Kâf Suresi

Mekke döneminde risaletin 5. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 45 âyetten oluşan ve adını ilk âyetteki “mukatta‘a harflerinden biri olan”قٓ kâf harfinden alan Kâf sûresi, iniş sırasına göre 36, resmî olarak 50. sûredir.

Kâf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Medine dönemi sûrelerinden olan Hucürât sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Hucurât sûresinin 7. âyetinde Yüce Allah’ın insanların fıtratına küfür, fısk ve isyanı çirkin gösterdiği beyan edilmekte, Kâf suresi 16. âyette de nefsin insana kötü vesveseleri fısıldadığı gündeme getirilmektedir. Hucurât 17’de yaptığı iyiliği başa kakanlar, Kâf 25’te ise hayra engel olanlar eleştirilmektedir. Bu arada her iki surede de mümin ve muttaki olanların ödüllendirileceği beyan edilmektedir.

Kâf suresinin ilk âyetlerinde Kur’ân’a, Hz. Peygamber’e ve ahirete inanmayanlara dair bilgiler verilmekte, ardından kâinat kitabına dikkat çekilmektedir. Bu bağlamda göğün bina edilmesi, süslenmesi, hiçbir eksik gedik barındırmaması, yeryüzünün genişletilmesi, içinde ağır baskıların bulundurulması ve her tür güzel bitkilerin orada yaratılması hakikati görmek isteyenler için bir ibret konusu olarak işlenmektedir. Ayrıca gökten bereketli suların indirilip çeşitli bahçeler, hasat edilen tahıllar, salkım salkım meyveleriyle boylu poslu hurma ağaçları bütün kullar için bir rızık vesilesi olarak tanıtılmaktadır. Özellikle bitkilerin yeşermesi, öldükten sonra diriltilmenin bir delili olarak sunulmaktadır.

12. âyetten itibaren, daha önce helak edilen kavimlerin peygamberlerini yalanlamaları ve Yüce Allah’ın onlara vaadettiği azabın gerçekleştiği hatırlatılmakta, bu arada ilk yaratmada yorulmayan ilahi iradenin yeniden yaratmaya da gücünün yeteceği beyan edilmektedir.

17. âyetten itibaren, insanoğlunun dünyada yaptığı her şeyin kaydedilmekte olduğu, mahşerde bütün gerçeklerin ortaya döküleceği, birbirini suçlayanlara uyarıda bulunulacağı ve cehennemi hak edenlerin cehenneme, cenneti hak edenlerin de cennete gideceği bildirilmektedir.

36. âyetten itibaren, ilahi bildirimlerin birer öğüt olduğu, bunlara itibar edilip Allah’ı tesbih etmenin önemi vurgulanmakta, dirilten ve öldüren ilahi gücün aynı zamanda son durak olduğu, insanları toplayıp yargılamanın Allah için son derece kolay olacağı beyan edilmektedir.

Son âyette ise, karşıt söylemlere aldırış etmeden Hz. Peygamber’in inkârcılar üzerine gönderilmiş bir zorba olmadığı ifade edilerek, öğüdün Kur’ân’la verilmesi gerektiği vurgulanmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 41-45. âyetlerinde genel konuyla uyumlu olacak şekilde kıyâmet-ahiret sürecine dikkat çekmekte, kabirlerden çıkışın Sûr’a ikinci kez üfürülmesiyle gerçekleşeceğini bildirmekte, öldüren ve dirilten iradenin kendisi olduğunu beyan ederek, insanları mahşerde toplamasının kolay bir iş olduğunu ifade etmektedir. Sûrenin son ayetinde ise Hz. Peygamberin muhataplar üzerinde bir zorba olmadığı ve tebliğde Kur’ân’ı esas almasının gerektiği hükme bağlanmaktadır.

a) Kıyâmet-Âhiret Süreci

Yüce Allah, sûrenin 41-44. âyetlerinde bütün insanoğluna hitap ederek mahşerdeki diriltilmeye ve mahşer duruşmasına dikkat çekmekte, herkesin Sûr’a ikinci üfürülüşü gerçek haliyle işiteceği o gün, yakın bir mekândan gelecek ilâhî çağrıya kulak vereceğini, işte o günün mahşer için kabirlerden çıkış günü olacağını bildirmektedir.

Ardından, ölüleri dirilten ve dirileri de öldürebilen yegâne gücün Yüce Allah’a ait olduğu vurgulanarak, son varışın sadece O’na yönelik gerçekleşeceği haber verilmektedir. Yargılamaya hızlıca gelmeleri için yeryüzünün yarılacağı ve insanları ilâhi huzurda toplamanın Yüce Allah için son derece kolay olduğu vurgulanmaktadır.

ı. Mahşer İçin Son Çağrı

وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقّ ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ “(Diriltilme için) seslenenin yakın bir yerden sesleneceği güne kulak ver(in)! O gün, (insanlar) o korkunç sesi gerçekten duyacaklardır. Bu, (mezarlardan) çıkış günüdür.”

