Münâfikûn Suresi

Medine’de hicrî 5. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 11 ayetten oluşan, adını 1. ayette geçen ve “münafıklar” anlamına gelen الْمُنَافِقُون el-münâfikûne kelimesinden alan Münâfikûn suresi, inişe göre 103, resmî sıralamada ise 63. suredir.

Münâfikûn suresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Cum‘a suresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki surede de “Allah’ı zikirden söz edilmesi” (Cum‘a 9; Münâfikûn 9), mala düşkün olmamak iki surenin ortak konusu olarak görülmelidir.

Münâfikûn suresi ilk üç ayetinde münafıkların “Şahitlik ederiz muhakkak ki sen Allah’ın Elçisi’sin” diyerek Hz. Peygamber’in risaletini onaylama iddialarında yalan konuştukları, yeminlerini kulluklarının önüne kalkan edindikleri, bu anlamda çok kötü işler yaptıkları, böyle davranmalarının sebebinin önce iman edip sonra inkâra düşmeleri, ardından kalplerinin mühürlenmesi olduğu beyan edilmektedir.

4. ayetten itibaren, münafıkların duruşlarıyla ve sözleriyle insanları etkiledikleri, konuşurlarsa sözlerinin dinleneceği, ancak sanki giydirilmiş kütükler gibi oldukları, her gürültüyü kendi aleyhlerine sandıkları, Yüce Allah’ın düşmanı oldukları bilgisine yer verilmekte, kendileri için bağışlanma dileğinde bulunulup bulunulmamasının onlarda herhangi bir değişikliğe sebep olamayacağı, “Allah’ın Elçisi’nin yanında bulunanlara hiçbir infakta bulunmayın ki dağılıp gitsinler” şeklinde etraflarında bulunanları infaktan vazgeçirmeye çalıştıkları, “Andolsun ki eğer Medine’ye (şehre) dönersek, üstün olan(lar), zayıf olan(lar)ı oradan mutlaka çıkaracaktır” sözleriyle meydan okudukları, Müslümanlara tehditler savurdukları ifade edilmektedir.

9. ayetten itibaren, müminlere hitap edilmekte, servetlerinin ve çocuklarının kendilerini Yüce Allah’ı anmaktan alıkoymaması gerektiğine dikkat çekilmekte, aksi davranışların ziyan sebebi olduğu bildirilmekte, ölüm gelmeden önce infak edilmesi gerektiği, çünkü son pişmanlıkların kendilerine fayda vermeyeceği, ölüm vakti gelenlerden ecelin tehir edilmeyeceği beyan edilmektedir. 

ı. (5-6. Ayetler): Bağışlanma Dileğinden Yüz Çevirmeleri

وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Elçisi sizin için bağışlanma dilesin.’ dendiği zaman başlarını çevirirler ve sen onların kibirlenerek yüz çevirdiklerini görürsün. Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla bağışlamayacaktır. Şüphesiz ki Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.”

