Necm Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 62 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “vahiy, yıldız” anlamındaki النَّجْم en-necm kelimesinden alan Necm sûresi, inişe göre 26, resmî sıralamada ise 53. sûredir.

Necm sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Tûr sûresiyle yakın konu ilişkisi içerisindedir. Buna göre, başlarında vahiy ile ilgili yeminler bulunması, Tûr’un son kelimesi ile Necm’in ilk kelimesinin aynı oluşu, helak edilen kavimlerden örnekler verilmesi, inkârcıların vahiy ile alay edişleri, Yüce Allah ile putları karşılaştıranların alaycı bir üslüpla konu edinilmesi gibi konularda iki sûrenin konu irtibatı görülmektedir.

Necm sûresi, vahye ve onun kaynağına dikkat çeken mesajla başlamakta, ilk vahyin gelişi hakkında bilgi verilmekte, bu arada Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı yüksek ufukta gördüğü, ayrıca uzak sidrenin yanında bir başka inişinde bir kez daha onu gördüğü belirtilmektedir.

19. âyetten itibaren, vahyin kaynağı noktasında olumsuz ve alaycı bir tutum içerisinde olanların tapındıkları putları düşünmeleri hatırlatılmakta, ayrıca kız erkek karşılaştırmasındaki çelişkileri ve çarpık anlayışları, putperestlerin temelsiz yaklaşımları göz önüne serilmektedir.

26. âyetten itibaren, müşriklerin şefaat algısı reddedilmekte, âhiret hakkındaki zanlarının bilgiden yoksunluğuna dikkat çekilmekte, nankör kişiye gönderme yapılarak ilâhî bilgilendirmede Hz. İbrâhim ve Hz. Mûsâ örnekliğinde ruh birlikteliği vurgulanmakta, sorumlulukların şahsiliğine, dünyada yapılıp edilenlerin karşılığının mahşerde mutlak surette verileceği bildirilmektedir. 41. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın mutlak gücü ve çeşitli sıfatları ele alınmakta, muhatapların dikkati çekilmek istenmektedir. Bu çerçevede eski kavimler içerisinden çeşitli örnekler verilerek onların helak edildiği, helaklerinin sebeplerinin neler olduğu, yapılan uyarılardan bir kısmı ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise, bu vahyin bir hatırlatma ve uyarı olduğu beyan edilerek, âhiretin yakın olduğu, bu olayı Yüce Allah’tan başkasının ortaya çıkartamayacağı ifade edilerek, alaycılık yapmak yerine Yüce Allah için secdeye kapanıp ibadet edilmesi gerektiği emredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-12. âyetlerinde vahye yemin ederek, Hz. Peygamber’in vahiy ile ilgili tutumu, vahyin ona öğretilmesi, muhataplara tebliğ ettiği vahyin mahiyeti ve Cebrâîl (as) hakkında bilgi vermekte, ilk vahyin indirilişini ve Hz. Peygamber’in bu noktada bir tereddüt yaşamadığını beyan etmektedir.

a) Necm - Vahiy İlişkisi

Yüce Allah sûrenin 1-4. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik inkârcı ve yalanlayıcı tutumlarını cevaplandırmakta, peyderpey indirilen vahye yemin ederek Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde sapmadığını, kendi arzu ve hevasından konuşmadığını, tebliğ ettiği metnin kendisine vahyedilmekte olan vahiyden başka bir şey olmadığını beyan etmektedir.

ı. Necm’e Yemin

وَالنَّجْمِ اِذَا هَوٰى “(Parça parça) indiğinde Necm’e (Kur’an’a) yemin olsun.”

Âyetteki وَالنَّجْمِ ve’n-necmi kelimesi “vahye, vahiy yıldızına yemin olsun”; اِذَا هَوٰى hevâ fiili ise “indiği zaman” demektir.

Burada vahyin peyderpey indirilişiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Kur’ân’da yemin ifadeleri hakkında Yâsîn 36/2’de detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Sadece yeminin kendisinden sonraki mesajla anlam ilişkisine değineceğiz. Kur’ân’da kendisine yemin edilen varlıklarla yeminlerin peşinden gelen mesaj arasında mutlak surette bir anlam ilişkisi vardır.

Yemin edilen varlıklar birden fazla ise, hem bu varlıklar arasında, hem de yeminlerden sonra gelen cümle veya cümleler arasında anlam bağı vardır. Burada en-necm kelimesinden maksadın sonraki âyetlerdeki konu gereği vahiy olması gerektiği açıktır. Aksi takdirde, yeminle diğer mesajların arası kopuk olur ve anlam bütünlüğü bozulur. İşte bu noktada üzerinde ciddiyetle durulması gereken örneklerden birisi Necm sûresinin başındaki yemindir.

2. Kur’ân’ın doğru anlaşılabilmesi için bilinmesi gereken en önemli konulardan birisi, onun kelime, kavram ve edatlarının çok anlamlılık esasına göre şekillendirilmiş olmasıdır. Kur’ân’da 600’den fazla kelimenin ve 25 civarında edatın çok anlamlılık esası üzere olduğunu ortaya koyan pek çok çalışmanın yapıldığını ve buna Vücûhu’l-Kur’ân dendiğini belirtmeliyiz.(1)

Bu noktada النَّجْمِ en-necm kelimesi çok anlamlı yapısıyla ele alınan örneklerdendir. “(Onlar) yıldızlarla da yol bulurlar”(2) mealindeki bu ve benzer âyetlerde geçen en-necm veya en-nücûm kelimeleri “yıldız, yıldızlar”(3) demektir. “Necm (gövdesiz bitkiler) ve ağaçlar (gövdeli bitkiler Allah’a) secde etmektedirler”(4) âyetinde geçen en-necm kelimesi ise “gövdesiz, küçük bitkiler” anlamına gelmektedir.

Bu iki anlamdan farklı olarak, en-necm kelimesinin diğer anlamı ise “vahiy”dir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Necm sûresinin ilk âyetindeki en-necm kelimesi bu anlamdadır; dolayısıyla sûrenin ilk âyeti Tencîmu’l-Kur’ân’dan, yani “Kur’ân’ın yavaş yavaş, bölüm bölüm indirilmesi” olayından söz etmektedir.

Nitekim bazı âlimler de âyeti bu anlamda değerlendirmişlerdir.(5) İbn Abbas âyet hakkında şöyle demiştir: “Yüce Allah, Hz. Peygamber’e 21 yıl süresince peyderpey, âyet âyet, sûre sûre indirdiği Kur’ân’a yemin etmiştir.”(6) İşte bizim âyetle ilgili tercihimizin kaynağı da bu görüştür.

3. Zemahşerî, maksadın “kıyâmet günü yıldızların varlıklarını kaybetmesi veya bulundukları yerlerden düşmesi” görüşünü ilk tercih olarak verdikten sonra, ikinci görüş olarak “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’e 20 yılda peyderpey indirilmesini” zikretmiştir. Üçüncü bir ihtimal olarak ise “bitkilerin toprak üzerine düşmesini” dile getirmiştir.(7) Bu ifadelerden anlaşıldığına göre, Zemahşerî en-necm kelimesinin yukarıda zikrettiğimiz üç anlamını da ihtimaller olarak sıralamıştır.

Gerek İbn Abbâs’tan, gerekse Zemahşerî’den gelen bilgilerde yer alan “vahyin 20 veya 21 yıl süren inişi”, aslında vahyin bütünüyle geliş sürecini ifade etmektedir; rakamlardaki birer yıllık fark, verilmek istenen mesaja engel değildir.

Râzî de bu üç görüşü gerekçeleriyle zikrettikten sonra, yaygın kabulün “yıldızın batması” olduğunu, çünkü necm kelimesi kullanılınca herkesin aklına yıldızın geldiğini belirtmiş, ancak ikinci ve üçüncü ihtimallerin de mümkün olduğunu ifade etmiştir.(8) Elbette bu görüşler dayanağı olan tercihlerdir; hiçbir âlimimiz aklına geldiği gibi, herhangi bir görüş olsun diye ifadelerde bulunmamış, kelimelerin anlam dünyasından istifade ederek fikir üretmişlerdir.

4. Bizim tercihimiz ise bütün bu yaklaşımların bir mantığa oturtulması gerektiği noktasından beslenmektedir. Biz hem kelimenin anlamından ve Kur’ân’daki kullanım örneklerinden yararlanmaktayız; hem de yeminlerin Kur’ân’da yer almasının amacı ve burada gözetildiğini düşündüğümüz yeminin sonrasındaki cümleyle anlam birlikteliğini keşfetme usulünden hareket etmekteyiz. Dahası, Necm 53/4. âyetteki هُوَ hüve zamirinin karşıladığı kelimeyi bulmada bu tercihin çok önemli olduğunu belirtmeliyiz.

Tercihimizin destekçisi olacak şekilde Vâkı‘a 56/75’teki mevâkı‘u’n-nücûmi ifadesi de “vahyin yer ettiği gönüller” demektir. Genelde beyan edildiği haliyle, maksadın “yıldızların yörüngeleri” olması, yemin sonrası cümlelerle anlam ayrılığı meydana getirir. Halbuki yeminlerin, sonraki cümlelerle anlam bağı bulunduğu bir gerçektir. Dolayısıyla, yeminin devamında Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz’da saklı ve güvenilir bir halde bulunduğu, ona arındırılmış, tertemiz meleklerden başkasının dokunamayacağı beyan edilmektedir.

Buradan anlaşılıyor ki, Vâkı‘a 56/75’teki en-nücûm kelimesi “vahiy, vahyin örnekleri” anlamına gelmektedir. Benzer şekilde Târık 86/3’te geçen necm-i sâkıb ifadesi de cehalet karanlıklarını delip geçen “vahiy yıldızı” demektir. Çünkü Târık sûresinin 13 ve 14. âyetlerinde “vahyin hakkı bâtıldan ayıran özelliğine ve boş bir lakırdı olmadığına” dikkat çekilirken kullanılan zamir “vahiy” anlamına aldığımız en-necm kelimesine gitmektedir.