Buradaki وَاسْتَمِعْ vestemi‘ emri “kulak ver, dinle”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يُنَادِ yünâdi fiili “seslenir, çağırır, bağırır”; الْمُنَادِ el-münâdi sözcüğü “seslenen, çağıran”; مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ min mekânin karîbin tamlaması “yakın bir yerden”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiili “duyarlar, işitirler, işiteceklerdir”; الصَّيْحَة es-sayhate sözcüğü “o korkunç sesi”; بِالْحَق bi’l-hakkı ifadesi “gerçekten”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; يَوْمُ الْخُرُوج yevmü’l-hurûci tamlaması ise “çıkış günü(dür)” demektir.

Önceki âyetlerde sözü edilen tesbîh emrinin bir devamı olarak, burada mahşerle ilgili duyarlılık sahibi olmak da tesbîhin bir gereği gibi düşünülmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1. وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِنْ مَكَانٍ قَر۪يبٍ “(Diriltilme için) seslenenin yakın bir yerden sesleneceği güne kulak ver(in)!” Bu âyetteki hitabın öncelikle Hz. Peygamber’e yönelik olduğu varsayılsa da, maksadın bütün insanlar olduğunu söylemeliyiz. Bir sonraki âyette yer alan يَسْمَعُونَ yesme‘ûne fiilinin çoğul getirilmesi de bunun bir delilidir. Çünkü kıyâmet ve âhirete dair bilgilendirmeler ve sorumluluklar, bütün insanlığa yöneliktir.

a) Sûre genelinde verilmek istenen mesaj, “müşriklerin, yanlış inanış ve tutumlarını deşifre” olduğu için, buradaki “dinlemek” emrini “sen onlar gibi olma”, “sana vahyolunanı dinle” şeklinde anlayabiliriz. Bu durumda devam eden cümle ile bu emir birbirinden ayrı kabul edilir. Ancak bizim tercihimiz, buradaki “dinle, kulak ver” emrinin kıyâmet-mahşer sürecinin gerçekleşeceği güne ve onunla ilgili bilgilere dikkat çekmek olduğu yönündedir.

b) Burada geçen الْمُنَاد el-münâd kelimesinin kimi karşıladığı da önemli bir meseledir. Bu kelime Âl-i İmrân 3/193’te مُنَادِي münâdî şeklinde buradakinden farklı olarak dünyada insanları hidayete çağıran kişi “peygamber” manasında kullanılmaktadır. el-Münâd kelimesinin başındaki eliflâm takısı bunun bilinen bir varlık olduğunu göstermektedir. Buradan hareketle, bazı müfessirlerimiz, bu kelimenin “Yüce Allah ve melekleri” olabileceğini beyan etmişlerdir.(1)

ı. الْمُنَاد el-münâd “seslenen” eğer “Yüce Allah” ise, O’nun çağrısı “zalimlere, onlar gibi olanlara ve Allah’ın peşi sıra tapındıklarına” yöneliktir.(2) Yüce Allah’ın mahşerdeki çağrısı, hem cennetliklere hem de cehennemliklere yönelik de anlaşılabilir. Bunun da delilleri vardır.(3)

Âyette sözü edilen مَكَان قَر۪يب mekân-i karîb “yakın mekân” tamlaması her ne kadar bazı müfessirlerimiz tarafından dünyadaki Beyt-i Makdis olarak kabul edilse de,(4) maksat söz konusu “ses”i herkesin çok yakından duyacağı, bu sese hiç kimsenin yabancı kalmayacağıdır. Yüce Allah’ın “yakın bir mekân”a nispeti eğer O’nun “mekândan münezzehliği” ile çelişkili görülürse, bunun manevi veya mecazi yakınlık olduğu, fiziksel bir yakınlık olmadığı özellikle söylenmelidir.

Bu durumda şu husus hatırlanmalıdır: “Allah insanoğluna şah damarından daha yakındır” şeklinde Kâf 50/16’daki bu mesaj bu hususu desteklemektedir. Özellikle Enfâl 8/24’de beyân edildiği üzere, “Allah insana insandan daha yakındır; o kadar ki, kişi ile kalbi arasına girmekte” ve insanla arasında başka birinin bulunacağı bir mesafe bırakmamaktadır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/186 ve Vâkı‘a 56/85’de de benzer içerikte bilgiler verilmektedir.

ıı. الْمُنَادِ el-münâd eğer “melekler” ise, akla ilk gelen bunun İsrâfil (as) olduğudur. Bir sonraki âyetin işaretiyle buradaki çağrı, Sûr’a ikinci kez üflenmesiyle gerçekleşecektir.(5) el-Münâd kelimesinden maksadı bu şekilde “melekler”, özellikle de “İsrâfil (as) ve Cebrâil (as)” olarak algılarsak, “yakın mekan” meselesini izaha zaten gerek kalmaz.

Bu arada burada sözü edilen “sesleniş”in aslında yerdekilerin oradan çıkmalarıyla ilgili bir davet/çağrı olduğu Rûm 30/25’te beyan edilmektedir.

