizinle beraberim; haydi iman edenlere destek olun” diye vahyettiğini, kâfirlerin yüreğine korku salacağını, bu nedenle müslümanlara hitap ederek “Vurun boyunlarının üzerine! Onların bütün parmak uçlarını vurun!” buyurduğunu beyan etmektedir.

Ardından, bunun sebebi ve sonucu bağlamında “Bu (uygulama), onların Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelmelerinden ötürüdür. Kim Allah’a ve Rasûlü’ne karşı gelirse, (bilsin ki) muhakkak ki Allah, azabı şiddetli olandır. İşte (cezanız) bu. Şimdi onu tadın (bakalım)! Muhakkak ki kâfirler için (mahşerde de) ateş azabı vardır” buyrulmaktadır.

ı. Melek-Mümin Birlikteliği

اِذْ يُوح۪ي رَبُّكَ اِلَى الْمَلٰٓئِكَةِ اَنّ۪ي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا سَاُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْاَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ “Hani Rabbin meleklere ‘Şüphesiz ki ben sizinle beraberim; iman edenlere destek olun! Ben kâfir olanların yüreğine korku salacağım. Vurun boyunlarının üzerine! Vurun onların bütün parmak uçlarına!’ diye vahyediyordu (bildiriyordu).”

Âyetteki اِذْ يُوح۪ي iz yûhû ifadesi “hani (şöyle) vahyediyordu”; رَبُّكَ rabbüke ifadesi “senin Rabbin”; اِلَى الْمَلٰٓئِكَةِ ile’l-melâiketi ifadesi “meleklere”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; مَعَكُمْ me‘aküm ifadesi “sizinle beraberim”;فَثَبِّتُوا fe sebbitû emri “ve destekleyin”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanları, iman edenleri”; سَاُلْق۪ي seulkî fiili “yakında salacağım”; ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا fî kulûbillezîne keferû tamlaması “inkâr etmiş kişilerin kalplerine, kâfirlerin kalplerine”; الرُّعْب er-ru‘be kelimesi “korku”;فَاضْرِبُوا fadribû emri “vurun”; فَوْقَ الْاَعْنَاقِ fevka’l-a‘nâkı ifadesi “boyunlarının üzerine”; وَاضْرِبُوا vadribû emri “ve yine vurun”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onların, onlardan”; كُلَّ بَنَانٍ külle benânin ifadesi ise “bütün, her bir parmak uçlarına” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Peygamber’e yönelik bir hatırlatması ve meleklerin müminleri motive etmesi ile savaşta müminlerin kâfirleri öldürmeleriyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِذْ يُوح۪ي رَبُّكَ اِلَى الْمَلٰٓئِكَةِ اَنّ۪ي مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Hani Rabbin meleklere ‘Şüphesiz ki ben sizinle beraberim; iman edenlere destek olun!’ diye vahyediyordu (bildiriyordu).” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Bedir günü meleklere vahyettiğini ve onlarla birlikte olduğunu beyan etmekte, onların da müminleri desteklemelerini kendilerine emrettiğini ifade etmektedir. Yüce Allah’ın اَنّ۪ي مَعَكُمْ “muhakkak ki ben sizinle beraberim” ifadesinde muhatap melekler de müminler de olabilir; her iki durumda da desteğin muhatabının müminler olduğunda herhangi bir tartışma yoktur.

Bu ifade bir moral desteği sağlamaya yöneliktir ki morali yükseltilmek istenenler ve korkuları giderilmek istenenler de melekler değil, müminlerdir.(32) Benzer bir mesaj daha sonra yorumlayacağımız 19. âyette de yer almaktadır. İşte Yüce Allah beraberliğini bildirmek üzere meleklere vahyettiğini ve bu bilgiyi Hz. Peygamber aracılığıyla müminlere iletmesini kendilerinden istemiştir. Bu bilgi sayesinde müminler desteklenmiş ve ayaklarını yere daha bir sağlam basacak hale gelmiş olacaklardı.

2.سَاُلْق۪ي ف۪ي قُلُوبِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا الرُّعْبَ “Ben kâfir olanların yüreğine korku salacağım.” Yüce Allah müminleri desteklemek bakımından kâfirlerin kalplerine korku salacağını bildirmektedir ki en önemli moral kaynağı olan cümlelerden birisi de budur. Kur’ân’da beş kez(33) geçen الرُّعْب/رُعْب er-ru‘b/ru‘b kelimeleri “korku” manasına gelmektedir; çünkü onların morallerinin çökmesi ancak bu şekilde sağlanmış olacaktı.

3. فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْاَعْنَاقِ وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ “Vurun boyunlarının üzerine! Vurun onların bütün parmak uçlarına!” Yüce Allah yüreklerine korku salacağını haber verdiği kâfirlerin boyunlarının üzerine yani kafalarına vurmalarını, bütün parmaklarını vurmalarını müminlere emretmektedir.

a) فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْاَعْنَاقِ “Vurun boyunlarının üzerine!” Buradaki فَاضْرِبُوا fadribû emirleri “vurun” yani “onları öldürün” manasında bir beyandır. فَاضْرِبُوا فَوْقَ الْاَعْنَاقِ “Boyunların üzerine vurmak” ifadesi dönem itibariyle savaşın kılıçla yapıldığı ortamlarda maksadın onların boynuna vurup kafalarını bedenlerinden ayırmak olduğu anlaşılmaktadır.(34)

b) وَاضْرِبُوا مِنْهُمْ كُلَّ بَنَانٍ “Vurun onların bütün parmak uçlarına!” Bu ifadeden maksat, parmak uçlarının vurulması sayesinde artık onların savaşamayacak duruma gelmelerinin sağlanmasıdır ki boyunlarının üzerine vurulmasıyla parmak uçlarının vurulması ikisi beraber saldırganlık yapan düşmanların öldürülmesi, boyunlarının vurulup ellerinin kırılması, tam anlamıyla etkisiz hale getirilmeleri gerektiğini ortaya koymaktadır.

ıı. Müşriklerin Düşmanlığının Karşılığı

ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ شَآقُّوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَمَنْ يُشَاقِقِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Bu (uygulama), onların Allah’a ve Elçisine karşı gelmelerinden ötürüdür. Kim Allah’a ve Elçisine karşı gelirse, şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.”

Âyetteki ذٰلِكَ بِ zâlike bi ifadesi “bunun sebebi şu(dur)”; اَنَّهُمْ ennehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; شَآقُّوا şâkkû fiili “karşı gelmişlerdi”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne”; وَمَنْ يُشَاقِقِ ve men yüşâkıkı ifadesi “ve her kim karşı gelirse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû sözcüğü “ve O’nun Elçisi’ne”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; شَد۪يدُ الْعِقَابِ şedîdü’l-‘ıkâbi tamlaması ise “azabı şiddetli olan(dır)” demektir.

Burada inkârcıların Bedir’deki mağlubiyetlerinin sebebinin ne olduğu ve evrensel manada benzer durumda olanların aynı akıbeti yaşayacakları mesajı gündeme getirilmektedir.

1.ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ شَآقُّوا اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Bu (uygulama), onların Allah’a ve Elçisine karşı gelmelerinden ötürüdür.” Bu ifade Nadiroğullarının mağlup edilmesi olayının ele alındığı Haşr 59/4’te de geçmektedir. Yüce Allah inkârcılara karşı müslümanlara verdiği desteğin ve müşriklerin mağlup edilmesinin gerekçesini beyan etmek üzere, onların Allah’a ve Elçisi’ne olan düşmanlıklarını dile getirmektedir. Âyette geçen ذٰلِكَ بِ zâlime bi ifadesi teknik olarak bir şeyin sebebini ortaya koyan bir kullanımdır ve “bunun sebebi şu” manasını vermektedir.

Bu arada âyette geçen شَآقُّوا şâkkû fiili de “düşmanlık yapmak”, “meydan okumak”, “kendini koparmış olmak”, “karşısında yer almak”, “karşıya konuşlanmak”, “karşı gelmek”, “zıt gitmek”, “karşı tarafa geçmek”, “müminlerin bulunduğu tarafın aksi tarafında bulunmak”(35) gibi anlamlar vermekte ve müşriklerin Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne olan düşmanlıklarını ortaya koymaktadır. Allah ve Rasûlü ile düşmanlık ilişkisinde olan, onlara meydan okuyan, kendilerini onların karşısına diken kişiler mutlak sûrette mağlup edilmeyi hak etmiş oldukları için, kendilerine Bedir’de büyük bir mağlubiyet yaşatılmıştır. Bu ifade mecazdır ve Yüce Allah’ın dostlarına ve dinine karşı gelmeyi ifade etmektedir.