Buradaki وَاِذَا ق۪يلَ [ve izâ kîle ] ifadesi “ve (şöyle) dendiği zaman”; لَهُمْ [lehum ] ifadesi “onlara”; تَعَالَوْا [te‘âlev] emri “gelin”; يَسْتَغْفِرْ [yestağfir ] fiili “bağışlasın, bağışlanma dileğinde bulunsun (diye)”; لَكُمْ [leküm] ifadesi “sizin için”; رَسُولُ اللّٰهِ [rasûlüllâhi] tamlaması “Allah’ın Elçisi”; لَوَّوْا [levvev] fiili “çevirirler”; رُؤُ۫سَهُمْ [ruûsehum] tamlaması “onların başlarını”; وَرَاَيْتَهُمْ [veraeytehum] ifadesi “ve onları (şöyle) görürsün”; يَصُدُّونَ [yesuddûne] fiili “yüz çevirirler, saparlar”; وَهُمْ [vehum ] zamiri “ve onlar (şöyle iken)”; مُسْتَكْبِرُونَ [müstekbirûne] kelimesi “kibir göstermiş olanlar olarak”; سَوَآءٌ [sevâun ] kelimesi “birdir, eşittir”; عَلَيْهِمْ [‘aleyhim] ifadesi “onlar için”; اَسْتَغْفَرْتَ [estağferte ] ifadesi “bağışlanma dileğinde bulunman”; لَهُمْ [lehum] ifadesi “onlar için”; اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ [em lem testağfir ] ifadesi “veya bağışlanma dileğinde bulunmaman”; لَهُمْ [lehum] ifadesi “onlar için”; لَنْ يَغْفِرَ [len yağfira] fiili “asla ve asla bağışlamayacaktır”; اللّٰهُ [ allâhu ] kelimesi “Allah”; لَهُمْ [lehum] ifadesi “onları”; اِنَّ اللّٰهَ [innellâhe ] ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يَهْدِي [lâ yehdî] fiili “hidayet etmez, yol göstermez”; الْقَوْمَ [el-kavme] kelimesi “(şöyle) bir topluluğa”; الْفَاسِق۪ينَ [el-fâsikîne] kelimesi ise “yoldan çıkanlar” demektir.

Burada münafıkların bağışlanma teklifine verdikleri olumsuz cevap ve Hz. Peygamber’in onlarla ilişkisini inşa ettiren beyanlar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Elçisi sizin için bağışlanma dilesin.’ dendiği zaman başlarını çevirirler ve sen onların kibirlenerek yüz çevirdiklerini görürsün.” Yüce Allah münafıkların çeşitli özelliklerini saydıktan sonra yaptıkları çeşitli hatalar nedeniyle bağışlanmaları için Rasûlüllah’ın dua etmesi teklifine de olumsuz karşılık verdiklerini haber vermektedir.

Bu ayet grubunun indirilişiyle ilgili çeşitli nüzul sebebi rivayetleri nakledilmektedir. Bir kısmını aktarmakla yetineceğiz.

“Kelbî şöyle demiştir: ‘Kur’an-ı Ker im, Hz. Peygamber’e, münafıkların niteliklerini bildirince münafıkların mümin akrabaları onlara gidip ‘Yazıklar olsun size! Münafıklığınız ortaya çıktı ve rezil-rüsva oldunuz. Kendinizi mahvettiniz. Bari Rasûlüllah’a gidip münafıklıktan artık vazgeçtiğinizi ona söyleyin de sizin için istiğfar etmesini rica edin’ demişlerdi; ancak o münafıklar buna aldırmamışlar, bu hususta inad etmişlerdi. İşte bunun üzerine bu ayet nazil olmuştu.”

“İbn Abbâs da şöyle demiştir: ‘Abdullah b. Übeyy, pek çok adamıyla Uhud’dan savaşmadan geri dönüp Müslümanlardan ayrılınca, Müslümanlar ona buğzetmeye başlamışlar, onu sert dille eleştirmişler ve ona kulağı duya duya hoşlanmayacağı sözler söylemişlerdi. Bunun üzerine kardeşleri, Übeyy’e, ‘Keşke Rasûlüllah’a gitsen de o da senin için istiğfar etse ve senden hoşnut olsa’ demişler, o da ‘Ben ona gitmem, benim için istiğfar etmesini de istemem’ demiş ve yüzünü dönüp gitmişti. İşte o zaman bu ayet nazil olmuştu.”

“Genelde çoğunluk müfessirlere göre ise Abdullah b. Übeyy ‘Eğer Medine’ye dönersek, andolsun en şerefli ve kuvveti olanımız en hak ir ve zayıf olanı oradan çıkaracaktır’(31) ve ‘Allah’ın peygamberinin etrafında bulunanlara infak etmeyin ki dağılıp gitsinler’(32) dediği için istiğfar talebinde bulunmaya çağrılmış ve ona ‘Gel, Rasûlüllah senin için istiğfar etsin’ denilmişti de o da ‘Ne dedin! Ne dedin!’ diye alay etmişti. İşte ayetteki ‘Başlarını çevirirler’ ifadesiyle onun bu tavrı kastedilmiştir.”(33)