Sözün burasında yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki يُنَادِ yünâdi fiili ile الْمُنَاد el-münâd kelimesinin sonunda يُنَادِي yünâdî ve الْمُنَادي el-münâdî şeklinde aslında yâ harfi olduğunu özellikle hatırlatmalıyız. Ancak kelimelerin sonlarındaki “kesre” harekesi bu ihtiyacı karşıladığı için, yâ harfi düşürülmüş, ilgili kelimelerin “kesre”li gelmesi yeterli olmuştur.

2. يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقّ ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ “O gün, (insanlar) o korkunç sesi gerçekten duyacaklardır. Bu, (mezarlardan) çıkış günüdür.” Bu cümle önceki âyetin açıklamasıdır.

a) يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ “O gün, (insanlar) o korkunç sesi duyacaklardır.” Yakın bir mekândan seslenenin seslendiği gün, الصَّيْحَة es-sayhah denen o büyük gürültünün, yani Sûr’a ikinci kez üfürülmenin gerçekleşeceği ve bunun duyulacağı gündür. Bu gürültü, insanların kabirlerden diriltilip ilâhi huzurda yargılanmak için Yüce Allah’ın çağrısına dair bildirimdir. Âyetin sonundaki ifade bunun kabirlerden çıkarılış günü olduğunu göstermektedir.

Kur’ân’da 13 kez(6) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir. Âyette الصَّيْحَة es-sayhah kelimesinin kullanılıp, Sûr’a üfürülmekten söz edilmemesinin muhtemel sebebi, yaşanacakların şiddetini ve sarsıcı yapısını ortaya koymaktır. Sûr’a ilk üfürülmede Yüce Allah’ın diledikleri hariç, göklerde ve yerde bulunan herkesin düşüp bayılacağından söz edilmişken,(7) ikinci üfürmedeki gürültüyü herkesin duyacağı anlaşılmaktadır.

Yâsîn 36/53’te ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette olduğu gibi sayhah; Sâffât 37/19’da ise zecrah kelimesi kullanılmaktadır. Sayhah denen gürültüyü duymak elbette onun şiddetinden doğrudan doğruya herkesin etkilenmesini gerektirmez. Nitekim Enbiya 21/103’te o korkunç dehşetin, muttakîleri hüzünlendirmeyeceği beyan edilmekte ve muhataplar bu noktada müjdelenmektedir. Benzer bir müjde Neml 27/89’da da söz konusu edilmektedir.

b) بِالْحَقّ “Gerçekten.” Âyetteki el-hakk kelimesi sayhah denen “gürültüyü işitenleri” nitelendirebileceği gibi, sayhah kelimesini de nitelendirebilir. Her iki durumda da “hem o gürültü hem de onu işitmek fiilen gerçekleşecektir” demektir.

c) ذٰلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ “Bu, (haşir için kabirlerden) çıkış günüdür.” Kâf sûresinin 6-11. âyetlerinde kâinat kitabından çeşitli örneklerin verildiğini görmekteyiz. Bu bağlamda “gökyüzü, yeryüzü, yağmur, bitkiler ve çeşitli meyveler” hatırlatıldıktan ve özellikle “tabiatın yeşermesi” hakkında bilgi verildikten sonra, “İşte yeniden (diriliş için kabirlerden) çıkış da böyledir” buyrulmuştu.

Çeşitli âyetlerde(8) mahşer için kabirlerden çıkartılma veya çıkışla ilgili bu tür kullanım örnekleri vardır. Orada dile getirilen ve gerçekleşeceği vaadedilen diriltilişin mahşerde bizzat müşahede edileceği de bu âyette dile getirilmektedir. Burada sözü edilen “çıkış”, mahşerde yaşanacak olan yedi aşamanın ilkidir.(9)

ıı. Yaratıcıya Geri Dönüş

اِنَّا نَحْنُ نُحْي۪ وَنُم۪يتُ وَاِلَيْنَا الْمَص۪يرُ يَوْمَ تَشَقَّقُ الْاَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا ذٰلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَس۪يرٌ “Şüphesiz ki dirilten de öldüren de biziz biz. Dönüş sadece bize olacaktır. O gün yer, onlar nedeniyle (insanların diriltilmesi için) çabucak yarılacaktır. Bu, bizim için kolay bir toplamadır.”

Ayetteki اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; نَحْنُ nühyî zamiri “Biziz (Biz)”;نُحْي۪ nuhyî fiili “diriltiriz”; وَنُم۪يتُ ve nümîtü fiili “ve öldürürüz”; وَاِلَيْنَا ve ileynâ ifadesi “ve sadece bizedir”; الْمَص۪يرُ el-mesîr sözcüğü “dönüş”; يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; تَشَقَّقُ teşekkaku fiili “yarılacaktır”; الْاَرْضُ el-ardu kelimesi “yeryüzü”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan dolayı”; سِرَاعًا sirâ‘an kelimesi “süratli bir şekilde”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; حَشْرٌ haşrun sözcüğü “toplamak, bir araya getirmek”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize aittir”; يَس۪يرٌ yesîrun kelimesi ise “kolay(dır)” demektir.