2. وَمَنْ يُشَاقِقِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ فَاِنَّ اللّٰهَ شَد۪يدُ الْعِقَابِ “Kim Allah’a ve Elçisine karşı gelirse, şüphesiz ki Allah azabı şiddetli olandır.” Bu ifadenin bir benzeri ilk cümlede olduğu gibi Haşr 59/4’te de geçmektedir. Yüce Allah kendisine ve elçisine meydan okuyan, düşmanlık yapan kişilere şiddetli bir azap uygulayacağını haber vermekte, azabının çok çetin ve çok şiddetli olduğunu bildirmektedir.

“Yüce Allah’ın azabının şiddetli oluşunu ifade eden bu cümle, benzer ifadeler halinde Kur’ân’da çeşitli âyetlerde ve benzer içeriklerde yer almaktadır.(36) Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’ın dünya hayatında verdiği emirleri çeşitli bahanelerle erteleyenler, öteleyenler veya reddedenler bilmelidirler ki bu tavrın karşılığı çok ağır olacak, mahşerde ilahi azabın en şiddetlisi böylelerine uygulanacaktır.

ııı. Şirkin Akıbeti

ذٰلِكُمْ فَذُوقُوهُ وَاَنَّ لِلْكَافِر۪ينَ عَذَابَ النَّارِ “İşte (ey kâfirler, cezanız) bu; şimdi onu tadın! Şüphesiz ki kâfirler için ateş azabı vardır.”

Âyetteki ذٰلِكُمْ zâliküm kelimesi “işte bu şekilde”; فَذُوقُوهُ fe zûkûhu emri “onu tadın”;وَاَنَّ لِلْكَافِر۪ينَ ve enne li’l-kâfirîne ifadesi “muhakkak ki kâfirler için vardır”; عَذَابَ النَّارِ ‘azâbe’n-nâri tamlaması ise “ateş azabı” demektir.

Burada inkârcılara uygulanan dünyevi bir azabın yanında mahşerde de ateş azabının uygulanacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde müşriklere hitap etmekte ve yaşadıkları durumun hak ettikleri dünyevi azap olduğunu bildirmekte, bu dünyevî azabı tatmalarını istemekte, yenilgi sonrası kendilerine Allah’ın azabının gerçekleştiğini bildirmektedir. Şimdilik bu azabı tatmalarını emretmekte, kâfirlikte ısrar edenlere mahşerde bir de cehennem azabının kendilerine uygulanacağını haber vermektedir.