Ayetlerin iniş sebebi bu veya daha başka olaylar da olabilir; ayetlerde birden çok şahsın söz konusu olması gerektiği ayetin metnine daha uygundur. Ancak anlaşılıyor ki Yüce Allah Medine toplumunda yaşayan münafıkların yaptıkları hatalar yüzünden kendileri için bağışlanma talebinde bulunması maksadıyla Rasûlüllah’a müracaat etmelerini iste mişti; fakat onlar buna itibar etmemişler, kibirli bir tavırla yüz çevirmişlerdi.

a) وَاِذَا ق۪يلَ لَهُمْ تَعَالَوْا يَسْتَغْفِرْ لَكُمْ رَسُولُ اللّٰهِ لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ “Onlara ‘Gelin, Allah’ın Rasûlü sizin için bağışlanma dilesin’ denildiği zaman başlarını çevirirler.” Bu ifadeden anlaşılıyor ki bir insan bir başkası için istiğfarda bulunabilir yani bağışlanması için dua edebilir.

ı. Âl-i İmrân 3:159’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah Uhud’daki mağlubiyete sebebiyet verenleri affetmesini Hz. Peygamber’e emrettikten sonra, onlar için bağışlanma dileğinde bulunmasını da kendisine emretmektedir. Bir başkası için istiğfarda bulunmak mümkündür. İşte bunun en önemli delillerinden birisi olan bu cümleler, Müslümanlara bir davranış modeli öğretmeyi ve kazandırmayı amaçlamaktadır.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40:7’de “meleklerin müminler için”, Şûrâ 42:5’te ise “yeryüzündeki insanlar için” istiğfarda bulundukları, Nisâ 4:64, Nûr 24:62, Fetih 48:11 ve Mümteh ine 60:12’de “Hz. Peygamber’in başkaları için bağışlanma dileğinde bulunduğu” bildirilmektedir.

Meryem 19:47 ve Mümteh ine 60:5’te “Hz. İbrahim’in babası sağ iken onun için istiğfar edeceğini” söylediği, Yûsuf 12:97-98’de “Hz. Yakub’un oğullarının babaları Hz. Yakub’dan Yüce Allah’tan kendileri için bağışlanma dileğinde bulunmasını istedikleri ve bunu onlar çin yaptığı” ifade edilmektedir. Tevbe 9:80 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Münâfikûn 63:5-6’da Hz. Peygamber’in münafıklar için bağışlanma dileğinde bulunmasının sonucu değiştirmeyeceği, Tevbe 9:113’te ise bunun müşriklere fayda sağlamayacağı bildirilmektedir.

Bütün bu ayetlerde verilmek istenen ortak mesaj, birilerinin mümin olan bir başkası için istiğfarda bulunabileceğinin öğretilmesidir. Ancak başka müminler için istiğfarda bulunulabilirse de inkârcılar ve müşrikler için bu da yasaktır.

Demek ki insanlar başkaları için istiğfarda bulunabilirler; ancak hiç kimse başkası için tevbe edemez; çünkü [istiğfâr] bir “dua”dır; [tevbe] ise bizzat kişinin kendisinin gerçekleştirmesi gereken “yöneliş”tir. Gerek yaşamakta olan insanların istikamet sahibi olmaları için, gerekse mümin olarak ölenlerin hatalarının bağışlanması için dua edilmesi bir duyarlılıktır ve Müslümanlar bunu diğer Müslüman kardeşlerinden esirgememelidir.

ıı. لَوَّوْا رُؤُ۫سَهُمْ “Başlarını çevirirler.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in kendileri için bağışlanma dileğinde bulunması teklifine karşı münafıkların tepkisini önce bu ifadeyle dile getirmektedir.

Kur’an’da sadece bu ayette geçen لَوَّوْا [levvev] fiili “çevirmek” manasına gelmekte ve istiğfar teklifine münafıkların olumsuz bir tepki verdikleri ifade edilmektedir. Burada sözü edilen “başlarını çevirmek” ifadesi fiziksel bir hareket anlamına gelebileceği gibi mecazi olarak “itibar etmemek” manası da verebilir; her iki durumda da bu tavırlar yanlıştır, yapılmamalıdır.