Burada diriltilmeye, öldürülmeye ve sorgu için huzura getirilmeye dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّا نَحْنُ نُحْي۪ وَنُم۪يتُ وَاِلَيْنَا الْمَص۪يرُ “Şüphesiz ki dirilten de öldüren de biziz biz. Dönüş sadece bize olacaktır.” Bu âyetin bir benzeri Hıcr 15/23’te şu mealdedir: “Şüphesiz biz diriltir ve biz öldürürüz! Her şeye vâris olan biziz.” Bu âyette Yüce Allah dirilten ve öldüren tek zât olduğunu vurgulu ifadelerle dile getirmekte, bunun için “biziz sadece biz” anlamına gelen اِنَّا innâ ve نَحْنُ nahnü kelimelerini peş peşe kullanmaktadır.

Kadr 97/1’de de ele aldığımız üzere, Kur’ân’da Yüce Allah için kullanılan “biz” ifadelerinin O’nun yüceliğini belirtmek için yer aldığını düşündüğümüzde, ölüleri sadece Yüce Allah’ın dirilteceğini ve dirileri de öldürebileceğini belirtmeliyiz. Hayatı özetlemek anlamına gelen bu iki fiil hakikat manada kesinlikle Yüce Allah’tan başka varlıklara nispet edilemez. İşte bu gerçek, âyetin ilk cümlesinin vermek istediği mesajdır.

Âyetteki “diriltme” fiili ile insanların bu dünya hayatlarında sürdürdükleri ömrü onlara Yüce Allah’ın verdiğine dikkat çekilmektedir. Peşinden gelen “öldürme” fiili ile de bu defa bu hayatın ebedi olmadığına, mutlak surette bir gün sona ereceğine ve bunu da tıpkı yaratma ve yaşatmada olduğu gibi Yüce Allah’ın gerçekleştireceğine gönderme yapılmaktadır.

Aslında verilmek istenen mesaj, ilk muhataplar müşrikler olduğu ve putları aracı edindikleri için onların yaşatmada da öldürme de etkinliklerinin olmadığını, dolayısıyla onlardan herhangi bir beklentiye de korkuya da yer olmadığına dair dolaylı bir mesaj verilmektedir.

Âyetin sonunda yer alan “Dönüş de sadece Bize olacaktır” cümlesinde de takdîm-te’hîr yani “öne alıp sonraya bırakmak” yoluyla hasr/kasr denen vurgulu ifade bulunmaktadır. Vurgulanan husus, diriltilmenin yaşanacağı mahşerde dönüşün sadece Yüce Allah’a olacağıdır.

Âyette geçen الْمَص۪ير el-mesîr/mesîr kelimesi Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(10) geçmekte ve “varış,” “dönüş yeri”, “dönüş” gibi anlamlar içermektedir. Bakara 2/156’da ve daha pek çok âyette beyan edildiği gibi, bütün varlıklar Yüce Allah’tandır; yani O’nun eseridir ve sonuçta her şey sadece O’na dönecektir.

2. يَوْمَ تَشَقَّقُ الْاَرْضُ عَنْهُمْ سِرَاعًا “O gün yer, onlar nedeniyle (insanların diriltilmesi için) çabucak yarılacaktır.” Bu cümle şöyle de tercüme edilebilir: “O gün, yeryüzü (insanların) oradan çabucak çıkmaları için yarılacaktır.” Bu ifade dönüşün sadece Yüce Allah’a ait olacağı gün hakkında bilgi vermekte, bu haliyle bir önceki âyetin zarfı, yani dönüşün gerçekleşme zamanı olmaktadır.

Müzzemmil 73/18 gibi çeşitli âyetlerde de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, mahşerde gökler yarılıp yeni bir şekil alacağı gibi, yeryüzü de aynı şekilde yarılıp yeni bir düzene kavuşturulacaktır; İbrâhim 14/48’de vurgulanan husus da budur. Yâsîn 36/51, Zümer 39/68 ve Kâf 50/44 gibi âyetlerde ifade edildiği üzere, mahşerdeki yaratılışın bir süreç halinde değil de, aniden, bir anda, hızlıca gerçekleştirileceği anlaşılmaktadır.

Bu cümleyi iki âyet öncesiyle ilişkilendirmek gerektiği kanaatindeyiz. Orada Sûr’a ikinci kez üfürülme gününün insanların kabirlerden çıkartılma günü olduğu dile getirilmişti. İşte bu cümle de mahşerde yer yarılınca kabirlerden çıkışın çok hızlı bir şekilde gerçekleşeceğini beyan etmektedir.

Bir kez de Me‘âric 70/43’te geçen سِرَاعًا sirâ‘an kelimesinden önce geçen عَنْهُمْ ‘anhüm ifadesi, Kâf sûresinin 42. âyetinde geçtiği üzere, diriltilecek bütün insanları içermektedir. Öyleyse süratinden söz edilenler mahşerde kabirlerinden çıkartılanlardır. Bu durumda 42 ve 44. âyetlerin birbirini tamamlayan bir mesaj verdiği açıktır.