5. Necm sûresinin ilk grup âyetlerine bakıldığında konunun “yıldız”la hiçbir ilgisinin bulunmadığı rahatlıkla görülecektir. Resmî sıralamada Necm’den önce Tûr sûresi gelmektedir. O sûrenin 29-34. âyetlerinde müşriklerin Hz. Peygamber’i “büyücü”, “şair” ve “mecnun” olmakla suçladıkları, zamanın onun başına getireceği felaketleri hep beraber bekledikleri, Kur’ân’ı onun uydurduğu şeklinde ifadeleri yer almıştı.

İşte Necm sûresinin ilk âyetlerinde bu ve benzer saldırılara cevap verilmiştir. Bu içerikte, Hz. Peygamber’in risaletini ve ona indirilen Kur’ân mesajını inkâr edenlere Yüce Allah cevap vermiş olmaktadır.

Yüce Allah, bu cevapta peyderpey indirdiği Kur’ân mesajına yemin ettikten sonra, Hz. Peygamber’in şaşırmadığını, azmadığını, Kur’ân vahyi adına söylediklerini hevasından uydurmadığını, bütün bunların kendisine vahyedilen Kur’ân’ın parçası olduğunu beyan etmektedir.

Ardından, öğretici olarak Hz. Cebrâîl’in görevlendirildiğini, ilk vahiy aldığında onu yüksek ufukta gördüğünü, daha sonra Cebrâîl (as)’ın ona indiğini ve aralarındaki mesafenin iki yay kadar kaldığını vs. ifade ederek Kur’ân mesajının kaynağına dikkat çekmektedir. İşte bu şekilde bu sûrenin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in vahiy olarak çevresindekilere okuduklarının kaynağından ve sıhhatinden söz edilmektedir.

6. Yine resmi sıralamada Necm’den önce yer alan Tûr sûresinin son âyetinde “geceleyin ve yıldızların çekildiği (gündüz) vakti Allah’ı tesbihin gerekliliği” üzerinde durulmaktadır. en-Necm kelimesine “yıldız” anlamı verenler Tûr sûresinin son âyetinin son kelimesiyle Necm sûresinin ilk kelimesinin (en-nücûm/en-necm) aynı kökten biri tekil, diğeri çoğul olmasından hareketle bu kanaate varmış olabilirler; bunda yadırganacak bir durum elbette yoktur.

Ancak Tûr’un son âyetindeki en-nücûm kelimesi “geçip gitmek, çekilmek” anlamındaki idbâr kelimesiyle kullanıldığı için “gece” ile değil, “gündüz”le ilişkilendirilmektedir. Buna göre Tûr’un sonundaki idbâra’n-nücûmi tamlaması gündüzü ifade etmekte, buna uygun olarak Necm’in başındaki en-necm de vahyin aydınlatıcılığını ortaya koymaktadır.

7. Nüzûl bakımından Necm’den önce indirilen Ihlâs sûresinde, “Yüce Allah, ehadiyyeti, samediyyeti” gibi konular ele alınarak, konu vahyin getirdiği ilkelerin beyanı ve risaletin inşası şeklinde belirlenmiştir. Bu nedenle, peygamberlikten ve vahiyden söz edilen yerde Kur’ân’ın kısım kısım indirilmesi ve zamana yayılarak vahyedilmesi demek olan Tencîmu’l-Kur’ân’a değinilmesi, âyetlerin akışına daha uygundur.

8. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen en-necm kelimesine “vahiy” denmesi, kelimenin asıl manası olan “yıldız” ile elbette bir ilişkisi olduğunu göstermektedir. Bizce bu ilişki, Kur’ân’ın her parçasının, âyet grubunun veya sûresinin bir burç gibi, yıldız gibi parıldaması, etrafı aydınlatması şeklinde kurulabilir.

Yıldız nasıl ki geceleyin karanlıkları delip geçiyorsa, ışığını çevreye ulaştırıyorsa, vahiy de cehalet karanlıklarını delip geçen misyonuyla benzer bir işlev görmektedir. Aksi takdirde, genel algıya göre “battığı zaman yıldıza yemin” edilirse, vahyin anlam ilişkisini kurmak imkânsız olacağı için bu yorumun çok doğru olmayacağı kanaatindeyiz. Biz batıp kaybolan yıldızın değil, doğup aydınlatan vahiy yıldızının daha anlamlı bir mesaj verdiği kanaatindeyiz. Allahu a‘lemu bi’s-savâb.

ıı. Hz. Peygamber’in Durumu

مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوٰى وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوٰى اِنْ هُوَ اِلَّا وَحْيٌ يُوحٰى “Arkadaşınız (Muhammed), sapmamış ve azgınlaşmamıştır. Arzusundan konuşmuyor. O (Kur’an, kendisine) vahyedilmekte olan vahiyden başka bir şey değildir.”

Âyetteki مَا ضَلَّ mâ dalle fiili “şaşırmadı, sapmadı”;صَاحِبُكُمْ sahıbuküm tamlaması “sizin arkadaşınız”; وَمَا غَوٰى ve mâ ğavâ fiili “ve azmadı, azgınlaşmadı da”; وَمَا يَنْطِقُ ve mâ yentıku fiili “ve konuşmamaktadır”; عَنِ الْهَوٰى‘ani’l-hevâ kelimesi “hevadan, arzu(lar)ından”; اِنْ هُوَ in huve ifadesi “o (konuştuğu, söylediği şey) değildir”; اِلَّا وَحْيٌ illâ vahyun kelimesi “vahiyden başka bir şey”; يُوحٰى yûhâ edilgen fiili ise “(kendisine) vahyedilmekte (olan)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in durumu ve vahiy tebliğindeki kaynağı gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu ve bundan sonraki âyetleri ilk âyetteki yeminin cevabı durumundadır ve sûrenin yeminle başlamasının nedeni işte bu cümlelerin önemine dikkat çekilmesinden kaynaklanmaktadır.

Âyette yer alan “arkadaşınız ne sapmıştır ne de azmıştır” ifadesi, onun Mekkeli müşrikler tarafından sapkınlık ve azgınlıkla suçlandığını göstermektedir. Nitekim Kureyşliler ona, “Sen atalarının dinini terk ettin, yoldan çıktın, kendi kafandan şeyler söylüyorsun” deyince, işte bu âyetler nazil olmuştur. Âyetin bu durumda verdiği anlam ise, “O, atası İbrahim’in dinini terk etmedi” şeklini almış oldu.(9) Bu rivayetle de ilişkili olacak şekilde âyetler hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

1. Sapmaması, Azgınlaşmaması

مَا ضَلَّ صَاحِبُكُمْ وَمَا غَوٰى “Arkadaşınız (Muhammed), sapmamış ve azgınlaşmamıştır.” Burada dile getirilen husus, Mekke müşriklerinin Hz. Peygamber’e yönelttiği suçlamaların yersiz olduğunu ortaya koymaktır.

a) Kalem 68/2’de detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Mekkeli müşrikler vahiy ile karşılaşana kadar Hz. Peygamber’i akıllı ve toplumun en güvenilir ferdi olarak kabul ediyorlardı. Onlara göre, Hz. Peygamber ihtilafları çözen, dürüstlüğü tartışılmaz bir kişiliğe sahipti.

Hacer-i Esved’i yerine koyacakları sırada tartışan ve kavganın eşiğine gelen Mekkelileri ikna etmişti. O kadar ki, kendisine el-emîn sıfatını vermişler, sahip oldukları zenginliklerin saklanabilecek olanlarını ona teslim etmişlerdi. Hılfu’l-Fudûl adı verilen ve günümüzde “faziletli olacaklarına dair yemin edenler, erdemliler hareketi” veya “gönüllü sivil toplum kuruluşu” diyebileceğimiz bir teşkilatın da üyesi idi.

Keskin zekâsı, feraseti ve dürüstlüğü sayesinde sıradışı bir fert olan Hz. Muhammed, peygamber olunca müşriklerin düşmanlığı da başlamış oldu. Artık ona türlü türlü iftiralar atmaktan ve yakıştırmalarda bulunmaktan geri durmuyorlardı. Mekke müşrikleri, Hz. Peygamber’in risalet adına tebliğ ettiklerine inanmıyor, onu farklı şekillerde ve farklı içeriklerde suçluyorlardı. “Güvenilir insan” dedikleri Hz. Peygamber’e bu sıfatları yakıştıranların, nasıl bir psikolojiye sahip oldukları ve ne düzeyde bir inanç sapması ve sapkınlığı yaşadıkları kolayca anlaşılmaktadır.

Onların düşmanlık dolu suçlamaları Kur’ân’a ve Hz. Peygamber’e yönelikti. Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin “Kur’ân’ın Hz. Peygamber’in uydurması”(10) veya “öncekilerin masalları” olduğu şeklindeki suçlamalarını reddettiği gibi,(11) okuyup aktardığı vahiylerin şeytanın sözü olmadığını,(12) onu şeytanların indirmediğini,(13) hiçbir şekilde şaka ve lakırdı olmadığını da beyan etmektedir.(14) Bu konuda Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(15) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(16) “şâ‘ır (şâir)”,(17) “sâhır (büyücü)”,(18) “meshûr (büyülenmiş)”,(19) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(20) “müfterî (iftiracı)”,(21) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(22) “kezzâb (çok yalancı)”,(23) “dâllûn (sapkın(lar)”(24) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (sâdd, zâcir, mânı‘)”(25) diyorlardı.

