Nisâ Suresi

Medine’de hicrî 6 veya 7. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 176 âyetten oluşan, adını 127. âyette de olduğu gibi içeriğinde yer alan ve “kadınlar” anlamına gelen النِّسَآء en-nisâ’ kelimesinden alan Nisâ’ sûresi, inişe göre 106, resmî sıralamada ise 4. sûredir. Bu sûrenin içerdiği âyetlere bakıldığında inişinin uzun bir süreç halinde devam ettiğini söyleyebiliriz.

Nisâ’ sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Âl-i İmrân sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre, her iki sûrede de “Allah’a karşı takvâlı olunması emrinin yer alması” (Âl-i İmrân 102, 130; Nisâ’ 1), “kitap ehline yönelik bildirimler” (Âl-i İmrân 18-23, 64-100, 110-115; Nisâ’ 44-51, 159-162, 171), “Hz. İsa ile ilgili bilgiler” (Âl-i İmrân 45-60; Nisâ’ 157-158, 172), “iman esasları ve İslâm’ın tek din oluşu” (Âl-i İmrân 19, 85; Nisâ’ 136), “peygamberler arasında ayırım yapılmaması gerektiği” (Âl-i İmrân 84; Nisâ’ 150) vs. konular iki sûre arasındaki mesaj birikteliği olarak belirlenebilir.

Nisâ’ sûresi, ilk insanların yaratılışı, yetimlerin hakkının korunması, mallarının istismar edilmemesi, erişkinlik çağına gelinceye kadar onların servetlerine göz kulak olunması gerektiği, atalardan kalan mal varlığında erkeklerin ve kadınların payının bulunduğu, nesiller üzerine titrenmesi gerektiği, yetimlerin mallarını yiyenlerin karınlarına ateş doldurmuş olacağı, miras taksimatı, bütün bunların Yüce Allah’ın sınırları olduğu, bunları aşanların şiddetli bir şekilde cezalandırılacağı gibi konular oluşturmaktadır.

15. âyetten itibaren, fuhuş yapanlara yönelik cezalar, tevbenin zamanı, miras beklentisiyle kadınları evliliğe zorlamamak gerektiği, kimlerle evlenilemeyeceği ifade edilmekte, insanların mallarını haksız yere yememek gerektiği, gühanların büyüklerinden kaçınılırsa diğerlerinin örtüleceği müjdelenmekte, ayrılık belirtisi görülen evliliklerin kurtarılması için erkek ve kadın tarafından hakem belirlenmesi gerektiği, tevhid, şirkten kaçınma, infak gibi birtakım görevlere değinilmekte, infakta gösterişten kaçınmanın zorunlu oluşu ve mahşerde Hz. Peygamber’in ümmetine şahit olacağı beyan edilmekte, ardından ibadetleri anlayarak yapmak gerektiği bildirilmektedir. 44. âyetten itibaren, konu kitap ehline getirilmekte, onların problemli kabulleri ve uygulamaları eleştirilmekte, Cibt ve Tâğût gibi azgın simgelere itibarın akıbetinin cehennem olacağı bildirilmekte, emanetleri ehline vermek gerektiğine, Hz. Peygamber’in ümmet içerisindeki konumuna, Yüce Allah’ın nimet verdiği dört grup insana dair bilgiler verilmektedir.

71. âyetten itibaren, kimlerin uğrunda savaşılması gerektiği, hayata Yüce Allah’ın müdahil oluşu, Rasûl’e itaatin Yüce Allah’a itaat olacağı, Allah yolunda savaşmayanların kınandığı, iyilik veya kötülüğe öncülük etmenin sonuçlarının bulunacağı, selamın toplumdaki yeri, kimlerle savaşılıp fedakârlık yapılacağı, insan öldürmenin cezası, yolculuk hallerindeki ibadetleri, Kur’ân’la hüküm vermenin gerekliliği, hatanın şahsiliği, şirk hariç her günahın bağışlanabileceği, şeytanın müdahalesi, iman ve salih amellerin sonuçları, kadınlarla ilgili fetvalar, evlilik konusu, adaletin temini, iman esaslarının bütüncül oluşu, münafıkların dönekliği gibi çeşitli konular ele alınmaktadır.

153. âyetten itibaren, kitap ehlinin yanlışlıkları, Hz. Musa’ya ve Hz. İsa’ya yönelik eziyetleri, ilimde ileri düzeydekilerin iman ve ibadetteki istikametleri, bütün peygamberlere vahyedildiği, peygamberlerin müjdeci ve uyarıcı oluşları, inkârcıların ebedi cehennemde kalacakları, kitap ehlinin risalet konusundaki duyarsızlıkları ve nihayet miras konuları bağlamında “kelâle” denilen bir kavrama yer verilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-6. âyetlerinde insanların yaratılışını, yetim mallarına dair tutumun nasıl olması gerektiğini, nikâh çağına yani erişkinliğe kadar denenmeleri gerektiğini, sonrasında yanlış uygulamalardan kaçınılmasına değinmektedir.

a) Yaratılış ve Yetimlere Karşı Muamele

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde insanlığa seslenmekte, ilk insanları bir tek canlı türünden yaratıp pek çok erkekler ve kadınlar olarak onları yaydığını, kendisiyle ilgili birbirlerinden dilekte bulundukları Allah’a, (ayrıca) akrabalara karşı takvâlı (duyarlı) olmalarını emretmekte, yetimlerle ilgili şöyle buyurmaktadır:

“Yetimlere (erişkin olduklarında) mallarını verin; temizi pis olanla değişmeyin! Onların mallarını kendi mallarınıza (katarak kendi malınızmış gibi) yemeyin! Muhakkak ki o, büyük bir günahtır. Eğer (kendileriyle evlendiğiniz takdirde) yetimlerin haklarına riâyet edememekten korkarsanız beğendiğiniz (veya size helâl olan) kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın! Adaletli olamamaktan korkarsanız bir tane ile yani sahip olduğunuzla (yetinin)! Bu (davranış), adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır.”

ı. Tek Candan Yaratılış

يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَث۪يرًا وَنِسَآءً وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪ي تَسَآءَلُونَ بِه۪ وَالْاَرْحَامَ اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَق۪يبًا “Ey insanlar! Sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratan, eşini de ondan yaratan; ikisinden birçok erkek ve kadın (meydana getirip) yayan Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Kendisiyle ilgili birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah’a ve yakınlara karşı takvâlı (duyarlı) olun! Şüphesiz ki Allah üzerinizde rakîb’dir (gözetleyicidir).”

Âyetteki يَآ اَيُّهَا النَّاسُ yâ eyyühennâsü hitabı “ey insanlar”; اتَّقُوا ittekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; رَبَّكُمُ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize karşı”; الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ ellezî halekaküm ifadesi “(O) sizi yaratandır”; مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ min nefsin vâhıdetin tamlaması “tek candan, ilk candan, tek canlı türünden”;وَخَلَقَ ve haleka fiili “ve yine yaratmıştır, yaratndır”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; زَوْجَهَا zevcehâ tamlaması “onun eşini”; وَبَثَّ ve besse fiili “ve yaydı, yayandır”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden”; رِجَالًا كَث۪يرًا ricâlen kesîran tamlaması “pek çok erkekler”; وَنِسَآءً ve nisâen kelimesi “ve kadınlar”; وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; الَّذ۪ي تَسَآءَلُونَ ellezî tesâelûne ifadesi “birbirinizden istekte bulunduğunuz”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; وَالْاَرْحَامَ ve’l-erhâme kelimesi “ve akrabalara (karşı da)”;اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) olandır”; عَلَيْكُمْ ‘aleyküm ifades, “size”; رَق۪يبًا rakîben kelimesi ise “gözetleyici(dir)” demektir.

Burada ilk insan neslinin yaratılışı ve pek çok erkekler ve kadınların yayılışı ile Yüce Allah’a karşı takvâlı, duyarlı oluş gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَث۪يرًا وَنِسَآءً “Ey insanlar! Sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratan, eşini de ondan yaratan; ikisinden birçok erkek ve kadın (meydana getirip) yayan Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah sûrenin ilk âyetinin ilk cümlesinde kendisine karşı takvâlı olmamız gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa insanoğunun yaratılışı bağlamında pek çok erkek ve kadın olarak çoğaltılışını ele almaktadır.

a) يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذ۪ي خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ وَاحِدَةٍ “Ey insanlar! Sizi tek bir nefisten (candan/cevherden) yaratan Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah her şeyden önce O’na karşı takvâlı olmamız gerektiğini ifade etmekte ve yaratıcılığını dikkatlere sunmaktadır.

ı. يَآ اَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُوا رَبَّكُمُ “Ey insanlar! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Burada dile getirilen husus insanların Yüce Allah’a karşı muttaki olmalarıdır. “Korunmak” anlamındaki takvâ kelimesi, “kötülüklerden korunabilme özelliği”dir. Asıl itibariyle v-k-y kökünden gelen ve müte‘addî, yani geçişli fiil olarak “korumak” anlamına gelen takvâ kelimesi, ittekâ şeklinde beş harfli kalıpta lâzım, yani geçişsiz fiil olarak “korunmak, sorumluluğunu bilmek, sorumlu davranmak, hassas ve bilinçli olmak” demektir. Demek ki muttakî, “sorumluluğunu bilen, günahlardan korunan, sorumlu davranan, hassas ve bilinçli kişi” demektir. Kelimenin bütün bu anlam alanını içine alacak şekilde düşünürsek takvâyı “duyarlı olmak”, muttakîyi de “duyarlı kişi” olarak tercüme edebiliriz.

ıı. Yüce Allah kendisini “yaratıcı” olarak tanıtmakta ve insanoğlunun yaratılış kaynağına dair bilgi vermektedir. Âyette geçen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması “ilk can, ilk canlı, ilk cevher, ilk öz” gibi anlamlar içermektedir. İnsanın cansız halden canlı hale geçtiği ilk aşama nefs-i vâhıdeh diye isimlendirilmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi buna çeşitli âyetlerde değinilmektedir.(1) İlk insan türü işte mahiyetini bilemediğimiz bu ilk cevherden veya ilk candan, ilk özden yaratılmıştır. “İnsan” anlamına gelen nefs kelimesinin, bu ilk cevherin yine insanın potansiyel olarak bütün özelliklerini içerdiğini söyleyebiliriz. Zira Genetik bilimi ve genlerle ilgili haritalar, insanda bir genetik kodlamanın olduğunu göstermektedir.

“İnsanın yaratılışı” konusunu genel manada ve oldukça geniş bir çerçevede ‘Alak 96/1’de ele alcağımız için burada detaya girmeyecek, sadece bu âyetteki konulara değinmekle yetineceğiz.

b) وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا “Eşini de ondan yaratmıştır.” Konuyla ilgili Nisâ’ 4/1, En‘âm 6/98, A‘râf 7/189 ve Zümer 39/6. âyetlerde geçen benzer ifadelerde insan çiftinin eşinin de biyolojik ilk hali olan nefs-i vâhıdeh denen ilk candan yani aynı özden yaratıldığı beyan edilmektedir. Dolayısıyla burada bir hücre bölünmesinin veya hücre çoğaltılmasının yaşandığı söylenebilir. Elbette burada nelerin yaşandığını sadece Rabbimiz bilir; bilim insanları da Kur’ân’ın verdiği bu bilgi doğrultusunda araştırmalar yapmalıdır.

Âyette geçen زَوْج zevc kelimesi “bir çift”, “çiftten biri”, “bir eş” manalarına gelmekte ve canlı bir çiftin her iki üyesini yani kadın için eşi olan erkeği, erkek için de eşi olan kadın türünü ifade etmekte, kadın veya erkek her iki cins için de kullanılmaktadır. Ebû Müslim el-Isfehânî âyette geçen مِنْهَا minhâ ifadesinden maksadı “cins” anlamında yorumlamış ve ilgili cümleyi de “onun kendi cinsinden eşini de yarattı” şeklinde anlamlandırmıştır.

