A‘râf Suresi

Mekke’de risâletin 9. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 206 âyetten oluşan, adını 46. âyette geçen الْاَعْرَاف el-a‘râf kelimesinden alan ve Kur’ân’ın “en uzun yedi sûresi” demek olan es-Seb‘u’t-Tıvâl sûrelerinden olan A‘râf sûresi, inişe göre 56, resmî sıralamada ise 7. sûredir. A‘râf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki En‘âm sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de temel konusu iman-inkâr karşıtlığıdır. Yüce Allah’ın âyetlerini yalanlayan veya onlarla alay edenlerin korkunç akıbeti her iki sûrede de gündeme getirilmektedir. En‘âm 82-90’da verilen peygamberler tarihinin bir açılımı A‘râf sûresinin bütününe yayılmıştır. En‘âm 95-99’da kâinat kitabından söz eden âyetlere karşılık A‘râf 57 ve 185’te kâinatta yaratılmış her bir varlığın ibrete konu edinilerek incelenmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır. Bu ve benzer konular hem iniş hem de resmi sıralamaya göre sûrelerin konu ilişkisini ortaya koymakta olduğunun bir delilidir.

A‘râf sûresi, vahye tâbi olmanın öneminden söz ederek başlamakta, bu arada peygamberler dahil bütün insanların sorgulanacağı, mahşerde amellerin tartılacağı, iyilerin kurtulup kötülerin ateşe atılacağı bilgisiyle devam etmektedir.

11. âyetten itibaren, ilk insan neslinin yaratılışı ve İblis’in duruşu, cennetten çıkartılış, dinde haram kılma yetkisi, A‘râf’takilerin konuşmaları, dua ahlakı ve kâinat kitabından çeşitli âyetler gündeme getirilmektedir.

59. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût, Hz. Şu‘ayb peygamberler ve onların kavimleriyle ilişkileri, kavimlerinin sonu ele alınmakta, 103. âyetten sonra ise Hz. Mûsâ’nın Firavunla münasebeti uzun uzadıya gündeme getirilmektedir.

168. âyet ve sonrasında, insanların çeşitli gruplara ayrılışı, Elest Bezmi denen olay, insanların ve cinlerin duyarsız davrananlarının sonu, kâfirlere mühlet verilmesinin nedeni, kâinat kitabından her bir âyetin incelenmesi gerektiği, Son Saat denen olayı Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceği, insanoğlunun Yüce Allah’ın sevgisine ortak koşmamaları gerektiği vs. konular üzerinde durulmaktadır.

Sûrenin sonunda 196. âyetten itibaren ise gerçek ve sahte dostluklar hakkında bilgi verilmekte, şeytanın ayartıcılığı ile takvânın sonucu gündeme getirilmekte, Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak vermenin ve sesi kesmenin rahmete vesile olacağı beyan edilmekte, Yüce Allah’a dua edilirken nasıl davranılması gerektiği öğretilmekte ve Yüce Allah’a boyun bükmenin erdemi üzerinde durulmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 189-206. âyetlerde insanoğlunun yaratılışını, çocuk sahibi oluşlarını, sonrasında bir kısmının nasıl şirke bulaştığını, putlaştırılanların güçsüzlüğünü, gerçek dostun Yüce Allah olduğunu beyan etmektedir. Ardından Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminler bilinçlendirilmekte, Kur’ân kıraat edilince ve dua yapılınca nasıl davranılması gerektiği üzerinde durulmaktadır.

a) İnsanın Yaratılışı ve Nankörlüğü

Yüce Allah, 189-192. âyetlerinde insanoğlunu ve huzur bulsun diye eşini tek bir candan yarattığını, hamilelik sonrası doğum olunca çocuk eğer düzgün, sağlam olursa şükredenlerden olma sözlerini tutmadıklarını, sevgide Allah’a ortak koştuklarını, Allah’ın onların ortak koşmalarından yüce olduğunu haber vermektedir. Ortak koştukları putların hiçbir şey yaratamadığı, çünkü kendilerinin yaratılmakta oldukları, başkalarına yardım bir tarafa, kendilerine bile yardım edemedikleri beyan edilmektedir.

ı. Eşlerin Birbirini Tamamlamaları ve Duaları

هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ اِلَيْهَا فَلَمَّا تَغَشّٰيهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَف۪يفًا فَمَرَّتْ بِه۪ فَلَمَّآ اَثْقَلَتْ دَعَوَا اللّٰهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ اٰتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “Sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratan, (yine) ondan kendisiyle huzur bulsun diye eşini yaratan O’dur. Eşini kucaklayınca (eşi ile birleşince) eşi hafif bir yük yüklenir (hamile kalır) ve onu bir süre taşır. (Yük) ağırlaşınca ‘Bize iyi (sağlıklı) bir çocuk verirsen elbette şükredenlerden olacağız.’ diye Rableri Allah’a dua ederler.”

Âyettekiهُوَ hüve zamiri O”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “sizi yaratmış olan(dır)”;مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ min nefsin vahidetin tamlaması “ilk, tek candan, ilk cevherden”; وَجَعَلَ ve ce‘ale fiili “ve yapmıştı, kılmıştı, yaratmıştı”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan, o cevherden”;زَوْجَهَا zevcehâ tamlaması “onun eşini de”;لِيَسْكُنَ اِلَيْهَا liyesküne ileyhâ ifadesi “onunla huzur bulsun diye”; فَلَمَّا تَغَشّٰيهَا fe lemmâ teğaşşâhâ ifadesi “onu kucaklayınca, ona sarılınca, onu kaplayınca”; حَمَلَتْ hamelet fiili “yüklenmişti”;حَمْلًا خَف۪يفًا hamlen hafîfen tamlaması “hafif bir yük (bebek)”;فَمَرَّتْ fe merrat fiili “ve götürmüştü, taşımıştı”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; فَلَمَّآ اَثْقَلَتْ fe lemmâ eskalet fiili “ağırlaşınca”; دَعَوَا de‘ava fiili “ikisi de (şöyle) dua etmişti”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; رَبَّهُمَا rabbehumâ tamlaması “onların Rabbi olan”; لَئِنْ اٰتَيْتَنَا lein âteytenâ ifadesi “eğer bize verirsen”; صَالِحًا sâlihan sözcüğü “düzgün, kusursuz (bir çocuk)”; لَنَكُونَنَّ le nekûnenne ifadesi “mutlaka olacağız”; مِنَ الشَّاكِر۪ينَ mine’ş-şâkirîne kelimesi ise “şükredenlerden” demektir.

Burada ilk insan neslinin yaratılışı ve sonrasında eşlerin çocuklarla ilgili duaları gündeme getirilmektedir.

Önceki âyet grubunda sözü edilen olumsuz insan tipinin izinden giden Mekkeli müşrikler ve sonrasında onlar gibi inananlara yönelik çok önemli hatırlatmalar bu âyet grubunda dile getirilmektedir.

1.هُوَ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَجَعَلَ مِنْهَا زَوْجَهَا لِيَسْكُنَ اِلَيْهَا “Sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratan, (yine) ondan kendisiyle huzur bulsun diye eşini yaratan O’dur.” Yüce Allah bu âyette ilk insan neslini nereden yarattığını ifade ederek, ilk can, ilk canlı, ilk cevhere dikkat çekmektedir.

a) ‘Alak 96/2 gibi çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, Kur’ân’da ilk insan neslinin yaratılışıyla ilgili iki temel aşama vardır. Bunlardan birisi İnsân 76/1’de belirtildiği gibi insan henüz anılmaya veya hatırlanmaya değer bir varlık değilken toprakta geçirdiği “elementer aşama”dır ki bu aşamalar yedi farklı süreci içermektedir. Tabiattaki yedi aşama geçildikten sonra, bu defa “biyolojik/embriyolojik aşama” gündeme getirilmektedir. İşte bu aşamanın ilk safhası yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen nefs-i vâhıdeh aşamasıdır.

Çeşitli âyetlerde(1) geçen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz” demektir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmektedir. “Ey insanlar! Sizi bir tek nefisten yaratan Rabbinize karşı duyarlı olun!”(2) İlk insan türü işte bu ilk cevherden veya ilk candan yaratılmıştır. Kur’ân’daki kullanımlarında “insan” anlamına da gelen نَفْس nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz. Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir.

Hz. Âdem başta olmak üzere, ilk insan neslinin bütün fertleri ilk candan, ilk canlı türünden yaratılmış, eşi de aynı candan var edilmiştir. Hem bu âyette hem de konuyla ilgili Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98 ve Zümer 39/6 gibi âyetlerde geçen bu ifadelerde insanın biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan eşinin de yaratıldığı beyan edilmektedir. Dolayısıyla burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdırlar.

Nisâ’ 4/1, Fâtır 35/11 ve Nebe’ 78/8’deki ifadeler ilk yaratılanların pekçok erkek ve kadın olduğunu, bunların eşlerden meydana geldiğini açıkça göstermektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi(3) âyette geçen nefs-i vâhıdeh tamlaması Hz. Âdem, eşinden kasıt da Hz. Havvâ olmamalıdır. Çünkü âyetin devam eden bölümünde bir şirkten söz edilmektedir ki bir peygamberin şirk koşması asla ve asla düşünülemez. Kaldı ki iddiaya göre, Hz. Âdem ve eşinin sürekli olarak ikiz çocukları doğuyor, bunları çaprazlama olarak birbirleriyle evlendiriliyordu. Eğer bu iddia doğruysa ki -bize göre asla ve asla doğru değildir- o zaman buradaki tek çocuğu olan kişinin Hz. Âdem ve eşi olmaması gerekmektedir.

Âyette nefs-i vâhıdeh tamlaması nekra getirildiği için, maksadı “bir tür” olarak anlamakta hiçbir mahsur yoktur. Durum böyle olunca, Hucürât 49/13’te geçen zeker ve ünsâ kelimelerinin de aslında nefs-i vâhideh denen hücre türünün erkeğini ve dişisini ifade ettiği söylenebilir. Eğer bu yaklaşımımız doğru kabul edilirse, bu durumda Hz. Âdem’in çocukları arasındaki ensest evlilik kabulünden, daha da önemlisi Hz. Âdem’in kendi kaburga kemiğinden yaratıldığına inanılan Hz. Havvâ ile evlenmesi yanlışlığından kurtulmuş olunur ki bu iki evlilik iddiası da korkunç bir istismar sebebidir. Buradan hareketle şu metodun bilinmesi ve uygulanması gerekmektedir: Kur’ân âyetlerini Kitab-ı Mukaddes metinleri ışığında değil de vahyin bütünlüğü içerisinde yorumlamak doğru ve yararlı bir yaklaşımdır.

Yüce Allah insanoğlunu bir tek özden yaratmış, nefsi huzur bulup mutlu olsun diye ve aynı zamanda insan neslinin çoğalması için aynı özden eşlerini de yaratmıştır.(4) Bu âyet grubunda aslında ilk iki insanın değil, bütünüyle insan neslinin yaratılışı ve sonrası gündeme getirilerek, inkârcı, nankör ve müşrik tiplerin nasıl yanılgıda olduklarına dikkat çekilmektedir.

b) لِيَسْكُنَ اِلَيْهَا “Onunla huzur bulsun diye.” İlk insan neslinin eşlerinin de yaratılış gerekçesi âyette “onlarla huzur bulsunlar diye” şeklinde verilmektedir. Benzer bir ifade Rûm 30/21’de geçmekte, orada eşler arasına meveddet denen sevgi ve ayrıca birbirlerine yönelik merhamet yaratılacağı beyan edilmektedir. Bu arada Bakara 2/187’de eşlerin birbirinin örtüsü olduğu bildirilerek, biri diğerinin eksiği, yarımı, çeyreği gibi değil de birbirini tamamlayan unsurlar olduğu, adeta bir elmanın iki yarısı gibi bir pozisyonda yaratıldıkları ifade edilmektedir.

Erkek ile dişi aynı kaynaktan yaratılmış oldukları için, birbirlerine huzur ve sükûn sebebidirler; bu nedenle birbirleriyle nikâhlanırlar. Şüphe yok ki bu birliktelikler bir mutluluk sebebidirler. Eşler arasında huzur, sükûn, birbirini örtüp koruma-kollama ve mutluluk sebepleri ortadan kalkınca o evlilik artık amacını karşılamıyor demektir. Yeniden bir durum değerlendirmesi yapıp eşler arasında huzur ve sükûnun temini ve tesisi şarttır. Kadın ile erkek eşit değil eş oldukları için, birbirini tamamlama özelliklerini yitirmemeye özen göstermeli, huzuru ve mutluluğu birbirlerinde aramalıdırlar.

2. فَلَمَّا تَغَشّٰيهَا حَمَلَتْ حَمْلًا خَف۪يفًا فَمَرَّتْ بِه۪ “Eşini kucaklayınca (eşi ile birleşince) eşi hafif bir yük yüklenir (hamile kalır) ve onu bir süre taşır.” Âyetteki fiiller geçmiş zaman kalıbında gelse de maksat bütün insanlarla ilgili olduğu için, fiillere geniş zaman manası vermeyi tercih ettik. Burada geçen تَغَشّٰي teğaşşâ fiili “eşini bürümek, ona sarılmak, kucaklamak” gibi sonu cinsel ilişkiye varan bir eylemi ifade etmektedir. Bu fiile doğrudan “cinsel ilişki” manası veren âlimler de vardır.(5) Çünkü sonunda hamilelik ve çocuk söz konusu edilmektedir. Âyette geçen حَمْلًا خَف۪يفًا hamlen hafîfen tamlaması “hafif, küçük yük” demektir ve anne karnındaki cenin manasına gelmektedir. Bunun sonrasında kadın karnındaki bebeği taşır, yani onunla yürüyerek hayatını devam ettirir.