Benzer tavırlar günümüzde de aynı şekilde sürmekte, bazı insanlar kendilerini [müstağnî] yani “ihtiyaçsız” görerek böyle bir durumu ellerinin tersiyle itmektedirler. Oysa hiç kimse sadece kendi yaptıklarıyla kurtulamaz; her şartta Yüce Allah’ın bağışlamasına ihtiyaç vardır.

b) وَرَاَيْتَهُمْ يَصُدُّونَ وَهُمْ مُسْتَكْبِرُونَ “Sen onların, büyüklük taslayarak yüz çevirdiklerini görürsün.” Yüce Allah münafıkların başlarını çevirdiğini beyan ettikten sonra, onların kibir göstererek yani hiçbir minnet duygusu taşımadan, müstağnî bir eda ile bu talepten yüz çevirdiklerini haber vermektedir.

Ayetteki يَصُدُّونَ [yesuddûne] fiili hem kendilerinin yüz çevirdiğini hem de başkalarını bu davadan vazgeçirmeye çalıştıklarını gösterebilir. Bağlam, münafıkların olumsuz tavrını ortaya koymayla ilgili olduğu için, söz konusu fiili “münafıkların kendilerinin yüz çevirmeleriyle” ilişkili olarak anlamak daha öncelikli tercihimizdir.

2. سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla bağışlamayacaktır. Şüphesiz ki Allah yoldan çıkanlar topluluğunu doğru yola ulaştırmaz.” Yüce Allah sözü edilen münafıkların bağışlanması için Hz. Peygamber’in istiğfarda bulunması isteğini reddeden bu kişilere yönelik olarak Hz. Peygamber’i bilgilendirmekte ve onların bağışlanması için herhangi bir dilekte bulunup bulunmamasının sonucu değiştirmeyeceğini beyan etmektedir.

a) سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ اَسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ اَمْ لَمْ تَسْتَغْفِرْ لَهُمْ لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ “Onlara (onlar için) bağışlanma dilesen de dilemesen de birdir. Allah onları asla bağışlamayacaktır.” Konuyla ilgili olarak Tevbe 9:80’de şöyle buyurulmaktadır: “Onlar için ister af dile, ister dileme; onlar için yetmiş kez af dilesen de Allah onları asla affetmeyecektir. Bu, onların Allah’ı ve Rasûlü’nü inkâr etmelerinden ötürüdür. Allah f asıklar topluluğunu hidayete erdirmez.”

İşte bu iki ayette de yer aldığı üzere, kişiler kendileri istemedikleri sürece başkalarının onlarla ilgili Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasının sonucu değiştirmeyeceği ortaya çıkmaktadır. Çünkü burada geçen لَنْ يَغْفِرَ اللّٰهُ لَهُمْ [len yağfirallâhu lehum] “Allah onları asla ve asla bağışlamayacaktır” ifadesi konuyu net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Her iki ayette de yer alan ifadenin başındaki لَنْ [len] edatı bunun yani bağışlanmanın ebediyen gerçekleşmeyeceğini göstermektedir. Bu durum Hz. Peygamber örnekliğinde beyan edildiği için, bunun diğer insanlara da örnek olması gerektiği ve başkaları için onlar istemediği sürece böyle bir tavırda bulunmanın hiçbir işe yaramayacağı belirtilmiş olmaktadır.

b) اِنَّ اللّٰهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِق۪ينَ “Şüphesiz ki Allah f asıklar topluluğunu doğru yola iletmez.” Yüce Allah benzerleri çeşitli ayetlerde(34) geçen bu cümlede münafıklıkta ısrar ettikleri için bu kişilerin aslında “yoldan çıkanlar” manasında “f asıklar” olduğunu ve kendilerine hidayet etmeyeceğini beyan etmektedir.