Mekkeli müşriklerin Hıcr 15/6. âyette Hz. Peygamber’e hitaben, “Ey kendisine zikir (Kur’ân) indirildiğini (sanan) kişi! Sen muhakkak ki mecnunsun” şeklindeki suçlamalarının cevabı Tûr 52/29’da verilmekte ve onun hiçbir şekilde “büyücü ve mecnun olmadığı” beyan edilmektedir. Buna göre âyetteki مَا ضَلَّ mâ dalle fiili Râzî’nin de belirttiği gibi “sapmadı”, yani “cinlenmedi, mecnun olmadı” manasına gelmektedir.

Ayrıca Mutaffifûn 83/32’de geçtiği üzere, Mekke müşrikleri müminleri her gördüklerinde onların “saptıkları”nı dile getirip onlarla alay ediyorlardı. Dolayısıyla Tekvîr 81/22, Kalem 68/2 ve Necm 53/2. âyetler onların bu tür suçlamalarına da cevap niteliğindedir.

Yüce Allah müşriklerin Hz. Peygamber’e karşı giriştikleri bu düşmanca tutum nedeniyle Nebî (as)’ı rahatlatmak üzere şöyle buyurmaktadır: “Onların söylediklerinin hakikaten seni üzmekte olduğunu biliyoruz. Aslında onlar seni yalanlamıyorlar; fakat o zalimler Allah’ın âyetlerini inkâr ediyorlar.”(26) İşte bu âyette de ifade edildiği gibi, müşriklerin düşmanlığı Hz. Peygamber’in şahsına değil, onun risaletiyle ilgili söylemine, yani misyonuna, Allah’ın âyetlerine yönelik idi.

b) Yüce Allah, Hz. Peygamber’in inşasından söz ettiği Duhâ 93/7’de onun şaşkın haline değinmektedir. Her iki âyet arasında herhangi bir anlam zıtlığının bulunmadığını beyan etmek üzere, dalle ve dâll kelimelerinin anlam dünyasına yakından bakmak gerekmektedir. Kur’ân’da çok anlamlılığın örneklerinden olan d-l-l kökünden kelimeler “saptırmak, sapmak”,(27) “zarar, ziyan”,(28) “silmek”,(29) “cahil”,(30) “şaşkınlık, şaşırmak”(31) gibi anlamlarda kullanılmaktadır.

Duha sûresinde yer alan, “Seni şaşırmış bulup yola iletmişti”(32) ifadesinde geçen dâll kelimesi, tıpkı Bakara 2/282’de olduğu gibi “şaşkınlık” ve “işin aslını bilmemek” anlamına gelmektedir.(33) Duhâ’da bu kelimenin seçilme nedeni, Hz. Peygamber’in sapmışlığı değil, Mekke toplumunun ahlaksız yapısından duyduğu rahatsızlığa çare bulamamanın verdiği şaşkınlıktır. İşin aslını bilemediği ve toplumun kötü gidişatına dair çözüm üretemediği için “arayış” anlamına gelen Hirâ mağarasına çekiliyordu.

Esasında Kâfirûn 109/4’te de yer aldığı üzere, Hz. Peygamber risalet öncesi dönemde de hayatında sapıklık diye nitelendirilebilecek bir hareketin sahibi hiç olmamıştı. Zaten yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmiş olması bunun apaçık bir delilidir. Dolayısıyla bu âyetteki dâll kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen mâ dalle ifadesi arasında bir anlam zıtlığı söz konusu değildir.

c) “Hz. Peygamber’in sapmadığının ve azmadığının” beyan edilmesi, onların bütün suçlamalarına cevap olduğu gibi, âyette geçen صَاحِبُكُمْ sahıbüküm “arkadaşınız” kelimesinin Tekvîr 81/22’de de geçmesi, konuya bir başka açıdan bakılması gerektiğini göstermektedir. Bu ifade yerine aslında rasûl, nebî, nezîr, beşîr gibi risalet içerikli kelimeler de kullanılabilirdi ve şiddetli düşmanlıkların oluştuğu bir aşamada belki bunlar çok daha etkili olabilirdi.

Ancak Yüce Allah bu kelimeler yerine hem صَاحِب sâhıb “arkadaş” kelimesini tercih etti; hem de bu kelimeyi küm zamirine bağlayarak صَاحِبُكُمْ sahıbüküm “sizin arkadaşınız” tamlamasını kullandı. Nitekim Bakara 2/151, Al-i İmran 3/164, Tevbe 9/128 ve Cum‘a 62/2 gibi pek çok ayette de Hz. Peygamber’in onların içinden birisi olduğu özellikle vurgulanmaktadır.

Âyetteki صَاحِبُكُمْ sahıbüküm “arkadaşınız” anlamına gelen bu ifade ile Yüce Allah Mekkeli müşriklere “insan arkadaşına deli der mi?” “onu yalnız bırakıp dışlar mı?”, “ona hakaret eder mi?” demek isteyerek, bir eğitim metodu öğretmektedir. Karşıtlık ve düşmanlık içerisinde bile olsa, muhataba seslenirken bu tür sahiplenici ve gönül alıcı ifadelerin kullanılması son derece etkili bir hitap şeklidir.

Bununla, bir taraftan muhatabın dışlanmaması sağlanmaktadır; diğer taraftan da sahıb kelimesinin manaları arasında bulunan “sohbet etmek, sohbetinde bulunmak” anlamından yararlanarak onunla “konuşmak, sohbet etmek” mesajı verilmektedir. Eğer böyle bir ihtimal olmasaydı “arkadaş” anlamına gelen başka kelimeler kullanılabilirdi. Tebliğ için konuşmak ve sohbete devam etmek gerekir; âyette dolaylı olarak bu metodun öğretilmek istendiği kanaatindeyiz.

2. Hevasından Konuşmaması

وَمَا يَنْطِقُ عَنِ الْهَوٰى “Arzusundan konuşmuyor.” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’in durumunu açıklamaya devam etmekte ve tebliğ ettiği esasları kendi heva ve arzusundan söylemediğini bildirmektedir. Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in misyonunu kavramak istemedikleri için vahyi onun uydurduğunu iddia etmişlerdi. Bunun üzerine Yüce Allah da onlara meydan okuyarak, bütün insanlar ve cinler bir araya gelseler de, her türlü şahitlerini yardıma çağırsalar da vahyin değil tamamını,(34) on sûresini,(35) hatta bir tek sûresini(36) bile ebediyyen getiremeyeceklerini haber vermektedir.(37)

a) Kur’ân uydurulabilir bir söz olamaz;(38) çünkü bir beşer sözü değildir. Müşriklerin iddia ettiği gibi, ona yabancı bir dille konuşan herhangi bir insan da bu hakikatleri öğretiyor değildi.(39) Bu bağlamda Mekkeli müşrikler vahyi Hz. Peygamber’in uydurduğunu, kendisine bir grubun da yardım ettiğini iddia etmişler ve “Bu, sabah akşam (ezberlemesi için) kendisine okunsun diye başkalarına yazdırdığı eskilerin masallarıdır” demişlerdi.(40) İşte Yüce Allah bu ve benzer iddialara cevaben vahyi Cebrâîl (as) aracılığıyla(41) kendisinin göndertip indirdiğini beyan etmektedir.(42)

b) Hz. Peygamber’in vahyi kendisinin uydurmadığı konusu Yûnus sûresinde de şöyle dile getirilmektedir: “Onlara âyetlerimiz açık açık okunduğu zaman, (öldükten sonra) bize kavuşmayı beklemeyenler, ‘Ya bundan başka bir Kur’ân getir veya bunu değiştir!’ dediler. Onlara de ki: ‘Onu kendiliğimden değiştirmem benim için olacak şey değildir. Ben, bana vahyolunandan başkasına uymam. Çünkü Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.’ De ki: Eğer Allah dileseydi onu size okuyamazdım, (Allah da) onu size bildirmezdi. Ben bundan önce bir ömür boyu içinizde kalmıştım. Hâlâ akıl erdiremiyor musunuz?”(43)

İşte bu âyetlerde, Mekke müşriklerinin Hz. Peygamber’e yönelik saçma istekleri gündeme getirilmekte ve son derece çarpıcı bir cümle ile kendilerine cevap verilmektedir: “Bundan önce içinizde yıllarca kalmıştım”, bir anlamda “aranızda bir ömür yaşamıştım” denilerek, dile getirdikleri iddiaların asılsız olduğu beyan edilmektedir.

c) Hz. Peygamber’in vahiy adına herhangi bir iftiranın içinde bulunması halinde nelerin olacağı Hâkka 68/44-47’de şöyle dile getirilmektedir: “Eğer (o elçi) bize atfen bazı sözler uydurmuş olsaydı, bu girişimi nedeniyle elbette onu kıskıvrak yakalardık; sonra da bu yaptığından dolayı onun can damarını keser atardık. Hiçbiriniz bu (yaptığımız)a engel olamazdınız.”

Bu âyetlerde Yüce Allah vahyine bazı iftira girişimleri olması durumunu gündeme getirmektedir. Cümlenin başında bulunan “eğer” anlamındaki lev şart edatı, sözü edilen hususun sonuçsuz bir varsayım olduğunu göstermektedir. Allah’a iftira girişiminin gerçekleştirilmesi bir tarafa, akıldan geçirilmesi bile büyük felaketlere neden olacaktır.

Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin güç ve kuvvetleri onlardan alınacak ve ağır bir şekilde cezalandırılacaklardır. Vahye karşı iftira içerisinde olanlar manen ölmüş sayılacaklar ve hayat onlar için olumlu anlamda bütün önemini kaybedecektir. Yüce Allah, kendisine iftira edenlerle ilişkisini keseceğini beyan ederek, bu noktada gösterilmesi gereken hassasiyete dikkat çekmektedir.

d) En‘âm 6/93’te yer aldığı üzere, Yüce Allah’a iftira eden veya kendisine hiçbir şey vahyedilmemesine rağmen “bana da vahyedildi” diyen ve “Allah’ın indirdiğine benzer şeyleri ben de indiririm” iddiasında bulunan kişiden daha zalim kimsenin olamayacağı beyan edilmektedir.