3. فَلَمَّآ اَثْقَلَتْ دَعَوَا اللّٰهَ رَبَّهُمَا لَئِنْ اٰتَيْتَنَا صَالِحًا لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِر۪ينَ “(Yük) ağırlaşınca ‘Bize iyi (sağlıklı) bir çocuk verirsen elbette şükredenlerden olacağız.’ diye Rableri Allah’a dua ederler.” Burada sözü edilen anne ve babanın özellikle Hz. Âdem ve Havva olarak anlaşılmasını doğru bulmadığımızı tekrar hatırlatmak istiyoruz. Dahası, bazı tefsirlerimizde anlatılan israiliyyat türü bilgileri burada gündeme getirmeye değer bulmadığımızı belirtmeliyiz.

Yüce Allah anne ve babaların çocuk beklerken, üstelik doğum yaklaşınca çok samimi bir şekilde, içten ve gönülden yalvarıp yakararak, kendilerine ihsan ettiği çocuk nimeti için şükredenlerden olacaklarına dair söz verdiklerini haber vermektedir. Bazıları bunu açıktan dile getirirken bir kısmı içinden geçirerek bu gerçeği gizlemektedirler. Elbette ateistlerin böyle bir durumu açığa vurmaları beklenemez; ancak diğer insanlar bağlamında bakıldığında doğum yaklaşınca anne ve babaları bir tedirginliğin kapladığı, içten içe dualar ettikleri herkesin malumudur.

Âyette geçen صَالِح sâlıh kelimesi “iyi insan, yararlı çocuk” gibi anlamlara gelse de, doğum öncesi bir dua olması ve anne babanın sonrasındaki nankörlükleri düşünülürse, maksadın bu olmadığı söylenebilir. Nankör anne babanın istedikleri şey, çocuğun doğuştan herhangi bir arızası, eksikliği bulunmayan, eli ayağı düzgün, kusursuz, sağlıklı bir çocuk olmasıdır.(6) Yoksa onlar Âl-i İmrân 3/35, 38 ve Meryem 19/5-6’da beyan edildiği üzere Hz. Zekeriyya ve Hz. Hanne gibi Yüce Allah’a adanmış bir çocuk istiyor değiller. Bu arada âyetteki لَنَكُونَنَّ lenekûnenne ifadesinin başında ve sonunda manayı güçlendirecek iki tane edat kullanılmakta, böylece ne kadar yalancı ve nankör oldukları da ortaya çıkmaktadır.

ıı. Çocuk Sevgisini Şirke Dönüştürmeleri

فَلَمَّآ اٰتٰيهُمَا صَالِحًا جَعَلَا لَهُ شُرَكَآءَ ف۪يمَآ اٰتٰيهُمَا فَتَعَالَى اللّٰهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “(Allah) onlara iyi (sağlıklı) bir çocuk verince, kendilerine verdiği (çocuk) hakkında O’na ortaklar koşarlar. Allah ise onların ortak koştuklarından yücedir.”

Âyetteki فَلَمَّآ اٰتٰيهُمَا fe lemmâ âtâhümâ ifadesi “onlara verdiğinde”; صَالِحًا sâlıhan sözcüğü “sâlih, kusursuz, sağlam (çocuk)”; جَعَلَا ce‘alâ fiili “o ikisi de kılmıştı, yapmıştı, edinmişti”; لَهُ lehû ifadesi “O’na (Allah’a)”; شُرَكَآءَ şürakâe kelimesi “ortaklar (koşmuşlardı)”; ف۪يمَآ اٰتٰيهُمَا fîmâ âtâhumâ ifadesi “onlara verdiği şeyde”; فَتَعَالَى fe te‘âlâ fiili “yücedir, uludur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;عَمَّا يُشْرِكُونَ ‘ammâ yüşrikûne ifadesi ise “ortak koştukları şeylerden” demektir.

Burada nankör insan çiftinin kendisine verilen çocuktan sonra nasıl şirk koştuğu gündeme getirilmektedir.

1.فَلَمَّآ اٰتٰيهُمَا صَالِحًا جَعَلَا لَهُ شُرَكَآءَ ف۪يمَآ اٰتٰيهُمَا (Allah) onlara iyi (sağlıklı) bir çocuk verince, kendilerine verdiği (çocuk) hakkında O’na ortaklar koşarlar.” Yüce Allah nankör insanın çocuk isteğinde dile getirdiği “salih, yani kusursuz bir çocuk verirse şükredenlerden olacağı” sözünü unuttuğunu, tevhid üzere yaşamaları gerekirken onun dünyaya gelişinde başka varlıkların da etkisinin olduğunu düşünerek Yüce Allah’a ortak koşma cüretinde bulunduklarını haber vermektedir.

Bu âyet grubunda sözü edilen çiftin Hz. Âdem ve eşi olduğunu söyleyenler bu noktada derin bir hata yapmaktadırlar. Çünkü bir peygamberin böyle bir hata işlemesi akla ziyandır. Burada konu olumsuz ve nankör insan tipinin Yüce Allah’ın çeşitli nimetlerine karşı nasıl bir tavır içerisine girdiklerini hatırlatmaktır; meselenin Hz. Âdem’le bir ilişkisi yoktur.

İnsanların nasıl bir nankörlük içinde olduklarını çeşitli açılardan örneklendirebiliriz. Meselâ, çocuğun dünyaya gelişinde başka varlıkların veya unsurların da pay sahibi olduğu ileri sürülmektedir. Ayrıca çocuklara isim verirken Abdüluzza, Abdüllât, Abdüşşems gibi ifadelerin tercih edilmesi de bir şirk biçimidir.(7)

İster çocuğun yaratılmasında, ister hayatını devam ettirmesinde, isterse onu Yüce Allah’tan daha çok sevme ve onun uğrunda çok daha fazla fedakârlık göstermedeki ayarsızlıklar bu âyette şirk olarak tanıtılmakta, bu unsurlara شُرَكَآء şürakâ’, yani “ortaklar” denmektedir. Meseleyi hafifletici unsurlar şeklinde yorumlamanın bir anlamı yoktur. Çünkü bu anlamda çeşitli varlıkları Yüce Allah’tan, Rasûlü’nden ve Allah yolunda fedakârlıktan daha çok seviyorlarsa Allah’ın azabını beklemeleri ve bunların fasıklar olduğu Tevbe 9/24’te haber verilmektedir.(8)

2. فَتَعَالَى اللّٰهُ عَمَّا يُشْرِكُونَ “Allah ise onların ortak koştuklarından yücedir.” Yüce Allah insanların ortaya koyduğu her tür şirkten yüce olduğunu beyan etmektedir.

Âyetteki يُشْرِكُونَ yüşrikûne fiilinin çoğul getirilmesi nedeniyle, bu âyet grubundaki maksadın herhangi özel iki insan olmadığını, nankör bir insan türünü tanıttığını söyleyebiliriz. Demek ki nankör insanlar Yüce Allah’a ortak koşmakta, Allah’ın kudreti noktasında şirk unsurları kabul etmektedirler. Bu hitap sadece bir dönem insanını değil, evrensel manada bütün zamanların müşrik insanlarını içermektedir.

ııı. Putların Güçsüzlüğü

اَيُشْرِكُونَ مَا لَا يَخْلُقُ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ لَهُمْ نَصْرًا وَلَآ اَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ “Kendileri yaratılmakta olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıkları mı (Allah’a) ortak koşuyorlar! (Oysa putlar), onlara yardıma güç yetiremez, (kendilerine bile) yardım edemezler.”

Buradaki اَيُشْرِكُونَ eyüşrikûne sorusu “ortak mı koşuyorlar”; مَا لَا يَخْلُقُ mâ lâ yahluku ifadesi “yaratamayan varlığı”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “hiçbir şey”; وَهُمْ ve hum zamiri “(oysa) onlar”; يُخْلَقُونَ yuhlekûne edilgen fiili “(kendileri) yaratılmaktadırlar”; وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ ve lâ yestetî‘ûne fiili “ve güç yetiremezler”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”;نَصْرًا nasran kelimesi “yardıma”; وَلَآ اَنْفُسَهُمْ ve lâ enfüsehum ifadesi “ne de kendilerine”; يَنْصُرُونَ yensurûne fiili ise “yardım edebilirler” demektir.

Burada Yüce Allah’a ortak koşulan şeylerin güçsüzlüğü hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.اَيُشْرِكُونَ مَا لَا يَخْلُقُ شَيْـًٔا وَهُمْ يُخْلَقُونَ “Kendileri yaratılmakta olan ve hiçbir şey yaratamayan varlıkları mı (Allah’a) ortak koşuyorlar” Yüce Allah bu âyette putperestlik yapanları düşünmeye çağırmakta, bu davranışlarının ne kadar yanlış olduğunu ifade etmek istemektedir.

Furkân 25/3’te de açıklayacağımız üzere, müşrikler hiçbir şey yaratamayan, kendileri yaratılmakta olan varlıkları Yüce Allah’a ortak koştukları için ayıplanmaktadırlar. Âyetteki “bunları ortak mı koşuyorlar?” soru cümlesi, bunu yapanların kınanmakta olduğunu göstermektedir. Buradaki مَا mâ edatı canlı cansız her türden varlığı içermekte, şirk unsuru olan ne varsa hepsini kapsamaktadır.

2. وَلَا يَسْتَط۪يعُونَ لَهُمْ نَصْرًا وَلَآ اَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ “(Oysa putlar), onlara yardıma güç yetiremez, (kendilerine bile) yardım edemezler.” Bu âyet “Halbuki (ortak koştukları varlıklar) ne onlara yardım edebilirler ne de kendilerine yardımları olur” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah benzeri A‘râf 7/197, Enbiyâ’ 21/43 ve Yâsîn 36/75’te de geçen bu ifadede putların çaresizliğini dile getirmektedir.

Yâsîn 36/74-75 gibi âyetlerde de ele aldığımız üzere, putlar veya kendilerine tapınılan varlıkların hiçbiri kendilerine tapanlara kesinlikle yardım edemeyecekleri gibi kendilerine de yardımları dokunamayacaktır. Yüce Allah’a rağmen hiçbir varlık O’nun huzurunda herhangi bir irade ortaya koyamayacaktır.

Âyetteki يَسْتَط۪يعُونَ yestetî‘ûne ve يَنْصُرُونَ yensurûne fiillerinin çoğul kalıpta getirilmesi, kendilerine tapınılan varlıkların “insanlar” olduğunu ortaya koymaktadır. Ahkâf 46/5-6’da da konuyla ilgili olarak men edatının kullanılmasında da verilmek istenen mesaj aynıdır. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi bu tür âyetlerde sözü edilenler sadece cansız putlar değil, kendilerine tapınılmasını isteyen ve bunu sağlayan insanlardır da.

Yüce Allah şirk bataklığının ne kadar büyük bir çelişki ve felaket olduğunu ortaya koyarken Allah’tan başka herhangi bir varlığın ilâh olmasının mümkün olmadığını beyan etmektedir. Bir varlık eğer ilah ise onun yardıma ihtiyacı olmayacağı gibi, yardım etmesi de engellenememelidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda Yüce Allah bütün zamanların müşriklerini kınayıp ayıplamakta, tapındıkları varlıkların güçsüzlüğünü haber vermektedir.

b) Putların Çağrılara İcabetsizliği

Yüce Allah, sûrenin 193-195. âyetlerinde putların hidayete davet edilmeleri durumunda muhataplara tâbi olamayacaklarını, dolayısıyla onları davet etmenin de susmanın da davetçiler için değişmeyeceğini bildirmektedir.

Ardından, müşriklerin edindikleri putların onlara tapanlar gibi kul oldukları, istenmesi halinde onlardan sonuçsuz ve boşuna yardım isteyebilecekleri, ancak ayakları, elleri, gözleri ve kulakları olmadığı için herhangi bir etkinliklerinin bulunmadığı, ortak tuttuklarından istediklerini yardıma çağırabileceklerini, Hz. Peygamber’e istedikleri tuzağı kurup ona hiç göz açtırmama şeklinde meydan okuyabilecekleri beyan edilmektedir.

ı. Davetin Etkisizliği

وَاِنْ تَدْعُوهُمْ اِلَى الْهُدٰى لَا يَتَّبِعُوكُمْ سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ اَدَعَوْتُمُوهُمْ اَمْ اَنْتُمْ صَامِتُونَ “Onları (putları) doğru yola çağırırsanız size uyamazlar; onları davet etseniz de sussanız da sizin için birdir.”

Âyettekiوَاِنْ تَدْعُوهُمْ ve in ted‘ûhum fiili “ve eğer onları (putları) çağırsanız”; الْهُدٰى el-hüdâ kelimesi “doğru yola, hidayete”;لَا يَتَّبِعُوكُمْ lâ yettebi‘ûküm ifadesi “size tâbi olamazlar, size uyamazlar”; سَوَاء sevâun sözcüğü “eşittir, birdir”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifadesi “size, sizin için”;اَدَعَوْتُمُوهُمْ ede‘avtümûhum ifadesi “onları davet etmeniz de”; اَمْ اَنْتُمْ em entüm ifadesi “ya da siz(in)”; صَامِتُونَ sâmitûn kelimesi ise “susanlar olmanız” demektir.

