Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 7-14. âyetlerinde erkeklere ve kadınlara yönelik mirası, taksimata şahit olanlara da mirastan verilmesini, nesillere özen gösterilmesini, yetim mallarını yememek gerektiğini beyan etmekte, 12 başlıkta miras hükümlerine yer vermekte, bu konudaki ilahi mesajlara itaatın ve isyanın sonuçlarına değinmektedir.

a) Mirasa Dair Bir Bilgi ve Yetim Malını Yememe

Yüce Allah, sûrenin 7-10. âyetlerinde ana-babanın ve yakınların bıraktıklarından, erkeklere de kadınlara da bir pay olduğunu, yani gerek azından, gerek çoğundan belli bir hisse ayrıldığını, mirastan payı olmayan yakınlar, yetimler ve yoksullar miras taksiminde hazır bulunursa, bundan onları da rızıklandırmak ve kendilerine güzel söz söylek gerektiğini bildirmektedir.

Ardından, “Geriye gücü yetmez nesiller bıraktıkları takdirde (halleri ne olur) diye endişe edenler (yetimlere haksızlık etmekten de) korkup titresinler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olsunlar ve ve doğru söz söylesinler” buyrulmakta, yetim mallarının yenmemesiyle ilgili olarak da şu bilgilere yer verilmektedir: “Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş yemiş olurlar. Onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir.”

ı. Erkeklere de Kadınlara da Eşit Pay

لِلرِّجَالِ نَص۪يبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَآءِ نَص۪يبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ مِمَّا قَلَّ مِنْهُ اَوْ كَثُرَ نَص۪يبًا مَفْرُوضًا “Gerek azından, gerek çoğundan belirlenmiş bir hisse olmak üzere, ana babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır; ana babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır.”

Âyetteki لِلرِّجَالِ li’r-ricâli ifadesi “erkekler için vardır”; نَص۪يبٌ nasîbun kelimesi “bir pay”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “geriye bıraktığından”; الْوَالِدَانِ el-vâlidâni kelimesi “ana-baba(nın)”; وَالْاَقْرَبُونَ ve’l-akrabûne sözcüğü “ve yakınların”;وَلِلنِّسَآءِ ve li’n-nisâi ifadesi “kadınlar için de vardır”; نَص۪يبٌ nasîbun kelimesi “bir pay”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “geriye bıraktığından”; الْوَالِدَانِ el-vâlidâni kelimesi “ana-baba(nın)”; وَالْاَقْرَبُونَ ve’l-akrabûne sözcüğü “ve yakınların”; مِمَّا قَلَّ mimmâ kalle ifadesi “az olandan”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; اَوْ كَثُرَ ev kesüra ifadesi “veya çoğundan”;نَص۪يبًا مَفْرُوضًا nasîben mefrûdan tamlaması ise “belirlenmiş bir pay olarak” demektir.

Burada ana-baba ve yakınların geride bıraktığı mallarda erkekler ve kadınlar için bir pay olduğu gündeme getirilmektedir.

1. لِلرِّجَالِ نَص۪يبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ وَلِلنِّسَآءِ نَص۪يبٌ مِمَّا تَرَكَ الْوَالِدَانِ وَالْاَقْرَبُونَ “Ana babanın ve yakınların bıraktıklarından erkeklere bir pay vardır; ana babanın ve yakınların bıraktıklarından kadınlara da bir pay vardır.” Yüce Allah, sosyal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan yetimlerin mallarıyla ilgili detaylı bilgiler verdikten sonra, bu defa sözü yine toplumsal hayatta özellikle aile hayatında çok önemli bir yer tutan mirasla ilgili konuya getirmektedir. Bu âyetin mesajı Nisâ’ 4/32-33. âyetlerle yakından ilgilidir.

a) Bu âyetin nüzul sebebi olarak İbn Abbâs kaynaklı şöyle bir olay nakledilmektedir: “Evs b. Sâbit el-Ensârî, geriye üç kız ve bir hanım bırakarak ölmüştü. Vâsileri olan amcaoğullarından Süveyd ve Arfece isminde iki adam gelip Evs’in malına el koymuşlardı. Bunun üzerine Evs’in hanımı Hz. Peygamber’e gelip, durumu ona arz ederek vâsi olan bu iki kişinin kendisine de kızlarına da hiçbir mal vermediklerini söylemişti. Hz. Peygamber de ona, ‘Haydi evine git, ben Allah’ın senin bu işin hususunda ne buyuracağını bekleyeyim’ demişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber’e bu âyet nazil oldu ve erkeklerin de kadınların da mirastan payları olduğunu bildirdi. Fakat Yüce Allah bu âyette payların ne kadar olduğunu beyân etmedi. Bundan dolayı, Hz. Peygamber o iki vâsî’ye haber göndererek ‘Evs’in malından hiçbir şeye dokunmayınız’ demişti. Daha sonra Yüce Allah’ın Nisâ’ 4/11-12. âyetleri nazil oldu ve böylece kocanın ve kadının hisselerinin miktarı belirtilmiş oldu. Bunun üzerine, Allah’ın Rasûlü o iki vâsî’ye Evs’in hanımına mirastan sekizde bir hisse verip kızların hisselerini ellerinde tutmalarını emretmişti. Daha sonra da Hz. Peygamber onlara kızların hisselerini de kızlara vermelerini bildirmiştir. O iki vâsî de onların hisselerini kendilerine vermişti.”(1)

b) Bu âyet hakkında iki yorum yapılması muhtemeldir:

ı. Genelde kabul edildiği üzere, âyetin mesajına eğer nüzul sebebi rivayetinden bakacaksak, bu naklettiğimiz olay da eğer sahihse o zaman şunları belirtebiliriz: Arap toplumunda kadınlara ve kızlara mirastan hiçbir pay verilmiyordu. Yüce Allah Kur’an vahyi ile bu konuda büyük bir devrim yapmış ve kadınların da kızların da mirastan paylarının bulunduğuna hükmetmiştir. Bu yaklaşıma göre âyette sözü edilen nasîb kelimesi herhangi bir şekilde belirlenmiş bir oran içermemekte, bunun tam anlamıyla oran olarak ne anlama geldiği ise 11-12. âyetlerde ayrıntılı olarak ele alındığı ifade edilmektir.

ıı. Âyetin mesajına nüzul sebebi rivayetlerinden bağımsız olarak bakıldığında ise şunları belirtebiliriz: Yüce Allah ana-babanın ve yakınların geride bıraktıkları her ne varsa erkeklerin olduğu gibi kadınların da aynı payı almasını âyette hükme bağlamış, böylece çok büyük bir haksızlığın ortadan kaldırılmasını da sağlamıştır.

Kur’ân’da 20 kez(2) geçen نَص۪يب nasîb kelimesi “pay”, “hisse” manasına gelmekte, konu olumlu bir içerik arz ettiği için bu hisse “sevap payı” olarak kabul edilmektedir. Âyet metninden anlaşıldığına göre ana-baba ve yakınlar ölüp geçtikten sonra, onların geriye bıraktıkları şeylerden erkekler için bir نَص۪يب nasîb, aynı kelimeyi kullanarak kadınlar için de bir نَص۪يب nasîb yani “pay”, “hisse” olduğu bildirilmekte, bir anlamda bu tür mirasta erkekle kadının eşit pay almaları gerektiği hükme bağlanmak istenmektedir.

Bazı âlimlerimiz buradaki nasîb denen “pay”ın yani miras oranının ne kadar olacağının Nisâ’ 4/11 ve 12. âyetlerde belirlendiğini beyan etse de bizi buna mecbur eden bir durum olmadığı için özellikle “ana-baba ve yakınların geride bıraktıkları mal”ın bölüşümünde erkek ve kadın ayırımı yapmadan eşit dağıtım yapılmasının Kur’ân’a aykırı bir uygulama olmayacağı kanaatindeyiz. Çünkü bu aynılıkta göz önünde tutulan şey, bu malın kazanılmasında mirastan pay alacak kişilerin hiçbir katkısının bulunmamasıdır. Nisâ’ 4/11 ve 12. âyetlerde ise baba sağ iken çocuklarına miras dağıtımı yapmasından söz edilmektedir ki muhtemelen malın kazanılmasında erkek çocukların katkısı nedeniyle fazla almaları hükme bağlanmış olabilir.(3)

2. مِمَّا قَلَّ مِنْهُ اَوْ كَثُرَ نَص۪يبًا مَفْرُوضًا “Gerek azından, gerek çoğundan belirlenmiş bir hisse (ayrılmıştır).” Yüce Allah ana-baba ve yakınların geriye bıraktığı mallar ister az isterse çok olsun, ne bırakıldıysa belirlenmiş bir payın erkek ve kadın her iki taraf için de söz konusu olduğunu bildirmektedir. Nisâ’ 4/118’de de geçen نَص۪يبًا مَفْرُوضًا nasîben mefrûdan ifadesi orada konu şeytanla ilgili olduğu için “belli bir pay” manasına gelmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise bu tamlama “belli, belirlenmiş, şekillenmiş pay, hisse” manasına geldiği gibi “farz kılınmış” anlamını da içermektedir. Dolayısıyla burada sözü edilen miras paylarının Yüce Allah’ın farz kıldığı bir paylaşım olduğu, mutlaka uygulanması gerektiği ifade edilmiş olmaktadır.

ıı. Mirasa Şahit Olanlara da Verilmesi Gerektiği

وَاِذَا حَضَرَ الْقِسْمَةَ اُو۬لُوا الْقُرْبٰى وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينُ فَارْزُقُوهُمْ مِنْهُ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا “(Mirastan payı olmayan) yakınlar, yetimler ve yoksullar miras paylaşımında hazır bulunduğu zaman, bundan (mirastan) onları da rızıklandırın ve onlara güzel söz söyleyin!”

Âyetteki وَاِذَا حَضَرَ ve izâ hadara ifadesi “ve hazır bulundukların zaman”; الْقِسْمَة el-kısmete kelimesi “miras taksimine”; اُو۬لُوا الْقُرْبٰى ülü’l-kurbâ ifadesi “yakınlar, yakınlık sahibi olanlar”; وَالْيَتَامٰى ve’l-yetâmâ kelimesi “ve yetimler”; وَالْمَسَاك۪ينُ ve’l-mesâkînu sözcüğü “ve yoksullar”; فَارْزُقُوهُمْ farzukûhum emri “onlara rızık verin”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَقُولُوا ve kûlû emri “ve deyin, söyleyin”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; قَوْلًا مَعْرُوفًا kavlen ma‘rûfen tamlaması ise “güzel söz(ler)” demektir.