Klasik tefsirlerimizde bu âyette geçen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması Hz. Âdem olarak yorumlanmakta, وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا ifadesi ise Hz. Havvâ’nın Hz. Âdem’den yaratıldığını gösterdiği şeklinde ifade edilmektedir. Bu görüşe göre, Yüce Allah Hz. Âdem’i yaratınca, onu bir süre uyutmuş, sonra da onun sol kaburgalarının birinden Hz. Havva’yı yaratmış. (Bu ifade Tevrât’ın Tekvin bölümünün ilk âyetleridir). Hz. Âdem uyandığında onu görmüş, ona meyledip onunla ünsiyet kurmuştu. Çünkü iddiaya göre, Hz. Havva, Hz. Âdem’in bedeninin bir parçasından yaratılmıştır. Âlimler bu görüşlerine Hz. Peygamber’e nispet edilen ‘Kadın eğri bir kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Eğer onu düzeltmeye kalkışırsan onu kırarsın. Onu eğri olarak bırakırsan ondan istifâde edersin’(2) şeklindeki rivayetten delil getirmişlerdir.(3)

Hz. Âdem’in, kaburga kemiklerinin birisinden yaratılan Hz. Havva ile evlendiği iddiası -hâşâ- onun kendi parçasıyla evlenmesi gibi korkunç bir ensest evliliği kaçınılmaz kılmaktadır ki bunu kabul etmemiz mümkün değildir. Hâlbuki Hz. Peygamber’e nispet edilen rivayet -tabii ki de eğer sahihse- aslında kadının psikolojik yapısını, kırılganlığını, hassaslığını veya nezaketini ortaya koymakta, nesnel veya fizyolojik bir varlık olarak insanın kaburga kemiğini ifade etmemektedir.

Esasında نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması bir insanı değil, insanın yaratıldığı bir can türünü ifade etmekte, aynı özden eşinin de yaratıldığı beyan edilerek, insanın henüz insan olmadan hemen önceki halini ortaya koymaktadır. İlk can, ilk öz, ilk canlı manasına gelen نَفْس وَاحِدَة nefs-i vâhıdeh tamlaması nekra yani belirteç edatı olmadan kullanıldığı için bunun “bir tür, bir hücre türü” olma ihtimali çok kuvvetlidir. Yüce Allah nefs-i vâhideh dediği şeyden o yaratığın eşini de yaratmış, böylece bir anlamda bir hücre türünden onun bölünmesiyle yenilerini de var etmiştir. Sözün özü şudur: Yaratıcı Rabbimiz insanoğlunu erkeği ve kadınıyla birlikte bir tür olacak şekilde aynı candan, canlıdan, cevherden, özden yaratmıştır.

Âyetin bu cümlesinde ilk kadının yaratılışıyla ilgili bir makalemizin ilgili bölümünü aktarmakta yarar görmekteyiz:

Kadına yönelik şiddetin muhtemel sebeplerini incelemeye çalıştığımız makalemizden(4) bu konudaki başlığımızı burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

Kadının, Erkeğin Eğe Kemiğinden Yaratıldığı İddiası

Kur’ân’da canlılığın kaynağı su olarak belirlenmekte, dolayısıyla ilk insanın yaratılışının da el-mâ’ “su” ile başladığı anlaşılmaktadır.(5) İnsanın yaratılışıyla ilgili âyetlere bakıldığında suyun dışında türâb “toprak”,(6) tîn “çamur”,(7) sülâle min tîn “çamurdan bir öz”,(8) tîn-i lâzib “yapışkan çamur”,(9) salsâl min hame-i mesnûn “kupkuru çamur, özlü kara balçık”(10)(11) ve salsâl ke’l-fahhâr “pişmiş çamur”dan(12) yaratıldığından, bu arada ona Yüce Allah’ın ruh üflediğinden(13) söz edildiği görülmektedir. Kur’ân, ilk insanın işte bu aşamalardan sonra ve bunların sonucu olarak ilk cevherden, yani nefs-i vâhıdeden,(14) nutfeden,(15) nutfe-i emşâcdan,(16) yani ceninden, bugünkü bilimsel ifadesiyle “zigot”tan yaratıldığını, bu ilk aşamadan sonra ‘alak/‘alaka aşaması olarak “embriyo”dan,(17) ardından mudğa “bir çiğnem et”ten, sonrasında ‘ızâm “kemik”ten, daha sonra lahm yani kemiklere giydirilmiş olan “et ve kas”tan yaratıldığını, nihayet bu aşamaların ardından onun halk-ı âhar yani “bambaşka bir yaratılışa” kavuşturulduğunu açıkça ifade etmektedir.(18) Bütün bu aşamalara işaret etmesi bakımından “Yarattığı herşeyi güzel yapan ve insanı da yaratmaya çamurdan başlayan O’dur”(19) âyetinde ifade edilen husus ile “O, sizi aşama aşama yarattı”(20) ifadesi, insanın yaratılış sürecinde çeşitli aşamaların yaşandığını açıkça göstermektedir.(21)

Bu âyetlerde yaratılıştan söz edilmekte, cinsiyete dair bilgi veya ayrıntı zikredilmemektedir. Bu gerçeğe rağmen, Hz. Âdem’in ve eşinin yaratılışı konusunda kaynaklarda Kur’ân’ın bu anlatımına uygun olmayan çeşitli bilgilere de rastlanmaktadır. Bu bağlamda Buhârî gibi çeşitli kitaplarda öne çıkan rivayet şudur:

“Kadınlara hayır tavsiye ediniz! Çünkü kadın, eğri kaburga kemiğinden yaratılmıştır. Kaburganın en eğri yeri en tepesidir. Onu düzeltmeye çalışırsan kırarsın; olduğu gibi bırakırsan eğriliği devam eder. Kadınlara iyi davranın!”(22) Bu rivayet şayet sahih ise burada ne Hz. Âdem’den ne de eşi Hz. Havva’dan bahis vardır. Burada sadece kadının kırılganlığına, nezaket, hassaslık ve duygusallığına işaret edilmiş olabilir. Başka bir rivayette ise kadının eğe kemiğine benzediğinden, dorultulmaya çalışılırsa kırılabileceğinden söz edilmektedir.(23)

Diğer taraftan, konuyla ilgili olarak Müslim’de yer alan başka bir rivayette ise kadının kesinlikle doğru bir istikamete getirilemeyeceği, eğriliğiyle ondan yararlanmanın daha doğru olacağı, şayet doğrultulmaya çalışılırsa kırılacağı ve kırılmasının da boşanması demek olduğu ifade edilmektedir.(24) Bu rivayetten anlaşılıyor ki kadının yaratılışıyla ilgili sözlerin bir bölümü onu açıkça aşağılamakta, onun düzeltilemez bir yapıda olduğunu ortaya koymaktadır. Eğer kadın düzeltilemeyecek bir yapıda yaratılmışsa onu düzeltmeye çalışmanın da, ona hayır tavsiye etmenin de bir anlamı olamaz. Ayrıca, Yüce Allah’ın eğri yarattığına inanılan kadını düzeltmeye çalışmak, Allah’ın iradesine müdahele anlamına gelir.

Bir konuda rivayetler çeşitlilik arz ediyorsa ilgili rivayetlerden hangisinin doğru olduğunu belirlemede daha üst bir kanyağa müracaat etmenin zorunluluğu ortadadır. Kur’ân, yukarıda belirttiğimiz üzere, nesnel olarak erkeğin de kadının da aynı cevherden yaratıldığını söylemektedir. Nisâ 4/1. âyetteki nefs-i vâhıdenin insan türünün bütününü ve cevherini ifade ettiğini belirten bazı âlimler, Yüce Allah’ın insanları aynı cevherden yaratmış olduğunu, eşlerin de aynı cevherden yaratıldığını, bu ifadenin erkek ve kadın bütün insanların eşitliğini vurguladığını ve kadının, erkeğin eğe kemiğinden yaratıldığı iddiasının Kur’ân’da yeri olmadığını belirtmişlerdir.(25)

Konunun burasında yukarıdaki rivayetlerle büyük benzerlik gösteren bir ifadeyi hatırlatmak istiyoruz:

“…Fakat adam için kendisine bir yardımcı bulunmadı. Ve Rab Allah, adamın üzerine derin bir uyku getirdi ve o uyudu ve onun kaburga kemiklerinden birini aldı ve yerini et kapladı ve Rab Allah adamdan aldığı kabuırga kemiğinden bir kadın yaptı ve onu adama getirdi ve adam dedi: Şimdi bu benim kemiklerimden kemik ve etimden ettir, buna nisa denilecek, çünkü o insandan alındı…”(26)

Burada da görüldüğü üzere, Tevrat’taki bu ifadelerle yukarıda hadis diye nakledilen rivayetler arasında neredeyse aynilik bulunmaktadır. Bu durum, söz konusu rivayetlerin kaynağı hakkında da fikir vermektedir. Zaten bazı ilim adamları bu etkileşimi açık yüreklilikle ortaya da koymuşlardır. Hem bu itirafı hem de Hz. Âdem’in eşinin yaratılması konusunda ortaya konan görüşleri özetlemek bağlamında bir örnek olarak Taberî’de yer alan şu ifadeleri hatırlatmak istiyoruz:

Taberî’ye göre Nisâ sûresinin ilk âyetinde geçen nefs-i vâhıde, Hz. Âdem’dir; ondan yaratılan eş de Hz. Havvâ’dır ve Hz. Âdem’in kaburga kemiklerinden birinden yaratılmıştır. Süddî kaynaklı bir rivayette Hz. Âdem’in cennette iskân edildiğini, yanında kendisiyle huzur bulacağı herhangi bir eş olmadan orada yürüdüğünü, bu arada uyuduğunu, uyandığında başucunda Yüce Allah’ın Âdem’in kaburga kemiğinden yarattığı bir kadının oturduğunu görünce ona kim olduğunu sorduğunu, onun, “Bir kadın” cevabını verdiğini, niçin yaratıldığını sorunca da bu defa, “Benimle huzur bulasın diye” dediğini nakletmektedir.(27) Tevrat ve diğer ilim adamları kaynaklı olduğu ifade edilerek İbn İshak’a nispet edilen ve öncekine benzeyen başka bir rivayete de eserinde yer veren Taberî, anlatılanların doğruluğundan çok emin olmadığını gösterircesine “zanlarına göre, Allah bilir ya” kaydını düşmüş, bu arada, Hz. Âdem’in, uykusundayken kendi sol kaburga kemiğinden yaratılan eşi için, “Benim etim, benim kanım, benim eşim” ifadesini kullandığını da nakletmiştir.(28) “Kadının erkeğin eğe kemiğinden yaratıldığını belirten ve “kırılır, ama düzelmez” diyen yanlış anlayış herhalde değil, kesinlikle buradan (Tevrat’tan) alınmış ve hadis formuna sokulmuştur… Bütün bunlar israiliyyat/Kitap Ehli kültürünün İslam düşünce ve kültürünü nasıl etkilediğini de göstermektedir.”(29)

Bu arada Beydâvî’nin, âyetteki eşten maksadın Havva olması gerektiği noktasındaki ısrarına cevap veren Râzî, Yüce Allah’ın, Hz. Âdem’i topraktan yaratmaya kadir olduğu gibi Hz. Havva’yı da topraktan yaratmaya gücünün yeteceğini, bu durumda kaburga kemiğinden yaratmanın anlamını kaybedeceğini ifade etmiştir.(30)

Ebû Müslim, “ondan eşini yarattı”(31) ifadesinin “onun cinsinden” anlamına geldiğini beyan ederek Nahl 16/72, Âl-i İmrân 3/164 ve Tevbe 9/128. âyetlerdeki kullanımları delil getirmiştir.(32) Bu bağlamda Rûm 30/21. âyet de deliller arasında sayılabilir. Bütün bu âyetlerdeki kullanımlar, insanların aynı cinsten, aynı cevherden, aynı candan veya canlıdan yaratıldığını gösterir; yoksa birinin diğerinin kaburga kemiğinden yaratılmasını değil.