Burada putların tepkisizliği ve onlara karşı tavır sahiplerinin durumu gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ تَدْعُوهُمْ اِلَى الْهُدٰى لَا يَتَّبِعُوكُمْ “Onları (putları) doğru yola çağırırsanız size uyamazlar.” Benzeri A‘râf 7/198. âyette de bulunan bu ifadede, hidâyete çağrılmasından söz edilenler müşriklerin taptığı insanların ölümlerinden sonra onların sembollüğünde yapılan “putlar” olabileceği gibi yaşamakta olan “insanlar” da olabilir. Yüce Allah müşriklerin bozuk inanışları hakkında onlardan yardım gelmesinin mümkün olmadığını ortaya koymak için yol göstermeleri bir tarafa, yola çağrılsalar bile insanlara tâbi olamayacaklarını haber vermektedir.

Putlaştırılmış algılar bilgi sahibi değillerdir ve herhangi bir şey anlama kabiliyetinden de yoksundurlar. Putperestler peşlerinden gittikleri varlıkların durumunu anlasınlar diye onların tepkisizliği üzerinden mesajlar verilmektedir. Fâtır 35/13-14’te de zikredildiği üzere, Yüce Allah vahyin bütün ana mesajlarında putperestliği reddetmekte, putların güçsüzlüğünü gözler önüne sermek istemektedir.

Bu âyetteki maksadı şöyle de anlamak mümkündür: “Siz onları size doğru yolu göstermeleri için putlara yalvarıp yakarsanız dahi onlar size asla karşılık veremezler.” Bu durumda mesaj hak ve hakikat anlamında onlardan herhangi bir şey isteyip beklemenin ne kadar boş bir iş olduğunu ortaya koymakla ilişkilendirilmiş olur. Onlardan herhangi bir hayır ve hidayet rehberliği isteseniz, isteklerinizi karşılayamazlar; Allah’ın size icabeti gibi cevap veremezler. Bir sonraki âyette dikkat çekilen nokta da budur.(9)

2. سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ اَدَعَوْتُمُوهُمْ اَمْ اَنْتُمْ صَامِتُونَ “Onları davet etseniz de sussanız da sizin için birdir.” Bu cümlede putların anlayışsızlığı ve bir bilgiye sahip olamayacakları için onlara herhangi bir tebliğin fayda vermeyeceği ifade edilmektedir. Eğer putlar veya putlaştırılmış kişiler yaşamakta olan insanlar ise onlara yönelik davetin bir anlamı yoktur; çünkü onlar anlamamaya kilitlenmiş, kendilerini hak ve hakikate kapatmışlardır.

Maksat eğer ölmüş kişiler ise zaten onlara tebliğin anlamı yoktur; çünkü icabet etmeleri mümkün değildir. Yüce Allah Ahkâf 46/5’te putlaştırılmış insanların Kıyamet Günü’ne kadar çağrılara cevap veremeyeceklerini bildirmektedir. Konuyla ilgili geniş bilgiyi Fâtır 35/13-14’te vereceğimiz için burada detaya girmeyeceğiz.

Bu arada, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubundaki muhataplar peygamberler değil, müşrikler olduğu için, putların güçsüzlüğüne dikkat çekilmekte, onların tepkisizliği ve acizliği gündeme getirilmektedir. Yanlış anlamalara kapı aralayarak buradaki muhatabı peygamber gibi algılamak ve tebliğin gereksizliği sonucunu çıkarmak kesinlikle doğru değildir. Çünkü peygamberlerin görevi tebliğdir. Tebliğden ders almayanlar ise kendi şartlanmışlıklarının sonucuna katlanacaklardır.

Bakara 2/6 ve Yâsîn 36/10’da geçen “Onları (kâfirleri) uyarıp uyarmaman onlar için birdir; inanmazlar” ifadelerindeki durum ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesaj birbirinden son derece farklıdır. Bu iki âyette muhataplar peygamberlerdir ve onlar mutlak surette tebliğle yükümlüdürler.

Bu âyette ise muhataplar putperestlerdir ve putların onlara karşı pozisyonları gündeme getirilmektedir. Bu nedenle peygamberlere yönelik iki âyette عَلَيْهِمُ سَوَآءٌ sevâun ‘aleyhim “Onlar için birdir” denmişken, bu âyette سَوَآءٌ عَلَيْكُمْ sevâun ‘aleyküm “Sizin için birdir” ifadesi tercih edilmiştir. Putlar herhangi bir şey anlayamayacakları için onları çağırmakla susmak arasında fark yoktur; çünkü onların tepki vermesi söz konusu değildir. Bir sonraki âyette dikkat çekilen husus da budur.

ıı. Putların Da Birer Kul Olduğu

اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ عِبَادٌ اَمْثَالُكُمْ فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَج۪يبُوا لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız da sizin gibi kullardır. Doğruysanız, kendilerini çağırın da çağrınıza cevap versinler!”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ innellezîne ted‘ûne ifadesi “muhakkak ki yalvardığımız şeyler, dua ettikleriniz”; مِنْ دُونِ اللّٰهِ min dûnillâhi ifadesi “Allah’ın peşi sıra”; عِبَاد ‘ıbâdün kelimesi “kullar(dır)”; اَمْثَالُكُمْ emsâlüküm ifadesi “sizin gibi”;فَادْعُوهُمْ fe’d‘ûhum emri “onları çağırın”; فَلْيَسْتَج۪يبُوا fe’liyestecîbû emri “onlar da cevap versinler (bakalım)”; لَكُمْ leküm ifadesi “size”;اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; صَادِق۪ينَ sâdikîne kelimesi ise “doğru olanlar, sadık kişiler” demektir.

Burada putların güçsüzlüğüne dair bir başka açılım getirilmektedir.

1.اِنَّ الَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ عِبَادٌ اَمْثَالُكُمْ “Allah’ın peşi sıra yalvardıklarınız da sizin gibi kullardır.” Yüce Allah önceki âyetlerdeki mesajları devam ettirmekte, Allah’ın peşi sıra yalvarıp durdukları varlıkların tıpkı tapanlar gibi birer kul olduğunu hatırlatmaktadır. İlah olmak insanlardan yüce olmayı gerektirir. Oysa Yüce Allah müşrikleri bilgilendirerek, peşlerinden gittikleri putların veya putlaştırılmış insanların da tıpkı kendileri gibi birer kul, yani mahlûk olduğunu beyan etmektedir. Kendisi kul olan bir varlığın ilah diye tanıtılmasının son derece hatalı bir davranış olduğu bu şekilde ortaya konulmaktadır.

2. فَادْعُوهُمْ فَلْيَسْتَج۪يبُوا لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ صَادِق۪ينَ “Doğruysanız, kendilerini çağırın da çağrınıza cevap versinler (bakalım)!” Yüce Allah bu cümlede müşriklere meydan okumakta, eğer putların ilah olduğu kanaatinde samimiyseler, kendilerine yalvarmalarını ve onların da icabet etmelerini teklif etmektedir. Elbette bu çağrı, sonucu olan bir davet değildir. Putlar güçsüzdür ve bu gerçeği putperestler anlamalıdır. Burada Yüce Allah’ın putlarla ilgili gündeme getirdiği hususlar Meryem 19/42’de Hz. İbrâhim’in de babasına hatırlattığı noktalardan oluşmaktadır.

ııı. Putların Cansızlığı ve Çaresizliği

اَلَهُمْ اَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا قُلِ ادْعُوا شُرَكَآءَكُمْ ثُمَّ ك۪يدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ “(Putların) kendileriyle yürüyebilecekleri ayakları, tutacakları elleri, görecekleri gözleri veya duyacakları kulakları mı var (neleri var)! De ki: Ortaklarınızı çağırın, sonra bana (istediğiniz) tuzağı kurun; bana göz bile açtırmayın!”

Âyetteki اَلَهُمْ elehum sorusu “onlar için var mı”; اَرْجُل ercülün kelimesi “ayaklar”; يَمْشُونَ yemşûne fiili “yürüyecekler(i)”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; اَيْد eydin sözcüğü “eller”; يَبْطِشُونَ yebtışûne fiili “tutacaklar(ı)”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; اَعْيُن a‘yünun kelimesi “gözler”; يُبْصِرُونَ yübsırûne fiili “görecekler(i)”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; اَمْ لَهُمْ em lehum ifadesi “yoksa onlar için var mı”; اٰذَان âzânun sözcüğü “kulaklar”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “işitecekler(i)”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla”; قُلِ kul emri “de ki”; ادْعُوا üd‘û emri “çağırın”; شُرَكَآءَكُمْ şürekâeküm tamlaması “sizin ortaklarınızı”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; ك۪يدُونِ kîdûni emri “bana tuzak kurun”; فَلَا تُنْظِرُونِ fe lâ tünzırûni emri ise “bana göz açtırmayın” demektir.

Burada yine putların güçsüzlüğü üzerinden mesaj verilmekte ve muhataplara meydan okunmaktadır.

1. اَلَهُمْ اَرْجُلٌ يَمْشُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اَيْدٍ يَبْطِشُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اَعْيُنٌ يُبْصِرُونَ بِهَا اَمْ لَهُمْ اٰذَانٌ يَسْمَعُونَ بِهَا “(Putların) kendileriyle yürüyebilecekleri ayakları, tutacakları elleri, görecekleri gözleri veya duyacakları kulakları mı var (neleri var)!” Bu âyet öncekilerdeki mesajı devam ettirmekte, put diye tapınılan ve aslında her biri bir insan veya meleği sembolize eden putların, heykellerin esasında yürüyebilecekleri ayakları, tutabilecekleri elleri, görebilecekleri gözleri ve işitebilecekleri kulakları olmadığı vurgulanmaktadır.

Putlar herhangi bir ihtiyaçlarını giderebilecek durumda olmadıkları, putperestlere yarar veya zarar veremeyecekleri için onlardan korkarak herhangi bir vaziyet alınmamalıdır. Bu ifadelerden hareketle, “bir varlığın ilah olması için ayakları, elleri, gözleri ve kulakları olmalıdır” gibi bir sonuç da kesinlikle doğru değildir. Çünkü Yüce Allah’ın eşi ve benzeri yoktur; zatıyla ilgili hiçbir bilgi kavranamaz, kuşatılamaz. Buradaki konu, putların güçsüzlüğünü ve çaresizliğini vurgulamaktan başka bir şey değildir.

Bütün bunlar putların cansız varlıklar oluşu nedenine bağlıdır. İşte müşrikler bu kadar saçma bir inancın peşinden gitmekle ilahi uyarılara muhatap olmaktalardı. Şimdilerde put anlayışı şekil değiştirmiş olsa da ruhunda bir değişiklik yaşanmamakta, insanlar daha duyarlı olma adına Yüce Allah ile aralarına başka varlıklar yerleştirerek şirke düşmektedir.

2. قُلِ ادْعُوا شُرَكَآءَكُمْ ثُمَّ ك۪يدُونِ فَلَا تُنْظِرُونِ “De ki: Ortaklarınızı çağırın, sonra bana (istediğiniz) tuzağı kurun; bana göz bile açtırmayın!” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Mekkeli müşriklere meydan okumakta, ne kadar ortakları varsa hepsini çağırmalarını, Nebî (as)’a diledikleri tuzakları kurmalarını, hatta kendisine hiç göz bile açtırmamalarını söyleyerek, aslında çaresizliklerini ortaya koymak istemektedir.

Enfâl 8/30’da da geçtiği üzere, onlar Hz. Peygamber’e çeşitli tuzaklar kurmuş, tutuklama, öldürme veya sürgün edilme şeklinde alternatifler üzerinde durmuşlar, ancak Yüce Allah onların tuzaklarını boşa çıkarmış, gerçek güçlünün kim olduğunu onlara göstermiştir. Enfâl 8/13, Fâtır 35/10 ve Tûr 52/42’de de geçtiği gibi, Yüce Allah kâfirlerin tuzaklarını boşa çıkartıcıdır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki meydan okumanın gerekçesi budur ve Yüce Allah peygamberini koruyacağını herkese bildirmektedir.

Çeşitli âyetlerde geçtiği gibi, bu tür meydan okumalar, muhataplardan imkânsızı istemek şeklinde bir alay ve kınama ifadesidir. Çeşitli âyetlerde örnekleri bulunduğu üzere, bu cümlede de imkânsızı isteme anlamında meydan okuma yer almaktadır.(10)

c) Putların Durumu ve Hayatın İnşası

Yüce Allah, sûrenin 196-199. âyetlerinde Hz. Peygamber’in sahibinin, dostunun, velisinin, salihleri de sahiplenen ve kitabı indiren Allah olduğunu beyan etmekte, O’nun peşi sıra yalvardıkları varlıkların hiçbir şekilde yardıma imkânlarının bulunmadığını, hidayet çağrılarını duymadıklarını, bakar görünmelerine rağmen gerçeği göremediklerini haber vermektedir. Ardından af yolunu tutup iyiliği emretmesi ve cahillerden yüzçevirmesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

ı. Yüce Allah’ın Dostluğu

اِنَّ وَلِيِّيَ اللّٰهُ الَّذ۪ي نَزَّلَ الْكِتَابَ وَهُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِح۪ينَ “(De ki:) “Şüphesiz ki benim dostum, iyileri sahiplenen (koruyan) ve Kitabı (Kur’an’ı) indiren Allah’tır.”

