Hâkka Suresi

Mekke’de risaletin 6. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 52 âyetten oluşan, adını ilk üç âyette de geçen “gerçekleşen hakikat” anlamındaki اَلْحَآقَّة el-hâkkah kelimesinden alan Hâkka sûresi, inişte 45, resmî sıralamada ise 69. sûredir.

Hâkka sûresi resmi sıralamada öncesinde yer alan Kalem sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hâkka sûresinde ilk olarak kıyâmetin mutlaka gerçekleşeceği, Kalem sûresinin son bölümünde kıyâmet-âhiret süreci hakkında bilgi verilmektedir. Bu arada kıyâmetin şiddeti insan idraki ile kavranamayacağı için ilâhî bilgilendirmenin şart olduğu vurgulanmaktadır.

Hâkka sûresinin konusu, öncesi ve sonrasındaki sûreler gibi “kıyâmet ve âhiret”le ilgilidir. Semûd ve ‘Âd kavimlerinin akıbetleri, Firavun, ondan önceki bazı kavimler ile özellikle şehirleri alt üst olan Lût kavminin durumu dikkatlere sunulmakta, kulakları yani ibret alma isteği ve durumu olanların bunların kıssalarından yararlanmalarının amaçlandığı beyan edilmektedir.

13. âyetten itibaren, “Sûr’a bir tek defa üflendiği, yeryüzü ve dağlar (kaldırılıp) taşınarak birbirine tek çarpışla çarpıldığı (darmadağın edildiği) zaman, işte o gün, olması (gerekenler) olup bitmiş (olacaktır, kıyâmet kopacaktır). Gök yarılmış (olacak) ve (artık) o (gök) o gün direncini kaybedecektir. Melek(ler) onun (göğün) etraflarında olacaktır. O gün Rabbinin arşını onların da üzerlerinde sekiz (melek) taşıyacaktır” ifadeleri gereği kıyâmetin çeşitli sahneleri hatırlatılmakta, “(Ey insanlar!) O gün (hesap için Allah’a) sunulacaksınız; size ait hiçbir sır gizli kalmayacaktır” ifadesiyle de bütün insanlar uyarılmaktadır.

19. âyetten itibaren, mahşer sahnelerinden birkaçı gündeme getirilmekte, bu çerçevede amel defterini sağ tarafından alanların sevinçleri ile sol taraftan alanların sızlanmaları ve her iki grubun mahşerdeki durumları ele alınmaktadır. Bu bağlamda cehennemliklerin dünyadaki sapkın hallerine karşılık âhirette kendilerine sunulacaklar hakkında kısa bilgilendirmeler yapılmaktadır.

38. âyetten itibaren, her şeye yemin edilerek, vahyin kaynağının Yüce Allah olduğu beyan edilmektedir. Aksi kanaatlerin akla ziyan olduğu Hz. Peygamber örnekliğinde bildirilerek, vahye müdahalenin tarif edilemeyecek acı sonuçlar doğuracağı belirtilmektedir.

Hâkka sûresi çok önemli uyarılarla ve tesbihin gerekliliği hatırlatmasıyla sona ermektedir.

Yüce Allah, surenin bundan önceki ayetlerinde cennetlikler ve cehennemlikler hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, 38-52. ayetlerinde sözü inkârcıların inkâr ettikleri vahye ve onun tebliğcisi Hz. Muhammed’e getirmektedir. Vahyin ilahi kaynaklı oluşu gerçeğine karşı herhangi bir olumsuz girişimin nasıl sonuçlanacağı hususunda Hz. Peygamber örnekliğinde tehditkâr ifadeler zikredilmektedir.

Yüce Allah, surenin bundan önceki ayetlerinde vahye müdahale girişimlerinin nasıl sonuçlanacağı hakkında çeşitli bilgiler verdikten sonra, surenin sonunda sözü vahyin amacına getirmekte, bu arada karşı çıkanların bulunacağını beyan etmekte ve O’nu tesbih etmenin gerekliliğini hatırlatmaktadır.