Kâsımî, bu âyeti izahında buradaki maksadın “cins” olduğunu beyan ederek, bunun iki taraf arasındaki ilgi ve sevginin tezahürü için böyle şekillendirildiğini ifade etmiştir.(33) Eğer iddia edildiği gibi olsaydı o zaman bütün kadınların, eşlerinin kaburga kemiklerinden yaratılmakta olduğunu kabul etmek gerekir ki bunun doğru olmadığı herkesçe bilinmektedir. “Her şeyden iki çift (erkek ve dişi) yarattık”(34) âyeti dikkate alındığında yaratılan ilk cevherin eşinin de o esnada yaratıldığı kolaylıkla anlaşılmış olacaktır. Bu arada “ey insanlar” hitabı, tüm insanları içerdiği için Hz. Âdem’in de bu hitabın içinde olduğunu söylemekte yarar vardır. Durum böyle olunca Nisâ 4/1. âyette sözü edilen nefs-i vâhıdenin, Hz. Âdem’in de yaratıldığı “ilk cevher”, yani “ilk can” veya “ilk canlı” olduğunu söylemek durumundayız.(35)

Reşid Rıza ise, âyetteki nefs-i vâhıdenin hiçbir şekilde Hz. Âdem olamayacağını, dünyada her ırkın bir âdeminin bulunabileceğini, dolayısıyla buradaki hitaptan maksadın da her ırk için bir ilk can olmasının daha doğru olacağını belirtmiştir. Âyetin devamındaki “Onlardan pek çok erkek ve kadın meydana getirmiştir” ifadesi de bu yorumu destekler mahiyettedir; çünkü Abduh’a göre eğer maksat Hz. Âdem ve Hz. Havva olsaydı âyetin metni “bütün erkek ve kadınları o ikisinden yarattı” şeklinde olmalıydı.(36)

Kadının yaratıldığı nesne anlamındaki eğrilik iddiaları Tîn sûresindeki, “Biz, insanı en güzel biçimde yarattık”(37) âyetiyle tamamen çelişmektedir. Zira bu âyette bütünüyle insanın fiziksel olarak biçim güzelliğine değinilirken herhangi bir cinse özel gönderme yapılmamıştır. “Nefse ve onu şekillendirene, ona kötülük yapabilme ve kötülükten korunabilme/sakınabilme yeteneği verene yemin olsun ki kendini arındıran veya yücelten kurtulmuş, onu alçaltan da ziyana uğramıştır”(38) âyetlerinde cinsiyet değil, insan muhatap alınmıştır. İnsana yapılan olumsuz nitelikli açıklamalar ise onun imtihanının bir parçasını oluşturması için düzeltilebilir psikolojik yapısı ve iradesiyle ilgilidir. Bu bağlamda insanın zayıflığı,(39) kadir kıymet bilmezliği nedeniyle unutkanlığı,(40) ümitsizliğe düşmesi,(41) kendine yazık etmesi, nankörlüğü,(42) düşünmeden, muhakeme etmeden iyiliğin yerine veya iyiliği ister gibi kötülüğü istemesi, aceleciliği,(43) cimriliği,(44) yersizce tartışmacılığı,(45) bilgisizliği,(46) yersizce hırslı oluşu,(47) aldanmaya meyilli oluşu,(48) kendini yeterli görünce azabileceği,(49) Rabbine karşı nankörlüğü(50) gibi özellikleri insanın yapısıyla ilişkilidir; burada kadın veya erkek ayırımı yapılmamakta, ifadeler her iki cinsi de içerecek şekilde “insan” diye belirlenmektedir.

Demek ki kadının, erkeğin eğe kemiğinden yaratılmış olduğuyla ilgili rivayetler mecâzî olarak değerlendirilmiş olsa da bunu sadece kadın cinsi için özel görmek, söz konusu âyetlerle uyuşmamaktadır.

Aynı cevherden yaratıldıklarını söyleyen Kur’ân’a göre kadın ile erkeğin insan olarak hiçbir farkları yoktur. Allah katında her ikisi de aynı değere sahiptirler. Din adına birtakım yanlış fetvalar üreterek kadını aşağılamak Allah’ı, O’nun Kur’ân’ını ve tüm insanlığı incitmekte, yaralamakta ve kahra sürüklemektedir.(51)

Bazı insanlar hâlâ, kadının nesnel olarak erkeğin eğe kemiğinden yaratıldığına inanıyorlarsa şunu yeniden düşünmelidirler: Eğe kemiğinden yaratılan kadın eğer gerçekten eğriyse ve düzeltilemez bir yapıda ise o zaman eğriliğin asıl sahibi olan, yani eğe kemiği kendisinde bulunan erkek nasıl oluyor da bu eğriliğiyle anılmıyor? Kadına yönelik ayrımcılığın ve şiddetin din adına çözüme kavuşturulması için her şeyden önce bu inancın temelinin sorgulanması gereği ortadadır.

c)وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالًا كَث۪يرًا وَنِسَآءً “İkisinden birçok erkekler ve kadınlar (meydana getirip) yaymıştır.” Yüce Allah ilk önce yarattığı her iki nefs-i vâhıdeh dediği “hücre türü”nden “pek çok erkekler ve kadınlar” yaratıp yeryüzüne yaydığını beyan etmektedir.

ı. Bu konuyla ilgili olarak Fâtır 35/11’de “topraktan ve nutfeh aşamasından sonra insanların “çiftler” haline getirildiği ifade edilmektedir ki, her iki âyette verilen mesaj birbirini tamamlar mahiyettedir. Bu âyetteki söz konusu kelimenin zevceyni şeklinde erkek ve dişi halinde “iki çift” değil de, ezvâc “eşler” şeklinde çoğul getirilmesi, ilk türün pek çok insan çifti şeklinde yaratıldığının bir delilidir.

Bu konuda bir başka ifade de Nebe’ 78/8’de aynı şekilde “Sizi çiftler halinde yaratmıştık” manasında ve ezvâc kelimesi zikredilerek verilmektedir.

Konuyla ilşkilendirilebilecek âyetlerden birisi de Rûm 30/20’de şu şekildedir: “Sizi topraktan yaratması, O’nun (kudretinin) delillerindendir. Sonra siz, (her tarafa) yayılan insanlar oluverdiniz.”

ıı. A‘râf 7/11’de insanların yaratılmasından ve onların suretlere sahip kılınmasından söz edilirken küm, yani “siz/sizi” kalıbında çoğul zamirler kullanılmakta, sonrasında meleklere hitaben “Âdem için secde edin” emri verilmektedir. Bu durum, o esnada pek çok insanın bulunduğunu göstermektedir.

ııı. Aynı şekilde Âl-i İmrân 3/33’te Hz. Âdem’in, Hz. Nûh’un, Hz. İbrâhim’in ve İmrân ailelerinin seçiminden söz edilmesi de benzer bir hakikati ortaya koymaktadır. Zira seçim varsa alternatifler var demektir. Âdem (as)’ın seçilmesi bu noktada ilk insan nesli anlamında başka insanların da yaratılmış olduğunun delilidir.

ıv. Hucürât 49/13’te insanların bir erkek ve bir dişi (hücre)den yaratıldığı ve ondan sonra kalabalık hale getirilerek kavimlere ve kabilelere dönüştürüldüğü beyan edilmektedir. Zira burada sözü edilen zeker kelimesi “erkek”, ünsâ kelimesi ise “kadın, dişi” manasına gelmektedir. Maksat “özel, bilinen bir erkek” ve “özel, bilinen bir kadın” olsaydı, ilgili kelimeler nekra değil de başlarında “belirteç edatı” olarak eliflâm takısı ile ez-zeker ve el-ünsâ şeklinde getirilmeliydiler. Öyle anlaşılıyor ki, Hucürât 49/13’te sözü edilen durum birbirlerine karşı yanlış tavırlar içerisine giren bazılarına seslenilmekte ve böbürlenmeye gerek olmadığına, çünkü her insanın bir erkek ve bir dişiden yaratıldığına, üstünlüğün takvada oldğuna dikkat çekilmektedir. Buna göre insanlığın atası bağlamında ilk “insan”dan değil, ilk “insan türü”nden söz etmek gerekmektedir.

v. Bu arada, yine insanın yaratılış aşamalarından söz edilen Zümer 39/6’daki “sekiz çift en‘âm” ifadesi de bilim insanlarının ilgisini beklemektedir. Oradaki el-en‘âm kelimesine “hayvanlar” manası verilirse, maksat “deve, inek, koyun, keçiden oluşan erkekli dişili sekiz çift hayvan” olur. Eğer el-en‘âm kelimesine “canlılar”, “hayat sahipleri” manası verilebilirse “dört çiftten oluşan sekiz grup insan veya dört/sekiz ırk” gibi manalar devreye girebilir. Eğer bu mana doğru ise, o zaman hem ilk insanların evlenmesi, hem kıtalara insanların nasıl yayıldığı, hem ırkların nasıl oluşturulduğu, hem de kan gruplarının nasıl meydana gelmiş olduğu gibi sorular cevaplandırılmış olacaktır. Gerçeği Yüce Allah bilir.

vı. İlk insan neslinin “çiftler” halinde yaratılmasıyla birlikte, iddia edilen türden kardeş evliliklerinden oluşan ensest evililik kabulleri de devre dışı kalır. Çünkü insanlar bu durumda en yakın ihtimal kuzenleriyle evlenmiş olurlar ki bunun dinden yasak olmadığı da aşikârdır. Aksi takdirde sütkardeşliğin bile evliliğe engel olarak belirlendiği ilahi öğretide farklı doğumlarda meydana gelmiş olsalar da nihayetinde aynı ana ve babanın çocuklarının birbirleriyle evlenmesi durumu söz konusu olabilmektedir. Biz bu yaklaşımların sıkıntılı, tehlikeli ve izah edilemez olduğunu düşündüğümüz için ilk insanların eşler, çiftler halinde yaratıldığı görüşünü Nisâ’ 4/1, Rûm 30/20, Fâtır 35/11 ve Nebe’ 78/8 gibi âyetlerden delil getirerek savunmaktayız. Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece Yüce Allah bilmektedir.

Sözün sonunda şu hususu tekrar vurgulamak istiyoruz: Kur’ân’da insanın yaratılış süreci hakkında pek çok âyet vardır; ancak bunların hiçbirinde bugünkü iddialardan birisi olan yaratıcıyı reddeden “evrim” ve ara tür olarak “maymun”dan asla söz edilmemekte, dahası böyle bir ara varlığa dair hiçbir işaret bulunmamaktadır. Çünkü ilk aşamadan itibaren bu türün adı beşerdir, yani insândır.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪ي تَسَآءَلُونَ بِه۪ وَالْاَرْحَامَ “Kendisiyle ilgili birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah’a ve yakınlara karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah bütün insanlara hitap etmeye devam etmekte, takvâlı yani duyarlı olunması gerektiğini beyan etmekte ve O’nun adını anarak, meselâ “Allah hakkı için” diyerek birbirlerinden isteklerde bulunanların aynı zamanda akrabalık bağlarına da gereken hassasiyeti göstermelerini, bu noktada da duyarlı davranmalarını emretmektedir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen تَسَآءَلُونَ tesâelûne fiili “birbirinden bir şeyler istemek” manasına gelmektedir ve aslında تَتَسَآءَلُونَ tetesâelûne şeklinde iki tâ/te harfiyle okunacak bir kalıptadır. İfadede söyleniş zorluğu olması nedeniyle bu iki harfin birisi düşürülerek okunmaktadır. Bu kelimenin aslında bulunan tâ/te harfinin kendisinden sonra gelen sîn harfine şeddelenerek tessâelûne şeklinde bir okunuşu da vardır.(52) Bütün bu ihtimallerde sonuç ve mesaj değişmemektedir.

Yüce Allah insanlığın özünde insan kardeşleri olduğunu, aynı kökten geldiklerini, insanlıkta eş olduklarını beyan ederek, bu ortak paydayı görmezlikten gelmemeleri gerektiğini bildirmektedir. Elbette genel manada insanlık ailesine yönelik duyarlılık âyetin kapsamında olsa da Enfâl 8/75 ve Ahzâb 33/6’da da belirtildiği gibi yakın akraba denilen insanların birbirlerine göre öncelikli görev ve sorumluluklarının olduğu da âyetin mesaj alanında bulunmaktadır.

Sıla-i Rahmin Önemi:

Âyetteki الْاَرْحَام el-arhâm kelimesi er-rahm kelimesinin çoğuludur ve Yüce Allah’ın akrabanın hakkının büyük ve saygıya değer olduğuna işaret etmekte, ayrıca sıla-i rahmin önemine de dikkat çekilmektedir. Bu kelime Rabbimizin Rahmân ve Rahîm sıfatlarıyla, “rahmet” ve “merhamet”iyle aynı kökten geldiği için, annelerin çocuklarına, aynı rahimde dünyaya gelenlerin birbirlerine sevgi ve merhametle muamele etmeleri gerektiğine işaret eder. Konuya Kur’ân’dan bakıldığında şu hususları görmekteyiz:

Rahim yakınlıklarının başında kişinin anne ve babası gelmektedir. Bu yüzden Bakara 2/83, En‘âm 6/151, İsrâ’ 17/23, ‘Ankebût 29/8, Lokmân 31/14-18 ve Ahkâf 46/15-16 gibi âyetlerde ana-babaya itaatkâr olmamız buyruğunun Yüce Allah’a kulluk emrinin hemen yanıbaşında zikredilmesi nedeniyle büyük önem arz etmektedir. Ayrıca Ra‘d 13/21’de sağduyu sahibi müminlerin özelliklerinden birisi “sıla-i rahmi gözetmek” şeklinde belirlenmişken, Bakara 2/27 ve yine Ra‘d 13/25’te bu defa sıla-i rahmi kesenlerin lanete uğratılacakları haber verilmektedir. Gerçi bu âyetlerde geçen yasılûne fiiline Yüce Allah’ın emrettiği her şeyi “bitiştirmek, yapmak”, yakta‘ûne fiiline de ilahi emirleri yapmayıp prensiplerden ilişkisini kesmek anlamı da elbette verilebilir.