Burada miras dağıtımında hazır bulunan diğer insanlara nasıl davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah miras paylaşımı esnasında orada bulunan, yani dağıtıma şahit olan diğer yakınlara, yetimlere ve yoksullara da mirastan belli bir miktar verilmesini ve onların da gönlünü alacak şeyler söylenmesini hükme bağlamaktadır. Mirasa veya ürün toplanmasına şahit olmayla ilgili bir olay Kalem 68/17-33’de anlatılan “bahçe sahipleri” kıssasında da ele alınmaktadır.

Âyetin sonunda yer alan وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا “Onlara maruf, yani güzel söz söyleyin” emrinden maksat, miras paylaşımına şahit olan insanlara kırıcı sözler söylenmemesi gerektiği, bir miktar mal verilerek onların da hem memnun, hem de güzel ve gönül alıcı sözlerle mutlu edilmeleri emredilmektedir. Çünkü Bakara 2/263’te belirtildiği gibi, peşinden eziyet ve başakakmanın geldiği bir infak yapmaktansa, güzel bir söz söylemek ve bağışlayıcı bir tutum sergilemek çok daha hayırlı bir davranış olarak tanıtılmakta, benzer bir duyarlılık İsrâ’ 17/28’de de dile getirilmektedir. Esasında İbrâhim 14/24’te güzel bir söz, kökü sabit ve dalları gökte olan bir ağaca benzetilerek sözün insanlardaki etkisine dikkat çekilmektedir.

Bu arada izzet ve şeref arayanların bunu sadece ve sadece Yüce Allah’ın yanında araması gerektiğinin beyan edildiği Fâtır 35/10’da, güzel sözlerin Yüce Allah’a yükseleceği ve onları yükseltenin de salih ameller olduğu beyan edilmektedir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de önce miras dağıtımına şahit olanların bundan yararlandırılması gereği üzerinde durulmakta, bunun ardından da kendilerine gönül alıcı sözler söylenmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır. Anlaşılıyor ki gariban ve mağdur insanları yanından kovmak Müslümana yakışmaz; onun hedefi garibanların elinden tutmasıdır.

ııı. Nesillere Özen Gösterilmesi

وَلْيَخْشَ الَّذ۪ينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللّٰهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَد۪يدًا “Geriye gücü yetmez nesiller bıraktıkları takdirde (hâlleri ne olur) diye endişe edenler, (yetimlere haksızlık etmekten de) korkup titresinler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olsunlar ve doğru söz söylesinler!”

Âyetteki وَلْيَخْشَ ve’lyahşe emri “ve titresin, korksun, özen göstersin”; الَّذ۪ينَ ellezîne kelimesi “şu kişiler”; لَوْ تَرَكُوا lev terakû ifadesi “eğer terk ederlerse”; مِنْ خَلْفِهِمْ min halfihim ifadesi “onların arkalarından”; ذُرِّيَّة zürriyyeten kelimesi “nesil”; ضِعَافًا dı‘âfen sözcüğü “zayıf”; خَافُوا hâfû emri “korkmuş (olanlar), korkanlar”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlarla ilgili”; فَلْيَتَّقُوا fe’lyettekû emri “takvâlı, duyarlı olsunlar”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَلْيَقُولُوا ve’l-yekûlû emri “ve desinler, söylesinler”; قَوْلًا سَد۪يدًا kavlen sedîden tamlaması ise “doğru söz” demektir.

Burada yetimlerin haklarına özen gösterilmesiyle ilgili olarak kişilerin kendi çocukları üzerinden bir mesaj gündeme getirilmektedir.

1. وَلْيَخْشَ الَّذ۪ينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ “Geriye gücü yetmez nesiller bıraktıkları takdirde (hâlleri ne olur) diye endişe edenler, (yetimlere haksızlık etmekten de) korkup titresinler!” Yüce Allah duyarlı bir toplum meydana getirmek üzere muhataplarını inşa etmek istemekte, yetimlerle, yoksullarla vs. insanlarla ilgili nasıl duyarlı davranmaları gerektiğine dair çok önemli bir açılım yapmaktadır.

Âyetteki muhataplar yetimlerin, yoksulların velileri ve vâsileridir, yani kanuni mirasçılarıdır. Yüce Allah onlara hitap ederek kendileri geriye zayıf, güçsüz bir nesil bırakmaları halinde nasıl üzerlerine titreyeceklerse, onlarla ilgili nasıl endişe edecek ve nihayet mutlak surette bir önlem almak isteyeceklerse, aynı şekilde yetimlerin de bu durumda olduğunu ve onları kendi çocukları gibi görüp durumlarıyla ilgili hassasiyet göstermeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Buradaki وَلْيَخْشَ ve’lyahşe emri “derin duyarlılık göstermek, titremek, hassasiyet göstermek”, خَافُوا hâfû kelimesi de “korkmak”, “endişelenmek” gibi bir anlam vermektedir. Kendi çocuklarının zayıf ve güçsüz kalması nedeniyle korku ve endişe içerisine girenlerin, babaları savaşta vs. şartlarda öldüğü için zayıf ve düşkün kalan yetimlerle, diğer garibanlarla ilgili olarak da aynı duyarlılığı göstermeleri, aynı şekilde derin bir hassasiyet içerisine girmeleri emredilmektedir.

Hz. Peygamber konuyla ilgili şu harika ve evrensel beyanda bulunmuştur: “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(4) Bu hadis-i şerif kanaatimizce âyet-i kerimenin en güzel tefsiridir. Bu yüzden daha fazla bir şey demeye ihtiyaç hissetmiyoruz.

2. فَلْيَتَّقُوا اللّٰهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَد۪يدًا “Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olsunlar ve doğru söz söylesinler!” Yüce Allah garibanlarla ilgilenmek durumunda olanlara hitabına devam etmekte ve Allah’a karşı takvâlı olmalarını, yani sorumluluk bilincinde olup sorumluluklarını yerine getirecek şekilde duyarlı davranmaları gerektiğini beyan etmektedir.

Benzer bir duyarlılık gösterilmesi istenen bir pasajda olmak üzere Ahzâb 33/70’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve doğru söz söyleyin!” Yüce Allah müminlerin nasıl davranmaları ve neler söylemeleri gerektiğini emretmektedir. Bu çerçevede ilk olarak bütün müminlerin Allah’a karşı takvâlı yani sorumlu, duyarlı ve ilahi buyruklar karşısında hassas davranmalarını, aksi bir durumda cezalandırılmaktan korunmalarını istemektedir.

Yüce Allah daima doğru olanı, hakkı, yararlı ve gerekli olan sözleri söylemelerini müminlere emretmektedir. Ahzâb 33/70’te de geçen قَوْلًا سَد۪يدًا kavl-i sedîd tamlaması “hakka, adalete ve doğruya götüren söz” demektir. Dili korumak ve hakikati söylemesini sağlamak bütün hayırların başıdır.(5) Yerli yerince konuşmak, doğru bilgiler vermek, yalandan kaçınmak mümin olmanın özellikleri arasında yer almaktadır. Bir süre sonra yalan olduğu ortaya çıkacak sözleri söylemekten behemehâl kaçınmaya çalışmak çok önemli bir duyarlılıktır; çünkü aksi durumlarda mahcubiyet kaçınılmaz olacak, küçük düşmekten kurtulmak mümkün olmayacaktır. Müslüman özü ve sözü bir ve doğru olandır; bu nedenle Nisâ’ 4/9’da da zikredildiği gibi Yüce Allah’a karşı sorumluluğunu bilmek ve her konuda doğruyu söylemek bir müslüman kimliği gereğidir.

Doğru ve yerli yerince söz söylemek Nisâ’ 4/9’daki konu bağlamı dikkate alındığında, bu emrin her konuda takip edilmesi gerektiği gibi müslüman nesillerin yetiştirilmesinde de onları doğru ve yararlı bilgilerle eğitmek gerektiği noktasında da kendini göstermelidir. Bir millet kendi neslini faydalı, doğru ve onları hayata ve istikbale hazırlayacak donanımlara sahip kılmazsa görevini yapmamış olacaktır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de imandan ahlaka, ibadetten âdâba, insan ilişkilerinden çevreyle ilişkilere ve nihayet Yüce Allah ile olan iletişime varıncaya kadar doğru, yerli yerince sözler söylemek kulluğumuzun ve müslümanlığımızın gereğidir.

ıv. Yetim Malını Yemenin Cehenneme Sebebiyeti

اِنَّ الَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ اَمْوَالَ الْيَتَامٰى ظُلْمًا اِنَّمَا يَاْكُلُونَ ف۪ي بُطُونِهِمْ نَارًا وَسَيَصْلَوْنَ سَع۪يرًا “Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler, şüphesiz ki karınlarında ancak ateş yemiş olurlar. Onlar, alevlenmiş ateşe girecektir.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ innellezîne ye’külûne ifadesi “muhakkak ki yiyenler”; اَمْوَالَ الْيَتَامٰى emvâle’l-yetâmâ tamlaması “yetimlerin mallarını”; ظُلْمًا zulmen kelimesi “haksız yere”; اِنَّمَا يَاْكُلُونَ innemâ ye’külûne ifadesi “ancak ve ancak yemiş olurlar”; ف۪ي بُطُونِهِمْ fî butûnihim ifadesi “onların karınlarında”; نَارًا nâran kelimesi “ateş”; وَسَيَصْلَوْنَ ve seyaslevne fiili “ve yakında girecekler”; سَع۪يرًا se‘îran kelimesi ise “ateşe” demektir.