Hâkka 69:38-52. Ayetler ve Hz. Ömer’in Müslüman Oluşu

Surenin bundan sonraki ayetlerini izaha geçmeden önce çeşitli rivayetlerde yer alan ve Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilişkilendirilen iki olayı burada aktarmakta yarar görmekteyiz.(159)

ııı. (51. Ayet): Gerçeğin Ta Kendisi Oluşu

وَاِنَّهُ لَحَقُّ الْيَق۪ينِ “Şüphesiz ki o (Kur’an), gerçeğin ta kendisidir.”

Ayetteki وَاِنَّهُ [veinnehû] ifadesi “muhakkak ki o”; لَحَقُّ الْيَق۪ينِ [lehakku’l-yakîni] tamlaması “elbette gerçeğin ta kendisi(dir), mutlak hakikat(tir)” demektir.

Burada “vahyin mutlak gerçekliği”yle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Cümlenin başındaki اِنَّ [inne] edatı ile حَقّ [hakk] kelimesinin başındaki [lâm] harfi, tıpkı önceki üç ayette de olduğu gibi anlamı kuvvetlendirmek için getirilmiştir. Ayetin başındaki [hû] zamiri iki farklı kelimeye gidebileceği için ayette iki farklı anlam söz konusudur:

1. Zamir Hâkka 69:48. ayete atıf olabilir ve vahyi, yani Kur’an’ı nitelendirebilir.(212) Vâkı‘a 56:95’te de benzer bir ifade ile yer alan bu cümle, vahyin, yani Kurân’ın kesin gerçek olduğunu Rabca bir ifadeyle ortaya koymaktadır. Kendisinde hiçbir şüphe bulunmayan Kur’an’ın hak kitap olduğu çeşitli ayetlerde bildirilmektedir.(213)

Bu bağlamda vahyin gerçek bilgi olduğu Mü’minûn 23:62, Câsiye 45:29’da(214) ve Zâriyât 51:23’te(215) ayetlerde dolaylı olarak, Fussilet 41:53 gibi ayetlerde ise doğrudan dile getirilmektedir. Mümin ve muttakiler için öğüt ve hatırlatma vesilesi, ancak kâfirler için derin hasret ve pişmanlık nedeni olan Kur’an gerçeğin ta kendisidir.

2. Zamir, Hâkka 69:50. ayetteki [hasret] kelimesine de gidebilir.(216) Bu durumda anlam, kâfirlerin yaşayacağı hasret ve pişmanlığın kesin olacağını ortaya koymak şeklindedir. “Zamiri yakınına gönderme kuralı” gereği, bu ikinci anlam da doğrudur ve mesajı kavramada önemli bir açılım sağlamaktadır.

Bu iki ihtimalden ilkini tercih ettiğimizi beyan etmeliyiz. Çünkü biz bu son grup ayetteki ifadelerin öncelikle ve özellikle ilk muhatapların durumuna uygun olarak vahyi nitelendirdiği kanaatindeyiz. Fussilet 41:42’de ilan edildiği üzere, önünden ve arkasından, yani açıkça veya gizlice hiçbir şey Kur’an’ı iptal edemeyecektir; çünkü Kur’an Yüce Allah katındandır; O’nun kelamıdır ve O’nun koruma garantisi altındadır.

ıv. (51. Ayet):Tesbihin Gerekliliği

فَسَبِّحْ بِاسْمِ رَبِّكَ الْعَظ۪يمِ “Yüce Rabbinin adını [tesbih] et (yücelt)!”

“Kureyş’in bazı ileri gelenleri gibi putperestliğe bağlı kalarak önceleri Hz. Peygamber’e ve İslamiyet’e karşı düşmanlık gösteren, bilhassa kabilesinden Müslüman olanlara işkence yapan Ömer risaletin 6. yılında (616) Müslüman oldu (İbn Sa‘d, III, 269). Onun Müslüman oluşuna dair kaynaklarda iki rivayet bulunmaktadır.