Konuyla İlgili olarak Yüce Allah şöyle buyurmaktadır:

“Demek, idareyi ve hâkimiyeti ele alırsanız hem yeryüzünde fesad çıkaracak, akrabalık münasebetlerinizi bile parçalayıp keseceksiniz, öyle mi?”(53)

“Onlar bir mümin hakkında ne bir yemin ne de bir vecibe, hak hukuk gözetmezler”(54)

“Rabbin, ‘Kendisinden başkasına kulluk etmeyin ve ana ve babaya da iyi muamele edin’ diye hükmetti.”(55)

“Allah’a ibâdet edin; O’na hiçbir şeyi eş koşmayın! Anaya babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara iyilik edin!”(56)

Konuyla ilgili bazı rivayetlerde de şöyle ifadeler vardır:

Abdurrahman b. Avf’tan Hz. Peygamber’e nispetle şu bilgi rivayet edilmiştir: “Kim akrabalık ilgisini devam ettirirse, Allah da ona olan özeni devam ettirir. Kim akrabasıyla münasebetini keserse, Allah da onunla olan münasebetini keser.”(57)

Ebû Hureyre’den benzer içerikte şu ifadeler aktarılmıştır: “Kendisiyle Allah’a itaat edilip de sevabı akrabayı ziyaret etmenin sevabından daha çabuk verilen hiçbir şey yoktur. Yine, kendisiyle Allah’a isyan edilip de, cezası, haddi aşma ve yalan yemin etmenin cezasından daha çabuk verilen hiçbir amel de yoktur.”(58)

Enes’den de Hz. Peyagamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmiştir: “Muhakkak ki sadaka ve sıla-i rahim sebebiyle Allah ömrü uzatır (bereketlendirir); yine onlar sebebiyle Allah kötü sondan korur; sakınılan ve istenmeyen şeyleri defeder.”(59)

Hz. Peygamber “Sadakanınn üstünü, yakın olan akrabana verdiğindir”(60) buyurmuştur.

Başka bir rivayette de şu bilgiye yer verilmektedir: “Kim sizden Allah hakkı için bir şey isterse ona veriniz!”(61)

3.اِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَق۪يبًا “Şüphesiz ki Allah üzerinizde rakîb’dir (gözetleyicidir).” Yüce Allah âyetin sonunda her şeyi görüp gözetlediğini, bu vesileyle herkesle ilgili olarak her şeyi bildiğini ifade etmek istemektedir. Âyetteki رَق۪يب rakîb sıfatı çeşitli âyetlerde(62) geçmekte ve hepsinde de “gözeten” manasını içermekte, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına kimlerin, ne kadar uyup uymadığını gözetlemekte olduğunu bildirmek istemektedir.

ıı. Yetim Mallarına Karşı Dikkatli Davranma

وَاٰتُوا الْيَتَامٰىٓ اَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَب۪يثَ بِالطَّيِّبِ وَلَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَهُمْ اِلٰىٓ اَمْوَالِكُمْ اِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَب۪يرًا “Yetimlere (yetişkin olduklarında) mallarını verin! Temizi pis olanla değişmeyin! Onların mallarını kendi mallarınıza (katarak kendi malınızmış gibi) yemeyin! Şüphesiz ki o, büyük bir günahtır.”

Âyetteki وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; الْيَتَامٰىٓ el-yetâmâ kelimesi “yetimlere”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların (kendi) mallarını”; وَلَا تَتَبَدَّلُوا ve lâ tetebeddelû emri “ve değiştirmeyin”; الْخَب۪يثَ el-habîse kelimesi “kötüyü, pis olanı, haram olanı”; بِالطَّيِّبِ bi’t-tayyibi sözcüğü “iyi ile, temiz olanla”; وَلَا تَاْكُلُوا ve lâ te’külû emri “ve yemeyin”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların mallarını”; اِلٰىٓ اَمْوَالِكُمْ ilâ imvâliküm emri “sizin mallarınıza (karıştırarak)”; اِنَّهُ كَانَ innehû kâne ifadesi “muhakkak ki o (şöyle) olandır”; حُوبًا كَب۪يرًا hûben kebîran tamlaması ise “büyük bir günah(tır)” demektir.

Burada yetimlerin mallarını kendilerine vermek gerektiği ile onların mallarını servetine katıp yemenin haramlığı gündeme getirilmektedir.

1. وَاٰتُوا الْيَتَامٰىٓ اَمْوَالَهُمْ وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَب۪يثَ بِالطَّيِّبِ “Yetimlere (yetişkin olduklarında) mallarını verin! Temizi pis olanla değişmeyin!” Yüce Allah ilk insan neslini yaratıp pek çok erkek ve kadın olarak onları yeryüzüne yaydığını, birbirlerinden yardım istemeleriyle Yüce Allah’a ve rahim birlikteliklerine karşı takvâlı yani duyarlı davranmalarını emrettikten sonra, rahim birliktelikleriyle ilişkili kabul ederek sözü yetimlere, yetimlerle ilgilenmek durumunda olan “kanuni vâsileri”ne getirmektedir.

a) وَاٰتُوا الْيَتَامٰىٓ اَمْوَالَهُمْ “Yetimlere (erişkin olduklarında) mallarını verin!” Âyetteki الْيَتَامٰى el-yetâmâ kelimesi “yetimler” manasına gelmektedir. Yetimlerle ilgili kelimeler Kur’ân’da 23 kez geçmektedir. Bu bağlamda yetîm,(63) el-yetîm(64) ve yetîmeyn(65) kelimeleri tekildir ve hepsi de (9) Mekkî sûrelerdedir. Buna karşılık el-yetâmâ(66) (14) kelimeleri ise çoğuldur ve Medenî sûrelerde geçmektedir. Bunun muhtemel sebebi, Mekke’de henüz devlet olmadığı için Müslüman fertlerin yetimlerle teker teker ilgilenmesi gerektiğini öğretmek, Medîne’de ise artık kurumsal anlamda devlet olarak onlara sahip çıkılması gerektiğini göstermektir.

“Yetîm”, babası vefat eden çocuklar için kullanılmaktadır ki bu kelime kök anlamı itibariyle “yalnız olmak, tek kalmak, bir başına olmak” gibi anlamlar içermektedir. Kişi babasını kaybedince yetim olur ve Kur’ân’da bu noktada son derece önemli hususlar ele alınıp muhataplar kuvvetli ifadelerle uyarılmaktadır. Annesiz kalan çocuğa ise “öksüz” denmektedir ki bu da yetimlik kapsamında bir isimlendirmedir.

Emanetin en mukaddes olanlarından biri, bütünüyle topluma bırakılanlardır. Zira genellikle insanlar “nasıl olsa bakanı vardır; birileri sahip çıkar, onlarla ilgilenir; hatta ilgileniyorlardır” diyerek, yetimlerin bakımıyla direkt olarak ilgilenmeyebilirler. İşte bu zamanlarda onların hissettiği yalnızlığı tarif edebilecek ne bir kelime olabilir; ne de başı okşanmayan bir çocuğun yaşadığı felaketi tarif edebilecek bir cümle bulunabilir.

Yüce Allah yetimlere mallarının verilmesini emretmektedir. Nisâ’ 4/6’da da belirtildiği üzere, bu cümlede yer alan “yetimlere mallarını verin” emri “onlar nikâhçağı”na vardıklarında yani “rüşd çağı denilen erişkinlik/yetişkinlik çağına ulaştıklarında” verilmesi gerektiğini, kendilerinde bir erişkinlik bulunup bulunmadığı denendikten ve erişkin/yetişkin oldukları anlaşıldıktan sonra, mallarının kendilerine teslim edilmesi gerekmektedir. Aksi takdirde büluğ çağına ermeleri kesinlikle ölçü değildir; çünkü ergenlik çağı hiçbir şekilde erişkinlik/yetişkinlik değildir.

b) وَلَا تَتَبَدَّلُوا الْخَب۪يثَ بِالطَّيِّبِ “Temizi pis olanla değişmeyin!” Yüce Allah temiz olanı yani kişinin kendisine ait temiz, helal kazancını pis, haram olanlarla yani başkalarına, özellikle de yetimlere ait oldukları için kendilerine haram olan mal ve servetle karıştırılmaması gerektiğini dile getirmektedir.(67) Bu nedenle, kendisinin olmayıp başkasına ait olan servete الْخَب۪يث el-habîs yani “pis” demekte, kişinin kendisine ait olan kazancına ise الطَّيِّب et-tayyib yani “helal” nitelendirmesinde bulunmaktadır.

Burada şöyle bir anlam ihtimali daha vardır: Buna göre الطَّيِّب et-tayyib “temiz”den kasıt “iyi, kaliteli”, الْخَب۪يث el-habîs “pis”ten maksat da “kötü, kalitesiz” olabilir. Bu durumda âyette kişilerin kendilerine ait kalitesiz, değersiz mal ve serveti yetimlere ait değerli, iyi ve kaliteli olanla değiştirmemeleri emrediliyor demektir.

2. وَلَا تَاْكُلُوٓا اَمْوَالَهُمْ اِلٰىٓ اَمْوَالِكُمْ “Onların mallarını kendi mallarınıza (katarak kendi malınızmış gibi) yemeyin!” Yüce Allah yetimlerin mallarına gösterilmesi gereken hassasiyeti tekrar vurgulamakta, bu amaçla onların mallarının kendi mallarına katılmasını yasaklamakta, çünkü böyle birbirine katıştırılan malların helal ve haram dengesi karışacağı gibi, kimin malının kiminkine karıştığı da artık bilinemeyeceği için burada büyük bir günah kaçınılmaz olacaktır. Yetimlerin malları kişilerin kendi malları olmadığı, onları harcarken doğrudan yetimin malının yenmesi söz konusu olacağı için Yüce Allah bunu yasaklamaktadır.

Âyette yer alan اِلٰىٓ اَمْوَالِكُمْ ilâ emvâliküm ifadesindeki اِلٰى ilâ edatı مع me‘a manasına gelmekte,(68) dolayısıyla malların birbirine karıştırılıp yenmesi şiddetle menedilmektedir. En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34’te en güzel niyetle yani onları koruyup mallarını daha da geliştirme niyeti dışında yetimlerin mallarına yaklaşılması dahi yasaklanmaktadır ki bu ifade, yetimin malını yemenin akla bile getirilmemesi gerektiğini ortaya koymaktadır.

3. اِنَّهُ كَانَ حُوبًا كَب۪يرًا “Muhakkak ki o, büyük bir günahtır.” Yüce Allah kişilerin kendi mallarını yetimlerin mallarına karıştırarak yemelerinin büyük bir günah olduğunu ilan etmekte, bir yetim duyarlılığı geliştirmeyi amaçlamaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حُوب hûb kelimesi “günah” manasına gelmekte, beraberinde kullanılan كَب۪ير kebîr kelimesiyle birlikte bu tamlama “büyük günah” manası vermektedir. Yüce Allah yetimlerin mallarıyla şahsî mallarını karıştırmanın ve onları karışık bir şekilde yemenin büyük günah olduğunu ifade etmektedir.

ııı. Evliliklerde Adalet Esası

وَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامٰى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَآءِ مَثْنٰى وَثُلٰثَ وَرُبَاعَ فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَلَّا تَعُولُوا “(Kendileriyle evlendiğiniz takdirde) yetimlerin haklarını gözetememekten korkarsanız beğendiğiniz (size helal olan) kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın! Adil olamamaktan korkarsanız bir tane ile veya sahip olduğunuzla (yetinin)! Bu (davranış), adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır.”

Âyetteki وَاِنْ خِفْتُمْ ve in hıftüm fiili “ve eğer korkarsanız”; اَلَّا تُقْسِطُوا ellâ tuksitû ifadesi “adaletli olmamaktan”; فِي الْيَتَامٰى fi’l-yetâmâ ifadesi “yetimler hakkında”; فَانْكِحُوا fenkihû emri “o zaman nikâhlayın”; مَا طَابَ mâ tâbe ifadesi “uygun olanlardan”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; مِنَ النِّسَآءِ mine’n-nisâi ifadesi “kadınlardan”; مَثْنٰى mesnâ kelimesi “ikişer”;وَثُلٰثَ ve sülâse sözcüğü “ve üçer”; وَرُبَاعَ ve rubâ‘a kelimesi “ve dörder”; فَاِنْ خِفْتُمْ fe in hıftüm fiili “ve eğer korkarsanız”; اَلَّا تَعْدِلُوا ellâ ta‘dilû ifadesi “adaletli olamamaktan”; فَوَاحِدَة fe vâhıdeten kelimesi “tek bir tane ile”; اَوْ مَا مَلَكَتْ ev mâ meleket ifadesi “ya da sahip olduğu kişilerden”; اَيْمَانُكُمْ eymânuküm tamamlaması “sizin sağ ellerinizin”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; اَدْنٰى ednâ kelimesi “daha uygun(dur)”; اَلَّا تَعُولُوا ellâ te‘ûlû ifadesi ise “adaletten ayrılmamanıza” demektir.