Âyetteki اِنَّ وَلِيِّيَ inne veliyyiye ifadesi “muhakkak ki benin dostum”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(tır)”;الَّذ۪ي نَزَّلَ ellezî nezzele ifadesi “indiren(dir)”; الْكِتَاب el-kitâbe sözcüğü “Kitab’ı”; وَهُوَ ve huve zamiri “O”; يَتَوَلَّى yetevellâ fiili “korur, sahiplenir”; الصَّالِح۪ين es-sâlihîne sözcüğü ise “sâlihleri, işi iyi olan insanları” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in Yüce Allah tarafından rahatlatılıp kendisine moral verilmesi gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyetin son cümlesinde dile getirdiği “De ki: Ortaklarınızı çağırın; sonra bana tuzak kurun; bana göz bile açtırmayın!” şeklindeki meydan okumasının devamını bu âyette getirmekte ve Hz. Peygamber’in dostunun الْكِتَاب el-Kitâb’ı, yani Kur’ân’ı indiren kudret olduğunu bildirmektedir. Âyette geçen وَلِيِّيَ veliyyiye ifadesi “dostum, koruyucum, savunucum, kurtarıcım, yar ve yardımcım” demektir.(11)

Bu durumda hem dünyada hem de âhirette gerçek dost ve yardımcının Yüce Allah olduğu, müminleri sahipleneceği, dost ve yardımcı olarak kendisinin yeteceği bu vesileyle söylenmiş olmaktadır.(12) İşte bu cümle ile bir taraftan Hz. Peygamber’e ve müminlere moral verilirken, diğer taraftan da putperest müşriklere ve bütün zamanların inkârcılarına meydan okunmaktadır.

A‘râf sûresinin 191-195. âyetinlerinde putların veya putlaştırılmış insanların ne kadar aciz olduğu ortaya konulmakta, kendilerine meydan okunduktan sonra bu defa sahipsiz sanılan Hz. Peygamber’in koruyucusunun Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Bu yönüyle, âyette kaynağı konusunda müşriklerin tereddüt ortaya koyup derin düşmanlıklar ürettiği “vahyin” kaynağı da bir kez daha net bir şekilde açıklanmaktadır. Necm 53/3-4’te dile getirildiği üzere, Hz. Peygamber kendi heva ve hevesinden konuşmamakta, onun verdiği bilgilerin kendisine vahyedilen vahiyden başka bir şey olmadığı bir kez daha ilan edilmektedir.

Yüce Allah sâlihleri sahiplenmekte olduğunu, onları veli edindiğini beyan etmektedir. Kasas 28/17’de belirtildiği gibi, Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın diliyle asla ve asla suçlulara arka çıkmayacağını haber vermektedir. Yüce Allah müminleri koruyacak, onları başkalarına terk etmeyecektir.

ıı. Putların Güçsüzlüğü ve Tepkisizlikleri

وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَكُمْ وَلَآ اَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ وَاِنْ تَدْعُوهُمْ اِلَى الْهُدٰى لَا يَسْمَعُوا وَتَرٰيهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ “O’nun (Allah’ın) peşi sıra yalvardıklarınızın size yardıma güçleri yetmez; onlar kendilerine de yardım edemezler. Onları doğru yola çağırırsanız size kulak veremezler. Onları sana bakar görürsün; oysa onlar görmezler.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ vellezîne ted‘ûne ifadesi “ve yalvardığınız şeyler, yalvardıklarınız”; مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; لَا يَسْتَط۪يعُونَ lâ yestetî‘ûne fiili “güç yetiremez”;نَصْرَكُمْ nasraküm ifadesi “size yardım etmeye”; وَلَآ اَنْفُسَهُمْ ve lâ enfüsehum ifadesi “ne de onların nefislerine, kendilerine”; يَنْصُرُونَ yensurûne fiili “yardım edebilirler”; وَاِنْ تَدْعُوهُمْ ve in ted‘ûhum fiili “ve eğer onları çağırsanız”; اِلَى الْهُدٰى ile’l-hüdâ kelimesi “doğru yola, hidayete”; لَا يَسْمَعُوا lâ yesme‘û fiili “kulak vermezler”; وَتَرٰيهُمْ ve terâhum ifadesi “ve onları görürsün”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili “bakarlar”; اِلَيْكَ ileyke ifadesi “sana”; وَهُمْ ve hum zamiri “(hâlbuki) onlar”;لَا يُبْصِرُونَ lâ yübsırûne fiili ise “göremezler” demektir.

Burada yine putların güçsüzlüğü ve kendilerini hidayete kapattıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِه۪ لَا يَسْتَط۪يعُونَ نَصْرَكُمْ وَلَآ اَنْفُسَهُمْ يَنْصُرُونَ “O’nun (Allah’ın) peşi sıra yalvardıklarınızın size yardıma güçleri yetmez; onlar kendilerine de yardım edemezler.” Yüce Allah A‘râf 7/192. âyette açıkladığımız gibi bu âyette de müşriklere hitap etmekte ve Allah’ın peşi sıra yalvardıkları varlıkların kendilerine tapanlara yardım edemeyecekleri gibi, bizzat kendilerine de hem dünyada hem de mahşerde hiçbir yardımlarının bulunamayacağını beyan etmektedir.

2.وَاِنْ تَدْعُوهُمْ اِلَى الْهُدٰى لَا يَسْمَعُوا وَتَرٰيهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ “Onları doğru yola çağırırsanız size kulak veremezler. Onları sana bakar görürsün; oysa onlar görmezler.” A‘râf 7/193. âyette de bu mesajın bir benzeri yer almaktadır.

a) وَاِنْ تَدْعُوهُمْ اِلَى الْهُدٰى لَا يَسْمَعُوا “Onları doğru yola çağırırsanız size kulak veremezler.” Kendilerine tapınılanlara yönelik bir hidayet daveti vaki olduğunda, bu kişiler vahyi ciddiye almadıkları için ona kulak vermezler. İbrâhim 14/9 ve Nûh 71/7’de dile getirilen hususlar bunu desteklemektedir.

Farklı bir bakış açısıyla düşünüldüğünde, bu kişilerden hidayet adına yardım talep edilse muhataplara yardım edemeyecekleri, çünkü yardım isteklerini duyamadıkları beyan edilmiş olur. Nitekim Fâtır 35/13-14 ve Ahkâf 46/5’te de verilen mesaj bu istikamettedir. Ancak âyetin devam eden cümlesine bakıldığında buradaki maksadın ilk verdiğimiz yaklaşım olduğu anlaşılmaktadır.

b) وَتَرٰيهُمْ يَنْظُرُونَ اِلَيْكَ وَهُمْ لَا يُبْصِرُونَ “Onları sana bakar görürsün; oysa onlar görmezler.” Bu cümlede tipik bir “inkârcı insan tutumu” gözlemlenmektedir. Yûnus 10/42-43’te bu tiplerin fiziksel olarak değil de aklen ve ruhen sağır ve kör oldukları, kendilerine herhangi bir şeyi işittirmenin de göstermenin de mümkün olmadığı beyan edilmektedir. Bakıyor gibi yapıp gerçeği görmemek bir inkârcı tavrıdır. Bu tipler inkârlarının sonucunda kalpleri mühürlenen,(13) kalplerinde kılıflar, kulaklarında ağırlıklar bulunan,(14) boyunlarına inkârcılık prangaları takılmış,(15) önlerinden ve arkalarından setler çekilmiş nankörlerdir.(16) Bütün bu sayılanlar onların inkârlarının sonucu şekillenmiş birer sonuçtur.

İşte bu özellikte bulunanlar hakikati savunup tebliğ eden yiğitlere karşı son derece önyargılı davranmış ve İbrâhim 14/9’da belirtildiği gibi ellerini elçilerin ağızlarına götürmüş, Nûh 71/7’de geçtiği üzere ellerini kulaklarına tıkayıp elbiselerine bürünmüşlerdi. Bütün zamanlardaki inkârcılar benzer tavırlar içerisinde olmuşlardır; durum eskiden de böyleydi, şimdilerde de böyledir; muhtemelen gelecekte de aynı şeyler yaşanacaktır. Hak ve hakikate karşı ilgisizlik ve tepkisizlik onların özelliği haline gelmiştir. Tevbe 9/32 ve Saff 61/8’de verilen bilgilerle Fussılet 41/26’daki ifadeler de bu durumun ispatı olarak okunmalıdır.

Bu izahlar âyetteki fiillerin yaşayan putperestlere veya müşriklere ait oluşu durumundadır. Maksat eğer putlar ise bu defa bunun mecazi bir durum olduğu söylenebilir. “Birbirine bakan dağlar” ifadesinde de olduğu gibi burada da hakikat anlamında bir bakıştan söz edilmediği anlaşılır.(17) Yani hareketsiz, tepkisiz, cansız varlıklara nasıl olur da insanlar tapınır, bunun bir dersi veriliyor demektir.

ııı. Hayat İnşası İçin Üç Esas

خُذِ الْعَفْوَ وَاْمُرْ بِالْعُرْفِ وَاَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِل۪ينَ “Sen af yolunu tut; iyiliği emret ve cahillerden yüz çevir!”

Âyetteki خُذ huz emri “tut, al”; الْعَفْو el-‘afve kelimesi “affı”; وَاْمُرْ ve’mur emri “ve emret”; بِالْعُرْفِ bi’l-‘urfi “iyiliği”; وَاَعْرِضْ ve a‘rıd emri “ve yüz çevir”; عَنِ الْجَاهِل۪ينَ ‘ani’l-câhilîne kelimesi ise “cahillerden, bilmez gibi görünenlerden” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte ve üç hususa dikkat çekilmektedir.

1. خُذِ الْعَفْوَ “Sen af yolunu tut!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hoşgörülü olmasını, zorluk çıkartıcı ve dışlayıcı bir üslup takınmaması gerektiğini emretmektedir. Bu noktada Âl-i İmrân 3/134’te şu bilgiler yer almaktadır: “O takvâ sahipleri ki, bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever.” Ayrıca Şûrâ 42/37’de de şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, büyük günahlardan ve çirkinliklerden kaçınırlar; kızdıkları zaman da kusurları bağışlarlar.”

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/159’daki şu bilgiler de çok önemlidir: “Allah’tan bir merhamet sayesinde onlara yumuşak davrandın. Eğer kaba ve katı yürekli olsaydın çevrenden dağılıp giderlerdi.” Mâide 5/13’te de bu konuda benzer bir emir yer almaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin bir açılımı bu âyettir. Benzer bir beyan da Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et. Onlarla sadece güzel bir şekilde mücadele et” şeklinde yer almaktadır.

“Affı almak” demek, insan ilişkilerinde hoşgörülü ve kolaklık tarafını gözetmek;(18) insanların işlerinden önce kolay gelenleri almak ve kolayca yerine getirilebilecek olanları yapmak demektir. Kendilerine zor gelecek şeyleri istememek, şiddet ve zorluk tarafı olmamak demektir. Dahası, bu ifade affedici olmak, herkesin eksiğine veya kusuruna bakmamak, kusurları bağışlamak, özür dileyenleri affetmek manası da elbette mesajın asıl anlamıdır.

Bakara 2/109 ve Teğâbun 64/14’te yer alan “afla ilgili üç kavram” da bu gerçeği ortaya koymaktadır. “Af kapsamında” düşünülecek şekilde “kötülüğü iyilikle karşılamak gerektiği” noktasında Ra‘d 13/22, Mü’minûn 23/96 ve Fussılet 41/34’te verilen bilgiler de konuyu açıklamada son derece önemli mesajlar içermektedir.

Bu ifadenin ileriye dönük bir manası da devlet olduğu zaman vergiyi güzellikle almak olabilir.(19) Çünkü Bakara 2/219’da sözü edilen الْعَفْو el-‘afv kelimesinden kast edilen de kısmen budur. Bu kelime “ihtiyaçtan fazlası” manasına gelerek müminlerin mallarında diğerlerinin hakkını ifade etmektedir. İşte bunun güzel bir şekilde alınıp hak sahibine verilmesi gerektiği âyette söz konusu edilmektedir.(20)

Konuyla ilgili olarak birkaç hadis zikretmekle yetinelim. Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır:

“İnsanlara merhamet etmeyene Allah da merhamet etmez.”(21)

“Merhamet etmeyene merhamet edilmez.”(22)

“Bu, Allah’ın kullarının kalplerine yerleştirdiği merhamettir ve Allah, ancak merhametli kullarına rahmet eder.”(23)

Hz. Peygamber’in şu sözü meseleyi tam anlamıyla ortaya koymaktadır: “Ben lanetçi olarak gönderilmedi; ben rahmet peygamberiyim (rahmet olarak, rahmetin tecellisi olarak gönderildim).”(24)

2. وَاْمُرْ بِالْعُرْفِ “İyiliği emret!” Buradaki husus A‘râf 7/157’de Hz. Peygamber’in sıfatları arasında sayılan özellikler arasında da yer almaktadır. Gerekli açıklamaları orada yaptğımız için burada kısaca bir hatırlatma ile yetineceğiz. الْعُرْف el-ma‘rûf kavramı, “iyilik, bilinen iyi şey, meşru ve yararlı şey, güzel, faydalı, örfe uygun olan, yapılması gerekli olup yapılması yapılmamasından hayırlı, varlığı yokluğundan iyi her bir iş” demektir. İşte Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında müminlere bir davranış modeli kazandırmayı istemekte ve iyiliği emretmeleri gerektiğini ikinci sırada zikretmektedir. Bunlar birer Kur’ân ahlakıdır; müslümanlar bu özelliklerle ahlaklanmalıdır.