Kanaatimizin bir başka delili de Me‘aric 70/43’teki şu ifadedir: “İnsanların kabirlerinden süratle çıkacakları gün.” Bu ifadeden de destek alarak âyetteki sirâ‘an kelimesini mahşerde diriltilecek olan bütün insanlarla ilişkilendirmekteyiz.

Bu konuda hatırlanması gereken âyetlerden birisi de Rûm 30/25’tir: “Göğün ve yerin O’nun buyruğu ile durması da O’nun (varlığının ve kudretinin) delillerindendir. Sonra size yerden (kalkamanız için) bir kez çağırdı mı bir de bakarsınız ki hemen (kabirlerinizden) çıkıyorsunuz.” İşte bu üç âyet mahşer diriltilmesinin son derece anilik arz edeceğinin delilleridir.

3. ذٰلِكَ حَشْرٌ عَلَيْنَا يَس۪يرٌ “Bu, bizim için kolay bir toplamadır.” Verilmek istenen mesaj Yüce Allah’ın kudretinin erişilmez ve engellenemez olduğunu kavratmaktır. Böylece Kâf sûresinin 3. âyetinde müşriklerin dile getirdiği “bu, dönüşü imkânsız bir sondur” kabulüne ve Kâf sûresinin 15. âyetinde dolaylı olarak Yüce Allah’a yorgunluk isnâd eden müşriklere cevap verilmektedir.

Çünkü onlar ilk yaratmayı kabul etmelerine rağmen, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr etmekte, gerekçelerini de zımnen Yüce Allah’ın yorulmasına, dolayısıyla buna gücünün yetmemesine bağlamaktaydılar. Hâlbuki “bütün insanları yaratıp sonra da onları mahşerde diriltmek bir kişiyi yaratıp diriltmek gibidir.”(11) Kâf 50/44. âyetin bu cümlesi aslında “Bu, Allah için kolaydır”(12) mealindeki âyetlerin değişik bir ifade biçimidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle, aynı şekilde Yüce Allah’a yorgunluk isnat edenlere bir cevaptır da. Kâf sûresinin 38. âyetinde dile getirilen “Allah’ın kâinatı altı günde yaratması ve hiçbir şekilde yorulmaması” ifadesi de Tevrât’ın Tekvîn kitabının (2:2)’deki iddiayı reddetmektedir. Orada kâinatın altı günde yaratılıp, Yüce Allah yorulduğu için yedinci günde istirahata çekildiği iddiası yer almaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle söz konusu bu kabulleri reddetmektedir.

b) Tebliğ-Kur’ân İlişkisi

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde Hz. Peygambere hitap etmekte, muhataplarla ilişkisini ve iletişimini düzenlerken önce ne yapmaması, ardından da ne yapması gerektiğini hem ona hem de bütün zamanların müminlerine şu şekilde emretmektedir: “Biz onların neler söylemekte olduğunu çok iyi biliriz. Sen onların üzerinde hiçbir şekilde zorlayıcı değilsin. O halde tehdidimden korkanlara Kur’an’la gerçeği hatırlat.”

ı. Hz. Peygamberin Zorba Olmaması

نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ ِ “Biz onların söylediklerini çok iyi bileniz. Sen onların üzerinde asla zorba değilsin.”

Ayetteki نَحْنُ nahnu zamiri “biz”; اَعْلَمُ a‘lemü kelimesi “çok iyi bileniz, çok iyi biliriz”; بِمَا يَقُولُونَ bimâ yekûlûne ifadesi “onların söyledikleri şeyleri”; وَمَآ اَنْتَ ve mâ ente ifadesi “sen hiçbir şekilde değilsin”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onların üzerinde”;بِجَبَّارٍ bicebbârin sözcüğü ise “zorlayıcı/zorba, gaddar, acımasız” demektir.

Burada Hz. Peygamber’e moral verilmesi ve muhataplarına karşı zprbalık yapmaması gerektiğiyle ilgili prensip gündeme getirilmektedir.

Bu ifade müşriklerin Hz. Peygamber’le ilgili söyledikleri her şeyi Yüce Allah’ın çok iyi bildiğini ortaya koyarken, öncelikle Hz. Peygamber’i ve müminleri motive etmektedir.