Burada yetimlerle ilgili adaletsizlik korkusu bulunduğunda onların mağdur edilmemesi gerektiğine dair adalet vurgusu gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامٰى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَآءِ مَثْنٰى وَثُلٰثَ وَرُبَاعَ “(Kendileriyle evlendiğiniz takdirde) yetimlerin haklarını gözetememekten korkarsanız beğendiğiniz (size helal olan) kadınlardan ikişer, üçer, dörder alın!” Yüce Allah yetimlerin mallarına karşı nasıl bir tutum içerisinde bulunulması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa sözü yine yetim duyarlılığının bir başka alanıyla ilişkilendirmektedir. Bu çerçevede yetimlerin haklarını, mallarını, namuslarını vs. korumak anlamında adaletli olamamaktan korkulması durumunda başka kadınlarla evlenilmesi, yetimlerin savrulmasının engellenmesi emredilmektedir.

a) Ayetteki maksatla ilgili farklı ihtimaller söz konusu olabilir:

ı. Âyette verilen mesaj eğer “yetim kız çocuklar”ıyla evlenmekle ilgili ise, adalet bağlamında yerine getirilememesinden korkulan şey, onlarla evlenmek isteyen kişilerin vermesi gereken mehre güçlerinin yetmemesi olabilir. Böyle bir durumda, yetim kızlarla evlenip onların mağdur edilmesi gibi bir durum söz konusu olacağına göre, bu durumda ilgili kişilerin yetim kızlarla değil de başka kadınlarla evlenmeleri gerektiği ifade edilmiş olmaktadır. Bu konuda Hz. Ayşe’ye nispet edilen bir rivayet de oldukça meşhurdur.(69)

ıı. Diğer bir anlam ihtimali şu şekilde olabilir: Eğer muhatap olan Müslüman erkekler yetim çocuklarla olması gerektiği gibi ilgilenemiyor, onların adaletini sağlayamıyorlarsa, o zaman Müslüman erkeklerin bu yetim çocukların anneleriyle evlenmeleri isteniyor olabilir. Bu durumda dışardan biri olarak değil de o yetimlerin üvey babaları olacak şekilde onların anneleriyle evlenilmesi isteniyor demektir. Çocukların bakımı noktasında eğer adaletsizlik endişesi varsa onların anneleriyle evlenilerek bu endişenin giderilmesi sağlanabilir.

ııı. Burada diğer bir anlam ihtimali de şu şekildedir: Kanaatimize göre, burada konu “yetim kız çocuklar”ıyla değil de “yetim kızların anneleri”yle evlenilmesi olmalıdır. Yetimleri olan kadınlarla evlenilmesi durumunda, eğer o kadınların ölen eşlerinden kalma yetimlerinin hakkı ve hukuku gözetilemeyecek, onların mallarının ve servetlerinin korunması sağlanamayacak, yapılması gereken âdil bir davranış ortaya konulamayacaksa, o zaman evlenilmesinde sakınca bulunmayan ve yetimlerle ilişkisi olmayan başka kadınlarla evlenilmesi gerektiği ifade edilmektedir.

b) Âyetteki kullanımlardan anlaşıldığına göre, burada muhataplar zaten evli olan insanlardır. Çünkü devam eden cümlede “ikişer, üçer, dörder” ifadesi geçmekte, dolayısıyla bir eşi olan kişinin yetimlerle veya anneleriyle evlenmelerinde bir adaletsizlik yapmalarından korkuluyorsa diğer kadınlarla evlenmeleri istenmektedir. Bu arada konu çok eşlilik üzerinden mesaj vermek değil, yetimlerin mağdur edilmemesine yönelik bir önlem alınmasıdır. Evlilikte amaç evlenilen insanlara sıkıntı vermemektir. Bu durum kendileriyle evlenilecek yetimler veya anneleri üzerinden böyle olduğu gibi diğer kadınlarla evlilikte de mesele aynıdır. Adaletsizlikten şiddetle kaçınmak gerektiği temel mesaj olarak verilmektedir.

c) Kur’ân’ın indirildiği dönemde çok eşlilik zaten yaygın bir uygulamaydı. Dolayısıyla bu âyet evliliklerin sayısını vermek üzere bir hüküm içermemekte, bir anlamda “sınırsız olarak uygulanan evliliklerin bir sınırda tutulması”na dair bir mesaj vermektedir. Özellikle vahyin indirildiği ortamdaki yetimlerin kim oldukları düşünüldüğünde, bunların çok büyük oranda savaşta şehit olan kişilerin geriye bıraktığı insanlar oldukları bilinmektedir. Büyük bir fedakârlık yaparak şehit düşenlerin geride bıraktığı eşlerine ve çocuklarına sahip çıkmak bütün topluma yönelik bir görev olarak belirlenmektedir.

d) Devam eden âyetlerde de konu “yetimler”le ilişkili olarak sürdürülmekte olduğu için, durum apaçık bir şekilde yetimlere sahip çıkılması üzerinden bir düzenleme içermesine rağmen, bu âyetten hareketle, İslâm’ın çok evliliği emrettiği veya teşvik ettiği ya da caiz gördüğü türden açıklamaları doğru bulmamaktayız. Olağanüstü bir durumun hüküm sürdüğü ortamlarda elbette çareler aranır ve devletin resmi işleyişi çerçevesinde bazı ilave tedbirler uygulanabilir; bunda anlaşılmayacak ve garipsenecek herhangi bir durum yoktur. Ancak hiçbir sebep yokken veya ele avuca gelir türden bir gerekçe bulunmazken ya da dul ve yetimlere ekonomik anlamda sahip çıkabilme imkânları uygulanıp durumlarının düzeltilmesi denenmeden, hatta onları başka bekârlarla evlendirmeyi teşvik etmeden, bekârların evlendirilmesi gerektiği şeklindeki Nûr 24/32. âyetin hükmünü toplumsal anlamda hayata geçirmeye çalışmadan bu kişilerle evlenmeyi tek çare gibi görmeyi hiçbir şekilde doğru bulmamaktayız.

e) Mesele mağduriyetlerin giderilmesidir; yoksa şehvet endeksli bir düzenleme yapmak değildir. Hz. Âdem’in “eşleri”nden değil de “eşi”nden söz edilmesi, fıtratın tek eşlilik üzerinden inşa edildiğinin apaçık göstergesidir. Gerçek manada kimlerin muhtaç olduğu, onulmaz ve başka şekillerde çözülemez bir şekilde mazeret sahibi olduğu, kimlerin neleri yapmasının hayati bir önem arz ettiği Yüce Allah tarafından elbette bilinmektedir ve bu noktada yapılanların hesabı O’nun tarafndan mahşerde elbette sorulacaktır. Durum bu kadar açık ve net olmasına rağmen, sanki Kur’ân gariban ve mağdur insanların gözetilmesiyle ilgili başka bir şey dememiş, onların sahiplenilmesi gerektiğine dair prensiler belirlememiş gibi konuyu çok eşliliğe getirmeyi asla ve asla doğru bulmuyoruz. İslâm’a bunun üzerinden eleştiri getirenleri de bu türden eleştirilere sebep olanları da Kur’ân adına hakikatin tarafları olarak görmüyoruz.

2. فَاِنْ خِفْتُمْ اَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ “Adil olamamaktan korkarsanız bir tane ile veya sahip olduğunuzla (yetinin)!” Burada maksat tek eşle yetinmektir. Konu cariyelerden cariye olarak istifade etmek değildir; kanaatimize göre kendileriyle evlenerek onları hürriyetlerine kavuşturmaktan söz edilmektedir.

a) Yüce Allah çok eşlilik üzerinden çok önemli ve vazgeçilemez bir hususa değinmekte ve çok evlilik yapılması halinde, eşler arasında adaletli davranamamaktan korkulması durumunda “tek eşle”, yani “nikâhları altında sahip oldukları eşle yetinmeleri” gerektiğini hükme bağlamaktadır. “Eşler arasında adalet” çok eşliliğin olmazsa olmaz şartıdır ve Nisâ’ 4/129’da verilen bilgilere göre “ne kadar üzerine düşülse de eşler arasında adaleti sağlamak asla ve asla mümkün değildir.” Durum böyle olunca, şunu söylemeliyiz: Tek eşlilik tek çıkar yoldur; bunun ötesindeki arayışlar Kur’ân adına hakikatin izini sürmek değil, vahyin arkasından dolanıp, onu doğru anlamladırmaktan kaçınarak kendi arzularına ulaşma çabalarıdır.

b) Âyetteki kullanımdan hareketle bazı anlam ihtimallerinin bulunduğuu özelllikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

ı. Âyette yer alan اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ ev mâ meleket eymânüküm ifadesi genellikle “sahip olunan cariyeler” şeklinde yorumlanmaktadır. Eğer maksat genelde kabul edildiği şekliyle bu ise, o zaman verilmek istenen mesaj, cariyelerle birlikte olup onlardan cariye olarak istifade etmek de değildir. Nûr 24/32 ve 33’te verilen bilgilere göre, köle ve cariyelerin evlendirilmesi emredilmekte, hürriyet sözleşmesi yapmak isteyenlerin özellikle desteklenmesi ve hürriyetlerine kavuşturulmaları istenmektedir. Buna göre, kendileriyle evlenilmesi istenenler diğer hür kadınlar değil, cariyelikten kurtulmak isteyenlerdir. Çok eşlilik olacaksa sadece bu şekilde olabilir; başka yolların önü kapalıdır; çünkü burada da maksat kölelik ve cariyelik kurumunun sona erdirilmesine yönelik bir tedbir uygulanmasıdır.

ıı. Bu arada âyette geçen اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ ev mâ meleket eymânüküm ifadesinin başındaki اَوْ ev edatına “veya” manası değil de tafsîliyye, tefsîriyye manasında “yani” anlamının verilmesi de elbette mümkündür; hatta bizim kanaatimizce bu anlam diğerinden daha önemlidir ve önceliklidir. Söz konusu edata “veya” anlamı verildiğinde anlam şöyledir: “Adaletli olamamaktan korkarsanız bir tane ile veya sağ ellerinizin sahip olduğuyla (yetinin).” Bu tercümede bir tercih imkânı sunulmuş olmaktadır. Âyette geçen اَوْ ev edatına “açıklama”, “yani” manası verilerek âyetin anlamı şöyle bir mesaj içermiş olur: “Adaletli olamamaktan korkarsanız bir tane ile yani sağ ellerinizin sahip olduğuyla (yetinin)!” Bu anlamda Kur’ân’ın kurumsal manada köleliği ve cariyeliği kabullenip üzerine hükümler inşa ettiği, bu kurumu özellikle devam ettirdiği şeklindeki olumsuz ve kötü niyetli yaklaşımları engellemek bir nebze de olsa mümkün olacaktır.

Burada da geçtiği üzere اَوْ ev edatına “veya” manası değil de tafsîliyye, tefsîriyye manasında “yani” anlamının verilmesinin benzer örnekleri bağlamında Bakara 2/200, Nisâ’ 4/3, Hacc 22/46, Mü’minûn 23/6, Nûr 24/3, Sâffât 37/147, Şûrâ 42/51, Necm 53/9, Mülk 67/10, Me‘âric 70/30 ve Müzzemmil 73/3 gibi âyetleri hatırlatmakla yetinelim.(70)

Her konuda olduğu gibi bu konuda da gerçeği sadece ve sadece Yüce Allah bilmektedir.

3. ذٰلِكَ اَدْنٰىٓ اَلَّا تَعُولُوا “Bu (davranış), adaletten ayrılmamanız için en uygun olanıdır.” Yüce Allah böyle davranmanın adaletten ayrılmama noktasındaki en uygun, en güzel yol olduğunu beyan etmektedir. Konunun tartışıldığı ortamlarda genellikle çok eşlilik üzerinden savunmacı mantıkla görüş ileri sürenler -ne hikmettir bilinmez- âyetin bu kısmını pek söylemezler. Oysa Yüce Allah tek eşliliği eşler arasında adaletsizlik yapmamanın tek ölçüsü olarak zikretmektedir. Tavsiye eden kudret Yüce Allah’tır ve O, “bu daha doğrudur, daha güzeldir, daha uygundur” dediğinde sözün işte orada bitmesi gerekmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَلَّا تَعُولُوا ellâ te‘ûlû ifadesi “adaletten ayrılmamanız”, “doğru yoldan sapmamanız”, “sorumluluğu ihlal etmemeniz”, “haksızlık yapmamanız” gibi manalar içermektedir ki bu ifade Yüce Allah’a ait olduğu için insanların bunu görmezlikten gelmesi aklın alacağı bir şey değildir. Yüce Allah emredince durum ne ise tavsiye edince de durum aynıdır. Kaldı ki burada doğrudan bir tavsiyeden ziyade, emir ifadelerinden sonra gelen bir mukayese söz konusu olduğu için müminlerin bu uyarıyı görmezlikten gelmemeleri gerekmektedir. Burada dikkat çekildiği gibi, eğer eşlerden birisine herhangi bir şekilde haksızlık, adaletsizlik, sorumsuzluk vs. yapılacaksa, bu durum da çok eşliliğe engeldir. Kur’ân’ın “söyledikleri”nden hareketle “söylemek istedikleri”ne varılması gerekmektedir. Bu nedenle, Kur’ân’ın söylemek istediğinin tek eşlilik, tek eşle yetinmek olduğunda herhangi bir şüphemiz yoktur.