Konuyla ilgili olarak mutlak surette bilinmesi gereken hususlardan birisi Hz. Peygamber’in bu konudaki uyarısıdır. Nebî (as)’ın şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “İçinizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü yetmezse kalbiyle buğzetsin ki bu imanın en zayıf noktasıdır.”(25) 

3. وَاَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِل۪ينَ “Câhillerden yüz çevir!” Burada sözü edilen “cahiller”den kasıt En‘âm 6/68’de de beyan edildiği gibi “Allah’ın âyetleriyle alay eden ve onlar hakkında ileri geri konuşup boş laflar yapanlar” ile En‘âm 6/106 ve Hıcr 15/94’te de geçtiği üzere “şirkte kararlı olan müşrikler”dir. الْجَاهِل۪ين el-câhilûne/el-câhilîne kelimesi yine bu manada olmak üzere çeşitli âyetlerde(26) geçmektedir. Câhiller, gerçeği fark etmeyen, yanlışın yanında yer alan, dahası kendini bilmeyen ve ısrarla ve inatla fıtratına yabancılaşanlardır. ‘Amr b. Hişâm’a Ebû Cehil denmesinin sebebi de budur.

Anlaşılıyor ki âyette yer alan “câhillerden yüz çevirmek” emri tebliğ edilmiş olmasına rağmen, buna ısrarla itibar etmeyen cahillerden yüz çevirmekle ilgilidir. Hatta Furkân 25/63’te yer aldığı üzere bu tiplerle karşılaşıldığında “selam” deyip geçmek en doğrusudur. Dahası Kasas 28/55’te beyan edildiği gibi “sizin işleriniz size, bizimki de bize; selam size olsun; biz câhillere itibar etmeyiz” sözünü söylemek de bir erdem olarak tanıtılmaktadır. Âyetteki maksat, dilimizde kullandığımız manada “hiçbir şey bilmeyen, hiçbir şeyden haberdar olmayan kişilerden yüz çevirmek” değildir. Aksine, öncelikle onlara tebliğ etmek gerekir ki hak ve hakikatten haberdar edilmiş olsunlar.

Peygamberler tebliğle görevlendirilmiş olmalarına rağmen, muhataplar eğer inkârda kararlı ve ısrarcı iseler, o zaman tebliğe devamın bir anlamı kalmamaktadır. Bu durum önyargılarla davranıp hiç tebliğ etmemek demek değil, tebliğde ısrardan vazgeçmek demektir. Konuyla alakalı olarak bazı âyetlerde bilgi verilmekte ve cahillerden yüz çevirmenin de bir emir olduğu vurgulanmaktadır.(27) Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitabında “Eğer yüz çevirirlerse biz seni onların üzerine bekçi göndermedik”(28) buyurarak konuyu açıklamaktadır. Eğer bu tiplerden yüz çevirirse Hz. Peygamber’e hiçbir zarar veremeyecekleri de haber verilmektedir.(29)

Yüce Allah’ın kitabından düşmanca bir tavırla yüz çevirenler en zalimlerdir(30) ve onlardan yüz çevirmek gerekir; çünkü bunların varıp duracağı yer ateş azabıdır.(31) Yiğit müminler boş şeyleri gördüklerinde onlardan nasıl yüz çevirmek zorundaysalar,(32) aynı tutumu vahiyden yüz çevirenlere de uygulamalıdırlar. Çünkü Necm 53/39’da bu husus açık ifadelerle şöyle ortaya konulmaktadır: “Zikrimizden (vahiyden, yani Kur’ân’dan) yüz çevirenden ve bu yakın hayattan başka bir arzusu olmayandan sen de yüzçevir!” Hak ve hakikatin temel ölçüsü olan “vahiy”den yüz çevirenlere şeytanlar musallat edileceği gibi,(33) bunlar aslandan kaçan yaban eşeklerine benzetilerek(34) nasıl yanlış bir yolda oldukları vurgulanmaktadır.

Belki bu âyeti tefsir mahiyetinde görülebilecek bir hadisinde Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Faziletlerin en büyüğü seninle ilişkisini kesene ulaşman, seni mahrum bırakana ikramda bulunman ve sana haksızlık edeni bağışlamandır.”(35) Ca‘fer-i Sâdık’tan gelen bir rivayete göre Yüce Allah Hz. Peygamber’e ahlakî güzellikleri uygulamasını emretmiştir. Kur’ân’da ahlakî güzellikleri bu âyetten daha güzel toplayan bir âyet yoktur.(36)

d) Sorumluluğun Gerekleri

Yüce Allah, sûrenin 200-206. âyetlerinde şeytandan bir vesvese geldiğinde Allah’a sığınmayı emretmekte, takvâ sahiplerine bir fitne ulaştığında hemen Allah’ı hatırladıklarını, sapkınların kendi yandaşlarını etkilemeye devam ettiğini haber vermektedir.

Ardından, kendilerine yeni herhangi bir delil gelmediğinde onunla ilgili olarak şu bilgilere yer verilmektedir: “(Şeytanların) kardeşleri ise onları (insan arkadaşlarını) azgınlığa sürüklerler; peşlerini bırakmazlar. Onlara herhangi bir âyet getirmediğin zaman, ‘onu da derleyip getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben, sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an), Rabbinizden gelen basîretlerdir; ayrıca inanan bir toplum için yol gösterme ve merhamet tecellisidir.”

Daha sonra, Kur’ân’la ilgili şu uyarıya yer verilmektedir: “Kur’an kıraat edildiği zaman onu dinleyin ve susun ki size de merhamet edilsin. Kendi içinde yalvararak (boyun bükerek) ve ürpererek, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz-gece) Rabbini an ve (O’nu) unutanlardan olma!”

Sûrenin sonunda, yalvararak ve korkarak sabah-akşam, gündüz-gece Yüce Allah’ın gönülde zikredilmesi, yüksek seslerden kaçınılması gerektiği ve gafillerden olmamaya çalışılmasının zorunlu olduğu beyan edilmektedir. Nihayet Rableri katında bulunan meleklerin bile ibadetten yüksünmediği, sürekli olarak tesbihe ve secdeye devam ettikleri bildirilerek insanlardan da böyle davranmaları istenmektedir.

ı. Şeytan Vesvesesine Karşı Duyarlılık

وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ اِنَّهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا اِذَا مَسَّهُمْ طَآئِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَاِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ “Sana şeytandan bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın! Şüphesiz ki O, semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Takvâlı (duyarlı) olanlara şeytandan bir vesvese ulaştığında hemen (Allah’ı) hatırlayıp (gerçeği) görürler.”

Buradaki وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ ve immâ yenzeğanneke ifadesi “ve eğer seni kışkırtırsa, sana kışkırtma gelirse”;مِنَ الشَّيْطَانِ mine’ş-şeytâni kelimesi “şeytandan”; نَزْغ nezğun sözcüğü “kışkırtma, vesvese”; فَاسْتَعِذْ feste‘iz emri “sığın”; بِاللّٰهِbillâhi ifadesi “Allah’a”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; سَم۪يع semi‘un sözcüğü “her şeyi işiten(dir)”; عَل۪يم ‘alîmun kelimesi “her şeyi bilen(dir)”;اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا innelezîne’ttekavv ifadesi “muhakkak ki takvâlı, duyarlı olanlar”;اِذَا مَسَّهُمْ izâ messehum fiili “onlara ulaşırsa”; طَائِف tâifun sözcüğü “herhangi bir vesvese, sıkıntı”; تَذَكَّرُوا tezekkerû fiili “(gerçeği) hatırlarlar”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; مُبْصِرُون mübsırûne kelimesi ise “(gerçeği, hakikati) görenler(dir)” demektir.

Burada şeytanın müdahalesi ile takvâ sahiplerinin nasıl bir tavır sergileyecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَاِمَّا يَنْزَغَنَّكَ مِنَ الشَّيْطَانِ نَزْغٌ فَاسْتَعِذْ بِاللّٰهِ اِنَّهُ سَم۪يعٌ عَل۪يمٌ “Sana şeytandan bir kışkırtma gelirse hemen Allah’a sığın! Şüphesiz ki O, semî‘dir (her şeyi işitendir); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Bir benzeri de Fussılet 41/36’da yer alan bu âyetin, önceki âyetten sonra Hz. Peygamber’in “Öfkenin elinden kurtuluş ne mümkün!” demesi üzerine nazil olduğu ifade edilmektedir.(37)

a) Bir kez de Fussılet 41/36’da geçen نَزْغ nezğ kelimesi “öfkelendirmek, fitne vermek, rahatsızlık vermek, kötülüğe doğru zorla kışkırtma, kötü bir düşünce, ayartıcı vesvese, fit vermek, günahları süslü gösterme, kalbinde günaha teşvik” gibi anlamlar içermektedir.(38) “Hz. Peygamber’in kalbine böyle şeyler gelir mi ki bu uyarıya yer verilmektedir?” denirse şu cevabı verebiliriz: Hz. Peygamber de bir insandır; elbette o da hata yapabilir. Ancak peygamberler bir hatayı iki kere yapmaz; sürekli hata işlemez ve hatasından tevbe etmeden de ölmezler.

Nebî (as) şöyle buyurmuştur: “Benim kalbim de dumanlanır. Bu yüzden ben gece ve gündüz Yüce Allah’tan 100 kez bağışlanma dilerim.”(39) Âyette verilmek istenen mesaj, şeytanın insana müdahale etmekten vazgeçmeyeceğini bildirmek ve böyle bir durumda ne yapılması gerektiğini öğretmektir. Yüce Allah’a sığınmaktan ve O’nun yardımını istemekten başka çıkar yol yoktur. İstelik bu durum muhatap peygamber bile olsa değişmemektedir.

Yüce Allah ilahi emrilerini yerine getirme noktasında eğer Hz. Peygamber’e şeytan kaynaklı bir müdahale gelirse Allah’a sığınmasını kendisine ve dolayısıyla vahyin muhatabı olan herkese emretmektedir. İlahi emirler vahiyde yer alan herşeydir; ancak bağlam gereği söylemek gerekirse, burada sözü edilenler bir önceki âyette yer alan “Sen af yolunu tut; iyiliği emret ve câhillerden yüz çevir!” şeklindeki üç emirdir.

Bunları uygularken eğer şeytan birtakım vesveseler ortaya koyarsa Yüce Allah’a sığınmak gerekir. Çünkü bir insan peygamber bile olsa, Yüce Allah’ın yardımı olmadan şeytanın müdahalesinden kendi başına kurtulamaz. Benzer bir emir “Kur’ân kıraati esnasında kovulmuş şeytantan Yüce Allah’a sığınmak” şeklinde Nahl 16/98’de yer almaktadır.

b) Şeytandan Yüce Allah’a sığınmanın gerekçesi Rabbimizin her bir şeyi “işitmesi ve bilmesi”ne bağlıdır. Şeytanın vesvesesinden kurtulabilmek için, her şeyi bilen ve her şeyi gören bir kudrete sığınmak gerekir ki bu da sadece ve sadece Yüce Allah’tır. Eğer şeytandan Allah’a sığınma gerçekleşir, insanlar da Allah’ın korumasına girmeyi başarırlarsa, o zaman Nahl 16/99-100’deki şu müjde ile karşılaşılır: “Muhakkak ki iman eden ve Rablerine güvenen kişiler üzerinde şeytanın hiçbir otoritesi yoktur. Şeytanın etkisi (otoritesi) onu dost edinmiş olan ve Rablerine ortak koşanlar üzerindedir.”

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا اِذَا مَسَّهُمْ طَآئِفٌ مِنَ الشَّيْطَانِ تَذَكَّرُوا فَاِذَا هُمْ مُبْصِرُونَ “Takvâlı (duyarlı) olanlara şeytandan bir vesvese ulaştığında hemen (Allah’ı) hatırlayıp (gerçeği) görürler.” Yüce Allah takvâ sahibi kullarının şeytan vesvesesi ile karşılaştıklarındaki durumunu beyan etmektedir. Önceki âyetteki hitap Hz. Peygamber’e yönelik olsa da bu âyetin çoğul getirilmesi mesajın evrensel olduğunun bir delilidir.

a) Bakara 2/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, takvâ “korunaklı olmak, sorumluluğunu bilip ona göre davranmak, duyarlı olmak” demektir. En‘âm 6/155’e göre furkân olan Kur’ân’a tâbi olanlar muttaki olurlar. Enfâl 8/29’a göre, eğer insanlar muttaki olmayı başarırlarsa bu defa Yüce Allah olar için furkân yaratır. Demek ki furkâna tâbi oluş, takvâ sahibi olmak ve furkâna erdirilmek birbirini takip eden unsurlardır. Nasıl ki furkân, yani doğruyu yanlıştan ayrt edebilmek takvânın sonucu ise, şeytandan gelen vesveseleri tanımak ve onlara karşı duyarlı ve dikkatli davranmak da başka bir sonucudur.