Kur’ân’da “Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki!” şeklinde pek çok uyarının bulunduğu bilinmektedir. Yüce Allah Hûd 11/18’de böyle davrananların mahşerde Rablerine arz edileceklerini, şahitlerin “İşte bunlar Rablerine yalan iftira edenlerdir” diyeceğini ve Yüce Allah’ın lanetinin bu zalimlere olacağını bildirmektedir.

e) Herhangi bir varlık, isterse bir peygamber olsun, eğer ilâhî bildirimlere ilavede bulunmaya teşebbüs ederse, yani Yüce Allah’ın demediği bir şeyi demiş gibi sunarsa veya dediğini dememiş gibi yapar, onu gizlerse, bunun sonuçlarının ağır olacağı bildirilmektedir.

Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 53/3-5’te de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber vahiy adına söylediklerini kendiliğinden, yani kendi hevâsından söylememekteydi. Onun dile getirdiği veya aktardığı şeyler kendisine bildirilen vahiyden başkası değildi ve bütün bunları ona Cebrâîl (as) öğretmişti.

f) Her kim, ne niyetle söylemiş olursa olsun, eğer bazı sözleri Yüce Allah’a iftira etseydi, mutlak surette sonuçlarına katlanmak zorunda kalırdı. Bu durum geçmişte böyle olduğu gibi günümüzde de gelecekte de aynıdır. Yüce Allah adına konuşurken dikkatli davranmak ve O’na hiçbir sözü iftira etmemek gerekmektedir. En‘âm 6/138-143, Yûnus 10/59-60 ve Nahl 16/116-117 gibi âyetlerde bu konu son derece şiddetli ifadelerle muhataplara hatırlatılmaktadır.

g) Eğer bir elçi veya herhangi bir kişi vahye katmalarda bulunsaydı, ona uygulanacak cezaya hiç kimse engel olamaz, Yüce Allah’a karşı hiç kimse hiç kimseyi savunamazdı. Vahyin indiriliş sürecinde dile getirilen bu husus, elbette evrensel bir mesaj vermekte ve benzer kötü niyetli kalkışmalarda tehdide konu olan işlem kaçınılmaz olmaktadır.

Vahye katmalarda veya eksiltmelerde bulunmak isteyenler karşılarında ilâhî iradeyi bulacaklardır. Çünkü Rabbimiz Hıcr 15/9’da vahyi kendisinin indirdiğini ve onu koruyacağını beyan etmektedir. Ayrıca Fussılet 41/42’de Kur’ân’ın önünden ve arkasından hiçbir iptal edicinin onu etkisizleştiremeyeceği ifade edilmektedir.

h) İşte bütün bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj, yorumunu yapmakta olduğumuz Necm 53/3. âyette dile getirilen hususun açılımı durumundadır. Söylenmek istenen özetle şudur: Hz. Peygamber toplumuna ilettiği şeyleri asla ve asla kendiliğinden uydurmamakta, heva ve arzusuna göre konuşmamaktaydı. Nübüvvet, ilâhî bildirimlere muhatap kılınan yüksek bir makamdır; risalet ise sahip olunan bildirimleri muhataplara iletmek, tebliğ etmektir.

Demek ki, peygamberliğin tam anlamıyla gerçekleşmesi için Yüce Allah’ın vahyetmesi ve elçinin de bu bildirimleri karşıdakilere ulaştırması gerekmektedir. İşte âyette sözü edilen heva ve arzudan konuşmamak budur. Böylece Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’e yönelik çeşitli suçlamaları bizzat Yüce Allah tarafından cevaplandırılıp reddedilmiştir.

i) Yorumunu yapmakta olduğumuz Necm ikinci âyette Hz. Peygamber’in hevasından konuşmadığı şeyin “Kur’ân” olduğu muhakkaktır. Nitekim âlimlerimizin önemli bir bölümü bu noktada fikir birliğindedir.(44)

Bu ifade, sanıldığı gibi bir insan olarak onun her konuştuğu şeyi kapsamamakta, bir erkek, bir baba, bir komutan, bir Arap olarak bütün konuştuklarının bu anlamda vahiy olduğu, ağzından çıkan her sözün ilâhî bir emir veya buyruk niteliğinde bulunduğu düşünülmemelidir. Aksi takdirde, Kur’ân’da Hz. Peygamber’e yönelik uyarıların herhangi bir anlamı kalmazdı.

Bu başlıkta onlarca âyetten de delil getirerek ifadeye çalıştığımız üzere, maksat Mekkeli müşriklerin onun risalet adına söylemlerine karşı ortaya koydukları iddiaları geçersiz kılmaktır. Yani, konu Mekkeli Abdullah’ın oğlu Muhammed’in dedikleri değil, nebî ve rasûl olan Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği esaslardır. Yüce Allah adına bildirdiklerini konuşup tebliğ eden Hz. Muhammed asla ve asla vahiy adına yalan konuşmamıştır.

j) “Sapmamak ve azgınlaşmamak” için hevaya uymamak, arzularına göre konuşmamak gerekir. İşte Hz. Peygamber de din adına tebliğ ettiği şeyleri bütünüyle vahiyden aktardığı için hiçbir şekilde sapmamış ve azgınlaşmamıştır; çünkü o tebliğ ettiği esasları heva ve arzusundan konuşmamıştır. Sâd 38/26’da da beyan edildiği üzere, Yüce Allah Hz. Peygamber’i hevaya uymaması konusunda uyarmakta, aksi takdirde heva ve arzuların kendisini Allah yolundan saptıracağını bildirmektedir.

İşte Necm 53/2’de Hz. Peygamber’in risalet öncesi dönemde olduğu gibi, risaletle buluşturulduğu dönemde de sapmadığı ve azgınlaşmadığı beyan edilmekte, bu arada ileriye yönelik olarak bu durumun devam edeceği de yorumunu yapmakta olduğumuz üçüncü âyette dile getirilmektedir. Çünkü bu âyette onun heva ve arzusundan konuşmamakta olduğu muzâri, yani geniş zaman kalıbında getirilen مَا يَنْطِقُ mâ yentıku fiiliyle ifade edilmektedir.

3. Söyleminin Sadece Vahiy Oması

اِنْ هُوَ اِلَّا وَحْيٌ يُوحٰى “O (Kur’an, kendisine) vahyedilmekte olan vahiyden başka bir şey değildir.” Yüce Allah, Hz. Peygamberle ilgili olarak önceki iki âyette olumsuz cümleler kullanarak, onun “sapmadığını, azgınlaşmadığını ve hevasından konuşmadığını” beyan ettikten sonra, şimdi de olumlu olarak durumunu açıklamaktadır.

a) “Vahiy” kavramı hakkında Nisâ’ 4/163’te geniş bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Sadece şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz:

“Vahiy” kavramı, Yüce Allah’ın mahlûkatla iletişim yollarından birisidir. Kelime olarak “ilham etmek, ima etmek, işaret etmek, fısıldamak, ima etmek, bir şeyi çabucak ve hızlıca söylemek” gibi anlamlara gelen vahy, terim olarak da “Yüce Allah’ın vasıtalı veya vasıtasız bir şekilde peygamberlerini özel bir metotla bilgilendirmesi, kalplerine ilâhî ilkeleri ve mesajları yerleştirmesi” işlemidir.

Kur’ân’da v-h-y kökünden kelimeler 78 yerde geçmektedir. Kur’ân’daki kullanımları itibariyle, fiilin nispet edildiği varlıklar ve muhataplar açısından vahiy üç çeşittir:

ı. Gayr-ı İlâhî Vahiy

Vahy kelimesi fiil olarak Yüce Allah’tan başkasına nispet ediliyorsa buna “gayr-ı ilâhî vahiy” denir. Bu türden “vahiy fiili” Hz. Zekeriya gibi bir insana nispet ediliyorsa bu fiil “işaret etmek, ima etmek” anlamına gelir. Meryem 19/11. âyet bunun delilidir: “Bunun üzerine Zekeriyya, ma‘betten kavminin karşısına çıkarak (üç gün konuşamadığı için) onlara, ‘Sabah akşam tesbihte bulunun’ diye vahyetti (yani işaret etti).”(45)

Vahiy fiili eğer insan veya cin şeytanlarına nispet ediliyorsa “fısıldamak, vesvese vermek” anlamına gelir. Bunun delili ise şu âyetlerdir: “Böylece biz, her peygambere insan ve cin şeytanlarını düşman kıldık. (Bunlar), aldatmak için birbirlerine yaldızlı sözler fısıldarlar.”(46)

“Gerçekten şeytanlar dostlarına, sizinle mücadele etmeleri için vahyederler (yani vesvese verir, telkinde bulunurlar).”(47) İşte bu âyetlerde vahiy fiili Yüce Allah’a değil, insan ve cin şeytanlarına nispet edildiği için fiilin manası “vesvese vermek, fısıldamak, telkınde bulunmak” şeklinde anlaşılmalıdır.

ıı. İlâhî Vahiy

Vahy kelimesi fiil olarak Yüce Allah’a nispet edilir, muhataplar da peygamber değilse, buna ilham anlamında “ilâhi vahiy” denir. Kur’ân’da bunun 7 örneği vardır:

1. “Meleklere vahiy”

“Hani Rabbin meleklere, ‘Muhakkak ben sizinle beraberim; haydi iman edenlere destek olun, diye vahyediyordu.”(48) Buradaki vahiy/yûhî fiili “ilham etmek, bildirmek, öğretmek” şeklinde anlaşılmalıdır.