Burada yetimlerin mallarını haksızlıkla yiyenlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ اَمْوَالَ الْيَتَامٰى ظُلْمًا اِنَّمَا يَاْكُلُونَ ف۪ي بُطُونِهِمْ نَارًا “Haksızlıkla yetimlerin mallarını yiyenler şüphesiz karınlarına ancak ateş yemiş olurlar.” Yüce Allah yetimlerle ilgili pek çok konuya yer verdikten sonra, konunun sonunda yetimlerin mallarını haksız yere yiyenlerin aslında karınlarına sadece ve sadece ateş doldurmuş olacaklarını beyan etmektedir.

Âyette hasr/kasr denen “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi olan اِنَّمَا innemâ edatı kullanıldığı için, yetimlerin mallarını haksız yere yiyenlerin başka hiçbir şekilde tanımlanamayacaklarını, aksine karınlarına ateş doldurduklarını ifade etmektedir. Âyette geçen “yetimlerin malları” ifadesi herkesi içermekte, özellikle devlet işlerinde çalışıp maaş alanların görevlerini layıkıyla yapmamaları durumunda adlarını ve kimliklerini dahi bilmedikleri yetimlerin, öksüzlerin, kimsesizlerin, yoksulların vs. mallarını yemiş olduklarını bilmeleri gerekir.

Yüce Allah En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34’te, yetimlerin mallarına sadece ve sadece güzel bir amaçla yaklaşılabileceğini, bunun dışında onların mallarına yaklaşılmamasını emrettiğine göre, yetim malını yemeyi insanların akıllarından bile geçirmemeleri gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır. Nisâ’ 4/2’de de ifade edildiği gibi, yetimlere mallarının verilmesi, haram olan mallarla helal olanların değiştirilmemesi, onların mallarıyla kendi mallarının karıştırılıp yenmemesi, bunun büyük bir günah olduğu özellikle hüküm olarak belirlendiği için bu âyette konu ateş yemekle ilişkilendirilmektedir. Benzer bir ifade Yüce Allah’ın âyetlerini gizlemenin karşılığında dünyevi menfaat elde edenlerin durumuyla ilişkili olarak Bakara 2/174’te geçmektedir.

Bu âyette dikkat çekilen “yetimlerin mallarını haksızlıkla yememe” konusu, “malların bâtıl yollarla yenmemesi” gerektiğiyle ilgili olarak da Kur’ân’da uyarıya konu edinilmektedir. Bu çerçevede Bakara 2/188’de şöyle buyrulmaktadır: “Mallarınızı aranızda bâtıl sebep(ler)le yemeyin! Kendiniz bilip dururken, insanların mallarından bir kısmını haram yollardan yemeniz için onları (malları) hâkimlere vermeyin!” Aynı konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/29’da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Aranızda karşılıklı rızaya dayanan ticaret yoluyla da olsa, mallarınızı, bâtıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin ve kendinizi öldürmeyin! Muhakkak ki Allah, size karşı çok merhametlidir.” Konuyla ilgili bu üç âyet, müslümanları çok net ifadelerle uyarmakta ve ateşe girmemeleri noktasında kendilerini bilgilendirmektedir.

2. وَسَيَصْلَوْنَ سَع۪يرًا “Onlar alevlenmiş ateşe gireceklerdir.” Yüce Allah yetimlerin mallarını haksız yere yiyenlerin karınlarına ateş yemiş olacaklarını beyan ettikten sonra, onların mahşerdeki cezasının ise alevi bol, çılgın bir ateş olacağını haber vermektedir. Bu âyette de geçen سع۪ير/السع۪ير sa‘îr/es-sa‘îr sözcükleri Kur’ân’da 16 yerde(6) zikredilmekte ve “tutuşmuş, çılgın alev, ateş” anlamına gelmektedir. İşte bu kişiler için mahşerde böyle çılgın ve alevi bol bir ateş hazırlanmış olacağı haber verilmektedir.

b) Miras Hukukunun İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 11-14. âyetlerinde miras hukukuna dair on iki konu başlığında bilgiler vermekte, mirastaki payların vasiyetten sonra alınmasını, bu noktada zarar verici olmaktan özellikle kaçınılması gerektiğini hükme bağlamakta, şu uyarıda bulunmaktadır: “Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kim Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat ederse (Allah) onu, içinde ebedi kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. İşte bu, büyük kurtuluştur. Kim Allah’a ve Rasûlü’ne isyan eder ve (Allah’ın) sınırlarını aşarsa, (Allah) onu, içinde ebedi kalacağı ateşe koyar. Onun için alçaltıcı bir azap vardır.”

ı. Mirasa Dair Düzenlemeler -I-

يُوص۪يكُمُ اللّٰهُ ف۪يٓ اَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ فَاِنْ كُنَّ نِسَآءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَاِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِاَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ اِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَاِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُٓ اَبَوَاهُ فَلِاُمِّهِ الثُّلُثُ فَاِنْ كَانَ لَهُٓ اِخْوَةٌ فَلِاُمِّهِ السُّدُسُ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوص۪ي بِهَآ اَوْ دَيْنٍ اٰبَآؤُ۬كُمْ وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ لَا تَدْرُونَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının iki misli gibi (miras vermenizi) emreder. (Çocuklar) ikiden fazla kadın iseler, (ölünün) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. (Mirasçı) tek bir (kadın) ise (mirasın) yarısı onundur. Ölenin çocuğu varsa, ana babasından her birinin mirastan altıda bir payı vardır. Çocuğu yok da ana babası ona mirasçı olmuş ise annesine üçte bir (düşer). Ölenin kardeşleri varsa, annesine altıda bir (düşer. Bütün bu paylar, ölenin daha önce yapmış olduğu) vasiyetten ve/veya borçtan sonradır. Babalarınız ve oğullarınız(dan) hangisinin size yarar bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz. (Bunlar) Allah tarafından belirlenmiş paylar olarak (böyledir). Şüphesiz ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (doğru hüküm verendir).”

Âyetteki يُوص۪يكُمُ yûsîküm ifadesi “size tavsiye ediyor, emrediyor”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; ف۪يٓ اَوْلَادِكُمْ fî evlâdiküm ifadesi “sizin çocuklarınız hakkında”; لِلذَّكَرِ li’z-zekeri ifadesi “erkek için”; مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ mislü hazzı’l-ünseyeyni tamlaması “iki kızın payı (gibi bir miktar)”; فَاِنْ كُنَّ fe in künne ifadesi “eğer onlar (çocuklar şöyle) olursa”; نِسَآءً nisâen kelimesi “kadın/kızlar”; فَوْقَ اثْنَتَيْنِ fevka’sneteyni ifadesi “iki kızdan fazla”; فَلَهُنَّ fe lehunne ifadesi “onlar için vardır”; ثُلُثَا مَا تَرَكَ sülüsâ mâ terake tamlaması “terk ettiklerinden üçte bir”;وَاِنْ كَانَتْ ve in kânet ifadesi “eğer o (kız çocuk) olursa”; وَاحِدَةً vâhıdeten kelimesi “tek ise”; فَلَهَا fe lehâ ifadesi “onun için vardır, onundur”; النِّصْفُ en-nısfu kelimesi “(mirasın) yarısı”; وَلِاَبَوَيْهِ ve li ebeveyhi ifadesi “ve ana-babası için (vardır)”; لِكُلِّ وَاحِدٍ li külli vâhıdın ifadesi “her biri için (vardır)”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden, onlardan”; السُّدُس es-südüsü kelimesi “altıda bir”; مِمَّا تَرَكَ mimmâ terake ifadesi “terk ettiklerinden”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi, “eğer (şöyle) olursa”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk, çocukları varsa”; فَاِنْ لَمْ يَكُنْ fe in lem yekün ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk”; وَوَرِثَهُٓ ve verisehû fiili “ve ona vâris olduysa”; اَبَوَاهُ ebevâhu ifadesi “onun ana-babası”; فَلِاُمِّهِ fe liümmihî ifadeleri “onun annesi için vardır”; الثُّلُث es-sülüsü kelimesi “üçte bir”; فَاِنْ كَانَ ٓ fe in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; لَهُ lehû ifadesi “onun için”; اِخْوَةٌ ıhvetün kelimesi “kardeş(ler)i”; فَلِاُمِّهِ fe liümmihî ifadesi “onun annesi için vardır”; السُّدُس es-südüsü kelimesi “altıda bir”; مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ min ba‘di vasıyyetin ifadesi “vasiyyetten sonra”; يُوص۪ي yûsî fiili “vasiyyet eder, etmişse”; بِهَآ bihâ ifadesi “onu”; اَوْ دَيْنٍ ev deynin ifadesi “veya borçtan (sonra)”; اٰبَآؤُ۬كُمْ âbâüküm tamlaması “sizin babalarınız”; وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ ve ebnâüküm ifadesi “ve sizin çocuklarınız”; لَا تَدْرُونَ lâ tedrûne fiili “siz bilemezsiniz”; اَيُّهُمْ eyyuhum ifadesi “onların hangisi”; اَقْرَبُ akrabu kelimesi “daha yakın(dır)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; نَفْعًا nef‘an kelimesi “yarar bakımından, yararlı olduğunu”; فَر۪يضَةً farîdaten kelimesi “bir pay olarak, farz olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَل۪يمًا ‘alîmen kelimesi “bilen(dir)”; حَك۪يمًا hakîmen kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada mirasla ilgili olarak “altı” başlıkta çeşitli oranlar gündeme getirilmektedir.

Âyetin izahına geçmeden önce, belirtelim ki bu iki âyet çerçevesinde “ferâiz” denen “miras bölümlemeleri” hakkında herhangi bir tahlil yapmayı ve farklı sayıda kardeş, çocuk vs. durumlarda oranların bir cetvelini vermeyi hedeflememekteyiz. Biz sadece âyette zikredilen hususları aktarmakla yetineceğiz. Ayrıca âyetin indirildiği dönemde mirasla alakalı olarak cahiliyedeki durum hakkında bilgi vermekte de büyük yarar görmekteyiz. Bu yüzden konuyu öncelikle Râzî’nin dilinden aktarmak istiyoruz.