“Hemen bütün kaynaklarda yer alan meşhur rivayete göre Hamza’nın İsl am’ı kabulünden sonra Ömer Hz. Peygamber’i öldürmek üzere yola çıkmış, yolda karşılaştığı Nuaym b. Abdullah’tan kız kardeşi Fâtıma ile kocası Saîd b. Zeyd’in Müslüman olduğunu öğrenince onların evine gitmiştir. Onları Tâhâ suresini okurken bulmuş, okuduklarını kendisine vermelerini istemiş, ancak bu isteği reddedilince kız kardeşini ve eniştesini dövmüş, kardeşi kendilerine Kur’an öğreten ve Ömer’den saklanan Habbâb b. Eret’i de çağırarak Müslüman olduklarını Ömer’in yüzüne karşı söylemiştir. Bunun üzerine yumuşayan Ömer Müslüman olmaya karar vermiş, Habbâb’dan Resûlullah’ın Erkam b. Ebü’l-Erkam’ın evinde olduğunu öğrenip oraya gitmiş ve kendisine biat ederek Müslüman olmuştur.”(160)

“Diğer rivayete göre bir gece şarap içmek için içki arkadaşlarını aramış, kimseyi bulamayınca Kâbe’ye gitmiş. Orada Kâbe’yi önüne alan Hz. Peygamber’in Beytülmakdis’e doğru namaz kıldığını görünce Kâbe’nin örtüsü altına saklanarak ona yaklaşmış, Resûl-i Ekrem’in okuduğu, Kureyşliler’in Kur’an için söyledikleri, “Şairlerin, kâhinlerin veya Muhammed’in uydurmasıdır” şeklindeki sözlere cevaplar veren Hâkka suresinin 41-46. ayetlerini duyunca Müslüman olmaya karar vererek Hz. Peygamber’i takip etmişti.”

“Hz. Peygamber’in, evine girmeden önce onu farkedip “Ne var yâ Ömer?” diye sorması üzerine, “Allah’a, resulüne ve onun Allah katından getirdiği şeylere iman etmeye geldim” deyince Resûlullah, “Ey Ömer! Allah sana hidayet nasip etti” diyerek göğsünü sıvazlamış ve imanda sebat etmesi için ona dua etmiştir.”(161)

Aktardığımız bu ikinci rivayetle ilgili Hâkka suresinin tamamı veya özellikle 38-52. ayetleriyle ilişkili şöyle bir rivayet de kaynaklarımızda yer almaktadır. Hz. Ömer kendisi anlatıyor ve diyor ki:

“Bir gün Mekke’de içki içmek için dışarı çıktım; uygun bir yer aradım fakat bulamadım. Bunun üzerine Kâbe’de tavaf edip eve döneyim, dedim.(162) Kâbe’ye geldim, baktım ki Hz. Peygamber namaz kılıyor. Hz. Peygamber o dönemlerde namazlarını cehri, yani açıktan okuyarak kılıyordu ki müminler veya dinleyenler etkilensin.”(163)

“İşte bu Kur’an dinleme merakından dolayı Hz. Ömer Kâbe’de Hz. Peygamber’i yalnız başına Kur’an okurken bulunca, diyor ki “Hemen Kâbe’nin örtüsünün altına gizlendim; yavaşça ilerleyerek tam karşı hizasına geldim. Aramızda perde olduğu için o beni görmüyordu. Hâkka suresini okuyordu; onu dinlemeye başladım.”

“Bu arada kendi kendime dedim ki ‘bu, olsa olsa şair sözüdür.’ İşte tam bu esnada Hz. Peygamber de surenin “O hiçbir şekilde bir şairin sözü değildir; ne kadar azınız inanıyorsunuz!” mealindeki 41. ayetini okuyordu. O zaman dedim ki ‘şair sözü değilse bir kâhinin sözüdür.”

Ayetteki فَسَبِّحْ [fesebbıh] emri “tesbih et”; بِاسْمِ رَبِّكَ [bismi rabbike] tamlaması “senin Rabbinin adını, yüceliğini”; الْعَظ۪يمِ [el-‘azîmi] kelimesi ise “yüce, büyük olan” demektir.