2. “Yeryüzüne vahiy”

“İşte o gün Rabbinin ona bildirmesiyle (yeryüzü) haberlerini anlatacaktır.”(49)

3. “Gökyüzüne vahiy”

“Böylece onları, iki günde yedi gök olarak yarattı ve her göğe görevini vahyetti.”(50) Bu iki örnekteki vahiy/evhâ fiilleri “görev yasası belirlemek” şeklinde anlaşılmalıdır.

4. “Bal arısına vahiy”

“Rabbin bal arısına ‘meyvelerin her birinden ye ve Rabbinin sana kolaylaştırdığı yaylım yollarına gir’ diye vahetti.”(51) Buradaki vahiy/evhâ fiili “bal arısına verilen bir içgüdü” gibi düşünülmelidir.

5. “Çocukken Hz. Yûsuf’a Vahiy”

“Biz on (Yûsuf’a), ‘andolsun ki sen onların bu işlerini onlar (işin) farkına varmadan kendilerine haber vereceksin’ diye vahyetmiştik.”(52) Buradaki vahiy/evhâ fiili “ilham etmek” anlamına alınmalıdır. Hz. Yûsuf henüz peygamber olmadan ona yönelik vahiy elbette ilâhî vahyin bir örneğidir; hakiki vahyin değil.

6. “Havarilere Vahiy”

“Hani havârîlere, ‘Bana ve peygamberime iman edin’ diye vahyetmiştim.”(53) Buradaki vahiy/evhaytü fiili “ilham etmek” manasına gelmektedir.

7. “Hz. Mûsâ’nın Annesine vahiy”

“Hani, (sen yeni doğduğunda) annene vahyedilecek şeyi (şöyle) vahyetmiştik.”(54) “Mûsâ’nın annesine onu (Mûsâ’yı) emzir diye vahyetmiştik.”(55) Burada ilâhî vahyin diğer örneklerinden farklı olarak vahiy/evhaynâ kalıbında çoğul getirilmiştir. Bunun sebebi Hz. Mûsâ’nın annesine tıpkı Hz. Meryem gibi bir ayrıcalık tanınması olabilir.

Burada örneğini verdiğimiz vahiylerde vahiy fiili Yüce Allah’a nispet edilse de muhataplar peygamber olmadığı için “ilâhî vahy”in örnekleridir; ancak bunlara “hakiki vahiy” denmez.

ııı. Hakiki Vahiy

Vahy kelimesi Yüce Allah’a nispet ediliyor ve muhataplar da peygamber ise işte bu vahiy türüne “hakiki vahiy” denmektedir. Yüce Allah’ın peygamberlere yönelik vahyi risalet için bir inşa faaliyetidir ve ilâhî hakikatlerin gizli ve süratlice peygamberlerin kalbine ulaşması şeklinde melek aracılığıyla gerçekleştirilen özel bir bilgilendirme biçimidir. Vahiy denilince anlaşılan budur ve Kur’ân’da bunun oldukça fazla örneği vardır.

İlk iki maddede zikrettiğimiz âyetler dışında v-h-y kökünden gelen bütün kelimeler Kur’ân’da “hakîkî vahiy” anlamında kullanılmaktadır. İki örnekle yetinelim:

Nisâ 4/163-164: “Biz Nuh’a ve ondan sonraki peygamberlere vahyettiğimiz gibi sana da vahyettik. Ve (nitekim) İbrahim’e, İsmail’e, İshak’a, Yakub’a, esbâta (torunlara), İsa’ya, Eyyûb’e, Yunus’a, Harun’a ve Süleyman’a vahyettik. Davud’a da Zebûr’u verdik. Sana daha önce kıssasını anlattığımız peygamberlere de kıssasını sana anlatmadığımız peygamberlere de vahyetmiştik. Allah Musa’ya da gerçekten konuşmuştu.”

Zümer 39/65: “(Ey Peygamber!) Şüphesiz sana da senden öncekilere de (şöyle) vahyolunmuştur: Andolsun ki eğer (Allah’a) ortak koşarsan, işlerin mutlaka boşa gider ve mutlak surette ziyanda kalanlardan olursun(uz)!”

Şûrâ 42/51-52: “Allah bir insanla ancak vahiy yoluyla veya perde arkasından konuşur yahut bir elçi gönderip izniyle ona dilediğini vahyeder. O yücedir, hakîmdir. İşte böylece sana da emrimizle Kur’an’ı vahyettik. Sen, kitap nedir, iman nedir bilmezdin. Fakat biz onu kullarımızdan dilediğimizi kendisiyle doğru yola eriştirdiğimiz bir nur kıldık. Şüphesiz ki sen doğru bir yolu göstermektesin.”

b) Vahiy kavramı hakkında bu bilgileri verdikten sonra, şimdi de âyetteki mesaja dönmek istiyoruz. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği ilkelerin hevasından kaynaklanmadığını ifade etmek elbette yetmezdi. Bu nedenle, onların ne olmadığını söylemekle başlanan bildirim, tebliğ ettiği şeylerin ne olduğunu açıklamakla devam etmektedir.

Bu âyette, hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerin birisi olan “nefyü istisna metodu” kullanılmaktadır. Âyetin başındaki in edatı olumsuzluk manası vermekte, illâ edatı ise onun verdiği olumsuz manayı kaldırmaktadır; işte bu ifade biçimine hasr/kasr adı verilmektedir.

Bu doğrultuda âyetin anlamı, “(Size ilettiği mesaj) kendisine vahyedilen vahiyden başka bir şey değildir.” Bu ifade, Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği bu mesajın vahiyden başka bir şey olmadığını, aksinin düşünülmesinin adeta akla ziyan olduğunu ortaya koymaktadır.

c) Âyette geçen هُوَ hüve zamiri, ilk âyetteki en-necm kelimesini karşılamaktadır. Sırf bu nedenle bile, ilk âyete “Parça parça indiğinde vahye yemin olsun” şeklinde anlam vermemizin isabetli olduğu anlaşılmaktadır. Aksi takdirde, zamirin ait olduğu kelimeyi bulmakta zorluk olacaktı.

en-Necm kelimesine “yıldız” veya “bitki” anlamı verilmesi durumunda zamirin bu kelimeyi karşılaması mümkün ve anlamlı olamaz. Bu ihtimalleri tercih edenler, zamirin karşılığını, vahyin gündemde olması şeklinde izah etmektedirler ki bu durumun bu âyette bir zorunluluk olmadığı kanaatindeyiz.

b) Vahyin Öğretimi

Yüce Allah sûrenin 5-10. âyetlerde tartışmalara konu edinilen “vahiy” ile ilgili olarak, vahyin ilk gelişi hakkında bilgi vermekte, en yüksek ufukta görünen Cebrâîl (as)’ın aşağıya sarktığı, Hz. Peygamber’e iyice yaklaştığı, aralarındaki mesafenin iki yay, hatta daha da az olduğu, bu şekilde Yüce Allah’ın kuluna vahyedilmesi istenen hususların kendisine vahyedildiğini bildirmekte, böylece vahyin kaynağının beşeri değil, ilâhî olduğunu özellikle vurgulamaktadır.

ı. Cebrâîl (as)’ın Bazı Özellikleri

عَلَّمَهُ شَد۪يدُ الْقُوٰى ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوٰى وَهُوَ بِالْاُفُقِ الْاَعْلٰى “Onu (Kur’an’ı) müthiş kuvvetleri olan, donanımlı (Cebrail) öğretmiştir. (Cebrail) en yüksek ufuktayken belirmişti.”

Âyettekiعَلَّمَهُ ‘allemehû fiili “ona öğretmişti, bildirmişti, onu öğretmişti, bildirmişti”; شَد۪يدُ الْقُوٰى şedîdü’l-kuvâ tamlaması “çok güçlü”; ذُو مِرَّة zû mirratin ifadesi “kuvvetli, güçlü muhakemeli”; فَاسْتَوٰى festevâ fiili “dikilmişti, belirmişti”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (peygamber)”; بِالْاُفُقِ الْاَعْلٰى bi’l-ufukı’l-a‘lâ tamlaması ise “en yüksek ufukta iken” demektir.

Burada vahyin öğreticisi ve onun ilk görülme anı gündeme getirilmektedir.

1. Güçlü ve Kuvvetli Oluşu

عَلَّمَهُ شَد۪يدُ الْقُوٰى ذُو مِرَّةٍ “Onu (Kur’an’ı) müthiş kuvvetleri olan, donanımlı (Cebrail) öğretmiştir.” Bu cümlede Cebrâî (as)’ın iki özelliği gündeme getirilmektedir:

a)شَد۪يدُ الْقُوٰى “Çok güçlü.” Yüce Allah, bu âyette Kur’ân’ı Hz. Peygamber’e Cebrâîl (as)’ın öğrettiğini, onun çok güçlü olduğunu, aslında gücünün yaratılışından kaynaklandığını ifade etmek istemektedir. Bu bağlamda Zemahşerî, Cebrâîl (as)’in gücüyle ilgili olarak Hz. Lût’un kavminin helâkinde üstlendiği rol vs. konularda örnekler vermektedir.(56)

Bazılarına göre şedîdü’l-kuvâ ifadesinden maksat Yüce Allah’tır;(57) ancak bu görüş, âyetlerin bağlamına da zamir yapısına da uygun değildir; maksat Hz. Cebrâîl’dir.

b) ذُو مِرَّةٍ “Kuvvetli.” Bu ifade, “akıllı”, “yetenekli”, “donanımlı”, “sağlam”, “etkileyici”, “akıl ve din bakımından kemale ermiş”, “büyük görünüşlü”, “heybetli”, “güzel huylu” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir.(58) Bu tamlama Cebrâîl (as)’ın çok güçlü yapısını, aklının gücünü ve öngörüsünü ortaya koyan destekleyici bir bedeldir, açıklayıcı bir ifadedir.(59)

Hz. Cebrâîl hakkındaki bütün bu bilgiler elbette doğru olabilir; ancak biz vahiy meleğinin gücünün ve donanımının vahyi getirmedeki korunmuş yapısı ve onu muhafazadaki başarısı şeklinde anlamaktayız.