“Bil ki cahiliyye halkı şu iki şey sebebiyle birbirlerine vâris oluyorlardı: ‘Nesep ve sözleşme.’ ‘Nesep’ bakımından birbirlerine vâris olma noktasında küçük çocuklara ve kadınlara miras vermiyorlardı. Onlar ancak, at üzerinde savaşan ve ganimet elde eden erkek akrabaları mirasa sahip kılıyorlardı. ‘Sözleşme’ yönünden birbirlerine varis olmalarına gelince, bu da ‘anlaşma’ ve ‘evlat edinme’ ile gerçekleşiyordu. Cahiliyyede bir kimse bir başkasına ‘Kanım kanın, canım senin canın. Sen bana, ben de sana vâris olurum. Sen beni kollarsın, ben de seni’ derdi. Onlar bu şekilde bir sözleşme yaptıklarında, onlardan hangisi diğerinden önce ölürse, sağ kalan için, ölünün malından daha önce şart koşulmuş olan şey gerçekleşirdi. Araplardan herhangi bir kimse, başkasının oğlunu evlat ediniyordu. Böylece bu çocuk babasına değil de o kimseye nispet ediliyor ve o kimseye vâris oluyordu. Bu evlat edinme de anlaşma çeşitlerinden birisiydi.”

“Yüce Allah Hz. Muhammed’i peygamber olarak gönderince, o, ilk başlarda Arapları cahiliyyedeki adetleri üzere bırakarak onlara dokunmadı. Âlimlerden şöyle diyenler de vardır: Aksine, Yüce Allah onları bu âdetleri üzere bıraktı da ‘Her biri için baba ve ananın, yakın hısımların terikelerinden de vârisler yaptık’(7) buyurdu ki bundan maksat da nesep yönünden birbirlerine varis olmalarıdır. Daha sonra Yüce Allah, ‘(Akd ile) yeminlerinizin bağladığı kimselere de hisselerini verin’(8) buyurmuştur ki bundan maksat da anlaşma sebebiyle birbirlerine vâris olmalarıdır…”

“İslâm’da insanların birbirlerine vâris olma sebeplerine gelince şunu söyleyebiliriz: Biz, İslâm’ın ilk yıllarında anlaşma ve evlat edinme yoluyla insanların birbirlerine vâris olma yolunu benimsediğini zikretmiştik. Ayrıca buna şu iki hususu da ilâve etmiştik: İlki ‘Hicret’tir. Buna göre hicret eden kimse, her ne kadar (nesep yönünden) yabancı olsa dahi, diğer muhacir ile çok sıkı ilişki içine girdiği için ona vâris oluyor, akrabası olsa dahi muhacirden başkası ona vâris olamıyordu. İkincisi ise ‘Kardeşlik’ yani mu‘âhât’tir. Hz. Peygamber, ashâbdan her iki kişi arasında bir kardeşlik kurmuştu. Böylece bu da onların birbirlerine vâris olmalarına sebep teşkil etmişti. Daha sonra Yüce Allah, ‘Hısımlar, Allah’ın kitabınca birbirine daha yakındırlar’ şeklindeki Enfâl 8/75. âyetiyle bu Peygamberî uygulamayı kaldırmıştır. İslâm dinindeki veraset sebepleri sonuçta üçtür: Bunlar ‘Nesep’, ‘Nikâh’ ve ‘Velâ’ olarak belirlenmiştir.”(9)

Bu harika özetten sonra şimdi mirasla ilgili olarak âyetin kısa açıklamalarına değinecek, önce “altı” başlıktaki hükümleri, sonrasında oranların gerekçelerini ifade edeceğiz.

1. يُوص۪يكُمُ اللّٰهُ ف۪يٓ اَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ فَاِنْ كُنَّ نِسَآءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ وَاِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ وَلِاَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ اِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ فَاِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُٓ اَبَوَاهُ فَلِاُمِّهِ الثُّلُثُ فَاِنْ كَانَ لَهُٓ اِخْوَةٌ فَلِاُمِّهِ السُّدُسُ “Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının (yaklaşık) iki misli gibi (miras vermenizi) emreder. (Çocuklar) ikiden fazla kadın iseler, (ölünün) bıraktığının üçte ikisi onlarındır. Eğer (vâris) tek bir (kadın) ise yarısı onundur. Ölenin çocuğu varsa, ana-babasından her birinin mirastan altıda bir hissesi vardır. Eğer çocuğu yok da ana-babası ona vâris olmuş ise, anasına üçte bir (düşer). Eğer ölenin kardeşleri varsa, anasına altıda bir (düşer).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde altı çeşit miras oranı hakkında bilgi vermektedir.

a)يُوص۪يكُمُ اللّٰهُ ف۪يٓ اَوْلَادِكُمْ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْاُنْثَيَيْنِ “Allah size, çocuklarınız hakkında, erkeğe, kadının payının (yaklaşık) iki misli gibi (miras vermenizi) emreder.” Burada mirasla ilgili “ilk” hüküm zikredilmektedir. Yüce Allah Nisâ’ 4/7. âyette, atalardan kalan mirasta erkek ve kadınların birer payı olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette kişinin kendi çocuklarına bırakacağı mirasla ilgili bir paylaşımı ele almaktadır. Buna göre, vahyin indirildiği dönem itibariyle kadına mirastan hiçbir pay verilmediği gerçeğinden hareketle, kız çocuklarına erkek çocukların payının yarısı kadarı da olsa verilmesi hükmü bir devrimdir. İlk defa kadınlar ve kız çocukları maldan ve mirastan pay almaya başlamışlardı. Nitekim Nisâ’ 4/32’de de belirtildiği gibi, erkeklerin kazançlarından bir payı olduğu gibi kadınların da kazançlarından bir payının olduğu ilkesi getirilmiştir. Meseleye sadece buradan bile bakılsa yeterlidir.

Konu istismar edildiği için bu “ikiye bir” oranıyla ilgili başka bazı noktalara daha değinmek istiyoruz. Buradaki “yarı yarıya oran”dan maksat, “erkek çocukların servet kazanılmasında babalarına yardım etmeleri”, “yaşlılıklarında ana-babaya bakmaları”, “ticaret yoluyla servet elde edilmesine bedensel manada katkı vermiş olmaları” muhtemel sebepler olarak zikredilebilir. Bu arada Nisâ’ 4/34’te “insanların birbirinden bazı noktalarda farklı ve bazı noktalarda birbirinden üstün kılınması”, dahası “erkeklerin harcamalarda bulunmakla anılması” göz önüne alınınca, buradaki “ikiye bir oranı”nın mantığı hakkında bir kanaat sahibi olunması mümkündür.

Eğer kız çocukların durumu erkeklere göre çok daha sıkıntılı ise yani bu “ikiye bir” oran sonucunda bir mağduriyet söz konusu olacaksa, o zaman Bakara 2/180’deki vasiyyet hükmü gereğince onlara mirastan önce belli bir miktar vasiyyette bulunulmasının önünde hiçbir engel yoktur. Dahası, meseleye “adaletin sağlanması” noktasından bakılması gerektiği için, hem mirastan önce vasiyyetin yapılması sayesinde buradaki denge sağlanabilir; hem de Bakara 2/177, 215 ve İsrâ’ 17/26 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, mağdur tarafa belli ölçülerde infakta bulunulabilir. Böylece dağılımda yaşanabilecek herhangi bir mağduriyet, gözlemlenebilecek herhangi bir denge sıkıntısı adaletin sağlanması temel ilkesinden hareket edilerek giderilebilir.

Bu arada unutulmamalıdır ki Kur’ân’da kadına yönelik miras, ayrıca mal ve servet kazanabilme imkânının verilmesi bir başlangıç ve asgari bir sınır olarak da kabul edilebilir. Buna göre, mirasın ikiye bir oranını asgari bir oran olarak görüp kızlara da erkekler kadar mirastan pay verilmesi, âyetlerde verilmek istenen hükmün bir başka yorumu ve anlaşılma biçimi olabilir. Bu arada Nisâ’ 4/12’de zikredilen “kelâle” ile ilgili miras paylaşımında ölen kişinin bir erkek ve bir kız kardeşi varsa onların her birine eşit olarak “altıda bir” miras payının verilmesi de bu noktada erkek ve kız miraslarında göz önünde tutulması gereken hususlardandır.

Kur’ân’ın dedikleri meydandadır; ancak dediklerinden hareketle demek istediklerinin bulunduğu da unutulmamalıdır. Çok eşliliğin uygun görülmemesi, kölelik ve cariyeliğin sona erdirilmesi noktasındaki mesajları da bu çerçevede düşünebilir, yorumlayabiliriz. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği Yüce Allah bilmektedir.

Konuyla ilgili olarak yapılan bir yoruma burada özellikle yer vermekte yarar görmekteyiz:

“Bu oranın hadd-i ednâ (en aşağı sınır) mı, hadd-i â’lâ (en yüksek sınır) mı veya hadd-i mutlak (asla değiştirilemez oran) mı olduğu; 1) miras oranlarının düzenlenmesinde ilâhî maksadın ne olduğuyla; 2) vahyin teşri yönüyle; 3) hükmün illete mebni olup olmadığıyla alâkalıdır. Miras oranlarında ilâhî maksat ilk âyetin de delâlet ettiği gibi adalet ve hukukun tecellisi için kulluk ve insanlık sorumluluğunu yerine getirmedir. Mirası ellerinde tutan kadınlar değil erkeklerdir ve âyette onlar sorumlu davranmaya davet edilmektedir. “Kadına az ya da çok mirastan pay verin” diyen 7. âyet, bu hükmün teşri yönünün azdan çoğa doğru olduğunu gösterir. 32. âyetteki iktisâb bizce hükmün illeti olarak okunmalıdır. O günkü gelir kalemlerinin başında savaş ganimetleri, diyet ve kan bedeli gelir. Bunlar erkekler yoluyla kazanılır. İkiye bir oranını müminlerin annesi Ümmü Seleme de illete dayalı bir hüküm olarak okur ve bunu şöyle ifade eder: ‘Erkekler savaş yapıyorlar fakat kadınlar savaşamıyor; sonuçta bize de mirasın ancak yarısı düşüyor.’ Bu durumu, bu âyetin inişinden sonra yaşanan şaşkınlıktan da anlıyoruz. Taberî’nin nakline göre biri Rasûlullah’a gelir ve der ki: ‘Ya Rasulallah, kıza yarım mı verelim? Kız ata bile binemez, savaşamaz.’ Bütün bu veriler ışığında bu oranın hadd-i mutlak olmadığı, en yüksek sınırı değil en aşağı sınırı oluşturan illete mebni bir oran olduğu sonucuna varılır. Gerek miras oranlarının illet, hikmet ve maksadını anlamaya yönelik bu yorumumuz, gerekse buna benzer meseleye yeni bir açılım getiren daha başka yorumlarımız, sadece murâd-ı ilâhîyi anlama çabamızın bir ürünü olarak anlaşılmalıdır. İslâm’ı çağa uydurma veya uyarlama gibi bir derdimiz yoktur. Böyle bir yaklaşım sağlıklı da değildir.”(10)

b) فَاِنْ كُنَّ نِسَآءً فَوْقَ اثْنَتَيْنِ فَلَهُنَّ ثُلُثَا مَا تَرَكَ “(Çocuklar) ikiden fazla kadın iseler, (ölünün) bıraktığının üçte ikisi onlarındır.” Burada “ikinci” hüküm zikredilmekte ve ölen kişinin çocukları eğer hep kız iseler ve sayıları da ikiden fazla ise o zaman kişinin geride bıraktığı mirasın üçte ikisinin bu kızların olacağı belirtilmektedir. Meselâ kızlar üç tane ise onlar üçte iki, erkek bir tane ise üçte bir almış olur; böylece ikiye bir oranında da değişiklik yaşanmış olur. Bu da ikiye bir oranının mutlak olmadığının bir delilidir.