Bir kez de Kalem 68/19’da geçen طَآئِف tâif kelimesi “şeytandan gelen en küçük bir hayal, şeytan kaynaklı bir arıza, vesvese, günah” demektir.(40) Kalem 68/19’da da olduğu gibi bu kelimenin “azap içerikli bir felaket, kasırga” manası da vardır. Ancak burada daha genel bir mesaj vardır; çünkü âyette tâif kelimesi şeytana nispet edilmekte, şeytan kaynaklı her bir müdahaleyi içermektedir. Onun bu tür vesveselerine maruz kalıp onlara teslim olanlar, bu defa Yüce Allah’tan gelen bir azap kasırgasına maruz kalacaklarını bilmelidirler.

b) Muttakiler kendilerine şeytandan bir vesvese geldiğinde onun şeytan kaynaklı olduğunu hemen hatırlarlar ve adeta her halleriyle dikkat ve göz kesilirler. Kalbe doğan bir vesvesenin şeytan kaynaklı olduğunu bilmek ve ona göre tedbir alabilmek son derece önemli bir avantajdır, büyük bir nimettir. “Şeytan kaynaklı vesveseye karşı göz kesilmek” demek, adeta gözlerini dört açmak, gerçeği görüp bilmek, basiret sahibi olmak, feraset ortaya koyabilmek, inkişaf denen aydınlanmayı yaşamak demektir.

Âl-i İmrân 3/133-135’te de ifade edildiği gibi, takvâ sahipleri herhangi bir çirkinlik vs. yaptıklarında hemen Allah’ı hatırlarlar ve bağışlanma dileğinde bulunurlar; bile bile hatada ısrar etmezler. Kur’ân günahkâr olmayan insandan değil, günahta ısrar etmemekten söz eder. Peygamber kıssalarında peygamberlerin hatalarından kesitler sunulmasının sebebi de budur. İşte başta peygamberler olmak üzere muttaki olanlar, şeytan kaynaklı bir fit veya vesvese ile karşılaşınca bunun şeytan kaynaklı olduğunu hemen anlarlar, Yüce Allah’ı hatırlayıp günaha karşı her tarafları adeta göz kesilir; âyette vurgulanan husus budur.

ıı. Müşriklerin Alaycılığı ve Vahyin Nitelikleri

وَاِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ وَاِذَا لَمْ تَاْتِهِمْ بِاٰيَةٍ قَالُوا لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا قُلْ اِنَّمَآ اَتَّبِعُ مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ مِنْ رَبّ۪ي هٰذَا بَصَآئِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “(Şeytanların) kardeşleri ise onları azgınlığa sürükler; peşlerini bırakmazlar. Onlara herhangi bir delil getirmediğin zaman, ‘Onu da derleyip getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum. Bu (Kur’an), Rabbinizden gelen öngörülerdir; (ayrıca) inanan bir toplum için rehber (yol gösterme) ve rahmettir (merhamettir).”

Buradaki وَاِخْوَانُهُمْ ve ihvânuhum tamlaması “ve onların kardeşleri de”; يَمُدُّونَهُمْ yemuddûnehum ifadesi “onları sürükler”; فِي الْغَيِّ fi’l-ğayyi sözcüğü “azgınlığa”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; لَا يُقْصِرُونَ lâ yuksırûne fiili “peşlerini bırakmazlar”;وَاِذَا لَمْ تَاْتِهِمْ ve izâ lem te’tihim ifadesi “ve onlara getirmediğin zaman”; بِاٰيَةٍ biâyetin ifadesi “herhangi bir delil”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derler ki, (şöyle) derler di”; لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا levle’ctebeytehâ ifadesi “onu derleseydin, getirseydin ya”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّمَآ اَتَّبِعُ innemâ ettebi‘u ifadesi “ben ancak ve ancak uyarım, tabi olurum”; مَا يُوحٰىٓ mâ yûhâ ifadesi “vahyedilmekte olan şeye”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; مِنْ رَبّ۪ي min rabbî ifadesi “benim Rabbimden”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; بَصَآئِر besâiru kelimesi “basiretler(dir), hakikat belgeleridir, öncü bilgilerdir”; مِنْ رَبِّكُمْ min rabbiküm ifadesi “sizin Rabbinizden”; وَهُدًى ve hüdâ sözcüğü “ve yol gösterme(dir), rehberlik(tir)”; وَرَحْمَةٌ ve rahmetün kelimesi “ve merhamet(tir), rahmet(tir)”; لِقَوْمٍ likavm ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يُؤْمِنُونَ yü’minûne fiili ise “inanmaktadır, inanan” demektir.

Burada olumsuz insanların neler yaptıkları ve ne tür istekler ortaya koyup nasıl cevap aldıkları gündeme getirilmektedir.

1.وَاِخْوَانُهُمْ يَمُدُّونَهُمْ فِي الْغَيِّ ثُمَّ لَا يُقْصِرُونَ “(Şeytanların) kardeşleri ise onları azgınlığa sürükler; peşlerini bırakmazlar.” Yüce Allah takvâ sahiplerinin zıddına, şeytanın arkadaşlığını tercih eden insan şeytanlarının birbirilerini azgınlığa sürüklendiğini beyan etmektedir. Muttakiler şeytan kaynaklı vesveselere karşı Yüce Allah’ı hatırlayıp dikkat kesilirken, şeytanlar inkârdan yana tavır koyanları azgınlığın dibine doğru çekerler; onların peşini bırakmazlar.

Âyetler arasındaki “mesânîlik” ilişkisi ve devam eden âyetteki mesaj nedeniyle bu anlam daha öncelikli görünmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا يُقْصِرُونَ lâ yuksırûne fiili hem azgınlığa çekenlerin azdırma işleminden vazgeçmemelerini(41) hem de azgınlaştırılmak istenenlerin muttakilerin aksine kendilerini bundan kurtaramamasını ifade eder. Bu nedenle, şeytanlara kapıldıkça kapılırlar; aldandıkça aldanırlar; saptıkça saparlar; helak bataklığına batar giderler.(42)

Bu âyeti önceki âyetin devamı kabul edip yorumlamamız da mümkündür. Buna göre, âyette muttaki insanların kardeşlerinin onları azgınlığa çekmeye çalıştıkları, bunda başarılı olmak için hiçbir şekilde eksiklik yapmayıp davalarından geri durmadıkları beyan edilmiş olur. Bu tercihe göre, âyetin sonundakiلَا يُقْصِرُونَ lâ yuksırûne fiili azgınlığa çekmeye çalışanların davalarından geri durmadıklarını ortaya koymuş olur.

Bu yaklaşımda اِخْوَانُهُمْ ıhvânuhum “kardeşleri” ifadesi, “muttakilerin şeklen kardeşi olanlar” manasına alınmakta, sadece bir tanışıklık ilişkisi öne çıkartılıp inanç kerdeşliği manası kast edilmemektedir. Bu olumsuz çabaya rağmen, muttakilerin buna pirim vermediği, dolayısıyla önceki âyetteki övgünün burada da zımnen devam ettirildiği anlaşılmaktadır.

Her iki görüşe göre de şunu rahatlıkla söyleyebiliriz: İnançsızların şeytanlardan birer arkadaşı mutlaka vardır ve onlar ister insan şeytanları, isterse cin şeytanları olsun, kişileri azgınlığa çekmeye çalışır, bu noktada başarılı olmak ve sonuç almak için ellerinden ne geliyorsa onu eksiksiz yapmaya çalışırlar. İşte muttaki olmak da bu tür şeytanların azdırma girişimlerine karşı dik durup kendi değerlerine sahip çıkmakla elde edilir.

2.وَاِذَا لَمْ تَاْتِهِمْ بِاٰيَةٍ قَالُوا لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا قُلْ اِنَّمَآ اَتَّبِعُ مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ مِنْ رَبّ۪ي “Onlara herhangi bir delil getirmediğin zaman, ‘Onu da derleyip getirseydin ya!’ derler. De ki: Ben sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum.” Âyetin bu cümlesinde iki noktaya değineceğiz:

a) وَاِذَا لَمْ تَاْتِهِمْ بِاٰيَةٍ قَالُوا لَوْلَا اجْتَبَيْتَهَا “Onlara herhangi bir delil getirmediğin zaman, ‘Onu da derleyip getirseydin ya!’ derler.” Yüce Allah önceki âyette ele aldığı azgın ve inkârcı tipin bir özelliğini hatırlatmakta ve kendilerine herhangi bir âyet, delil, ibretlik bir mesaj getirmediği zaman, bu defa alay ederek Hz. Peygamber’e hitaben “onu sen getirseydin ya!” dediklerini haber vermektedir. Onların amacı, vahyin kaynağını sorgulamak ve onun insan kaynaklı olduğunu iddia etmekti.

Bu amaçla sanki vahyi Hz. Peygamber uyduruyormuş gibi bir hava estirerek, “nasılsa diğerlerini de sen uyduruyorsun, bir tane daha uydursaydın ya” demeye getiriyorlardı. Esasında kâfir algıda vahyin insan kaynaklı olduğu ve Hz. Peygamber’e bu bilgileri birilerinin öğrettiği zannı hâkimdir. Nahl 16/103, Furkân 25/4-5, Sebe’ 34/43 ve Dühân 44/14 gibi âyetlerde dikkat çekilen husus budur.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette müşriklerin sözlerinin arka planıyla ilgili akla gelen husus, vahyin tabiatı gereği yaşanan kesintileri bahane etmeleri ve bunu Hz. Peygamber’i sıkıştırma sebebi görmeleriydi. Zira Furkân 25/32’de de müşrikler Kur’ân’ın topluca, bir anda indirilmesi noktasında teklifte bulunmuşlar, ancak Yüce Allah hayata yansıtılması gereği vahyi perderpey zamana yaydığını beyan etmiştir.

Dahası, Yûnus 10/15-16’da da Hz. Peygamber’in Kur’ân’ı değiştirmesini veya başka bir Kur’ân getirmesini teklif etmişler, Yüce Allah onlara şöyle cevap vermesini emretmiştir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler: Ya bundan başka bir Kur’an getir veya bunu değiştir! dediler. De ki: Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuma(ya)zdım; (Allah da) onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde durmuştum. Hâla aklınızı kullanmıyor musunuz?”

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede geçen اٰيَةâyeh “âyet” kelimesi bildiğimiz manada “vahiy cümleciği”nden ibaret değildir. Burada “mucize” manası kast ediliyorsa, o zaman zaten bunun mümkün olmadığı, mucize, âyet veya delil indirmenin bütünüyle Yüce Allah’a ait olduğu defalarca vurgulanmaktadır.

Âyetteki اجْتَبَيْتَ ictebeyte fiili de “tercih etmek, getirmek, ortaya çıkarmak, uydurmak, çabalamak, derlemek” gibi anlamlara gelmektedir.(43) Fiilin başındaki لَوْلَا levlâ edatı “hadi, yapsaydın ya” manasında hem hellâ edatı manasında “teşvik” anlamı vermekte,(44) hem de imkânsız bir şeyi isteyerek muhatapla alay etmeyi içermektedir. “Yapsaydın ya” demek “yapamazsın” demektir.

b)قُلْ اِنَّمَآ اَتَّبِعُ مَا يُوحٰىٓ اِلَيَّ مِنْ رَبّ۪ي “De ki: Ben sadece Rabbimden bana vahyedilene uyuyorum.” Önceki cümledeki isteğin cevabını bizzat Yüce Allah bu cümlede vermekte veya verdirmektedir. Hz. Peygamber vahyi kendiliğinden üretmiyordu ki bu isteği de o yerine getirsin. En‘âm 6/50, A‘râf 7/203, Yûnus 10/15, Ahkâf 46/9, Necm 53/3-4 gibi pek çok âyette Hz. Peygamber’in kendisine vahyedilen bu hakikate tâbi olduğu, onun herhangi bir uydurmasının söz konusu olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu durumda Hz. Peygamber’den herhangi bir delil getirmesini istemelerinin hiçbir anlamının bulunmadığı, çünkü onun vahye tâbi olmaktan başka bir durumunun olmadığı ortaya konulmaktadır. Yûnus 10/20, Ra‘d 13/7, 27 ve ‘Ankebût 29/50-51’de de vurgulanan husus budur.

3. هٰذَا بَصَآئِرُ مِنْ رَبِّكُمْ وَهُدًى وَرَحْمَةٌ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ “Bu (Kur’an), Rabbinizden gelen öngörülerdir; (ayrıca) inanan bir toplum için rehber (yol gösterme) ve rahmettir (merhamettir).” Bu cümlenin bir benzeri Câsiye 45/20’de de zikredilmektedir. Yüce Allah bu cümlede vahyi ve vahyin kaynağını kabul etmeyen müşriklere Kur’ân’ın üç sıfatını bildirmektedir.

a) En‘âm 6/104’te de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’daki بَصَآئِر besâir(45) ve tebsırah(46) kelimeleri “basiretler, öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler” anlamlarına gelmektedir. Kur’ân Yüce Allah’tan gelen basiretler kaynağıdır. Bunun anlamı kalplerde hakkı görmeye, doğruyu anlamaya, onu kavramaya yardımcı olan basiretler, hakikatin gözleri demektir. Kur’ân, akılların tevhid, nübüvvet ve âhiret delillerini görmelerinin sebebidir. Kur’ân hakikatlerin kaynağıdır, ölçüsüdür; gerçekler onlarla görülebilir.

b) Kur’ân هُدًى hüden “hidayet”tir; müminlere doğru yolun rehberliğini yapar.

c) Kur’ân رَحْمَةٌ rahmeh “rahmet”tir; Yüce Allah’ın müminlere yönelik merhametinin tecellisidir.