1. نَحْنُ اَعْلَمُ بِمَا يَقُولُونَ ِ “Biz onların söylediklerini çok iyi bileniz.” Âyette yer alan بِمَا bimâ ifadesindeki mâ edatı onların sözlerinin Hz. Peygamber’in duyduklarından ibaret olmadığını, çok daha fazlasının bulunduğunu manaya katmaktadır.اَعْلَم a‘lem kelimesi ise her şeyi her haliyle ve gerçek boyutuyla sadece Yüce Allah’ın bileceğini ortaya koyan ism-i tafdîl sığasındadır. Bu kelimeden önce gelen نَحْنُ nahnu zamiri “biz” manasına gelirken, اَعْلَمُ a‘lemu sigası “çok iyi bilen” manasını vermektedir. Bunun muhtemel sebebi şudur:

Yüce Allah Kur’ân’da kendisini ifade bağlamında bazen hüve “o”, bazen ene “ben”, bazen de nahnu “biz” zamirlerini kullanarak, zatını başka herhangi bir varlığa benzetmenin ve O’nu herhangi bir şeyle sınırlamanın mümkün olmadığını ortaya koymaktadır. Hangi zamiri kullanmış olursa olsun, maksat O’nun tekliğini, gücünün erişilmezliğini ve mahlükata benzetilmemesi gerektiğini ortaya koymaktır.

Yüce Allah “O” derken de, “ben” derken de, “biz” derken de asıl vermek istediği mesaj Yüce Allah’ın bizatihi kendisidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen nahnu ve a‘lemu ifadeleri bunun en açık delillerinden birisidir. “Asıl bilen biziz” ifadesi “gerçeği sadece Allah bilir” demektir.

Yüce Allah, Kâf sûresinin 39 ve 40. âyetlerinde de dile getirdiği üzere, Hz. Peygamberin onların sözleriyle ilgilenmemesini, kendi tebliğ görevine devam etmesini, sözlerine karşı kendi değerlerinde sadakat göstermesini, Yüce Allah’a hamd ederek O’nu tesbîh etmesi gerektiğini belirtmektedir.

Bu arada müşriklere de dolaylı olarak hitap etmekte ve kendilerine gözdağı verilmektedir. Sözlerinin ve yaptıklarının yanlarına kâr kalmayacağını, dönüş sadece Allah’a olduğu için mahşerde bunun hesabını mutlaka vereceklerini onlara bildirmektedir. Yûnus 10/23 ve Zümer 39/7’de beyan edildiği üzere, herkesin dönüşü sadece Yüce Allah’adır. Allah da onların dünyada yaptıklarını mahşerde kendilerine teker teker haber verecektir.

2. وَمَآ اَنْتَ عَلَيْهِمْ بِجَبَّارٍ “Sen onların üzerinde asla zorba değilsin.” Bu cümle Hz. Peygamber’in, müşrikler üzerinde hiçbir şekilde zorba olmadığını ortaya koymaktadır. Âyetteki mâ edatı bâ/bi ile ve nekra bir kelimeyle kullanıldığı için manaya “hiçbir şekilde” katkısını sağlamaktadır.

Burada verilmek istenen mesaj, Hz. Peygamber’in tebliğ görevini yaparken yüreklere hitap etmesi ve hiçbir şekilde zorbalığa başvurmamasıdır. Hz. Peygamber onlar üzerine hafîz yani “bekçi” olarak gönderilmemiştir.(13) Ğâşiye 88/22’de geçtiği üzere, Hz. Peygamber’in müsaytır, yani “zorba” olmamasının anlamı da budur.

- Cebbâr Kavramı

Âyetteki جَبَّار۪ cebbâr kelimesi tekil olarak Hûd 11/59, İbrâhim 14/15, Meryem 19/14, 32, Kasas 28/19, Mü’min 40/35 ve Kâf 50/45’te olduğu gibi insanlara nispet edildiğinde, Mâide 5/22 ve Şu‘arâ’ 26/130’da olduğu şekliyle cebbârîn olarak çoğul kalıpta da olumsuz ve yerilen bir manada “zorba, zorbalık yapanlar” anlamına gelmektedir. Buna karşılık Haşr 59/23’te olduğu gibi el-cebbâr şeklinde eliflâmlı olarak Yüce Allah’a nispet edildiğinde ise O’nun erişilmez kudretini ifade etmektedir.

Şu’arâ‘ 26/130‘da sözü edilen husus, ‘Âd kavminin insanlara yönelik zorbalığıdır. Bu kavimden söz eden Hûd 11/59’da da bunların “inatçı zorba” oldukları dile getirilmiştir. Fecr 89/11-12’de azgın milletlerin özellikleri sayılırken “(İşte bütün bunlar), ülkelerinde azgınlık etmişler; oralarda kötülüğü ve bozgunculuğu çoğaltmışlardı” denilerek, ‘Âd kavminin de bunlar arasında yer aldığı beyan edilmişti. İbrâhim 14/15’te ise bu olumsuz nitelik bütün azgınlar için söz konusu edilmektedir. Anlaşılan o ki diğer azgınlar gibi ‘Âd kavmi de toplumda hukuksuzluğu ilke edinmiş, insanlara eziyet ederek varlıklarını sürdürmüşlerdi.