c) وَاِنْ كَانَتْ وَاحِدَةً فَلَهَا النِّصْفُ “Eğer (vâris) tek bir (kadın) ise (mirasın) yarısı onundur.” Mirasla ilgili “üçüncü” hüküm zikredilmekte ve ölen kişinin tek bir kız çocuğu varsa mirasın yarısının ona verilmesi gerektiği bildirilmektedir.

d) وَلِاَبَوَيْهِ لِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ مِمَّا تَرَكَ اِنْ كَانَ لَهُ وَلَدٌ “Ölenin çocuğu varsa, ana-babasından her birinin mirastan altıda bir hissesi vardır.” Burada ölen kişinin sağ olan ana ve babasının miras durumuna değinilmektedir. Bu çerçevede mirasın “dördüncü” hükmü ele alınmakta ve ölen kişinin eğer bir erkek veya bir kız çocuğu varsa onun ana-babasından her birine mirasın altıda birinin verileceği beyan edilmektedir.

e) فَاِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ وَلَدٌ وَوَرِثَهُٓ اَبَوَاهُ فَلِاُمِّهِ الثُّلُثُ “Eğer çocuğu yok da ana-babası ona vâris olmuş ise, anasına üçte bir (düşer).” Burada mirasla ilgili “beşinci” hüküm ele alınmakta ve ölen kişinin eğer geride çocukları yoksa kendisine vâris olanlar da sadece ana-babası ise bu durumda anneye üçte bir miras verilir.

f) فَاِنْ كَانَ لَهُٓ اِخْوَةٌ فَلِاُمِّهِ السُّدُسُ “Eğer ölenin kardeşleri varsa, anasına altıda bir (düşer).” Âyetin bu cümlesinde mirasla ilgili “altıncı” hüküm dile getirilmektedir. Buna göre eğer ölen kişinin kardeşleri varsa anneye mirastan altıda bir pay verilmesi gerektiği hükme bağlanmaktadır.

2. مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوص۪ي بِهَآ اَوْ دَيْنٍ “(Bütün bu paylar, ölenin daha önce yapmış olduğu) vasiyetten ve/veya borçtan sonradır.” Bu ifadeyi cümlenin hemen öncesindeki hükümle ilişkili görenler varsa da biz bunun bütün miras hükümlerini içerdiği kanaatindeyiz.

Yüce Allah, bütün bu miras paylaşımlarının ölen kişinin yaptığı herhangi bir vasiyyeti ve/veya borçları varsa onlar ödendikten sonra geçerli olacağını hükme bağlamaktadır. Bu çok önemli hususa Bakara 2/180’de yer alan vasiyyet hükmünün sebebiyet verdiği ve orada belirlenen vasiyyetin uygulanmasının farz olduğu unutulmamalıdır.

3. اٰبَآؤُ۬كُمْ وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ لَا تَدْرُونَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ “Babalarınız ve oğullarınız(dan) hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz. (Bunlar) Allah tarafından belirlenmiş paylar olarak (böyledir).” Bu bölümde iki noktaya değinilmektedir:

a) اٰبَآؤُ۬كُمْ وَاَبْنَآؤُ۬كُمْ لَا تَدْرُونَ اَيُّهُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا“Babalarınız ve oğullarınız(dan) hangisinin size fayda bakımından daha yakın olduğunu bilemezsiniz.” Yüce Allah âyetin başında neden önceliği çocuklara verdiğini, sonrasında babaları ve anneleri neden zikrettiğini, oranları neye göre belirlediğini, bu anlamda muhataplara kimlerin ne kadar yakın olduğunu insanların idrak edemeyeceğini beyan etmektedir.

Âyetteki لَا تَدْرُونَ lâ tedrûne fiili “bilemezsiniz, idrak edemezsiniz” manasına gelmekte, اَيُّهُمْ اَقْرَبُ لَكُمْ نَفْعًا eyyuhum akrabü leküm nef‘an ifadesi ise “hangilerinin size daha çok yararı olacağı, yararının daha yakın olacağı” şeklinde bir mana vermektedir. Buradan hareketle, Yüce Allah’ın belirlediği oranları beğenmeme, “şöyle şöyle olsaydı daha iyi olurdu” türünden birtakım kanaatler ileri sürmemek gerektiği ortaya konulmak istenmektedir. İnsanların kiminin kimine daha yakın ve faydalı olacağını mutlak manada bilen sadece ve sadece Yüce Allah’tır.

b) فَر۪يضَةً مِنَ اللّٰهِ “(Bunlar) Allah tarafından belirlenmiş paylar olarak (böyledir).” Tevbe 9/60’ta da geçen bu ifadede Yüce Allah mirasa konu oranları kendisinin belirlediğini beyan etmekte ve bunların hem bir pay hem de Allah’ın farzı olduğunu ifade etmek istemektedir.

4.اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَل۪يمًا حَك۪يمًا “Muhakkak ki Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah miras taksimatıyla ilgili verdiği bu bilgileri kendisinin eşsiz ve erişilmez bilgisiyle belirlediğini ve belirlediği bu oranların her birinde hikmetler bulunduğunu ifade etmektedir. Önceki cümlede de yer verildiği üzere, buradaki hikmeti ve temel mesajı kulların anlaması mümkün değildir; iyisi mi Yüce Allah’ın ilim ve hikmet sahibi oluşuna teslim olmak gerekmektedir.

ıı. Mirasa Dair Düzenlemeler -II-

وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ اَزْوَاجُكُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَاِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوص۪ينَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَاِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ وَاِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَلَهُٓ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كَانُوٓا اَكْثَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَآءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصٰى بِهَآ اَوْ دَيْنٍ غَيْرَ مُضَآرّ وَصِيَّةً مِنَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَل۪يمٌ “Çocukları yoksa eşlerinizin (hanımlarınızın) bıraktıklarının yarısı sizindir. Yapacakları vasiyetten ve/veya borçtan sonra, onların (eşlerinizin) çocukları varsa bıraktıklarının dörtte biri sizindir. Çocuklarınız yoksa bıraktıklarınızın dörtte biri onların (hanımlarınızın)dır. Çocuğunuz varsa, yapacağınız vasiyetten ve/veya borçtan sonra, bıraktığınızın sekizde biri onlarındır. Bir erkek veya hanım bir kelâle (annesi, babası ve çocukları bulunmayan kişi)nin malı mirasçılara kalırsa ve (başka bir anneden) bir erkek kardeşi veya bir kız kardeşi varsa her birine altıda bir düşer. (Kelâle durumundakinin kardeşleri) bundan fazla iseler, yapılacak vasiyetten ve/veya borçtan sonra üçte bire ortaktırlar. (Bu vasiyetler ve/veya borçlar) kimse zarara uğratılmaksızın ve Allah’tan size bir vasiyet (farz bir görev) olarak (yapılacak)tır. Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).”

Âyettekiوَلَكُمْ ve leküm ifadesi “sizin için vardır”; نِصْفُ مَا تَرَكَ nısfu mâ terake tamlaması “terk ettiklerinin yarısı”; اَزْوَاجُكُمْ ezvâcüküm tamlaması “sizin eşlerinizin”; اِنْ لَمْ يَكُنْ in lem yekün ifadesi “eğer (şöyle) olmazsa”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için, onların”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk, çocuğu”; فَاِنْ كَانَ fe in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, eğer varsa”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için, onların”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk, çocukları”; فَلَكُمُ fe leküm ifadesi “sizin için vardır”; الرُّبُع er-rubu‘u kelimesi “dörtte bir”; مِمَّا تَرَكْنَ mimmâ terakne ifadesi “geriye bıraktıklarından”; مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ min ba‘di vasıyyetin ifadesi “vasiyyetten sonra”; يُوص۪ينَyûsîne fiili “vasiyyet etmişler(se)”; بِهَآ bihâ ifadesi “onu”; اَوْ دَيْنٍ ev deynin ifadesi “veya borçtan (sonra)”; وَلَهُنَّ ve lehunne ifadesi “onlar için vardır”; الرُّبُع er-rubu‘u kelimesi “dörtte bir”; مِمَّا تَرَكْتُمْ mimmâ teraktüm ifadesi “geriye bıraktıklarınızdan”; اِنْ لَمْ يَكُنْ in lem yekün ifadesi “eğer yoksa, (şöyle) olmazsa”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizin”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk, çocuğunuz”; فَاِنْ كَانَ fe in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, varsa”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizin”; وَلَدٌ veledün kelimesi “çocuk, çocuğunuz”; فَلَهُنَّ fe lehunne ifadesi “onlar için vardır”; الثُّمُن es-sümünü kelimesi “sekizde bir”; مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ min ba‘di vasıyyetin ifadesi “vasiyyetten sonra”; تُوصُونَ tûsûne fiili “vasiyyet etmiş (iseniz)”; بِهَآ bihâ ifadesi “onu”; اَوْ دَيْنٍ ev deynin ifadesi “veya borçtan (sonra)”; وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, varsa”; رَجُلٌ racülün kelimesi “erkek”; يُورَثُ yûrasü edilgen fiili “miras bırakılmakta (olan)”; كَلَالَةً kelâleten kelimesi “kelale olarak”; اَوِ امْرَاَةٌ ev imraetün ifadesi “veya bir kadın”; وَلَهُٓ ve lehû ifadesi “onun için var(sa)”; اَخٌ ehun kelimesi “erkek kardeş”; اَوْ اُخْتٌ ev uhtün ifadesi “veya bir kız kardeş”; فَلِكُلِّ وَاحِدٍ fe likülli vâhıdin tamlaması “her biri için vardır”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden”; السُّدُس es-südüsü kelimesi “altıda bir”; فَاِنْ كَانُوٓا fe in kânû ifadesi “eğer (şöyle) olurlarsa”; اَكْثَرَ eksera kelimesi “daha çok”; مِنْ ذٰلِكَ min zâlike ifadesi “bundan (daha çok iseler)”; فَهُمْ fe hum zamiri “onlar”; شُرَكَآءُ şürakâu kelimesi “ortaktırlar”; فِي الثُّلُثِ fi’s-sülüsi ifadesi “üçte bire”; مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ min ba‘di vasıyyetin ifadesi “vasiyyetten sonra”; يُوص۪ي yûsâ edilgen fiili “vasiyyet edilmiş”; بِهَآ bihâ ifadesi “onunla ilgili”; اَوْ دَيْنٍ ev deynin ifadesi “veya borçtan (sonra)”; غَيْرَ مُضَآرّ ğayra mudârrin tamlaması “zarara uğratılmaksızın”; وَصِيَّةً vasıyyeten kelimesi “bir vasiyyet, tavsiye (emir) olarak”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi “bilen(dir)”; حَل۪يمٌ halîmun kelimesi ise “yumuşak davranan(dır)” demektir.