Kur’ân’ın bu ve benzer isimleri ile sıfatları hakkında tefsirimizin Birinci Cildi Giriş bölümünde geniş bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Kur’ân’ın sunduğu basiretler, ortaya koyduğu hidayet rehberlikleri ve merhamet ilkeleri olmadan insanların gerçeği bilmesi ve bulması mümkün değildir. Müşriklerin vahye düşmanlıklarına işte bu şekilde cevap verilmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e yönelik sataşmaları ve mucize isteklerini reddederek “istediğiniz mucizeleri getirmek bir tarafa, bu yapıda olan Kur’ân’ı da ben kendiliğimden uydurmadım” demesini istemektedir.

ııı. Kur’ân Kıraati ve Dua Âdâbı

وَاِذَا قُرِئَ الْقُرْاٰنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَاَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ وَاذْكُرْ رَبَّكَ ف۪ي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخ۪يفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِل۪ينَ “Kur’an okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size de merhamet edilsin! İçinden yalvararak ve ürpererek, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz gece) Rabbini an ve habersizmiş gibi davrananlardan olma!”

Âyetteki وَاِذَا قُرِئَ ve izâ kurie edilgen fiili “ve kıraat edildiği, anlaşılarak okunduğu zaman”; الْقُرْاٰن el-kur’ânu kelimesi “Kur’ân”; فَاسْتَمِعُوا fe’stemi‘û emri “dinleyin, kulak verin”; لَهُ lehû ifadesi “onu, ona”;وَاَنْصِتُوا ve ensitû emri “ve susun ki”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تُرْحَمُونَ türhamûne edilgen fiili “merhamet edilirsiniz”; وَاذْكُرْ vezkür emri “ve an, zikret”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbini”;ف۪ي نَفْسِكَ fî nefsike ifadesi “senin kendinde, senin içinde, senin nefsinde”;تَضَرُّعًا tedarru‘an sözcüğü “boyun bükerek, yalvararak”; وَخ۪يفَةً ve hîfeten kelimesi “ve ürpererek”; وَدُونَ الْجَهْرِ ve dûne’l-cehri ifadesi “ve yüksek olmayan bir sesle”; مِنَ الْقَوْلِ mine’l-kavli kelimesi “sözden”;بِالْغُدُوِّ bi’l-ğudüvvi sözcüğü “sabahleyin”;وَالْاٰصَالِ ve’l-âsâli kelimesi “ve akşamleyin”; وَلَا تَكُنْ ve lâ tekün emri “ve sakın (şöyle) olma”; مِنَ الْغَافِل۪ينَ mine’l-ğâfilîne ifadesi ise “unutanlardan, gafil olanlardan, habersizmiş gibi davrananlardan” demektir.

Burada Kur’ân ve zikirle ilgili mümin tutumunun nasıl olması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذَا قُرِئَ الْقُرْاٰنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَاَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “Kur’an okunduğu zaman onu dinleyin ve susun ki size de merhamet edilsin!” Yüce Allah müşriklerin vahye karşı olumsuz tutumlarını ele alırken onların âyet veya delil isteklerini bir anlamda bu âyetle cevaplamakta, vahyin indirilmiş âyetlerinin yeterli bir delil olduğunu, o âyetler kıraat edildiğinde mutlak surette ona kulak vermelerini ve susmalarını istemektedir.

Vahyin sahip olduğu muhteşem düzen ve içerdiği eşsiz edebiyat ancak ve ancak onu anlayarak okumakla, ona kulak vermekle ve onun karşısında susmakla anlaşılabilir. Âyetin bağlam gereği verdiği öncelikli anlam budur. Ancak vahyin evrensel mesaj içermesi nedeniyle daha başka mesajlarının da bulunduğunu da özellikle belirtmeliyiz.

Bazı âlimlerimiz bu âyetteki emrin namaz esnasındaki kıraatle ilgili olduğunu ifade etmiş olsa da, bu yaklaşım âyetin bağlamına uygun değildir. Çünkü buradaki hitap öncelikli olarak kâfirlere ve müşriklere yöneliktir. İmâm Mücahid’in de isabetle belirttiği gibi, bir kişinin namaz dışında da Kur’ân kıraat ettiğinde başka şeylerle ilgilenmesi ve konuşması caiz değildir. Dahası, buradaki maksadın Yüce Allah’ın kitabındaki esasları uygulamak ve onun belirlediği sınırları geçmemek olduğu da beyan edilmektedir.(47)

Yüce Allah Kur’ân’ın besâir, hidayet ve rahmet oluşu şeklindeki bu ve benzer özellikleri nedeniyle, Kur’ân kıraat edildiği zaman hemen ona kulak verilmesi ve sesin kesilmesi gerektiğini dile getirmekte ve böylece merhamete eriştirilmenin mümkün olacağını haber vermektedir. “Merhamete eriştirilme” konusunda daha önce yorumladığımız A‘râf 7/63’te detaylı bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız.

Âyette yer alan فَاسْتَمِعُوا festemi‘û “dinleyin” ifadesindeki fâ/fe edatı fâ-i ta‘kîbiyye’dir ve bu edat gereği kıraatin hemen ardından ona kulak verip susmanın zorunlu olduğu ifade edilmektedir. Demek ki vahyin kıraati esnasında başka işlerle meşgul olmamak, konuşup gürültü yapmamak, vahyin sesini bastıracak bir eyleme girişmemek ilâhî bir emirdir.

Yüce Allah müminlerin vahiy ile ilişkisini düzenlemektedir. Kur’ân kıraat edildiğinde ona kulak verip susmanın iyice dinlemeye, iyi dinlemenin basirete, bunun iman ve salih amellere, bunların da ilahi rahmete ve nimete ermeye sebep olduğu anlaşılmaktadır;(48) çünkü vahiy nimete ve kurtuluşa götüren bir yoldur. Dinlemek ve susmak kıraatin sonucudur ve muhataplar tarafından anlaşılmayı gerektirmektedir. Kur’ân’ı kıraat etmek, onu anlayarak, aklını kullanarak, beynini çalıştırarak ve aklı devreye sokarak gerçekleştirilen entelektüel bir eylemdir. Nihayetinde, “kıraat” aklın vahiy ile buluşması, şereflenmesidir; aklın vahye, vahyin akla şahit kılınmasıdır.

Yüce Allah Tâhâ 20/13’te de beyan edildiği gibi, Hz. Mûsâ’ya hitap ederek kendisine vahyedilenlere kulak vermesini, onları dinlemesini emretmektedir. Ayrıca Fussılet 41/26’da kâfirlerin vahyin sesini bastırmak için gürültü çıkarma çağrılarını eleştirmektedir. Bu durumda vahyin hakkı onun dinlemek, anlamak ve yaşamaktır. Bunun için kıraat esnasında Kur’ân’a kulak verip sesi kesmek bir tercih veya seçenek değil, Yüce Allah’ın apaçık bir emridir. Bu genel emrin içerisinde elbette namaz esnasındaki kıraat de vardır; namaz dışındaki kıraat de.

Mesele vahye sadakat göstermektir; onu okuyup anlamak ve hayata taşımaktır. Bu başarılırsa ilâhi rahmete erdirilmek mümkün olur. Kur’ân’a kulak vermeyenler, hayatı onunla inşa etmeyenler, Kur’ân’a taşınmayanlar ve onu hayatına taşımayanlar elbette merhametten istifade edemeyeceklerdir. Kur’ân’dan istifade edebilmek için onu sadakatle dinlemek, önyargısız bir şekilde kendini ona teslim etmek gerekir. Kur’ân demek anlam demektir; anlamsızlığı Kur’ân’a mal etmek onun indiriliş gayesini hiç fark edememek demektir.

2. وَاذْكُرْ رَبَّكَ ف۪ي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخ۪يفَةً وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِل۪ينَ “İçinden yalvararak ve ürpererek, yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz gece) Rabbini an ve habersizmiş gibi davrananlardan olma!” Yüce Allah başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün müslümanlara bir dua ahlakı öğretmekte, gafillerden olmamak gerektiği üzerinde tenbihlerde bulunmaktadır.

a) وَاذْكُرْ رَبَّكَ ف۪ي نَفْسِكَ تَضَرُّعًا وَخ۪يفَةً “İçinden yalvararak ve ürpererek, Rabbini an!” Yüce Allah Kur’ân kıraatiyle ilgili çok önemli iki emri verdikten sonra, bu defa Allah’ı anmanın, bir anlamda duanın nasıl yapılması gerektiğini dile getirmektedir. Defalarca vurguladığımız üzere, Kur’ân’da geçen “zikir” kavramı “Yüce Allah’ı hatırda tutmak” demektir. Buradaki emir ise Kur’ân kıraati, dua, tesbih, tehlîl vs. bütün zikir türlerini içerebilir.(49) Furkân 25/77’de dua konusunda oldukça geniş bilgi vereceğimiz için burada sadece bu âyette geçen kelimelerle ilgili hatırlatmalarla yetineceğiz.

A‘râf 7/55’te de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah’ı nefsinde zikretmek, esasında dua ve niyazla meşgul olmaktır. Yüce Allah kendisine dua edilmesinden söz ederken rabb sıfatını kullanmakta, böylece inanan, inanmayan kim varsa herkesin sahibi olduğunu, O’ndan başka kapılara varılmaması, suçu ne olursa olsun hiç kimsenin O’ndan ümit kesmemesi gerektiğini öğretmektedir. Ayrıca âyetteki ف۪ي نَفْسِكَ fî nefsike ifadesi zikrin asıl yerini göstermekte, duada “gönülden gelişin” önemini vurgulamaktadır.

Yüce Allah kullarının kendisini zikrederken nasıl davranmaları gerektiğini beyan ederken âyetin bu cümlesinde iki kelimeye yer vermektedir. Bunlardan ilki En‘âm 6/63 ve A‘râf 7/55’te de geçen ve “yalvarmak, alçak gönüllülük, boyun bükmek” gibi anlamlara gelen تَضَرُّع tedarru‘ sözcüğüdür.

Diğeri ise Hûd 11/70, Tâhâ 20/67 ve Zâriyât 51/28’de de geçen ve “ürpertiyle, korku ve duyarlılıkla, sakınarak, çekinerek, yalvararak, yakararak, kalben ve fikren”(50) gibi manalara gelen خ۪يفَة hîfeten kelimesidir. Bu kelime A‘râf 7/55’teki hufyeten kelimesiyle yakın bir anlam içeriğine sahiptir. Âyetteki iki kelimenin verdiği ortak anlam, dua ederken bir meydan okuma veya Allah’a adres tarif etme edasıyla değil, boyun bükmüş bir teslimiyet tavrıyla bunu gerçekleştirmektir.

Burada geçen خ۪يفَة hîfeten kelimesi A‘râf 7/55. âyetteki خُفْيَة hufyeten kelimesi gibi duanın gizli yapılmasının önemini ortaya koymaktadır. Hem A‘râf 7/55’te hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Meryem 19/3’te Hz. Zekeriyyâ’nın duasını gizlice yapması ve duasına icabet edilmesi bu noktada takınılması gereken tavrı öğretmektedir.

b)وَدُونَ الْجَهْرِ مِنَ الْقَوْلِ بِالْغُدُوِّ وَالْاٰصَالِ “Yüksek olmayan bir sesle sabah akşam (gündüz-gece Rabbini an)!” Yüce Allah zikrin nasıl olmaması gerektiğini de bu cümlede açıklayarak sesli olmayan bir sözle yani tamamen gizliliğin bir perde üzerinde, muhtemelen yalnızca kişinin kendisi işitecek kadar kısık bir sesle yapılmasını emretmektedir. Bu ifade aynı zamanda yüksek sesle, bağıra çağıra zikir ve dua yapılmaması gerektiğini de göstermektedir. Zira Hz. Lokmân’ın oğluna yaptığı nasihatlarde sesini kısmasını istemiş, gerekçesini de “en çirkin ses”i yüksek bir şekilde çıkan merkep/eşek sesi olarak belirlemiştir.(51)

Benzer bir konunun işlendiği İsrâ’ 17/110’da da şöyle buyrulmaktadır: “De ki: İster Allah deyin, ister Rahmân deyin! Hangisini deseniz olur. Çünkü en güzel isimler sadece O’na aittir. Duanı (çok) yüksek sesle de yapma; sesini fazla da kısma; ikisinin arası bir yol tut!” İşte bu âyet duadaki usül ve yöntemi öğretmekte, aşırılıkların hoş olmayacağını ortaya koymaktadır. Bir müslüman sesini değil, sözünü yükseltmelidir. Çünkü sesini yükseltenler gücün sözüne itibar edenlerdir. Oysa sözünü yükseltenler sözün gücüne itibar ederler. Esasında en yüksek, en yüce söz en Yüce olanın sözüdür ki o da Tevbe 9/40 gereği “Allah’ın kelimeleridir; yani vahiydir, Kur’ân’dır.