Bu ayette Yüce Allah’ı tesbihin gerekliliği gündeme getirilmektedir.

Bakara 2:30’da geniş bir şekilde ele aldığımız gibi, [tesbîh] -insan için- hatırda tutulan şeyin dile getirilmesidir. Zihnin Yüce Allah’ı yüceltmesi ve peşinden kendisinin de yücelmesidir. [Tesbih], kâinattaki kozmik ilahi koroya katılım çağrısıdır. Bir anlamda bu büyük koronun verdiği sese aykırı ve çatlak ses çıkarmamaktır. [Tesbih,] Allah için, O’nun adına ve O’nun emrettiği gibi hareket etmek demektir.(217)

1.el-‘AzîmKelimesinin Anlamı

a) الْعَظ۪يمِ [ el-‘azîm] kelimesi, A‘lâ 87:1’deki [el-a‘lâ] sıfatı gibi ayetteki اسْمِ [ism] kelimesini nitelendiriyorsa “en yüce” anlamına gelir. Çünkü İsrâ 17:110’da Yüce Allah’a [Allâh] ve [Rahmân] kelimeleriyle dua edilmesini emreden hitap vardır. Besmele ve Fâtiha’da [Rahmân] ve [Rahîm] kelimeleri geçmekte, böylece bütün besmelelerde bu iki sıfat tekrarlanmış olmaktadır.

Demek ki, isimlerin birbirine göre farklılık arz edebilme durumu vardır. Ancak yine A‘râf 7:180 ve İsrâ 17:110’a göre, “Bütün güzel isimler sadece Allah’a aittir”; O’na bu isimlerle dua edilmelidir. Bu nedenle, isimlerin güzeli veya en güzelinin bulunması doğaldır.

b) الْعَظ۪يمِ [ el-‘azîm] kelimesi, eğer ayetteki رَبِّ [rabb] kelimesini nitelendiriyorsa, bu durumda kelime “yüce” anlamına gelir. Râzî ’nin de belirttiği gibi [ism-i tafdîl], yani “görecelilik” kalıbı Yüce Allah için “en büyük, daha büyük” gibi anlaşılmamalıdır. Çünkü bu durumda sanki başka büyükler de varmış gibi algılanabilir. Bu sakınca nedeniyle, Yüce Allah için bu ifadeleri “gerçek ve tek” şeklinde anlamak daha isabetlidir.

[Allâhü ekber] tamlaması “Allah en büyüktür” şeklinde değil de, “Allah gerçek ve tek büyüktür” şeklinde tercüme edilirse, bu daha doğru olur. Ayetteki الْعَظ۪يمِ [ el-‘azîm] kelimesi, en yakınındaki kelime رَبِّ [rabb] olduğu için, öncelikle onu nitelendirmek durumundadır. Bu nedenle biz de tercümeyi bu şekilde yaptık.

2. Tesbih - Namaz İlişkisi

“Hz. Peygamber okumaya devamla bu defa da sıradaki “O hiçbir şekilde bir kâhinin sözü de değildir; ne kadar azınız düşünüyorsunuz!” mealindeki 42. ayeti okudu. Bunun üzerine içimden dedim ki, ‘mademki bu okunan şey şair sözü de, kâhin sözü de değil, o zaman kendi uydurmasıdır’. Bu esnada Hz. Peygamber surenin devam eden şu 43-47. ayetlerini okudu: “O (Kur’an) âlemlerin Rabbi tarafından indirilmiştir.Eğer o (elçi) Bize bazı sözler uydurup isnat etseydi, bu yaptığı nedeniyle onu sağ elinden kuvvetli bir şekilde yakalardık; sonra da şah damarını keser parçalardık; üstelik buna hiçbiriniz engel de olamazdınız.”

Bu ayetleri dinleyince çok etkilendim ve baktım ki ne düşünürsem cevabı geliyor. Hz. Peygamber sureyi sonuna kadar okudu, rukü ve secdesini yaparak oradan ayrıldı.(164) Abdülmüttalib sokağına girince ben de peşinden girdim; beni fark etti ve “Kim o?” diye seslendi. Ben de “Ömer” dedim.”