Burada mirasla ilgili olarak bir başka “altı” oran gündeme getirilmektedir.

1. وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ اَزْوَاجُكُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَاِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوص۪ينَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ فَاِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ وَاِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَلَهُٓ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ فَاِنْ كَانُوٓا اَكْثَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَآءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصٰى بِهَآ اَوْ دَيْنٍ “Eğer çocukları yoksa eşlerinizin bıraktıklarının yarısı sizindir. Yapacakları vasiyetten ve/veya borçtan sonra, onların (eşlerinizin) çocukları varsa bıraktıklarının dörtte biri sizindir. Çocuklarınız yoksa bıraktıklarınızın dörtte biri onların (yani hanımlarınızın)dır. Çocuğunuz varsa, yapacağınız vasiyetten ve/veya borçtan sonra, bıraktığınızın sekizde biri onlarındır. Eğer bir erkek veya kadının, kelâle şeklinde (yani ana-babası ve çocukları bulunmadığı halde) malı mirasçılara kalırsa ve (başka bir anneden) bir erkek yahut bir kızkardeşi varsa her birine altıda bir düşer. (Kelâle durumundakinin kardeşleri) bundan fazla iseler, yapılacak vasiyetten ve/veya borçtan sonra üçte bire ortaktırlar.” Yüce Allah miras hukukuna dair önceki âyette zikredilen hükümlere ilave yeni hükümlerden söz etmektedir.

a) وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ اَزْوَاجُكُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ “Eğer çocukları yoksa eşlerinizin bıraktıklarının yarısı sizindir.” Yüce Allah bu bağlamda “ilk” olarak ister kendilerinden, isterse önceki evliliklerinden dolayı çocuğu olmayan hanımların vefatları durumunda onların geride bıraktığı malların miras olarak “yarısı”nın eşlerine yani kocalarına ait olduğunu bildirmektedir.

b) فَاِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوص۪ينَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ “Yapacakları vasiyetten ve/veya borçtan sonra, onların (eşlerinizin) çocukları varsa bıraktıklarının dörtte biri sizindir.” Yüce Allah “ikinci” sırada, yaptıkları herhangi bir vasiyyet ve/veya borçları varsa onların verilmesinden sonra çocukları bulunan hanımların geride bıraktıklarından “dörtte biri”nin eşlerinin olacağını hükme bağlamaktadır. Burada sözü edilen “vasiyyet ve/veya borçların yerine getirilme” şartı ilk iki hükmü de içermektedir.

c) وَلَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْتُمْ اِنْ لَمْ يَكُنْ لَكُمْ وَلَدٌ “Çocuklarınız yoksa bıraktıklarınızın dörtte biri onların (yani hanımlarınızın)dır.” Yüce Allah bu defa sözü erkekler üzerinden hanımlarının alacağı mirasa getirmekte ve “üçüncü” sırada olmak üzere eğer erkek eşlerin mevcut hanımlarından veya başka hanımlarından çocukları yoksa geride bıraktığı malın “dörtte biri”nin hanımlarının olacağını bildirmektedir.

d) فَاِنْ كَانَ لَكُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَكْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ تُوصُونَ بِهَآ اَوْ دَيْنٍ “Çocuğunuz varsa, yapacağınız vasiyetten ve/veya borçtan sonra, bıraktığınızın sekizde biri onlarındır.” Yüce Allah burada önceki hükümle de ilişkili olacak şekilde “dördüncü” hükmü zikretmekte ve yaptıkları herhangi bir vasiyyet ve/veya borçları varsa onların verilmesinden sonra, çocukları bulunan erkeklerin geride bıraktıklarından “sekizde biri”nin eşlerinin olacağını hükme bağlamaktadır. Burada sözü edilen “vasiyyet ve/veya borçların yerine getirilme” şartı üçüncü sıradaki hükmü de içermektedir.

e) وَاِنْ كَانَ رَجُلٌ يُورَثُ كَلَالَةً اَوِ امْرَاَةٌ وَلَهُٓ اَخٌ اَوْ اُخْتٌ فَلِكُلِّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا السُّدُسُ “Eğer bir erkek veya kadının, kelâle şeklinde (yani ana-babası ve çocukları bulunmadığı halde) malı mirasçılara kalırsa ve (başka bir anneden) bir erkek yahut bir kızkardeşi varsa her birine altıda bir düşer.” Yüce Allah bu cümlede “beşinci” sırada olmak üzere kelâle denen duruma değinmekte, herhangi bir kadına veya erkeğe kelâle sebebiyle mirasçı olunmuşsa ve bunun bir erkek veya bir kızkadeşi de varsa bu kardeşlerin her birisine “altıda bir” hisse verilmesi gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bir kez de Nisâ’ 4/176’da geçen kelâleh kelimesi “ana-baba ve çocukları bulunmadan ölen kişi” veya “çocuk ve baba tarafından olmayan akrabalar”, bir anlamda “birinci dereceden bir mirasçısı bulunmayan kişi” demektir. Kelâle bazen vâris olanların, bazen de vâris olunanların niteliği olarak kullanılabilir. Bunlar çocuk ve ana-baba yoluyla oluşan akrabalığa göre daha zayıf akraba konumundadır.

f) فَاِنْ كَانُوٓا اَكْثَرَ مِنْ ذٰلِكَ فَهُمْ شُرَكَآءُ فِي الثُّلُثِ مِنْ بَعْدِ وَصِيَّةٍ يُوصٰى بِهَآ اَوْ دَيْنٍ “(Kelâle durumundakinin kardeşleri) bundan fazla iseler, yapılacak vasiyetten ve/veya borçtan sonra üçte bire ortaktırlar.” Yüce Allah burada kelâle ile ilgili olmak üzere “altıncı” sırada bir miras hükmüne yer vermekte, kelâle durumunda olan kişinin başka anneden olmak üzere erkek veya kız kardeşleri birden fazla iseler, o zaman vasiyyet ve/veya borçlar yerine getirildikten sonra, söz konusu kişilerin kardeşlerinin geride kalan mirasın “üçte bir”ine ortak olduklarını yani mirasın üçte birini aralarında paylaşacaklarını beyan etmektedir. Âyette sözü edilen “vasiyyet ve/veya borçların yerine getirilme” şartı bir önceki yani beşinci sıradaki hükmü de içermektedir.

2.غَيْرَ مُضَآرّ وَصِيَّةً مِنَ اللّٰهِ “(Bu vasiyyetler ve/veya borçlar) kimse zarara uğratılmaksızın ve Allah’tan size bir vasiyet (farz bir görev) olarak (yapılacak)tır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında önceki âyette bir kez geçen, bu âyette ise üç kez zikredilen “vasiyyet ve/veya borçların” mirasçılara zarar verici boyutta olmamasını içermektedir. Hz. Peygamber’den nakledildiğine göre, kendisine vasiyyetin ne kadar olabileceği sorusuna şu şekilde cevap verdiği rivayet edilmektedir: “Üçte bir, üçte bir de çoktur. Vârislerini zengin olarak bırakman, onları fakirlik ve ihtiyaç içinde bırakmandan hayırlıdır.”(11) Âyette sözü edilen “zarar vermeme” işlemi, malın üçte birden fazlasını veya malının hepsini vererek, mirasçılara zarar vermek için gerçekte olmayan bir borcu varmış gibi göstererek veya sahip olmadığı alacağını almış gibi göstererek vs. şekillerde görülebilir.

Yüce Allah, önceki âyetin sonunda mirasla ilgili belirlediği hükümlerin kendisi tarafından belirlenmiş bir fariza olduğunu ifade ettiği gibi, burada da bunların birer vasıyyet, yani önceki âyetin delaletiyle farz olduğunu bildirmektedir. Önceki âyette geçen يُوص۪يكُمُ اللّٰهُ yûsîkümüllâhu ifadesi ile burada zikredilen وَصِيَّةً مِنَ اللّٰهِ vasıyyeten minellâhi ifadesini bilinen anlamda “tavsiye etmek, tavsiye” olarak değil de Yüce Allah’ın bir emri yani farz bir hükmü olarak anlamak mecburiyetindeyiz.

Bütün bu ifadelerden anlaşılıyor ki miras paylaşımında herhangi bir tarafa zarar vermemek, yani yeni mağdurlar oluşturmamak gerekmektedir.

3. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ حَل۪يمٌ “Allah ‘alîm’dir (her şeyi bilendir); halîm’dir (çok yumuşak muamele edendir).” Yüce Allah âyetin sonunda belirlediği hükümleri kendi eşsiz bilgisi sayesinde verdiğini, muhataplara da eğer bir haksızlık yapmışlarsa cezalarını hemen vermeyerek, onlara zaman tanıyarak tevbe fırsatı sunduğunu bildirmektedir.

ııı. Yüce Allah’ın Sınırlarına İtaat

تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte şu(nlar), Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır. Kim Allah’a ve Elçisine (gönülden) itaat ederse, (Allah) onu, içinde ebedî kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. İşte bu, büyük kurtuluştur.”

Âyetteki تِلْكَ tilke kelimesi “işte şunlar”; حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâhi tamlaması “Allah’ın sınırları(dır)”;وَمَنْ يُطِعِ ve men yutı‘ ifadesi “her kim itaat ederse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”; يُدْخِلْهُ yüdhılhu ifadesi “onu koyar”; جَنَّات cennâtin kelimesi “cennetlere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akmaktadır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların altlarından, alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte o”; işte bu durum”; الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ el-fevzü’l‘azîmu tamlaması ise “büyük kurtuluş(tur)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın belirlediği sınırlara gönülden itaat edenlere mahşerde verilecek ödüller gündeme getirilmektedir.

1. تِلْكَ حُدُودُ اللّٰهِ “Bunlar Allah’ın (koyduğu) sınırlarıdır.” Yüce Allah miras konusuyla ilgili dile getirdiği hususların kendi sınırları olduğunu bildirmektedir. Kur’ân’da 14 kez(12) geçen ve hepsi de Medine dönemi sûrelerinde yer alan حُدُود hudûd sözcüğü hadd kelimesinin çoğuludur ve “sınırlar” manasına gelmektedir. Bu kelime Yüce Allah’a nispet edilerek حُدُودُ اللّٰهِ hudûdüllâh(13) yani “Allah’ın sınırları” manasında O’nun belirlediği hükümlerin sınırlarını ifade etmektedir. İşte bu kullanımlardan birisi de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette zikredilmekte ve Yüce Allah muhataplarını uyararak “genelde bütün prensipleri”nde olduğu gibi “miras hukuku” konusunda belirlediği sınırlara uyulmasını emrettiğini muhataplara beyan etmektedir.

2. وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “Kim Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat ederse, (Allah) onu, içinde ebedi kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar. İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah âyetin bu kısmında iki hususa dikkat çekmektedir:

a) وَمَنْ يُطِعِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “Kim Allah’a ve Rasûlü’ne gönülden itaat ederse, (Allah) onu, içinde ebedi kalıcılar olarak altlarından ırmaklar akan cennetlere koyar.” Yüce Allah özelde mirasla ilgili hükümlerine, genelde bütün prensiplerine boyun eğip gönülden itaat edenleri cennetlerle müjdelemektedir.

Bu ifadenin benzerleri Nisâ’ 4/69, 80, Nûr 24/52, Ahzâb 33/71 ve Feth 48/17’de de geçmektedir. Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne itaatle ilgili olarak Kur’ân’da çeşitli âyetler(14) yer almakta ve konunun önemine dikkat çekilmiş olmaktadır. Her kim bağlam gereği miras konularında, genelde ise bütün emirleri ve yasakları bağlamında Yüce Allah’a ve mesajları ileten Rasûlü’ne gönülden itaat ederse, Allah onu altlarından ırmaklar akan ve içinde ebedi kalacakları cennetlere koyacağını müjdelemektedir. Kur’ân’da cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren pek çok âyetin(15) yer aldığını hatırlatmak gerekir. Bu arada cennette kalışın ebedi olduğu da çeşitli âyetlerde(16) zikredilmektedir.

b) وَذٰلِكَ الْفَوْزُ الْعَظ۪يمُ “İşte bu, büyük kurtuluştur.” Yüce Allah’a ve Elçisi’ne itaatin getireceği cennet ödülü aslında büyük kurtuluş olmaktadır ve işte bu kişilerin bu başarıyı elde etmiş olacakları beyan edilmiş olmaktadır.

Burada geçen fevz-i ‘azîm ifadesi Kur’ân’da 16 kez(17) geçmekte ve “büyük başarı ve kurtuluş” manasına gelmektedir. Buna benzer bir ifade el-fevzü’l-mübînu şeklinde ve “apaçık başarı” manasında iki âyette(18) geçmektedir. Ayrıca Burûc 85/11’de ise “büyük kurtuluş” manasında el-fevzü’l-kebîru şeklinde yer almaktadır. Yüce Allah belirlediği buyruklarını tutanlara vereceği ödül bağlamında bunun en büyük başarı ve kurtuluş olduğunu ifade etmektedir. Bu beyan en büyük lütuf, kurtuluş, saadet, zafer, başarı ve ihsan manasında da yorumlanabilir ki kurtuluşun elde edilmesi ifadesi azaptan kurtarmak manasına gelmektedir.

ıv. İsyanın Feci Akıbeti

وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا ف۪يهَا وَلَهُ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Kim Allah’a ve Elçisine isyan eder ve (Allah’ın) sınırlarını aşarsa, (Allah) onu, içinde ebedî kalacağı ateşe koyar. Onun için küçük düşürücü bir azap vardır.”

Âyetteki وَمَنْ يَعْصِ ve men ya‘sı ifadesi “her kim isyan ederse, karşı gelirse”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; وَرَسُولَهُ ve rasûlehû ifadesi “ve O’nun Elçisi’ne”;وَيَتَعَدَّ ve yet‘adde fiili “ve aşarsa, geçerse”; حُدُودَهُ hudûdehû tamlaması “O’nun sınırlarını”; يُدْخِلْهُ yüdılhu ifadesi “onu koyar”; نَارًا nâran kelimesi “ateşe”; خَالِدًا hâliden kelimesi “ebedi kalıcı olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; وَلَهُ ve lehû ifadesi “onun için vardır, onun için olacaktır”; عَذَابٌ مُه۪ينٌ ‘azâbun mühînun tamlaması ise “alçaltıcı bir azap” demektir.

Burada ilahi prensiplere isyan eden ve Yüce Allah’ın sınırlarını aşanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا ف۪يهَا “Kim Allah’a ve Rasûlü’ne isyan eder ve (Allah’ın) sınırlarını aşarsa, (Allah) onu, içinde ebedi kalacağı ateşe koyar.” Bu ifadenin benzerleri Ahzâb 33/36 ve Cinn 72/23’de de yer almaktadır.

a)وَمَنْ يَعْصِ اللّٰهَ وَرَسُولَهُ “Kim Allah’a ve Rasûlü’ne isyan ederse.” Rasûl’e itaat nasıl ki Yüce Allah’a itaat ise,(19) ona isyan da Allah’a isyandır. Yüce Allah Kur’ân’da kendisine itaati emrettiği gibi Rasûl’e itaati de emretmektedir.(20) Dahası, Allah’ı sevenler eğer Allah’ın da onları sevmesini istiyorlarsa Rasûl’e uymakla yükümlü tutulmuşlardır.(21) Allah’a icabetle Rasûl’e icabet Kur’ân’da yan yanadır.(22) Bu ve benzer âyetlerden istifade ederek şunu söyleyebiliriz: Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette öğretilerini tebliğ eden Rasûl’e isyanı kendisine isyan ile aynı sayarak sonucun ebedî cehennem olacağını açıkça bildirmektedir.

b) وَيَتَعَدَّ حُدُودَهُ “(Allah’ın) sınırlarını aşarsa.” Benzerleri Bakara 2/229 ve Talâk 65/1’de geçen bu ifadede maksat, Yüce Allah’ın koyduğu sınırları tanımamak, onları aşmak demektir ki böyle bir tavır elbette hükmü inkâr olduğu için sahibini dinden çıkarır. Hükmü uygulamamak sahibini günahkâr yaparken, hükmü tanımayıp inkâr veya reddetmek kişiyi dinden çıkarır. Bu yüzden böyleleri için ebedi cehennem azabından söz edilmektedir.

Âyette bahse konu “isyan” ve “sınırı aşma” meselesi, öncelikle Nisâ’ 4/11 ve 12’de sözü edilen mirasla ilgili hükümlerdir. Ancak mesaj evrenseldir ve bütün zamanlarda peygamberlere karşı çıkan bütün insanlar âyetin hedeflediği kişiler arasında yer almaktadır. Her kim her ne gerekçe ile olursa olsun, Yüce Allah’a ve O’nun elçilerine karşı gelir, bir isyan içerisine girerse yaşayacağı akıbet kesinlikle cehennem ateşi olacaktır.

c)يُدْخِلْهُ نَارًا خَالِدًا ف۪يهَا “Onu içinde ebedî kalacağı ateşe koyar.” Yüce Allah kendisine ve Elçisi’ne isyan edenleri, O’nun koyduğu sınırları aşanları ebedi kalıcılar olarak cehenneme atacağını haber vermektedir. “Azabın ebediliği” konusu İslâm âlimleri tarafından uzun uzun tartışılmıştır. Bazı âlimler En‘âm 6/128, Hûd 11/107-108 ve Nebe’ 78/23 gibi âyetlerden hareketle, azabın çok uzun sürse de bir süre sonra sona ereceği, diğer bazıları ise bunun hiç bitmeyeceği kanaatindedirler.(23)

Mahşerdeki azabın ebedi olduğunu gösteren çeşitli âyetler vardır. Bu bağlamda Nisâ’ 4/169, Ahzâb 33/65 ve Cinn 72/23. âyetleri hatırlatmalıyız. Ayrıca Nisâ’ 4/56’da cehenneme atılanların derileri her döküldüğünde hemen yerine yenisinin yaratılacağı beyan edilmekte, Müddessir 74/28’de Sekar cehenneminin kişide yanmadık yer bırakmayacağı ve onu azabın dışına terk etmeyeceği belirtilmektedir. Ayrıca Mâide 5/37, Tevbe 9/68, Hûd 11/39, Furkân 25/65, Zümer 39/40 ve Şûrâ 42/45’te cehennem ateşinin “sargın olduğu, yakaladığını bırakmadığı” hatırlatılmakta, Nebe’ 78/23’te “cehennemde sonu belirsiz çağlar boyu kalınacağı”, İnfitâr 82/16’da ise cehennemliklerin oradan gaib yani uzak kalamayacağı ifade edilmektedir. Bütün bu âyetler ateş azabının ebedi olduğunun delillerindendir. Rabbimiz bizi azapta unuttuklarından eylemesin!