Yüce Allah, Hz. Peygamber’in istediği ve sevdiği muhataplarını hidayete erdiremeyeceğini, Allah’ın “isteyeni” dolayısıyla layık gördüğünü doğru yola ulaştıracağını bildirmektedir.(14) Buradan da anlaşılacağı gibi “dini kabuller kalbin onayı” ile başlar. Kur’ân’ın bir öğüt olduğu ve dileyen herkesin ondan yararlanabileceği çeşitli âyetlerde vurgulanmaktadır.(15)

Elbette din bir “yürek fethi” kurumu olduğu için, onu kabulde de yaşamada da zorbalığa yer yoktur. Nitekim Bakara 2/256’da “dinde zorlama”nın olmadığı ilan edilmektedir. Esasında zorbalığın olduğu yerde iradeden, iradenin olmadığı yerde de dinden söz edilemez. Bütün bu nedenlerle dinde zorlamadan ve zorbalıktan bahis akla ziyandır.

ıı. Tebliğin Kur’ânla Yapılması

فَذَكِّرْ بِالْقُرْاٰنِ مَنْ يَخَافُ وَع۪يد “Tehdidimden korkanlara (gerçeği) Kur’an’la hatırlat!”

Ayetteki فَذَكِّرْ fe zekkir emri “öğüt ver, (gerçeği) hatırlat”; بِالْقُرْاٰنِ bi’l-kur’âni ifadesi “Kur’ân ile”; مَنْ يَخَافُ men yehâfü ifadesi “korkan kişi(ler)e”; وَع۪يد va‘îdi tamlaması ise “benim azab tehdidimden” demektir.

Burada gerçekleri hatırlatmak için Kur’ân’la hareket edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu cümlede Kur’ân öğüdünün Yüce Allah’ın azap tehdidinden korkanlara yarar sağlayacağı ifade edilmektedir. Bu noktada başka âyetlerde verilen bilgilerle bu mesaj son derece uyum halindedir.(16)

Âyetin ve sûrenin son emri, her çağın insanına tebliğin ne ile yapılması gerektiğini öğretmektedir. Vahiy Yüce Allah’ın bir kitabıdır. İnsan fıtratı ise diğer kitabıdır. İki kitabın sahibi Yüce Allah olduğuna göre, bu iki kitabın birbirini yadırgaması mümkün değildir.

Bu âyette tebliğ yerine kullanılan ذَكِّرْ zekkir kelimesi “hatırlamak, hatırlatmak” anlamına gelen ve Kur’ân’ın da isimlerinden olan zikr, zikrâ ve tezkirah kelimeleriyle aynı köktendir. Bir şeyin hatırlatılması için önceden bildirilmesi gerekir. Kur’ân hatırlatma olduğuna göre, insanoğluna daha önceden bilgilerin öğretilmesi onların fıtratına bu özelliklerin verilmesi manasına gelmektedir. İşte fıtrata seslenirken Kur’ân ile seslenmek en doğru tebliğdir.

Konuyla ilgili olarak En‘âm 6/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Bu Kur’an bana, kendisiyle sizi ve ulaştığı herkesi uyarmam için vahyolundu.” Aynı şekilde Enbiyâ’ 21/45’te de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Ben, sizi sadece vahiy ile uyarıyorum. Sağır olanlar, uyarıldıkları zaman bu çağrıyı duymazlar.” Sebe’ 34/50’de hidayetin Kur’ân sayesinde elde edileceği bildirilmektedir.

İslam’ı tebliğde müracaat edilmesi gereken kaynağın Kur’ân olduğunu bildiren En‘âm 6/51, 70, İbrâhim 14/52, Enbiyâ 21/45, Furkân 25/52, Sebe’ 34/50 ve Kâf 50/45 gibi çeşitli âyetlerin bulunduğunu belirtmekte yarar görmekteyiz. En‘âm 6/51 ve 70’te Kur’ân’la öğüt vermenin önemi vurgulanmakta, Furkân 25/52’de ise “Kur’ân’ı anlatmak en büyük cihâd” olarak tanıtılmaktadır. Benzer bir mesajın yani Kur’ân’ın indiriliş gayesinin insanları onunla uyarmak olduğu konusunda bir beyanın İbrâhim 14/52’de yer aldığını tekrar belirtmekte yarar görmekteyiz.

Ayrıca Nahl 16/125’te “Rabbinin yoluna hikmet ve güzel öğütle davet et” buyurularak, yine Kur’ân’a dikkat çekilmektedir. Bunun ötesinde Müddessir 74/49-52’de “Kur’ân’dan yüz çevirenler aslandan kaçan yaban merkebleri”ne benzetilmekte, Tâhâ 20/124’te de “dar bir hayat ve mahşerde kör olarak diriltilme” tehdidi ile karşılanmaktadır. Zuhruf 43/36’da “Rahmân’ın öğüdünden, yani Kur’ân’dan uzak yaşamak şeytan ile arkadaş kılınmanın gerekçesi” olarak sunulmaktadır.

Hıcr 15/94’te geçen اصْدَعْ ısda‘ emri “açıkça söylemek, açıkça ortaya koymak” demektir.(17) Bu anlamıyla söz konusu emir Mâide 5/67, Nahl 16/35, ‘Ankebût 29/18 ve Şûrâ 42/48 gibi âyetlerde yer alan “tebliğ” göreviyle ilişkili olduğu gibi, Kâf 50/45, Zâriyât 51/55, Tûr 52/29, A‘lâ 87/9 ve Ğâşiye 88/21 gibi âyetlerde geçen “gerçeği hatırlatmak” göreviyle de yakından ilgilidir; hatta birbirini tamamlar mahiyettedir.