“Mahzum oğulları içerisinde Müslüman olanlara işkence yapmakla ünlü olduğu için Ömer’in bu cevabı nedeniyle Hz. Peygamber korktu. Bana yönelerek “Ne oldu ey Ömer?” deyince ben de “İman etmeye geldim” cevabını verdim. Bunun üzerine geldi, kalbimi sıvazladı ve “Allah sana hidayet etti ey Ömer” dedi ve ayrıldık.(165)

Bu çarpıcı rivayeti naklettikten sonra şunu ifade edelim: Hz. Ömer’in Müslüman oluşuyla ilgili rivayetler içerisinde bu rivayet diğerlerine göre çok daha anlaşılır olmakta ve hem rivayetin içeriği hem de konuyla ilgili ayetler birbirleriyle örtüşmektedir.

Bu ayetin duaya çevrilen formu سبحان ربي العظيم [sübhâne rabbiye’l-‘azîmi] şeklindedir. Hz. Peygamber’in A‘lâ 87:1. ayetini okuyunca سبحان ربي الأعلي [sübhâne rabbiye’l-a‘lâ ] “Ey Yüce Rabbim, seni her türlü eksikliklerden tenzih ederim” dediği rivayetlerde yer almaktadır.(218) Bu ayetleri okuyunca aynısını söylemek bizim de görevimizdir.

Bu ve Vâkı‘a 56:74, 96. ayetler indirildiğinde Hz. Peygamber’in, “bunu rükûlarınızda yapın”, “Yüce Rabbinin adını tesbih et” şeklindeki A‘lâ 87:1. ayetindirildiğinde ise “bunu da secdelerinizde yapın” diye emir buyurduğuna dair rivayetler vardır.(219)

Bu rivayetler namazda çok önemli bir hususa açıklık getirmektedir. Demek ki, rükûda سبحان ربي العظيم [sübhâne rabbiye’l-‘azîmi], secdede ise سبحان ربي الأعلي [sübhâne rabbiye’l-a‘lâ ] şeklinde tesbih yapmak “nâfile” değil, bir görevdir. Yüce Allah tesbihi emretmiş, Hz. Peygamber de bu emrin uygulanma yerini ve şeklini göstermiştir.

Hz. Peygamber bu sure ile ilgili olarak şöyle buyurmuştur: “Her kim Hâkka suresini kıraat ederse Allah onu kolay bir şekilde hesaba çeker.”(220)

Yüce Allah, Hâkka suresini hakkıyla kıraat edenlerden, anlayıp hayatına hâkim kılanlardan ve mahşerde de hesabını kolay verenlerden eylesin.