Vahiy meleğinin sadece adı verilse ve hiçbir sıfatı zikredilmeseydi, bu durumda onun değerine dair söylemler kısıtlı olurdu. Oysa burada çeşitli sıfatlarının anılması, hocanın kaliteli oluşunun talebenin de kaliteli olması manasına geleceğini göstermektedir. Çünkü Râzî’nin de dediği gibi, öğretmeni övmek öğrenciyi övmek demektir.

Cebrâîl (as)’ın bunların dışında da birtakım özellikleri vardır. Buna göre Hz. Cebrâîl, Tekvîr 81/19-21’de kerîm “çok değerli”, zî kuvvetin “çok güçlü”, mekînin “itibarlı”, mutâ‘ın “itaat edilen” ve emînin “güvenilir” gibi sıfatlarla tanıtılmaktadır.

Ayrıca bütün melekler “Yüce Allah tarafından kendilerine emredilen şeyi aynen yapanlar, hiçbir şekilde isyan etmeyenler” şeklinde de tanıtılmaktadır.(60) Bunun dışında, cehennemin muhafızı olan meleklerin de çok güçlü ve alt edilemez oldukları,(61) hazeneh adında cennet ve cehennemin bekçiliğini yapanlar olduğu,(62) zebânî adıyla anılanlarının bulunduğu(63) da Kur’ân’da beyan edilmektedir.

2. Yüksek Ufukta Belirmesi

فَاسْتَوٰى وَهُوَ بِالْاُفُقِ الْاَعْلٰى “(Cebrail) en yüksek ufuktayken belirmişti.” Bu âyette önce Cebrâîl (as)’a nispet edilen fiil, ardından da onun göründüğü yerden söz edilmektedir.

a) اسْتَوٰى istevâ “Doğruldu (belirdi).” Bu fiilin Kur’ân’daki kullanımlarına bakıldığında farklı anlamlar verdiği görülmektedir. Bu fiil, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi istevâ şeklinde “cer” harfi olmadan kullanılmışsa “doğrulmak”,(64) ilâ “cer” harfiyle istevâ ilâ şeklinde “yönelmek”(65) ve ‘alâ “cer” harfiyle istevâ ‘alâ şeklinde de “kurulmak, oturmak”(66) anlamlarına gelmektedir.

Bu cümle, meleğin Hz. Peygamber’in görüş alanına girmesini ifade etmektedir. Elbette 610 yılının Ramazan ayının Kadir Gecesi’nde Hira Mağarası’nda gerçekleşen bu olayın nasıl gerçekleştiği konusunda herhangi bir fikir verecek durumunda değiliz. Bu çok özel bir haldir ve olaya muhatap olan peygamberlerden başkası da bunun nasıllığını idrak ve tarif edemez.

b) وَهُوَ بِالْاُفُقِ الْاَعْلٰى “O yüksek ufuktaydı.” Bu ifade, nüzûl olarak sekizinci sırada indirilmiş olan Tekvîr 81/23’te el-ufukı’l-mübîn “apaçık ufuk” şeklinde geçmektedir. Oradaki bağlam da Necm’de olduğu gibi vahyin kaynağı ve Cebrâîl (as)’ın aracılığıyla ilgilidir. Her iki sûrede de Kur’ân’ın vahiy meleği tarafından getirilmesi ve vahiy meleğinin birtakım özelliklerinden söz edilmektedir.

Buradan anlaşılıyor ki hem Necm sûresinin ilk grup âyetinde, hem de Tekvîr 81/17-25. âyetlerde konu vahyin ilk gelişiyle ilgilidir; verilen mesaj da aynıdır. Her iki âyet grubu da Cebrâîl (as)’ın vahyi ilk getirdiğinde belirdiği yeri, yani “apaçık” ve “en yüksek ufku” göstermektedir.

Bu sûrede Hz. Peygamber’in vahiy meleğini asıl suretinde iki kez gördüğü ifade edilmektedir. Bilindiği üzere, Hz. Cebrâîl, vahyi çeşitli şekillerde getirirdi; özellikle de Dıhye adlı kişinin sûreti ile gelişinden Hz. Peygamber’in mutlu olduğu rivayet edilmektedir.(67)

Bu arada âyetteki istevâ fiilinin ve yüksek ufukta olmanın Hz. Peygamber’le ilgili olduğunu kabul edenler de vardır;(68) ancak tıpkı önceki âyette olduğu gibi bunun savunulabilir bir tarafı olmadığı kanaatindeyiz.

ıı. Cebrâîl (as)’ın İlk Gelişi

ثُمَّ دَنَا فَتَدَلّٰى فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ اَوْ اَدْنٰى فَاَوْحٰىٓ اِلٰى عَبْدِه۪ مَآ اَوْحٰى “Sonra yaklaşmış, (ona doğru) sarkmıştı. İki yay arası kadar, hatta daha da yakın olmuştu. (Böylece Cebrail, Allah’ın) kendisine vahyettiğini (O’nun) kuluna (Peygamber’e) vahyetmişti.”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; دَنَا denâ fiili “yaklaşmıştı”; فَتَدَلّٰى fe tedellâ fiili “sarkmıştı, sokulmuştu”; فَكَانَ fe kâne fiili “o (şöyle) idi”; قَابَ قَوْسَيْنِ kâbe kavseyni ifadesi “iki yay aralığı kadar”; اَوْ اَدْنٰى ev ednâ kelimesi “hatta daha da yakın”;فَاَوْحٰى fe evhâ fiili “vahyetmişti”;اِلٰى عَبْدِه۪ ilâ ‘abdihî kelimesi “O’nun kuluna”; مَآ اَوْحٰى mâ evhâ ifadesi ise “vahyettiği şeyi” demektir.

Burada Hz. Cebrâîl’in ilk vahyi getirirken nasıl bir hal arz ettiği gündeme getirilmektedir.

1. Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’e Yakınlaşması

ثُمَّ دَنَا فَتَدَلّٰى “Sonra yaklaşmış, (ona doğru) sarkmıştı.” Bu âyette Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’e apaçık ufukta kendi haliyle görünüp ilk geldiği Hira mağarasındaki buluşmaya dair bilgi verilmektedir.

Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatı sonralık bildirmekte ve دَنَا denâ fiiliyle ifade edilen “yaklaşma”nın Cebrâîl (as)’ın apaçık ufukta belirmesinden sonra gerçekleştiğini göstermektedir. Aynı kökten gelen “sarkıtmak” anlamındaki edlâ fiili ve “sarkıtılan şey, kova” anlamındaki delv kelimelerinin Yûsuf 12/19’da da zikredildiğini özellikle hatırlatmakta yarar görmekteyiz. Âyetteki تَدَلّٰى tedellâ fiili “sokulmak” anlamıyla yaklaşmanın daha ileri düzeyde olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, söz konusu fiile “iyice sokulmak” anlamını vermek daha doğrudur.(69)

تَدَلّٰى tedellâ fiilinin “sarkmak” anlamını tercih edenler, âyette bir “takdim-te’hîr” bulunduğunu beyan ederek, sarkmanın önce, yaklaşmanın ise sonra gerçekleştiğini ileri sürmüşlerdir.(70) Kur’ân metnini kendi kanaati doğrultusunda bu tür işlemlere tabi tutmanın hiçbir şekilde doğru olmadığını beyan etmek durumundayız.

Esasında yine bazı âlimlere göre دَنَا denâ fiiliyle تَدَلّٰى tedellâ fiili aynı anlama gelmekte ve âyette adeta “yaklaştı ve böylece yakınlaştı” anlamı görülmektedir.(71) Biz تَدَلّٰى tedellâ fiilinin “iyice sokulmak” anlamını esas alarak, âyette Cebrâîl (as)’ın Hira mağarasında Hz. Peygamber’e ilk gelişinde yakınına iyice sokulduğu anlamını tercih etmekteyiz.

2. Aradaki Mesafenin Çok Çok Azalması

فَكَانَ قَابَ قَوْسَيْنِ اَوْ اَدْنٰى “İki yay arası kadar, hatta daha da yakın olmuştu.” Bu ifade Hz. Peygamber ile Cebrâîl (as)’ın arasında kalan mesafenin artık çok çok yakın olduğunu ortaya koymaktadır. İki yay arası mesafenin kalması veya daha da yakınlaşmış olmaları, artık aralarında üçüncü bir şahsın veya bir başka meşguliyetin bulunamayacağını simgeler. Bu ifade ile, tamamen diz dize, adeta aralarından su sızmayacak şekildeki bir dostluk, yakınlık,(72) birliktelik ve samimiyet dile getirilmektedir.

Âyetin sonundaki اَوْ اَدْنٰى ev ednâ ifadesi, قَابَ قَوْسَيْنِ kâbe kavseyni tamlamasının bir açıklaması olarak kabul edilmekte, dolayısıyla buradaki اَوْ ev edatının bel edatı anlamı verdiği dile getirilmektedir. Bu bağlamda Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(73) Buna göre anlam, “(Aralarındaki mesafe) iki yay arası kadar, yani çok yakın olmuştu” şeklini almaktadır.(74) Biz de tercümede bu manayı esas aldık.

Elbette meleğin yapısını bilemediğimiz için, bu tür ifadelerin bir anlamda mecazi anlatımlar olduğunu, hakikatini ise sadece Yüce Allah’ın bileceğini belirtmek durumundayız.

3. Vahyin Gerçekleştirilmesi

فَاَوْحٰىٓ اِلٰى عَبْدِه۪ مَآ اَوْحٰى “(Böylece Cebrail, Allah’ın) kendisine vahyettiğini (O’nun) kuluna (Peygamber’e) vahyetmişti.” İşte bu âyette Necm 53/5. âyetten itibaren anlatılan olayın asıl gerçekleşme nedeni dile getirilmekte ve Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’e vahiy getirdiği beyan edilmektedir.