4. Bu âyet geldiğinde mademki maksat tek eşliliğe dair bilgi verilmesidir; o halde neden sosyal hayatta bu doğrultuda önlemler alınmadığı sorulabilir. Soru haklıdır ve mutlak surette cevaplandırılmalıdır. Bilindiği üzere, vahyin indirildiği dönemde “poligami” denilen çok eşlilik oldukça yaygındı ve insanlar kadınıyla erkeğiyle bu durumu kanıksamıştı. Hayat bunun üzerinden devam ettiği için yaşanan sorunlar da günyüzüne çıkmadan ev içerisinde bir çeşit hallediliyor, dışarıya pek yansıtılmıyordu.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette çoğaltmaya dayalı bir mesajdan öte, sınırsız olan evlilikleri azami dörde çekmek, kuralsızlığı ve istismarı engellemek öngörülmektedir. Yetimlerin hak ve hukukunun öncelendiği ve onların savrulmasının engellenmesinin amaçlandığı, onları koruyup sahiplenmenin merkeze alındığı bir bağlamda meseleyi çok eşliliğe cevaza indirgemek doğru olmasa gerektir. Yetimleri istismar etmemek adına aslında burada yetim olmayan, yetimi olmayan kadınlarla evlenilmesi uygulamasına işaret edilmekte, hatta istismardan yana olabilecek kişilere adeta bir de meydan okunması amaçlanarak “becerebiliyorlarsa diğer kadınlarla evlenmeleri” çağrısında bulunulmakta, mevcut uygulamaya dikkat çekilmektedir. Olmayan bir şeyi emretmek değil, istismarı engellemek için bir mesaja yer verildiğini söylemek durumundayız.

İdeal olan tek eşliliktir elbette. Ancak çok eşlilikte insanlar bu hayata alıştıkları için mevcut evliliklerde diğer eşleri boşayıp tek eşe gelinmesi durumunda boşanan kadınların hayatta nasıl korkunç savrulmalar yaşayacakları da gözardı edilmemelidir. Bu yüzden yaşananlar artık yaşanmıştır; sonrasında tek eşlilik üzerinden mesaj verildiğini benimsemek ve buna göre davranmak gerekmektedir. Çok ciddi mazeretler hariç, aile hayatı tek eşlilik üzerinden yürütülmelidir. Çünkü aile hayatında “eşler arası adaletin sağlanması” şeklinde muhteşem bir değer belirlendiği ve Nisâ’ 4/129’da bunu sağlamanın da imkânsız olduğu bizzat Yüce Allah tarafından beyan edildiği için, artık hiç kimsenin bunu sağlayabileceğine dair herhangi bir garantisi vs. olamaz. Bu yüzden aile hayatında tek eşlilik esastır; geri kalan noktalar ise kendi şartlarında yeniden değerlendirilmesi gereken istisnalar olarak görülmelidir. Bir kadını sokakta ve sahipsiz bırakmak anlamına gelebilecek yorumları doğru bulmamaktayız. Yaşanmış evlilikler bir tarafa, yeniden kurulacak yuvalarda tek eşlilik vazgeçilmez olmalıdır; vahyin demek istediğinin de bu olduğu kanaatindeyiz. Gerçeği sadece Allah bilir, vesselâm.

b) Evliliklerde Mehir ve Yetimlere Karşı Tutum

Yüce Allah, sûrenin 4-6. âyetlerinde kadınlara mehirlerin gönül rızası ile (cömertçe) verilmesini, eğer verilen mehirden bir kısmını gönül hoşluğu ile bağışlarlarsa onun da afiyetle yenebileceğini bildirmekte, geçime dayanak kıldığı malların aklı ermezlere yani muhakemesi henüz gelişmemiş olanlara verilmemesini, o mallarla kendilerini beslemeyi, onların giydirilip kendilerine güzel söz söylemeyi emretmekte, yetimlere mallarının verilmesiyle ilgili şöyle buyurmaktadır: “Evlilik çağına gelinceye kadar yetimleri (gözetip) deneyin! Eğer onlarda akılca bir olgunlaşma görürseniz hemen mallarını kendilerine verin! Büyüyecekler (de geri alacaklar) diye onları (yetimlerin mallarını) israf ile ve tez elden yemeyin! Zengin olan (veli) iffetli olsun (yetimin malından uzak dursun); fakir olan da (ihtiyaç ve emeğine) uygun olarak yesin! Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman onlarla ilgili şahit bulundurun! Hesap görücü olarak Allah yeter.”

ı. Mehrin Verilmesi Gerekliliği

وَاٰتُوا النِّسَآءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَن۪يٓـًٔا مَر۪يٓـًٔا “Kadınlara mehirlerini gönül rızası ile (cömertçe) verin! Ondan (verdiğiniz mehirden) bir kısmını (gönül hoşluğu ile) size bağışlarlarsa onu da afiyetle yiyin!”

Âyetteki وَاٰتُوا ve âtû emri “ve verin”; النِّسَآءَ en-nisâe kelimesi “kadınlara”;صَدُقَاتِهِنَّ sadükâtihinne tamlaması “onların (kendilerine) mehirlerini”; نِحْلَة nıhleten sözcüğü “hak olarak, gönül hoşluğu ile, güzelce”; فَاِنْ طِبْنَ fe in tıbne fiili “eğer bağışlamışlarsa”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; عَنْ شَيْء ‘an şey’in ifadesi “herhangi bir şey, herhangi bir miktar”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan, kendinden”; نَفْسًا nefsen kelimesi “kendi nefsinden, (gönül hoşluğu ile)”; فَكُلُوهُ fe külûhu emri “onu yiyin”; هَن۪يٓـًٔا مَر۪يٓـًٔا henîen merîen tamlaması ise “afiyetle” demektir.

Burada eşlerin hanımlarına mehir vermeleri gerektiği ve hanımların bunun bir kısmını bağışlamaları durumunda rahatça harcanabilecekleriyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتُوا النِّسَآءَ صَدُقَاتِهِنَّ نِحْلَةً “Kadınlara mehirlerini gönül rızası ile (cömertçe) verin!” Yüce Allah evlilik yapılan kadınlara mehir verilmesini hükme bağlamaktadır. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَدُقَات sadükât kelimesi Bakara 2/237’de geçen farîdaten kelimesi gibi “mehirler”, نِحْلَة nıhleh sözcüğü ise “hak olarak”, “gönül hoşulu ile”, “güzlece”, “karşılık beklemeksizin” gibi anlamlar içermektedir.(71) Bu anlamlarından hareket ederek, Yüce Allah evliliklerde kadınlara belli bir mehir verilmesi gerektiğini beyan etmektedir ki bunun dilimizdeki karşılığı mehr-i muaccel’dir yani “acele, hemen verilmesi gereken mehir”dir. Bunun miktarı, duruma ve şartlara göre resmen belirlenerek mehrin karşı tarafa hemen ödenmesi gerekmektedir.

2. فَاِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا فَكُلُوهُ هَن۪يٓـًٔا مَر۪يٓـًٔا “Ondan (verdiğiniz mehirden) bir kısmını (gönül hoşluğu ile) size bağışlarlarsa onu da afiyetle yiyin!” Yüce Allah evliliklerde hanımlara verilmesini emrettiği mehrin bir kısmını eşlerine gönül rızasıyla bağışlamaları durumunda bunu afiyetle yiyebilecekleri serbestisini belirtmektedir. Âyette geçen اِنْ طِبْنَ لَكُمْ عَنْ شَيْءٍ مِنْهُ نَفْسًا in tıbne leküm ‘an şey’in minhu nefsen ifadesi “ondan (mehirden) bir kısmını (gönül hoşluğu ile) size bağışlarlarsa” manasına gelmektedir ki Nisâ’ 4/3’te tâbe, Zümer 39/73’te tıbtüm kalıbında geçen طِبْنَ tıbne fiili “güzelce, uygun bir şekilde”, “gönül hoşnutluğu ile” demektir ve hanımların eşlerine bu şekilde bir uygulama, bir jest yapmaları manasını içermektedir.

Bu arada âyetin sonunda zikredilen هَن۪يٓـًٔا مَر۪يٓـًٔا henîen merîen ifadesi ise Kur’ân’da sadece bu âyette geçmekte ve “afiyetle” manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki eşler evlendikten sonra verilen mehr-i muaccel’den ortaklaşa harcayabilirler; önemli olan nokta, hanımların bu konuda gönülden gelen bir bağışı gerçekleştirmeleridir. هَن۪يٓـًٔا henîen sözcüğü ise ayrıca Tûr 52/19, Hâkka 69/24 ve Murselât 77/43’te de yer almakta ve cennetteki nimetlerden afiyetle istifade edilebileceğini müjdelemektedir.

ıı. Malların Sahiplerine Teslimi

وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَآءَ اَمْوَالَكُمُ الَّت۪ي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيَامًا وَارْزُقُوهُمْ ف۪يهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا “Allah’ın geçiminize dayanak kıldığı mallarınızı aklı ermezlere (muhakemesi henüz gelişmemiş olanlara) vermeyin! Onlarla (kendi mallarıyla) onları besleyin, onları giydirin ve onlara güzel söz söyleyin!”

Âyettekiوَلَا تُؤْتُوا ve lâ tü’tû emri “ve vermeyin”; السُّفَهَآءَ es-süfehâe kelimesi “aklı ermezlere, aklı ermezlere”; اَمْوَالَكُمُ emvâleküm tamlaması “sizin mallarınızı”; الَّت۪ي جَعَلَ elletî ce‘ale ifadesi “kıldığı, yaptığı şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için” قِيَامًا kıyâmen kelimesi “geçiminize dayanak”; وَارْزُقُوهُمْ varzukûhum emri “ve onları rızıklandırın”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda, mallardan”; وَاكْسُوهُمْ veksûhum emri “ve onları giydirin”; وَقُولُوا ve kûlû emri “ve (şöyle) deyin, söyleyin”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; قَوْلًا مَعْرُوفًا kavlen ma‘rûfen tamlaması ise “güzel söz” demektir.

Burada muhakemesi henüz gelişmemiş yetimlere mallarının verilmemesi, kendi mallarından yedirilip giydirilmeleri ve onlara durumun izah edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.وَلَا تُؤْتُوا السُّفَهَآءَ اَمْوَالَكُمُ الَّت۪ي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيَامًا “Allah’ın geçiminize dayanak kıldığı mallarınızı aklı ermezlere (muhakemesi henüz gelişmemiş olanlara) vermeyin!” Yüce Allah yetimlerin mallarına sahip çıkılması ve hanımlara verilen mehirle ilgili bilgi zikrettikten sonra, bu defa mal ve servetin değerlendirilmesi veya korunması noktasında bir başka konuya daha değinmektedir. Bu çerçevede her ne kadar yetimlere mallarının verilmesi emredilmiş olsa da bazen farklı durumlarla da karşılaşılması muhtemeldir.

Meselâ yetimler, çocuklar, kadınlar veya başkaları eğer malını koruyabilecek düzeyde akıl ve izan sahibi değilseler, neyin kâr, neyin zarar olduğunu fark edemeyecek, muhakemesiz ya da muhakemesi kıt veya muhakemesi henüz gelişmemiş bir durumdaysalar onlara malları vermemek gerekmekte, onlar adına tasarrufta bulunulması istenmektedir.(72) İsrâ’ 17/26-29’da belirtildiği gibi, malını saçıp savuranlar, sonrasında da kınanacak duruma gelenler bu âyette zikredilen “sefihler” kapsamında kimselerdir. Burada sözü edilen sefihliğin Bakara 2/13 ve A‘râf 7/155’te geçenlerle hiçbir ilgisinin bulunmadığını, çünkü orada bir ayıplama ve kınamanın zikredildiği unutulmamalıdır.