Bütün bu ve benzer âyetlerdeki bilgiler ve tehditkâr ifadeler bir tarafa, Kur’ân’dan uzak kalmayla ilgili en yürek burkan ifade mahşerde Hz. Peygamber’in şikayetine konu olacak Furkân 25/32’dir: “Rasûl o gün şöyle diyecek: Ey Rabbim, benim kavmim bu Kur’ân’ı mehcûr (yalnız) bıraktılar.”

Hz. Peygamber’in 23 yıllık risâlet hayatı boyunca hiç aksatmadan uyguladığı sünneti budur. Şimdilerde her kim tebliğde peygamberî bir ölçü arıyorsa, o ölçü işte bu âyette yer almaktadır. Tebliğ Kur’ân ile yapılırsa Hz. Peygamber örnek alınmış ve Yüce Allah’ın emri yerine getirilmiş olur.

Rabbimizden niyazımız, bizi ve bütün Kur’ân talebelerini bu noktada muvaffak kılmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 339; Taberî, age., XXVI, 183; Zemahşerî, age., IV, 383. 2 - Sâffât 38/22. 3 - Kâf 50/24, 34; Hâkka 69/30.
  • Sâd 38/22 Kâf 50/24 Kâf 50/34 Hâkka 69/30
• 4 - Semerkandî, age., III, 339; Taberî, age., XXVI, 183; Zemahşerî, age., IV, 383.
• 5 - Râzî, age., XXVIII, 187-188.
• 6 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4. 7 - Neml 27/87; Zümer 39/68.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4 Neml 27/87 Zümer 39/68
• 8 - A‘râf 7/25; Tâhâ 20/55; Hacc 22/6; Rûm 30/19; Fâtır 35/9; Zuhruf 43/11; Kâf 50/11, 42; Nûh 71/18. 9 - Bu konuda detaylı bilgi için daha önce kaleme aldığımız “Kur’ân’a Göre Yedi Aşamada Âhiret” adlı eserimize müracaat edilebilir.
  • A‘râf 7/25 Tâhâ 20/55 Hacc 22/6 Rûm 30/19 Fâtır 35/9 Zuhruf 43/11 Kâf 50/11 Kâf 50/42 Nûh 71/18
• 10 - Bakara 2/126, 285; Âl-i İmrân 3/28, 162; Nisâ’ 4/97, 115; Mâide 5/18; Enfâl 8/16; Tevbe 9/73; İbrâhim 14/30; Hacc 22/48, 72; Nûr 24/42, 57; Furkân 25/15; Lokmân 31/14; Fâtır 35/18; Mü’min 40/3; Şûrâ 42/15; Feth 48/6; Kâf 50/43; Hadîd 57/15; Mücâdele 58/8; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/3, 10; Tahrîm 66/9; Mülk 67/6.
  • Bakara 2/126 Bakara 2/285 Âl-i İmrân 3/28 Âl-i İmrân 3/162 Nisâ 4/97 Nisâ 4/115 Mâide 5/18 Enfâl 8/16 Tevbe 9/73 İbrâhîm 14/30 Hacc 22/48 Hacc 22/72 Nûr 24/42 Nûr 24/57 Furkân 25/15 Lokmân 31/14 Fâtır 35/18 Mü'min 40/3 Şûrâ 42/15 Fetih 48/6 Kâf 50/43 Hadîd 57/15 Mücâdele 58/8 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/3 Teğâbun 64/10 Tahrîm 66/9 Mülk 67/6
• 11 - Lokmân 31/28. 12 - Nisâ’ 4/30; Hacc 22/70; ‘Ankebût 29/19; Ahzâb 33/19,30; Fâtır 35/11; Hadîd 57/22; Teğâbun 64/7.
  • Lokmân 31/28 Nisâ 4/30 Hacc 22/70 ‘Ankebût 29/19 Ahzâb 33/19 Ahzâb 33/30 Fâtır 35/11 Hadîd 57/22 Teğâbun 64/7
• 13 - Nisâ’ 4/80; Şûrâ 42/48.
  • Nisâ 4/80 Şûrâ 42/48
• 14 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 15 - Müzzemmil 73/19; Müddessir 74/37, 54-56; İnsân 76/29-31; Nebe’ 78/39; ‘Abese 80/11-12; Tekvir 81/27-29.
  • Bakara 2/272 Kasas 28/56 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/37 Müddessir 74/56 İnsân 76/31 Nebe' 78/39 ‘Abese 80/12 Tekvîr 81/29
• 16 - Yâsîn 36/11; A‘lâ 87/10.
  • Yâsîn 36/11 A‘lâ 87/10
• 17 - Semerkandî, age., II, 275; Taberî, age., XIV, 67-68.