Bu âyetin tercümesinde birden çok ihtimal bulunmaktadır. En yaygın kabul gören iki tanesini zikretmekle yetinelim:

a) Buna göre âyetteki اَوْحٰى evhâ fiillerinin fâili Cebrâîl (as) olabilir; عَبْدِه ‘abdihî ifadesindeki zamir de Yüce Allah’ı gösterebilir. Bu durumda âyetin anlamı, “Bunun üzerine (Cebrâîl, Allah’ın) kendisine vahyettiğini kuluna (yani Peygamber’e) vahyetmişti” şeklini alır. Bizim tercihimiz budur; çünkü sûrenin başından beri Cebrâîl (as) hakkında bilgi verilmekte ve ilk vahyi getirişi tanıtılmakta olduğu için, vahyin iletilmesinin de ona nispetini öncelikli tercih olarak görmekteyiz.

b) Âyetteki اَوْحٰى evhâ fiillerinin fâili Yüce Allah olabilir; ‘abdihî ifadesindeki zamir de Allah’ı gösterebilir. Bu durumda âyetin anlamı, “Allah, kuluna vahyettiğini vahyetmişti” şeklini alır. Her iki tercihte de عَبْدِه ‘abdihî ifadesindeki hû zamirinin Allah’ı göstermesi bir sorun değildir; çünkü Kur’ân’da konu Allah ile ilgili olduğu yerlerde isim zikredilmeden zamir kullanım örnekleri vardır.(75)

Cebrâîl (as)’ın neyi getirip vahyettiği veya neleri ilettiğinin sorulup çeşitli cevapların verildiği de bilinmektedir.(76) Esasında burada böyle bir soruyu gereksiz görmekteyiz. Çünkü konu vahyin kaynağının Yüce Allah olduğunu beyandır; yoksa parça parça içeriği ile ilgili bilgi verilmesi değildir.

Mekkeli müşrikler Hz. Peygamber’in risalet adına söylemlerine karşı çıktıkları için Yüce Allah vahyini sahiplenmekte, onun hiçbir şekilde bir beşer sözü olmadığını, Hz. Peygamber’in bunu kendiliğinden uydurmadığını, vahyin hocasının Cebrâîl (as) olduğunu ortaya koymaktadır.

Bazıları yorumunu yapmakta olduğumuz son üç âyette sözü edilen durumla ilgili olarak, bu olayın Mirac gecesi meydana geldiğini, Cebrâîl (as)’ın Arş’tan aşağı doğru yaklaştığını, dolayısıyla mesafenin de bununla ilgili olduğunu dile getirmektedirler.(77) Bizce bu görüşün dikkate alınır bir tarafı yoktur.

Çünkü sûrenin başından beri vahyin ve vahiy meleğinin inişinden söz edilmektedir; yukarı çıkışla ilgili en küçük bir işaret dahi bulunmamaktadır. Birtakım kanaatleri esas alıp âyetlerin vermek istediği bilgiyi ve mesajı başka taraflara çekmeyi hiçbir şekilde doğru bulmamaktayız.

c) Gönül-Göz Birlikteliği

Yüce Allah sûrenin 11 ve 12. âyetlerinde Hz. Peygamber’in yaşadığı ilk vahiy alma tecrübesini kalbinin yalanlamadığını ve bu noktada kınanmaması gerektiğini beyan etmektedir.

ı. Hz. Peygamber’in Kalbinin, Hakikati Yalanlamaması

مَا كَذَبَ الْفُؤَادُ مَا رَاٰى “(Gözünün) gördüğünü kalbi yalanlamamıştı.”

Âyetteki مَا كَذَبَ mâ kezebe fiili “yalanlamamıştı”; الْفُؤَاد el-füâdü kelimesi “kalb, gönül”; مَا رَاٰى mâ raâ fiili ise “gördüğünü, gördüğü şeyi” demektir.

Bu âyette Hz. Peygamber’in Cebrâîl (as)’ı gördüğü, bunun bir yanılgı olmadığı, yaşananların gerçekleştiği, dolayısıyla gördüğünü kalbinin yalanlamadığı gündeme getirilmektedir.

Âyetteki ifade gereği, görülenin “Cebrâîl (as)” değil de “Yüce Allah” olduğu görüşü iddia edilse de,(78) daha önce de belirttiğimiz üzere bunun tutar bir tarafı yoktur.

Âyette Hz. Peygamber’in “görmesi”ne vurgu yapılmakta, ancak bunun nasıl gerçekleştiği açıklanmamaktadır. Bu nedenle, Hz. Peygamber’in ne ile gördüğü, yani “gören”in ne olduğu sorulmaktadır. Buna iki şekilde cevap verilebilir:

1. Âyette “göz” anlamına gelecek bir kelime geçmese de bunun “göz” olduğu akla gelmektedir. Çünkü Necm sûresinin 17. âyetinde “Göz şaşıp kamaşmadı ve haddi aşmadı” ifadesi yer almakta ve el-besar kelimesi kullanılmaktadır.

Kur’ân’da meleklerin görülmesiyle ilgili çeşitli âyetler mevcuttur. Bu bağlamda Hz. İbrahim’in,(79) Hz. Lût’un,(80) Hz. Meryem’in(81) vs. melekleri gördüğü beyan edilmektedir. Dolayısıyla bu örneklerde de olduğu gibi, mahiyetini açıklayamasak da meleğin görülebildiği konusunda deliller bulunduğunu belirtmeliyiz.

2. Gören şey “kalb” de olabilir. Nitekim, aynı âyette bu cümlenin hemen öncesinde الْفُؤَاد el-füâd kelimesi yer almakta ve “kalb, gönül” anlamına gelmektedir. Böylece Hz. Peygamber’in kalbinin, gördüğü şey konusunda kesin olarak emin olduğu, herhangi bir tereddüt içerisinde bulunmadığı bu şekilde beyan edilmiş olmaktadır.

Konuyla ilgili zikredilmekte olan الْفُؤَاد/فُؤَاد el-fuâd/füâd kelimesi insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir ve çoğulu الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh sözcüğüdür.(82) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(83) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri yedi âyette(84) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Görenin Hz. Peygamber olduğu ve görmesinin vurgulanıp, gördüğü şey konusunda gönlünün onu yalanlamadığı beyan edildiği için, artık bu görme işleminin “göz”le mi veya “kalb” ile mi olduğu, sonucu değiştirmemektedir. Önemli olan, Hz. Peygamber’in yaşadığı bu tecrübe konusunda emin olması ve hiçbir şekilde tereddüt içerisinde bulunmamasıdır. Bunun dışında kalan hususların tartışılmasının âyetin mesajını anlamaya herhangi bir katkısının olmayacağı kanaatindeyiz.

ıı. Cebrâîl (as)’ın Tartışılmaması Gerektiği

اَفَتُمَارُونَهُ عَلٰى مَا يَرٰى “Gördüğü (melek) konusunda şimdi kendisi ile tartışıyor musunuz?”

Âyettekiاَفَتُمَارُونَهُ efetümârûnehû sorusu “onunla tartışıyor musunuz, onunla mücadele ediyor musunuz”; عَلٰى مَا يَرٰى ‘alâ mâ yerâ ifadesi ise “gördüğü şeyle ilgili olarak” demektir.

Bu âyette Hz. Peygamber’in meleği görmesinin bir yanılgı olmadığı, onunla buluşmasının mahiyetini bizim bilemeyeceğimiz şekilde bir tecrübe olduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. Bazı âlimlerimiz buradaki تُمَارُونَ tümârûne fiilinin تمرون temrûne okunuşundan hareketle, anlamın “Gördüğü şey konusunda şimdi onu inkâr mı ediyorsunuz?” şeklinde olduğu kanaatindedirler.(85) Hz. Peygamber’in görmekte olduğu ve tümârûne fiili de geniş zaman kalıbında geldiği için, görmeye devam edeceği bildirilen bu hakikat konusunda onunla tartışmanın yersiz olduğu bildirilmektedir.

Gördüğü şey konusunda Hz. Peygamber’le tartışmanın ya da gördüğü şeyi inkâr etmenin doğru bir tavır olmadığı kınayıcı bir soru ifadesiyle dile getirilmektedir. Melekler ruhani varlıklar olduğu için onlarla iletişimin anlatılması da kavranması da zordur; bu nedenle semboller ve temsiller kullanılması gerekmektedir.(86)

2. Bu âyetlerdeki mesajı güne ve kendimize yönelik anlamaya çalışırsak şunları söyleyebiliriz: Vahyin kaynağı ilâhî olduğu için onda aydınlatıcı bir özellik vardır. Kur’ân’ın, Necm 53/1’de en-necm, Şûrâ 42/52’de de nûr diye isimlendirilmesinin sebebi budur. Bu noktada Hadîd 57/12-13’te dile getirildiği üzere, vahyin insanı gönülden etkileyeceği ve kalbini aydınlatacağı beyan edilerek, mahşerde de bunun nura dönüşeceği bildirilmektedir.

A‘râf 7/201’de takvâ sahiplerinin, yani Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilenlerin kendilerine bir şeytanî vesvese geldiğinde hemen gerçeği hatırladıkları ve adeta bütün varlıklarıyla göz ve dikkat kesildikleri beyan edilmektedir.

Âl-i İmrân 3/135’te muttakî ve muhsinlerin herhangi bir çirkinlik yaptıklarında hemen Yüce Allah’ı hatırladıkları, bağışlanma dileğinde bulundukları ve bile bile hatada ısrar etmedikleri vurgulanmaktadır. Bütün bu özellikler aslında vahyin ve ona tabi olmanın insanı muttakî yapması(87) ve takvâ sahibi olanların da furkân ile buluşturulacakları(88) gerçeğinden beslenmektedir.