Âyette geçenالَّت۪ي جَعَلَ اللّٰهُ لَكُمْ قِيَامًا ifadesi “Allah’ın sizi başına diktiği” yani “korunmaları için sizi görevlendirdiği” manasına gelebildiği gibi ikinci bir ihtimal olarak “sizin geçiminizi ve hayatınızı sürdürmenizi temin edeceğiniz” anlamı da söz konusu edilebilir. Mal, servet ayakta durabilmenin ve hayatı normal bir şekilde sürdürebilmenin vesilesi olduğu için, âyette bu anlamı vermek üzere قِيَام kıyâm kelimesi kullanılmıştır. Âyet, yetimlerle ilgili bir pasajda geçtiği için, burada muhatapların yetimlerin vâsileri veya velileri olduğu anlaşılmaktadır. Onlar her ne kadar malların sahipleri olsa da mallarını kontrol edenlere hitap edilerek henüz malını koruyabilecek durumda olmayan sefihlere bu malların verilmemesi gerektiği hükme bağlanarak dolaylı da olsa yine yetimlerin hakkı korunmak istenmektedir.

2. وَارْزُقُوهُمْ ف۪يهَا وَاكْسُوهُمْ وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا “Onlarla (kendi mallarıyla) onları besleyin, giydirin ve onlara güzel söz söyleyin!” Yüce Allah muhakemesi henüz gelişmemiş olan bu kişilerin aç ve açıkta bırakılmamalarını da istemekte, mallarını ellerinde bulundurup koruyan velilerine, vâsilerine emrederekوَارْزُقُوهُمْ ف۪يهَا “onları mallarından rızıklandırmalarını, yani yedirmelerini”,وَاكْسُوهُمْ “kendilerini giydirmelerini” istemekte, bu arada وَقُولُوا لَهُمْ قَوْلًا مَعْرُوفًا “onlara güzel söz söyleyin” ifadesi gereği de onları kırmamaya, nezaketle davranmaya, güzelce nasihatlerde, iyi ve güzel vaatlerde bulunmaya, durumu kendilerine münasip bir dille anlatmaya da özen gösterilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

ııı. Yetimlerin Erişkinliğe Erişmesini Beklemek

وَابْتَلُوا الْيَتَامٰى حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَاِنْ اٰنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوٓا اِلَيْهِمْ اَمْوَالَهُمْ وَلَا تَاْكُلُوهَآ اِسْرَافًا وَبِدَارًا اَنْ يَكْبَرُوا وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَق۪يرًا فَلْيَاْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ فَاِذَا دَفَعْتُمْ اِلَيْهِمْ اَمْوَالَهُمْ فَاَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ وَكَفٰى بِاللّٰهِ حَس۪يبًا “Evlilik çağına gelinceye kadar yetimleri (gözetip) deneyin! Onlarda yetişkinlik görürseniz hemen mallarını kendilerine verin! Büyüyecekler (de geri alacaklar) diye onları (yetimlerin mallarını) israf ile ve tez elden yemeyin! Zengin olan (veli, yetimin malına) tenezzül etmesin; fakir olan da (ihtiyacına) uygun olarak yesin! Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman onlarla ilgili şahit bulundurun! Hesap görücü olarak Allah yeter.”

Âyetteki وَابْتَلُوا ve’btelû emri “ve deneyin”; الْيَتَامٰى el-yetâmâ emri “yetimleri”; حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغُوا hattâ izâ beleğû ifadesi “ulaşıncaya kadar”; النِّكَاحَ en-nikâha kelimesi “nikâh çağına”; فَاِنْ اٰنَسْتُمْ fe in ânetsüm ifadesi “eğer farkederseniz, hissederseniz”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; رُشْدًا rüşden ifadesi “yetişkinlik, erişkinlik”; فَادْفَعُوٓا fedfe‘û emri “verin”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; اَمْوَالَهُمْ evmâlhum tamlaması “onların mallarını”;وَلَا تَاْكُلُوهَآ ve lâ te’külûhâ emri “ve onları, mallarını yemeyin”; اِسْرَافًا isrâfen kelimesi “israf ederek”;وَبِدَارًا ve bidâran kelimesi “ve tez elden”; اَنْ يَكْبَرُوا en yekberû ifadesi “büyürler diye”;وَمَنْ كَانَ ve men kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, (şöyle) iseler”; غَنِيًّا ğaniyyen kelimesi “zengin”; فَلْيَسْتَعْفِفْ fe’lyesta‘fif emri “iffetli olsunlar, uzak davransınlar”; وَمَنْ كَانَ ve men kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa, (şöyle) iseler”;فَق۪يرًا fakîran kelimesi “fakir”; فَلْيَاْكُلْ fe’lye’kül emri “yesin(ler)”; بِالْمَعْرُوفِ bi’l-ma‘rûfi emri “örfe göre”; فَاِذَا دَفَعْتُمْ fe izâ defa‘tüm ifadesi “verdiğiniz zaman”; اِلَيْهِمْ ileyhim ifadesi “onlara”; اَمْوَالَهُمْ emvâlehum tamlaması “onların mallarını”; فَاَشْهِدُوا fe eşhidû emri “şahit tutun”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim emri “onlara”; وَكَفٰى بِاللّٰهِ ve kefâ billâhi ifadesi “Allah yeter”; حَس۪يبًا hasîben kelimesi ise “hesap görücü olarak” demektir.

Burada yetimlerin mallarının kendilerine ne zaman verileceği, o zamana kadar nasıl davranılmaması gerektiği, mal tesliminde de şahitler bulundurulması gündeme getiirlmektedir.

1. وَابْتَلُوا الْيَتَامٰى حَتّٰىٓ اِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَاِنْ اٰنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوٓا اِلَيْهِمْ اَمْوَالَهُمْ “Evlilik çağına gelinceye kadar yetimleri (gözetip) deneyin! Onlarda yetişkinlik görürseniz hemen mallarını kendilerine verin!” Yüce Allah sûrenin ikinci âyetinden beri ele aldığı yetimlerin mallarıyla ilgili beyanlarını sürdürmekte ve önceki âyette onların sefîh yani mallarını korumayı ve değerlendirmeyi bilecek düzeyde olmamaları nedeniyle, malların kendilerine verilmemesini emrettikten sonra, bu âyette bu durumun sürekli olmadığını ifade etmek istemektedir. Bu çerçevede, yetimlerin mal ve servetlerini sahiplenme, koruma ve değerlendirme noktasında olup olmadıklarının denenmesini emretmekte ve bunun nikâh çağında uygulanmasını istemektedir.

Bu âyetteki kullanımdan da anlaşılabileceği gibi, yetimlere mallarının verilmesi onların büluğ denilen “ergenlik” çağı değildir. Çünkü Nûr 24/58 ve 59’da da geçtiği üzere, ergenlik çağı için el-hulüm kelimesi kullanılmaktadır. Burada ise konu “nikâh çağı”na bağlanmaktadır ki bu yaş, bir insanın malını sahiplenebilmesi, malının kıymetini bilebilmesi, malını saçıp savurmaması çağıdır ki bu da yaklaşık olarak en az 18 yaştır.

Âyette zikredilen اٰنَسْتُمْ ânestüm fiili “anlamak”, “bilmek”, “müşahede etmek” gibi anlamlara gelmekte, Tâhâ 20/10, Neml 27/7 ve Kasas 28/29’da geçtiği gibi “görmek” anlamını da içermektedir. Bu fiil tahminlerle hareket etmemeyi, aksine durumu bizzat görüp müşahade etmeyi gerekli kılmaktadır. Zaten yine âyette zikredilen رُشْد ruşd kelimesi de ergenlik çağından çok öte “erişkinlik”, “yetişkinlik”, “muhakeme sahibi olmak”, “aklen olgunluk”, “kârı-zararı bilmek”, “malını çekip çevirebilmek”, “malını kontrol edebilmek” manalarını içermektedir. رُشْد ruşd kelimesi başka bazı âyetlerde(73) ise “hak ve hakikat yolu” anlamında istikamet manasında kullanılmaktadır. Burada şu tespitte bulunabiliriz: İnsanlarda bülüğ çağı ergenliği, ruşd yetişkinliği, eşüdd ise yetişkinlikle birlikte ileri düzeyde erişkinliği ifade etmektedir.

Anlaşılıyor ki burada sözü edilen “nikâh çağı” aynı zamanda yetimlerin mallarıyla buluşma çağı olarak kabul edilip benimsenmelidir. Yetimler nikâh çağına ulaştıklarında imtihan edilecekler; eğer kendilerinde bir olgunluk, erişkinlik görülürse malları derhal kendilerine verilecektir. Bu arada âyette evlilik yaşının da en az 18 olması gerektiği, evlilik için ergenliğin yeterli olmadığı anlaşılmaktadır.

2. وَلَا تَاْكُلُوهَآ اِسْرَافًا وَبِدَارًا اَنْ يَكْبَرُوا “Büyüyecekler (de geri alacaklar) diye onları (yetimlerin mallarını) israf ile ve tez elden yemeyin!” Yüce Allah yetimlerin denenip kendilerinde olgunluk görülmesi durumunda mallarının derhal kendilerine verilmesini emrettikten sonra, bu defa konunun bir başka noktasına dikkat çekmektedir. Bu çerçevede yetimlerin büyümesini beklemeden aceleyle onların mallarını yiyip çarçur edenlerden söz edilerek, bu gibi kişiler açıkça uyarılmaktadır. Bir kez de Âl-i İmrân 3/147’de geçen اِسْرَاف isrâf kelimesi “aşırılık”, “israf”; Kur’ân’da sadece bu âyette kullanılan بِدَار bidâr sözcüğü “tez elden, aceleyle”, اَنْ يَكْبَرُوا en yekberû ifadesi ise “büyümek” demektir.

Yüce Allah yetimlerin mallarını ellerinde bulunduran velilerine/vâsilerine seslenmekte ve yetimlerin büyüme, olgunlaşma, muhakeme elde etme sürecinde oldukları zamanda, onların büyüyüp de mallarına sahip olabilecekleri korkusuyla tez elden ve tamamen bir israf mantığıyla yetimlerin mallarını yememelerini kendilerine özellikle emretmektedir. “Yetimler nasıl olsa küçük yaştalar; şimdilerde onlara mallarının verilmemesi gerekiyor” diyerek, büyümelerini beklemeden, aceleyle onların mallarını yiyenler, mallarını müsrifçe harcayıp tüketenler Nisâ’ 4/10. âyette de belirtildiği gibi karınlarına ateş dolduranlardır ki dünyada karınlarını haramla dolduranlar mahşerde ateşe gireceklerdir.

3. وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ وَمَنْ كَانَ فَق۪يرًا فَلْيَاْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ “Zengin olan (veli, yetimin malına) tenezzül etmesin; fakir olan da (ihtiyacına) uygun olarak yesin!” Yüce Allah yetimlerin mallarını değerlendirmek ve onların çarçur edilmesini engellemek üzere yetimlerle ilgilenen kişileri ikiye ayırmaktadır.

a)وَمَنْ كَانَ غَنِيًّا فَلْيَسْتَعْفِفْ “Zengin olan (veli) iffetli olsun (yetimin malından uzak dursun)!” Buna göre yetimin velisi yani vâsisi, onunla ilgilenen kişi zenginse iffetli davransın yani yetimin malına elini uzatmasın. Namusta iffet nasıl ki harama el uzatmama ile ilişkili ise yetimin malı da haram noktasında iffetli davranmayı gerektirmektedir. Yetimin malına iffetli olmak, En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34’te de belirtildiği gibi “ona en güzel niyetler hariç yaklaşmamak” demektir. İşte burada dikkat çekilen nokta budur.

b) وَمَنْ كَانَ فَق۪يرًا فَلْيَاْكُلْ بِالْمَعْرُوفِ “Fakir olan da (ihtiyaç ve emeğine) uygun olarak yesin!” Çeşitli âyetlerde(74) geçen الْفَق۪ير/ فَق۪يرfakîr/el-fakîr sözcüğü “fakir, muhtaç “gibi anlamlara gelmektedir. Yüce Allah yetimin malıyla ilgilenen velisinin fakir olması durumunda örfe uygun olarak, yani belirlenmiş bir ölçüde, takdir edilmiş bir miktar yiyebileceğini belirtmektedir. Burada kast edilen şey, muhtemelen yetimin malı için çaba, emek ve zaman harcanması söz konusu ise bu emeğin karşılığının örfe uygun bir şekilde alınmasıdır; örfü aşmamak, yani belirlenen kısmın aşılmaması gerektiğini unutmamak istenmektedir. Dahası, bazı âlimlerimiz burada yenebilecek kısmın aslında borç alınarak yenmesi şeklinde anlaşılması gerektiği kanaatindedir(75) ki bizim de genelde yetimlerle ilgili verilen bilgiler çerçevesinde anladığımız budur. Maruf ölçüde yemek, kişinin kendisine ait olmayan bir şeyi nasıl yiyebiliyorsa öyle yemesidir ki bu da ya çalışmasının, emeğinin ücretini almaktır veya borçlanmaktır; bunun başka çıkar yolu yoktur.