Dipnotlar

• 159-) Hz. Ömer hakkında geniş bilgi için bk. Mustafa Fayda, “Hz. Ömer” mad., DİA, XXXIV, 44-51.
• 212-) Zemahşeri , age ., IV, 595. 213-) Bakara 2 : 2 ; Yûnus 10:37; Secde 32:2 . 214-) Bu iki ayet teki “kitâb”ın mahşerde insanlara verilecek amel defteri olduğu anlamı önceliklidir; ancak söz konusu kitabın dünya hayatında “ Kur’an ” olmasına engel bir durum da yoktur. 215-) Bu ayet teki “hak oluş”un kıyâmetle ilgili olduğu ilk görüş olarak kabul edilmektedir. İkinci anlamın “ Kur’an ” olması verilmek istenen asıl mesajla uyumludur.
  • Bakara 2/2 Yûnus 10/37 Secde 32/2
• 216-) Semerkandi , age ., III, 493.
• 160-) İbn İshak, es-Sîre , s. 160-163; İbn Hişâm, es-Sîre , I, 343-346; İbn Sa‘d , Tabakât, III, 267-269. 161-) Ahmed b. Hanbel, Müsned, I, 17; İbn Hişâm, age ., I, 346-348 .
• 162-) Vahyin nüzûl dönemi öncesinde de o dönemde de Mekkeli müşrikler bir yere giderken veya bir yerden gelirken Kâbe’yi tavaf ederlerdi. 163-) O zaman Mekkeli müşrikler de buna karşılık Kur’an ’ın veya Hz. Peygamber’in dinlenmesine izin vermiyorlardı ki millet etkilenip Müslüman olmasın. Özellikle çoluk çocuk hiç kimsenin dinlememesini sağlamaya çalışıyorlardı. Aslında onların bu tavırları Fussilet 41 : 26’da açıkça bildirilmektedir. Hz. Ebu Bekir evinde yüksek sesle Kur’an okur ve namaz kılarmış, müşrikler ise onun dinlenilmesini engellerlermiş, yasaklarlarmış, ama bir taraftan da onun i‘cazından etkilenerek Kur’an ’ı merak ederlermiş. Bir gece Ebû Cehil, Ahnes b. Şurayh ve Ebû Süfyân geceleyin birbirilerinden habersiz olarak gizlice gelip Hz. Peygamber’i sabaha kadar dinlemişler; gün ağarırken evlerine dönerken köşede karşılaşmışlar ve birbirlerine niçin geldiklerini sorunca “aman bir daha gelmeyelim, çoluk çocuk, kadınlar gelip dinlerler ve Müslüman olurlar” diyerek birbirlerini uyarmışlar ve ayrılmışlardı. Ertesi gün “nasıl olsa artık gelmeyeceğiz” deyip yine birbirlerinden habersiz gelip Kur’an dinlemişler, ayrılırken yine karşılaşıp artık bir daha gelmemek üzere anlaşmışlar. Fakat kendilerini de çevredekileri de engelleyemeyeceklerini anlayınca bir gün bir evde toplanırlar. “Bizim gibi büyükleri halk görür de dinlerlerse iman ederler; buna bir çözüm bulalım” derler. Bu arada Ahnes b. Şurayh Ebû Cehil’e dönüp der ki: “Biz niye iman etmiyoruz, Muhammed hak mıdır, yalancı mıdır, bir söyler misin?” Ebû Cehil, “Vallâhi Muhammed haktır” cevabını vermiştir. Bunun üzerine Ahnes, “Peki biz niye inkâr ediyoruz?” deyince Ebû Cehil şu cevabı verir: “Bizim kabilemiz olan Mahzum oğullarıyla onlarınki yıllardır birbirimizle yarış halindeyiz. Onlar bir iyilik yaptı, biz de yaptık; onlar hacılara su verdi, biz de verdik. Onlar yemek yedirdi, biz de yedirdik. Adeta at başı beraber gittik. Şimdi onlar içlerinden bir peygamber çıkardıklarını söylüyorlar, biz peygamber ner e den bulacağız? Bu nedenle sonuna kadar direneceğiz.” Bilgi için bk. İbn İshâk, es-Siyer , s. 250, 270-271; İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebî, I, 208.
  • Fussilet 41/26
• 217-) İslâmoğlu, age ., s. 835’te 8. not; 1102’de 1. not; 1124’te 1. not.
• 164-) Demek ki Hz. Peygamber Kur’an ’daki emirleri hemen uyguluyordu; çünkü sure nin sonunda “Yüce Rabbinin ismini tesbih et” emri yer almaktadır. 165-) Konuyla ilgili rivayetler için bk. İbn Hişâm, es-Sîretü’n-Nebî , I, 229-232; Ahmed b. Hanbel, Müsned , I, 108; İbn Kesîr, Tefsîru’l- Kur’an i’l-‘Azîm , IV, 417.
• 218-) Ebu Davud , Salât, 147. 219-) Müslim, Salât, 207; Ebu Davud , Salât, 147; Nesai , Tatbîk, 8, 9; İbn Mace , İkâme, 20; Darimi , Salât, 69; Ahmed b. Hanbel, IV, 155. 220-) Zemahşeri , age ., IV, 595.