Kendilerini büyük sanan ve bu duyguyla hareket edip müminlerle alay eden inkârcılara uygulanan azapla ilgili olarak, onları küçük düşüren, aciz olduklarını kendilerine öğreten, Allah’ın azabından kaçıp kurtulmanın imkânsız olduğunu kavramalarını sağlayan bir ifade de Dühân 44/49’da zikredilmektedir. İnsanların gözünde şımarıklılık yapmak ve kendini büyük ve erişilmez sanmak büyük bir aldanıştır; zira bu türden azgınlık yapanlar kendilerini aşağılatan bir azapla karşılacaklarını unutmamalıdır. Âyette لِلْكَافِر۪ينَ li’l-kâfirîne kelimesinin öne alınmasıyla elde edilen hasr/kasr tekniği, ateş azabının sadece kâfirlere erişeceğini göstermektedir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/189, 215, 217, 219, 220, 222; Mâide 5/4; A‘râf 7/187; Enfâl 8/1; İsrâ’ 17/85; Kehf 18/83; Tâhâ 20/105; Nâzi‘ât 79/42.
  • Bakara 2/189 Bakara 2/215 Bakara 2/217 Bakara 2/219 Bakara 2/220 Bakara 2/222 Mâide 5/4 A‘râf 7/187 Enfâl 8/1 İsrâ 17/85 Kehf 18/83 Tâhâ 20/105 Nâzi‘ât 79/42
• 2 - Semerkandî, age., II, 3; Taberî, age., IX, 169.
• 3 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Feth 48/17; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Fetih 48/17 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12
• 4 - Mukâtil b. Süleymân, Tefsîr, III, 384; Semerkandî, age., II, 394.
• 5 - İbn Mâce, Mukaddime, 9. 6 - Buhârî, İmân, 1. 7 - Buhârî, İman, 3; Müslim, İman, 57, 58.
• 8 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 9 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3. 10 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 11 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 12 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173
• 13 - Bakara 2/253; Âl-i İmrân 3/163; Nisâ’ 4/96; En‘âm 6/83, 132, 165; Enfâl 8/4; Yûsuf 12/76; İsrâ’ 17/21; Tâhâ 20/75; Mü’min 40/15; Zuhruf 43/32; Ahkâf 46/19; Mücâdile 58/11. 14 - Bakara 2/175, 221, 263, 268; Âl-i İmrân 3/133, 136, 157; Nisâ’ 4/96; Mâide 5/9; Enfâl 8/4, 74; Hûd 11/11; Ra‘d 13/6; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/35; Sebe’ 34/4; Fâtır 35/7; Yâsîn 36/11; Fussılet 41/43; Muhammed 47/15; Feth 48/29; Hucürât 49/3; Necm 53/32; Hadîd 57/20, 21; Mülk 67/12; Müddessir 74/56. 15 - Semerkandî, age., I, 175; Taberî, age., III, 64; Zemahşerî, age., I, 304; Râzî, age., VII, 48-49. 16 - Enfâl 8/4, 74; Hacc 22/50; Nûr 24/26; Ahzâb 33/31, 44; Sebe’ 34/4.
  • Bakara 2/253 Âl-i İmrân 3/163 Nisâ 4/96 En‘âm 6/83 En‘âm 6/132 En‘âm 6/165 Enfâl 8/4 Yûsuf 12/76 İsrâ 17/21 Tâhâ 20/75 Mü'min 40/15 Zuhruf 43/32 Ahkâf 46/19 Mücâdele 58/11 Bakara 2/175 Bakara 2/221 Bakara 2/263 Bakara 2/268 Âl-i İmrân 3/133 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/157 Nisâ 4/96 Mâide 5/9 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hûd 11/11 Ra‘d 13/6 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/35 Sebe' 34/4 Fâtır 35/7 Yâsîn 36/11 Fussilet 41/43 Muhammed 47/15 Fetih 48/29 Hucurât 49/3 Necm 53/32 Hadîd 57/20 Hadîd 57/21 Mülk 67/12 Müddessir 74/56 Enfâl 8/4 Enfâl 8/74 Hacc 22/50 Nûr 24/26 Ahzâb 33/31 Ahzâb 33/44 Sebe' 34/4
• 17 - Semerkandî, age., II, 5; Taberî, age., IX, 185-186; Zemahşerî, age., II, 191-192; Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 16-25.
• 18 - Yazır, age., II, 419.
• 19 - Mâide 5/24.
  • Mâide 5/24
• 20 - Semerkandî, age., II, 6; Râzî, age., XV, 126.
• 21 - Müslim, Cihâd, 58; Ahmed b. Hanbel, I, 30, 32.
• 22 - Feth 48/4, 7. 23 - Müddessir 74/31. 24 - Sâffât 37/173. 25 - Râzî, age., XXVI, 61.
  • Fetih 48/4 Fetih 48/7 Müddessir 74/31 Sâffât 37/173
• 26 - Semerkandî, age., II, 10; Zemahşerî, age., II, 194.
• 27 - Semerkandî, age., II, 10.
• 28 - Taberî, age., IX, 195.
• 29 - Bakara 2/59; A‘râf 7/134, 135, 162; Enfâl 8/11; ‘Ankebût 29/34; Sebe’ 34/5; Câsiye 45/11.
  • Bakara 2/59 A‘râf 7/134 A‘râf 7/135 A‘râf 7/162 Enfâl 8/11 ‘Ankebût 29/34 Sebe' 34/5 Câsiye 45/11
• 30 - Enfâl 8/10-12. 31 - Âl-i İmrân 3/127.
  • Enfâl 8/12 Âl-i İmrân 3/127
• 32 - Râzî, age., XV, 135. 33 - Âl-i İmrân 3/151; Enfâl 8/12; Kehf 18/18; Ahzâb 33/26; Haşr 59/2.
  • Âl-i İmrân 3/151 Enfâl 8/12 Kehf 18/18 Ahzâb 33/26 Haşr 59/2
• 34 - Taberî, age., IX, 198.
• 35 - Semerkandî, age., II, 11; Taberî, age., IX, 200; Zemahşerî, age., II, 199.
• 36 - Bakara 2/196, 211; Âl-i İmrân 3/11; Mâide 5/2, 98; Enfâl 8/13, 25, 48, 52; Ra‘d 13/6; Mü’min 40/3, 22; Fussılet 41/43; Haşr 59/4, 7.
  • Bakara 2/196 Bakara 2/211 Âl-i İmrân 3/11 Mâide 5/2 Mâide 5/98 Enfâl 8/13 Enfâl 8/25 Enfâl 8/48 Enfâl 8/52 Ra‘d 13/6 Mü'min 40/3 Mü'min 40/22 Fussilet 41/43 Haşr 59/4 Haşr 59/7