Yüce Allah zikrin ne zaman ve ne kadar yapılması gerektiğini de iki kelimeyle ifade etmektedir. Bunlardan biri el-ğadveh kelimesinin çoğulu olan ve “sabahlar” anlamındaki الْغُدُوِّ el-ğudüvv kelimesidir ki bu kelime Ra‘d 13/15, Nûr 24/36, Sebe’ 34/12 ve Mü’min 40/46’de de geçmektedir. Diğeri ise el-asîl kelimesinin çoğulu olan ve “akşamlar” manasına gelen الْاٰصَال el-âsâl kelimeleridir(52) ki bu kelime de R‘d 13/15 ve Nûr 24/36’da da geçmektedir. Bu iki kelime güne ve geceye başlamayı içerdiği için bütün gündüzleri ve bütün geceleri kapsamaktadır. Böylece hayatı Allah bilinciyle yaşamak söz konusu edilmektedir.

Âl-i İmrân 3/191’de “ayaktayken, otururken ve yanları üzerine yatarken Yüce Allah’ı zikredenlerden” söz edildiği için, sabah-akşam Allah’ı zikirden maksadın bütün hayatı Allah bilinciyle yaşamak olduğu anlaşılmaktadır. Âl-i İmrân 3/41, Ahzâb 33/41 ve Cum‘a 62/10 gibi âyetlerde “Allah’ı çokça zikretmek”ten söz edilmekte, dolayısıyla buradaki maksadın da bu doğrultuda anlaşılması gerektiği hissedilmektedir. Yüce Allah “parçayı anarak bütünü kast etme kuralı”nın bir örneği olarak, günün iki vaktini söylemiş, muhtemelen tüm günü kast etmiştir.

c) وَلَا تَكُنْ مِنَ الْغَافِل۪ينَ “Gafillerden olma!” Burada sözü edilen gaflet Yüce Allah’ı umursamamak, O’nu unutmak, O’nu zikretmeyip hatırlamamak, O yokmuş gibi davranmak manalarına alınmalıdır. Gafillerden olmamak, kalbin daima uyanık olması ve Yüce Allah’ı zikretmeye devam etmesi demektir. Hayatı Allah bilinciyle yaşamayanlar Yüce Allah’ı hesaba katmayanlardır. İşte âyetin son cümlesi böyle bir uyarı içermektedir.

ıv. Kulluktan Yüksünmemek

اِنَّ الَّذ۪ينَ عِنْدَ رَبِّكَ لَا يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِه۪ وَيُسَبِّحُونَهُ وَلَهُ يَسْجُدُونَ “Şüphesiz ki Rabbinin katındakiler (yani melekler), (Allah’a) kulluk etmekten kibirlenmezler; O’nu tesbih eder (yüceltir)ler ve yalnızca O’nun için secde ederler.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ عِنْدَ رَبِّكَ innellezîne ‘ınde rabbike ifadesi “muhakkak ki senin Rabbinin katındakiler, O’nun huzurunda olanlar”; لَا يَسْتَكْبِرُونَ lâ yestekbirûne fiili “kibirlenmezler”;عَنْ عِبَادَتِه۪ ‘an ‘ıbâdetihî ifadesi “O’na ibadetten, O’na kulluk etmekten”; وَيُسَبِّحُونَهُ ve yüsebbihûnehû ifadesi “ve O’nu tesbih ederler; وَلَهُ ve lehû ifadesi “sadece O’na, sadece O’nun için”; يَسْجُدُونَ yescüdûne fiili ise “secde ederler” demektir.

Burada inkârcı insanlara dolaylı bir çağrı yapılmakta ve melekler üzerinden ders çıkartmaları gerektiği gündeme getirilmektedir.

Âyetteki عِنْدَ ‘ınde edatı Yüce Allah’ın rahmet ve ihsanına yakınlığı ifade eder; yoksa mekan olarak bir yakınlık söz konusu değildir. “Rabbinin yanındakiler”den kasıt, muhtemelen O’na yakın olan meleklerdir.(53) Bunlar Zümer 39/75’te geçen “Arş’ın çevresini kuşatan melekler” olabilir. Nisâ’ 4/172’deki ifadeden bu meleklerin el-mukarrabûne yani Hakk’a yakınlaştırılmış melekler olduğunu söyleyebiliriz.

Nisâ’ 4/172 ve Zümer 39/75’te geçen ifadeler nedeniyle meleklerin Yüce Allah’a kul olmaktan çekinip kaçınmadıkları ve O’nu tesbihe devam ettikleri anlaşılmaktadır. Dahası Ra‘d 13/13 ve Sâffât 37/165-166’da meleklerin Yüce Allah’ı “saflar” halinde tesbih etmekte oldukları beyan edilmektedir. Bu arada Nahl 16/49’da bütün mahlukat gibi meleklerin de Yüce Allah’a secde ettikleri ve hiçbir şekilde kibir göstermedikleri yer almaktadır.

Dahası, Enbiyâ’ 21/19-20’de şöyle buyrulmaktadır: “Göklerde ve yerde kimler varsa hepsi sadece O’na aittir. O’nun huzurunda bulunanlar, O’na ibadet hususunda kibirlenmezler ve yorulmazlar. Onlar, bıkıp usanmaksızın (dur durak demeden) gece ve gündüz (Allah’ı) tesbih ederler.”

Konuyla ilgili olarak Fussılet 41/38’de şu bilgiler zikredilmektedir: “Eğer insanlar büyüklük taslarlarsa (bilsinler ki) Rabbinin yanında bulunan (melekler) hiç usanmadan, gece gündüz O’nu tesbih ederler.” Bütün bu âyetlerdeki ortak mesaj, meleklerin Yüce Allah’a kullukta hiçbir kibir göstermedikleri, O’nu tesbih ettikleri ve O’nun için secde halinde olduklarıdır.

Demek ki, Nisâ’ 4/172, A‘râf 7/206, Ra‘d 13/13, Nahl 16/49, Enbiyâ’ 21/19-20, Zümer 39/75, Mü’min 40/7 ve Fussılet 41/38’de verilen mesajlar da aynı içerikte meleklerin tesbihiyle ilgili bilgiler vermektedir.

Yüce Allah sûrenin bu son âyetinde melekler üzerinden mesaj vermekte ve onların ibadetten yüksünmediğini belirterek, inkârcıların da bu olumsuz tutumlarından vazgeçerek hakka yönelmeleri gerektiğini kendilerine emretmektedir. Yüce Allah’ın kızları iddiasıyla Yüce Allah’a aracı edinilen meleklerin de kul oldukları beyan edilerek, müşriklerin bu noktada kendilerini kontrol etmesi gerekmektedir. Meleklerin Yüce Allah’a kul olduğu bu âlemde insana düşen de Rabbine kulluk etmesidir. İnsanlar da tıpkı melekler gibi Yüce Allah’a kulluktan kesinlikle kaçınmamalı, bu noktada kibre kapılmamalı, O’nu tesbihe ve O’na secdeye kendini adamalıdırlar vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6. 2 - Nisâ’ 4/1.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6 Nisâ 4/1
• 3 - Semerkandî, age., I, 574; Taberî, age., IX, 143; Zemahşerî, age., II, 179; Râzî, age., XV, 85-86.
• 4 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 238.
• 5 - Semerkandî, age., I, 574; Taberî, age., IX, 143.
• 6 - Semerkandî, age., I, 574; Taberî, age., IX, 144; Zemahşerî, age., II, 180.
• 7 - Zemahşerî, age., II, 180. 8 - Tevbe 9/24.
  • Tevbe 9/24
• 9 - Zemahşerî, age., II, 182; Şevkânî, Fethu’l-Kadîr, II, 277; Esed, age., s. 313.
• 10 - Bakara 2/23; Âl-i İmrân 3/93; En‘âm 6/22, 94; A‘râf 7/195; Yûnus 10/34, 35, 38, 71; Hûd 11/13; Ra‘d 13/16; Nahl 16/27; Kehf 18/52; Kasas 28/49, 62, 64, 74; Rûm 30/28, 40; Sebe’ 34/27; Fâtır 35/40; Sâffât 37/157; Fussılet 41/47; Ahkâf 46/4; Tûr 52/34; Kalem 68/41.
  • Bakara 2/23 Âl-i İmrân 3/93 En‘âm 6/22 En‘âm 6/94 A‘râf 7/195 Yûnus 10/34 Yûnus 10/35 Yûnus 10/38 Yûnus 10/71 Hûd 11/13 Ra‘d 13/16 Nahl 16/27 Kehf 18/52 Kasas 28/49 Kasas 28/62 Kasas 28/64 Kasas 28/74 Rûm 30/28 Rûm 30/40 Sebe' 34/27 Fâtır 35/40 Sâffât 37/157 Fussilet 41/47 Ahkâf 46/4 Tûr 52/34 Kalem 68/41
• 11 - Semerkandî, age., I, 576; Zemahşerî, age., II, 182.
• 12 - Bakara 2/257; Âl-i İmrân 3/68; Nisâ’ 4/45; Mâide 5/55; En‘âm 6/127; A‘râf 7/155, 196; Enfâl 8/34; Yûnus 10/62; Yûsuf 12/101; Sebe’ 34/41; Fussılet 41/31; Şûrâ 42/9; Câsiye 45/19.
  • Bakara 2/257 Âl-i İmrân 3/68 Nisâ 4/45 Mâide 5/55 En‘âm 6/127 A‘râf 7/155 A‘râf 7/196 Enfâl 8/34 Yûnus 10/62 Yûsuf 12/101 Sebe' 34/41 Fussilet 41/31 Şûrâ 42/9 Câsiye 45/19
• 13 - Bakara 2/6-7; Nisâ’ 4/155; Muhammed 47/17. 14 - En‘âm 6/25; Kehf 18/57. 15 - A‘râf 7/157; Ra‘d 13/5; Yâsîn 36/8. 16 - Yâsîn 36/9.
  • Bakara 2/7 Nisâ 4/155 Muhammed 47/17 En‘âm 6/25 Kehf 18/57 A‘râf 7/157 Ra‘d 13/5 Yâsîn 36/8 Yâsîn 36/9
• 17 - Semerkandî, age., I, 576; Zemahşerî, age., II, 183.
• 18 - Taberî, age., IX, 155.
• 19 - Râzî, age., XV, 96; Yazır, age., IV, 193. 20 - Semerkandî, age., I, 576; Taberî, age., IX, 155; Zemahşerî, age., II, 183.
• 21 - Buhârî, Tevhîd, 2. 22 - Müslim, Fedâil, 65. 23 - Buhârî, Merdâ, 9; Müslim, Cenâiz, 11. 24 - Müslim, Birr, 87.
• 25 - Müslim, İman, 78; Tirmizî, Fiten, 11; Nesâî, İman, 17; Ahmed b. Hanbel, III, 20, 49. 26 - Bakara 2/67; En‘âm 6/35; Hûd 11/46; Yûsuf 12/33; Furkân 25/63; Kasas 28/55; Zümer 39/64.
  • Bakara 2/67 En‘âm 6/35 Hûd 11/46 Yûsuf 12/33 Furkân 25/63 Kasas 28/55 Zümer 39/64
• 27 - Nisâ’ 4/63, 81; En‘âm 6/68, 106; Hıcr 15/94; Secde 32/30; Necm 53/29. 28 - Şûrâ 42/48. 29 - Mâide 5/42.
  • Nisâ 4/63 Nisâ 4/81 En‘âm 6/68 En‘âm 6/106 Hicr 15/94 Secde 32/30 Necm 53/29 Şûrâ 42/48 Mâide 5/42
• 30 - Kehf 18/57; Secde 32/22. 31 - Tâhâ 20/100, 124; Cinn 72/17. 32 - Kasas 28/55. 33 - Zuhruf 43/36. 34 - Müddessir 74/49-51. 35 - Ahmed b. Hanbel, III, 438. 36 - Zemahşerî, age., II, 183.
  • Kehf 18/57 Secde 32/22 Tâhâ 20/100 Tâhâ 20/124 Cinn 72/17 Kasas 28/55 Zuhruf 43/36 Müddessir 74/51
• 37 - Taberî, age., IX, 156-157; Zemahşerî, age., II, 183. 38 - Semerkandî, age., I, 577; Taberî, age., IX, 157; Zemahşerî, age., II, 183.
• 39 - Müslim, Zikir, 41.
• 40 - Semerkandî, age., I, 577; Taberî, age., IX, 157-158; Zemahşerî, age., II, 184.
• 41 - Zemahşerî, age., II, 184. 42 - Yazır, age., IV, 195-196.
• 43 - Semerkandî, age., I, 577; Taberî, age., IX, 160-161; Zemahşerî, age., II, 185. 44 - Semerkandî, age., I, 577; Taberî, age., IX, 161; Zemahşerî, age., II, 185.
• 45 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; İsrâ’ 17/102; Kasas 28/43; Câsiye 45/20. 46 - Kâf 50/8.
  • En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 İsrâ 17/102 Kasas 28/43 Câsiye 45/20 Kâf 50/8
• 47 - Semerkandî, age., I, 578; Taberî, age., IX, 162-166; Zemahşerî, age., II, 185.
• 48 - Yazır, age., IV, 196.
• 49 - Zemahşerî, age., II, 185-186.
• 50 - Semerkandî, age., I, 578; Taberî, age., IX, 166-167; Zemahşerî, age., II, 185-186.
• 51 - Lokmân 31/19.
  • Lokmân 31/19
• 52 - Taberî, age., IX, 167.
• 53 - Semerkandî, age., I, 579; Taberî, age., IX, 168; Zemahşerî, age., II, 186.