2. وَلَهُ عَذَابٌ مُه۪ينٌ “Onun için alçaltıcı bir azap vardır.” Yüce Allah isyankâr olan ve Allah’ın sınırlarını tanımayıp onları aşanları ebedi cehenneme koyacağını beyan ettikten sonra, o cezanın alçaltıcı bir azap olduğunu da beyan etmektedir.

Âyetin sonunda yer alan ‘azâb-i mühîn yani “alçaltıcı bir azap” ifadesinin mesaj olarak benzerleri çeşitli âyetlerde(24) de yer almaktadır. Burada geçen مُه۪ين mühîn kelimesi “aşağılatıcı”, “rüsva edici”, “perişan edici”, “küçük düşürücü”, “alçaltıcı” gibi anlamlar içermekte, azabın şiddetini kavratmayı amaçlamaktadır. Bu arada belirtelim ki cehennemde kalışın ebedi olduğu çeşitli âyetlerde(25) zikredilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, s. 216; Semerkandî, age., I, 283; Taberî, age., IV, 262; Zemahşerî, age., I, 466; Râzî, age., IX, 194.
• 2 - Bakara 2/202; Âl-i İmrân 3/23; Nisâ’ 4/7, 32, 33, 44, 51, 53, 85, 118, 141; En‘âm 6/136; A‘râf 7/37; Hûd 11/109; Nahl 16/56; Kasas 28/77; Mü’min 40/47; Şûrâ 42/20. 3 - Bu yorumu Prof. Dr. Bayraktar Bayraklı hocama borçluyum.
  • Bakara 2/202 Âl-i İmrân 3/23 Nisâ 4/7 Nisâ 4/32 Nisâ 4/33 Nisâ 4/44 Nisâ 4/51 Nisâ 4/53 Nisâ 4/85 Nisâ 4/118 Nisâ 4/141 En‘âm 6/136 A‘râf 7/37 Hûd 11/109 Nahl 16/56 Kasas 28/77 Mü'min 40/47 Şûrâ 42/20
• 4 - Buhârî, İman, 7; Müslim, İman, 71, 72; Tirmizî, Kıyâme, 59; Nesâî, İman, 19, 33; İbn Mâce, Mukaddime, 9; Cenâiz, 1; Dârimî, İsti’zân, 5; Rikâk, 29; Ahmed b. Hanbel, I, 89; III, 176, 206, 251, 272, 278, 289.
• 5 - Zemahşerî, age., IV, 546.
• 6 - Nisâ’ 4/10, 55; İsrâ’ 17/97; Hacc 22/4; Furkân 25/11; Lokmân 31/21; Ahzâb 33/64; Sebe’ 34/12; Fâtır 35/6; Şûrâ 42/7; Feth 48/13; Mülk 67/5, 10, 11; İnsân 76/4; İnşikâk 84/12.
  • Nisâ 4/10 Nisâ 4/55 İsrâ 17/97 Hacc 22/4 Furkân 25/11 Lokmân 31/21 Ahzâb 33/64 Sebe' 34/12 Fâtır 35/6 Şûrâ 42/7 Fetih 48/13 Mülk 67/5 Mülk 67/10 Mülk 67/11 İnsân 76/4 İnşikâk 84/12
• 7 - Nisâ’ 4/33. 8 - Nisâ’ 4/33. 9 - Râzî, age., IX, 203.
  • Nisâ 4/33 Nisâ 4/33
• 10 - İslâmoğlu, age., s. 147’de 5. not.
• 11 - Buhârî, Vesâyâ, 2; Cenâiz, 37; Müslim, Vasıyyet, 5; Ebû Dâvûd, Vesâyâ, 2; Tirmizî, Vesâyâ, 1; Nesâî, Vesâyâ, 3; İbn Mâce, Mesâyâ, 5; İmâm Mâlik, Muvatta’, Vasıyyet, 1.
• 12 - Bakara 2/187, 229, 230, Nisâ’/13, 14; Tevbe 9/97, 112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1. 13 - Bakara 2/187, 229, 230; Nisâ’ 4/13; Tevbe 9/112; Mücâdile 58/4; Talâk 65/1.
  • Bakara 2/187 Tevbe 9/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1 Bakara 2/187 Bakara 2/229 Bakara 2/230 Nisâ 4/13 Tevbe 9/112 Mücâdele 58/4 Talâk 65/1
• 14 - Âl-i İmrân 3/32, 132; Nisâ’ 4/59; Mâide 5/92; Enfâl 8/1, 20, 46; Nûr 24/52, 54; Ahzâb 33/71; Muhammed 47/33; Mücâdile 58/13; Teğâbun 64/12. 15 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8. 16 - Bakara 2/25, 82; Âl-i İmrân 3/15, 107, 136, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/85, 119; A‘râf 7/42; Tevbe 9/22, 72, 89, 100; Yûnus 10/26; Hûd 11/23, 108; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Kehf 18/108; Tâhâ 20/76; Enbiyâ’ 21/102; Mü’minûn 23/11; Furkân 25/15, 16, 76; ‘Ankebût 29/58; Lomân 31/9; Zümer 39/73; Zuhruf 43/71; Ahkâf 46/14; Feth 48/5; Kâf 50/34; Hadîd 57/12; Mücâdile 58/22; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Beyyine 98/8.
  • Âl-i İmrân 3/32 Âl-i İmrân 3/132 Nisâ 4/59 Mâide 5/92 Enfâl 8/1 Enfâl 8/20 Enfâl 8/46 Nûr 24/52 Nûr 24/54 Ahzâb 33/71 Muhammed 47/33 Mücâdele 58/13 Teğâbun 64/12 Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8 Bakara 2/25 Bakara 2/82 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/107 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/42 Tevbe 9/22 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/26 Hûd 11/23 Hûd 11/108 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Kehf 18/108 Tâhâ 20/76 Enbiyâ 21/102 Mü'minûn 23/11 Furkân 25/15 Furkân 25/16 Furkân 25/76 ‘Ankebût 29/58 Lokmân 31/9 Zümer 39/73 Zuhruf 43/71 Ahkâf 46/14 Fetih 48/5 Kâf 50/34 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Beyyine 98/8
• 17 - Nisâ’ 4/13, 73; Mâide 5/119; Tevbe 9/72, 89, 100, 111; Yûnus 10/64; Ahzâb 33/71; Sâffât 37/60; Mü’min 40/9; Dühân 44/57; Feth 48/5; Hadîd 57/12; Saff 61/12; Teğâbun 64/9. 18 - En‘âm 6/16; Câsiye 45/30.
  • Nisâ 4/13 Nisâ 4/73 Mâide 5/119 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Tevbe 9/111 Yûnus 10/64 Ahzâb 33/71 Sâffât 37/60 Mü'min 40/9 Duhân 44/57 Fetih 48/5 Hadîd 57/12 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 En‘âm 6/16 Câsiye 45/30
• 19 - Nisâ’ 4/80. 20 - Nisâ’ 4/59; Enfâl 8/46. 21 - Âl-i İmrân 3/31. 22 - Enfâl 8/24.
  • Nisâ 4/80 Nisâ 4/59 Enfâl 8/46 Âl-i İmrân 3/31 Enfâl 8/24
• 23 - Geniş bilgi için bk. Yusuf Şevki Yavuz, “Azap” mad., DİA, IV, 305; Bekir Topaloğlu, “Cehennem” mad., DİA, VII, 231-232.
• 24 - Bakara 2/90; Âl-i İmrân 3/178; Nisâ’ 4/14, 37, 102, 151; Hacc 22/57; Lokmân 31/6; Ahzâb 33/57; Câsiye 45/9; Mücâdele 58/5, 16. 25 - Bakara 2/39, 81, 162, 217, 257, 275; Âl-i İmrân 3/88, 116; Nisâ’ 4/14, 56, 93, 169; Mâide 5/37, 80; En‘âm 6/128; A‘râf 7/36; Tevbe 9/17, 63, 68; Yûnus 10/27, 52; Hûd 11/8, 107; Ra‘d 13/5; Nahl 16/29; Tâhâ 20/101; Enbiyâ’ 21/99; Mü’minûn 23/103; Furkân 25/69; Secde 32/14; Ahzâb 33/65; Sâffât 37/9; Zümer 39/72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/28; Zuhruf 43/74; Muhammed 47/15; Mücâdile 58/17; Haşr 59/17; Teğâbun 64/10; Cinn 72/23; Müddessir 74/28; Nebe’ 78/23; İnfitâr 82/16; Beyyine 98/6.
  • Bakara 2/90 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/14 Nisâ 4/37 Nisâ 4/102 Nisâ 4/151 Hacc 22/57 Lokmân 31/6 Ahzâb 33/57 Câsiye 45/9 Mücâdele 58/5 Mücâdele 58/16 Bakara 2/39 Bakara 2/81 Bakara 2/162 Bakara 2/217 Bakara 2/257 Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/88 Âl-i İmrân 3/116 Nisâ 4/14 Nisâ 4/56 Nisâ 4/93 Nisâ 4/169 Mâide 5/37 Mâide 5/80 En‘âm 6/128 A‘râf 7/36 Tevbe 9/17 Tevbe 9/63 Tevbe 9/68 Yûnus 10/27 Yûnus 10/52 Hûd 11/8 Hûd 11/107 Ra‘d 13/5 Nahl 16/29 Tâhâ 20/101 Enbiyâ 21/99 Mü'minûn 23/103 Furkân 25/69 Secde 32/14 Ahzâb 33/65 Sâffât 37/9 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/28 Zuhruf 43/74 Muhammed 47/15 Mücâdele 58/17 Haşr 59/17 Teğâbun 64/10 Cinn 72/23 Müddessir 74/28 Nebe' 78/23 İnfitâr 82/16 Beyyine 98/6