Hid ayet konusunu Fâtiha 1:6’da oldukça geniş bir şekilde ele almıştık. Burada sadece ayette yer alan kısmı izahla yetineceğiz.

Fasıkların hidayete erdirilmemesiyle ilgili Bakara 2:26’da son cümle olarak şöyle buyurulmaktadır: “(Allah) bununla (verdiği misallerle) sadece ve sadece f asıkları saptırır.” Bu cümle Yüce Allah’ın kimleri saptıracağını açıkça ortaya koymakta ve zaten sapmış olanların sapıklığını onaylayacağını bildirmektedir. Pek çok ayette de ifade edildiği üzere, Yüce Allah zaten sapık veya kâfir ya da z alim olanları o hal üzere bırakır; yoksa hak etmeyenlere böyle bir son takdir etmez.

Kur’an’da hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak herhangi bir yönünden söz edilmemektedir. Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta bırakır.(35) Buna karşılık Yüce Allah’ın özel anlamda kimlere hidayet etmeyeceği, kimleri sapıklıkta terk edeceği de önemli bir konudur.

Bu bağlamda Bakara 2:26’da beyan edildiği gibi “fasıklardan başkasını saptırmayacağı”, İbrâhim 14:24’de geçtiği üzere “zalimleri sapkınlıkta bırakacağı”, Mü’min 40:34’te yer aldığı gibi “şüpheci müsrifleri sapıklıkta terk edeceği”, Mü’min 40:74’te ise “kâfirleri sapıklıkta bırakacağı” ifade edilmektedir.

Bunlara ilave olarak, pek çok ayette zikredildiği üzere “zalimlere, fasıklara ve kâfirlere” hidayet etmeyeceği,(36) “yalancı müsriflere”(37) ve “nankör yalancılara”(38) rehberlik etmeyeceği açıkça ifade edilmektedir. Sonuçta hidayet bir isteğin sonucudur.(39) İnsanoğlu irade özgürlüğüne sahip kılındığı için, isteği doğrultusunda dilerse istikamet sahibi olmaktan yana tercih koyar; dilerse şeytandan yana tavır koyar ve sonucuna katlanır.

Hidayet konusunu Fâtiha 1:6’da geniş bir şekilde incelediğimiz ve Yüce Allah’ın kimlere hidayet etmeyeceğini de Saff 61:5’te ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 31-) Münâfikûn 63 : 8. 32-) Münâfikûn 63 : 7. 33-) Semerkandi , age ., III, 451; Taberi , age ., XXVIII, 108-110; Razi, age ., XXX, 15.
  • Münâfikûn 63/8 Münâfikûn 63/7
• 34-) Mâide 5 : 108; Tevbe 9 : 24, 80; Saff 61 : 5; Münâf i kûn 63 : 6. 35-) Ra‘d 13 : 27; İbrâhim 14 : 4; Nahl 16 : 93; Fâtır 35 : 8; Müddessir 74 : 31.
  • Mâide 5/108 Tevbe 9/24 Saff 61/5 Münâfikûn 63/6 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Fâtır 35/8 Müddessir 74/31
• 36-) Bakara 2 : 258, 264; Âl-i İmrân 3 : 86; Mâide 5 : 51, 67, 108; En‘âm 6 : 144; Tevbe 9 : 19, 24, 37, 80, 109; Nahl 16 : 37, 107; Kasas 28 : 50; Rûm 30 : 29; Ahkâf 46 : 10; Saff 61 : 5, 7; Cum‘a 62 : 5; Münâfikûn 63 : 6; Müddessir 74 : 31. 37-) Mü’min 40 : 28. 38-) Zümer 39 : 3. 39-) Hacc 22 : 16.
  • Bakara 2/258 Âl-i İmrân 3/86 Mâide 5/51 En‘âm 6/144 Tevbe 9/19 Nahl 16/37 Kasas 28/50 Rûm 30/29 Ahkâf 46/10 Saff 61/5 Cum‘a 62/5 Münâfikûn 63/6 Müddessir 74/31 Mü'min 40/28 Zümer 39/3 Hacc 22/16