“Bu âyetten şu sonuca ulaşabiliriz: İnsanların gönlüne öylesine doğru bilgi yüklemeliyiz ki, gözlemlerini tasdik etsin, doğrulasın da doğru iman meydana gelmiş olsun. Kafa gözü ile gördüklerimiz gönül tarafından doğrulanıyorsa hem gerçek bilgi hem de doğru iman ortaya çıkmış olacaktır.”

“Böylece hem genel eğitimin hem de din eğitiminin ana amaçlarından biri olan, beyin ile gönlü birleştirme faaliyeti ortaya çıkmış oldu. Kafa gözleri ile gönül gözü bir araya gelmelidir. Bir bakıma din eğitimi gönül gözünü teşekkül ettirmelidir. Kafa gözleri doğuştandır; gönül gözü ise potansiyel olarak, yani ham şekli ile doğuştandır; ama bu gözün açılışı veya faaliyet görmesi sonradan yani eğitimle kazanılmaktadır.”(89)

Sözün özü şudur: Furkân olan Kur’ân’a tabi olanlar muttakî olurlar. Eğer insanlar bu şekilde, yani Kur’ân’a tabi olarak takva sahibi olurlarsa Yüce Allah da onlar için doğruyu yanlıştan ayırt edebilme gücü olan furkân özelliğini yaratacaktır. O halde vahiy ile aydınlananlar göz ve kalb birlikteliği yaşayanlardır; hakikati hem gözleriyle, hem de gönülleriyle tasdik edenlerdir.

Bu durumda vahiy ile aydınlanmış insanları kınamamak, onları inkâr etmemek ve onlarla tartışmamak bu âyet grubunun günümüz insanına ve müslümanına en önemli mesajı olarak görülebilir; âyetlerin güne mesajının bu olduğunu düşünmekteyiz.

Dipnotlar

• 1 - Bu konuda naçizane Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü adında bir çalışma da biz yaptık. 2 - Nahl 16/16. 3 - “Yıldız” anlamında kullanımlar için bk. En‘âm 6/97; A‘râf 7/54; Nahl 16/12; Hacc 22/18; Sâffât 37/88; Tûr 52/49; Murselât 77/8; Tekvîr 81/2. 4 - Rahmân 55/6.
  • Nahl 16/16 En‘âm 6/97 A‘râf 7/54 Nahl 16/12 Hacc 22/18 Sâffât 37/88 Tûr 52/49 Mürselât 77/8 Tekvîr 81/2 Rahmân 55/6
• 5 - Dâmeğânî, Kâmûsu’l-Kur’ân, s. 449; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 581. 6 - Semerkandî, age., III, 358. 7 - Zemahşerî, age., IV, 407.
• 8 - Râzî, age., XXVIII, 279.
• 9 - Semerkandî, age., III, 358.
• 10 - Nahl 16/101-102. 11 - Furkân 25/4-6. 12 - Tekvîr 81/25. 13 - Şu‘arâ’ 26/210-212. 14 - Târık 86/14.
  • Nahl 16/102 Furkân 25/6 Tekvîr 81/25 Şu‘arâ 26/212 Târık 86/14
• 15 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 16 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Zâriyât 51/52; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 17 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 18 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4; Zâriyât 51/52. 19 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 20 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 21 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 22 - Dühân 44/14. 23 - Sâd 38/4. 24 - Mutaffifûn 83/32. 25 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Zâriyât 51/52 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 Zâriyât 51/52 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 26 - En‘âm 6/33. 27 - “Sapmak, saptırmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/26; Nisâ’ 4/113, 119, 176; En‘âm 6/125; A‘râf 7/179; Furkân 25/42, 44; Ahzâb 33/36; Sebe’ 34/8; Yâsîn 36/62; Sâffât 37/71; Sâd 38/26; Kamer 54/24, 47; Mülk 67/9. 28 - Mü’min 40/25. 29 - “Silmek, yok etmek” anlamında kullanımlar için bk. Kehf 18/104; Muhammed 47/1, 4, 8; Fîl 105/2. 30 - Şu‘arâ’ 26/20. 31 - Bakara 2/282; Nisâ’ 4/176; Yûsuf 12/8, 30; Kalem 68/26; Duhâ 93/7.
  • En‘âm 6/33 Bakara 2/26 Nisâ 4/113 Nisâ 4/119 Nisâ 4/176 En‘âm 6/125 A‘râf 7/179 Furkân 25/42 Furkân 25/44 Ahzâb 33/36 Sebe' 34/8 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/26 Kamer 54/24 Kamer 54/47 Mülk 67/9 Mü'min 40/25 Kehf 18/104 Muhammed 47/1 Muhammed 47/4 Muhammed 47/8 Fil 105/2 Şu‘arâ 26/20 Bakara 2/282 Nisâ 4/176 Yûsuf 12/8 Yûsuf 12/30 Kalem 68/26 Duhâ 93/7
• 32 - Duha 93/7. 33 - Mukâtil b. Süleyman, Vucûh, s. 159; İbnu’l-Cevzî, Nüzhetü’l-A‘yun, s. 408-409.
  • Duhâ 93/7
• 34 - İsrâ’ 17/88; Tûr 54/33-34. 35 - Hûd 11/13. 36 - Yûnus 10/37. 37 - Bakara 2/23-24. 38 - Yûnus 10/36; Yûsuf 12/111. 39 - Nahl 16/103. 40 - Furkân 25/4-5. 41 - Nahl 16/102. 42 - Furkân 25/6; Şu‘arâ’ 26/192-193.
  • İsrâ 17/88 Kamer 54/34 Hûd 11/13 Yûnus 10/37 Bakara 2/24 Yûnus 10/36 Yûsuf 12/111 Nahl 16/103 Furkân 25/5 Nahl 16/102 Furkân 25/6 Şu‘arâ 26/193
• 43 - Yûnus 10/15-16.
  • Yûnus 10/16
• 44 - Semerkandî, age., III, 358; Zemahşerî, age., IV, 408.
• 45 - Meryem 19/11. 46 - En‘âm 6/112. 47 - En‘âm 6/121.
  • Meryem 19/11 En‘âm 6/112 En‘âm 6/121
• 48 - Enfâl 8/12. 49 - Zilzâl 99/4-5. 50 - Fussılet 41/12. 51 - Nahl 16/68.
  • Enfâl 8/12 Zilzâl 99/5 Fussilet 41/12 Nahl 16/68
• 52 - Yûsuf 12/15. 53 - Mâide 5/111. 54 - Tâhâ 20/38. 55 - Kasas 28/7.
  • Yûsuf 12/15 Mâide 5/111 Tâhâ 20/38 Kasas 28/7
• 56 - Zemahşerî, age., IV, 408. 57 - Semerkandî, age., III, 358. 58 - Râzî, age., XXVIII, 285. 59 - Zemahşerî, age., IV, 408; Râzî, age., XXVIII, 285.
• 60 - En‘âm 6/61; Nahl 16/50; Enbiyâ’ 21/27; Tahrîm 66/6. 61 - Tahrîm 66/6. 62 - Zümer 39/71, 73; Mü’min 40/49. 63 - ‘Alak 96/18. 64 - Kasas 28/14; Necm 53/6. 65 - Bakara 2/29; Fussılet 41/11. 66 - “Kurulmak, hükmüne almak” anlamında kullanımlar için bk. A‘râf 7/54; Yûnus 10/3; Hûd 11/44. Ra‘d 13/2; Tâhâ 20/5; Mü’minûn 23/28; Furkân 25/59; Secde 32/4; Zuhruf 43/13; Feth 48/29; Hadîd 57/4.
  • En‘âm 6/61 Nahl 16/50 Enbiyâ 21/27 Tahrîm 66/6 Tahrîm 66/6 Zümer 39/71 Zümer 39/73 Mü'min 40/49 ‘Alak 96/18 Kasas 28/14 Necm 53/6 Bakara 2/29 Fussilet 41/11 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 A‘râf 7/54 Yûnus 10/3 Hûd 11/44 Tâhâ 20/5 Mü'minûn 23/28 Furkân 25/59 Secde 32/4 Zuhruf 43/13 Fetih 48/29 Hadîd 57/4
• 67 - Zemahşerî, age., IV, 409. 68 - Semerkandî, age., III, 359; Râzî, age., XXVIII, 285.
• 69 - İslâmoğlu, age., s. 1054.
• 70 - Râzî, age., XXVIII, 286. 71 - Râzî, age., XXVIII, 286. 72 - İslâmoğlu, age., s. 1055’te 5. not.
• 73 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir. 74 - Semerkandî, age., III, 359.
• 75 - Haşr 59/22-24; Kadr 97/1; Ihlâs 112/1. 76 - Zemahşerî, age., IV, 411; Râzî, age., XXVIII, 288.
  • Haşr 59/24 Kadir 97/1 İhlâs 112/1
• 77 - Semerkandî, age., III, 359.
• 78 - Semerkandî, age., III, 359.
• 79 - Hûd 11/69-76; Hıcr 15/51-60; Zâriyât 51/24-34. 80 - Hûd 11/77-83; Hıcr 15/51-61-72. 81 - Âl-i İmrân 3/42-45; Meryem 19/17-21.
  • Hûd 11/76 Hicr 15/60 Zâriyât 51/34 Hûd 11/83 Hicr 15/72 Âl-i İmrân 3/45 Meryem 19/21
• 82 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 83 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 84 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 85 - Semerkandî, age., III, 359; Zemahşerî, age., IV, 410.
• 86 - Esed, age., s. 1081’de 8. not.
• 87 - En‘âm 6/155. 88 - Enfâl 8/29.
  • En‘âm 6/155 Enfâl 8/29
• 89 - Bayraklı, age., XVIII, 362.