4.فَاِذَا دَفَعْتُمْ اِلَيْهِمْ اَمْوَالَهُمْ فَاَشْهِدُوا عَلَيْهِمْ “Mallarını kendilerine verdiğiniz zaman onlarla ilgili şahit bulundurun!” Yüce Allah yetimlerin mallarını kendilerine teslim etmek üzere, onların nikâh çağına kadar denenmelerini ve eğer kendilerinde bir erişkinlik yani aklî olgunluk görürlerse mallarını kendilerine vermelerini vasilerine, velilerine emrettikten sonra, bu defa muhtemel bir fitneye ve sıkıntılı bir duruma sebebiyet verilmemesi için yetimlere malları verilirken mutlaka şahit tutulması gerektiğini bildirmektedir.

Alış-verişlerde ve borçlanmalarda şahitlik kurumunun ne kadar önemli olduğu Bakara 2/282-284’de hemen hemen bütün detaylarıyla ele alınmaktadır. Burada da aslında buna benzer bir durum söz konusudur. Çünkü yetimlerin mallarıyla ilgili olarak gerek kendilerinin, gerekse başkalarının dedikodu üretme veya bir fitne çıkarma olasılığı bulunacağı için, Yüce Allah böyle bir problem çıkmadan önce önlem alınmasını, bu çerçevede malların teslimi esnasında şahitler tutulmasını emretmektedir. Şahitlerin kimlerden oluşacağı ve sayılarının ne kadar olacağı konusunda âyette herhangi bir bilgi bulunmadığı için bu konuda herhangi bir şey söylememiz doğru olmaz. Demek ki ihtiyaç ne ise ve kimlerin sözlerine itibar edilecekse şahitlerin belirlenmesinde bu noktalarda hassas davranılması gerekmektedir diyebiliriz.

5. وَكَفٰى بِاللّٰهِ حَس۪يبًا “Hesap görücü olarak Allah yeter.” Ahzâb 33/39’da da geçen bu cümlede, yetimlerin mallarıyla ilgili olarak vasilerin veya velilerin yani onların durumlarıyla ilgilenenlerin neler yapıp ettiklerinin gerek ödül, gerekse azap sebebi olarak hesabının sorulacağı hatırlatılmaktadır.

Kur’ân’da dört kez(76) geçen حَس۪يب hasîb kelimesi “hesap görücü”, “hesap tutucu”, “hesaplayıcı” gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah hem bağlam gereği yetimlerin malları konusunda ilgililerin ve tutulan şahitlerin yapıp ettiklerinin hesabını soracağını hem de geniş anlamda hayatta olup biten ne varsa bunların sorumluluk alanında bulunanlarının hesabını mutlaka soracağını, dolayısıyla hesap görücü olarak da kendisinin yeteceğini bildirmekte, başkalarının hesaba çekme güçlerinin olmadığını, dolayısıyla Allah’a karşı sorumlu ve duyarlı davranılması gerektiğini gündeme getirmektedir.

a) Nisâ’ 4/86’da da Yüce Allah’ın her şeyi hesapladığı bildirilmektedir. Konu Yüce Allah’ın buyruklarını yerine getirmek olunca, başkalarının ne dediğinin de ne yaptığının da hiçbir önemi yoktur. Önemli olan şey, Yüce Allah’ın emirlerinin hayat bulması, hayata taşınmasıdır; çünkü huzurunda hesap verilecek makam sadece ve sadece Yüce Allah’ın makamıdır. O makamda mahcubiyet yaşamama duası ve niyazındayız.

“Yüce Allah’ın kullarına yettiği”ni ifade eden çeşitli âyetler vardır. Buna göre Yüce Allah “hesap görücü”,(77) “velî, dost”,(78) “yardımcı”,(79) “çok iyi bilen”,(80) “her şeye şahit olan”,(81) “her şeye vekil”,(82) “her şeyden haberdar ve her şeyi gören”,(83) “hidayet edici”,(84) “en güçlü, en izzetli”(85) olarak yeterlidir. Bu ve benzer konularda başka aracılara ve yardımcılara kesinlikle ihtiyaç hissedilmemelidir.

Kur’ân’da yer alan bütün كَفٰى بِاللّٰهِ kefâ billâhi şeklindeki ifadelerde(86) بِاللّٰهِ billâhi ifadesinin başındaki bâ/bi harfi “zâid” olarak isimlendirilir. Buna benzer olarak kefâ bihî,(87) kefâ bicehenneme,(88) kefâ binefsike,(89) kefâ birabbike,(90) kefâ binâ,(91) yekfi birabbike(92) ifadelerinde de durum aynıdır. Bu kullanımdan maksat, bâ/bi harf olmasa da mana tamam olacağını bildirmektir. Nitekim Ahzâb 33/25’te bu ifade kefallâhu şeklinde bâ/bi harfi olmadan kullanılmaktadır.

Zâid olmak, fazlalık olmak manasına gelmez. Sadece söz konusu harfin bilinen anlamında kullanılmaması söz konusudur; başka bazı tâli anlamlar, belagat incelikleri, beyanı süslemek vs. faydalar bu tür kullanımlarda söz konusudur. Bu yüzden bazı âlimler bu harfe “zâid” dememiş, tezyîn yani metni “güzelleştirme”, “süsleme” gayesiyle getirilmişlerdir demişlerdir.

Dipnotlar

• 1 - Nisâ’ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6.
  • Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6
• 2 - Buhârî, Enbiyâ, 1; Müslim, Radâ‘, 60. 3 - Mukâtil b. Süleyman, Tefsîr, I, 213; Semerkandî, age., I, 278; Taberî, age., IV, 224-225; Râzî, IX, 160-161.
• 4 - Okuyan, “Kadına Yöneliş Şiddete Kur’ân’ın Bakışı”, OMÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: XXIII, Samsun, 2007. 5 - Furkân 25/54; Enbiyâ 21/30. 6 - Âl-i İmrân 3/59; Hacc 22/5; Kehf 18/37; Rûm 30/20; Mü’min 40/67; Mü’minûn 23/35. Toprağı çağrıştıran diğer bir kullanım da Nûh 17. âyettedir; orada insanların yerden ot bitirir gibi bitirildiği, yani yaratıldığı ifade edilmektedir. 7 - A‘râf 7/12; Secde 32/7. Bu âyette insanın yaratılışının bir süreç içerisinde gerçekleştirildiği anlaşılmaktadır. Çünkü âyette “insanı çamurdan yaratmaya başlamıştır” ifadesi yer almaktadır. 8 - Mü’minûn 23/12. 9 - Sâffât 37/11. 10 - Hıcr 15/26, 28, 33. 11 - Hıcr 15/26. 12 - Rahmân 55/14. 13 - Secde 32/9; Sâd 38/72. 14 - Nisâ 4/1; En‘âm 6/98; A‘râf 7/189; Zümer 39/6. 15 - Hacc 22/5; Fâtır 35/11; Mü’min 40/67; Kıyâmet 75/38; ‘Abese 80/19. 16 - İnsân 76/2. 17 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67; Alak 96/2. 18 - Mü’minûn 23/14. 19 - Secde 32/7. 20 - Nûh 71/14. 21 - Bu tür kullanımlar için bkz: Hacc 22/5; Mü’minûn 23/12-14; Fâtır 35/11; Zümer 39/6; Mü’min 40/67.
  • Furkân 25/54 Enbiyâ 21/30 Âl-i İmrân 3/59 Hacc 22/5 Kehf 18/37 Rûm 30/20 Mü'min 40/67 Mü'minûn 23/35 A‘râf 7/12 Secde 32/7 Mü'minûn 23/12 Sâffât 37/11 Hicr 15/26 Hicr 15/28 Hicr 15/33 Hicr 15/26 Rahmân 55/14 Secde 32/9 Sâd 38/72 Nisâ 4/1 En‘âm 6/98 A‘râf 7/189 Zümer 39/6 Hacc 22/5 Fâtır 35/11 Mü'min 40/67 Kıyâmet 75/38 ‘Abese 80/19 İnsân 76/2 Hacc 22/5 Mü'min 40/67 ‘Alak 96/2 Mü'minûn 23/14 Secde 32/7 Nûh 71/14 Hacc 22/5 Mü'minûn 23/14 Fâtır 35/11 Zümer 39/6 Mü'min 40/67
• 22 - Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmail, el-Câmi‘u’s-Sahîh, Riyad, 2000, Nikâh, 80-81; Enbiyâ, 1. 23 - Buhârî, Nikâh, 80. Benzer başka bir rivayet için bkz: Müslim, Ebu’l-Hüseyin Müslim b. Haccâc, el-Câmi‘u’s-Sahîh, Riyad, 2000, Radâ‘, 18; Dârimî, Ebû Muhammed Abdullâh b. Abdirrahman, es-Sünen, Beyrut, 1986, Nikâh, 35; Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh, el-Müsned, İstanbul, 1992, V, 8; Tirmizî, Ebû İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, İstanbul, 1992, Talâk, 12. Tirmizî, bu rivayetin sahih hasen olduğunu, bu vecihle ise garip olduğunu beyan etmektedir. Bu arada İbn Mâce’de kız ve erkek çocukların idrarlarının temizlenmesinde erkek idrarını üzerine su serperek, kız çocuk idrarını ise yıkayarak temizlemek gereği üzerinde durulmuş, gerekçesi de ilk insan anlamında erkeğin su ve topraktan, kız çocuğun ise ilk kadın anlamında et ve kandan yaratılması şeklinde belirlenmiştir. (Bkz: İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd, es-Sünen, İstanbul, 1992, Tahâret, 77). Çocuk idrarını temizlemede kadına yönelik farklı yaklaşımlar bu detaya kadar maalesef indirgenebilmiştir.
• 24 - Müslim, Radâ‘, 18. 25 - Ömer Rıza Doğrul, Tanrı Buyruğu Kur’ân-ı Kerîm’in Tercüme ve Tefsîri, İstanbul, 1947, s. 151’de 1. dipnot.
• 26 - Kitabı Mukaddes, Tekvin, 2:20-23.
• 27 - Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr, Câmi‘u’l-Beyân ‘an Te’vîli Âyi’l-Kur’ân, Beyrut, 1988, IV, 224-225. Benzer bir izah için bkz: Semerkandî, Muhammed b. Ahmed, Bahru’l-‘Ulûm, Beyrut, 1996, I, 278; Vâhıdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed, el-Vecîz fî Tefsîri’l-Kitâbi’l-Azîz, Beyrut, 1995, I, 251; Mâverdî, Ebu’l-Hasan Ali b. Muhammed, en-Nüketü ve’l-‘Uyûn, Beyrut, ts., I, 446; Râzî, Ebû Abdillah Muhammed ibn Ömer Fahruddîn, Mefâtîhu’l-Ğayb, Beyrut, ts, IX, 161; Ebussuûd, Muhammed b. Muhammed el-İmâdî, İrşâdü’l-Akli’s-Selîm, Beyrut, 1990, II, 138; Merâğî, Mustafa, Tefsîr, Beyrut, 1974, IV, 176. 28 - Taberî, age., IV, 224-225. 29 - İbrahim Sarmış, Hz. Muhammed’i Doğru Anlamak, Konya, 2005, s. 382.
• 30 - Râzî, age., IX, 161. 31 - Nisâ 4/1. 32 - Râzî, age., IX, 161.
  • Nisâ 4/1
• 33 - Kâsımî, Muhammed Cemalüddîn, Tefsîr, Kahire, ts, V, 1095. 34 - Zâriyât 51/49. 35 - Benzer ifadeler için bkz: Süleyman Ateş, Yüce Kur’ân’ın Çağdaş Tefsîri, II, 188-194; Esed, Muhammed, Kur’an Mesajı, Meal-Tefsîr, tr: Cahit Koytak, Ahmet Ertürk, İstanbul, 1997, s. 132’de 1. not.
  • Zâriyât 51/49
• 36 - Rıza, Reşid, Tefsiru’l-Kur’ani’l-Hakim (el-Menâr), Kahire, 1990, IV, 265. 37 - Tîn 95/4. 38 - Şems 91/7-10. 39 - Nisâ 4/28. 40 - Yûnus 10/12; Zümer 39/8. 41 - Hûd 11/9; İsrâ 17/83; Fussılet 41/49. 42 - İbrahim 14/34; İsrâ 17/67; Hacc 22/66; Ahzâb 33/72; Zümer 39/49; Şûrâ 42/48; Zuhruf 43/15;‘Abese 80/17; Fecr 89/16. 43 - İsrâ 17/11; Enbiyâ 21/37. 44 - İsrâ 17/100. 45 - Kehf 18/54. 46 - Ahzâb 33/72. 47 - Me‘âric 70/19. 48 - İnfitâr 82/6. 49 - ‘Alak 96/7-8. 50 - ‘Âdiyât 100/6.
  • Tîn 95/4 Şems 91/10 Nisâ 4/28 Yûnus 10/12 Zümer 39/8 Hûd 11/9 İsrâ 17/83 Fussilet 41/49 İbrâhîm 14/34 İsrâ 17/67 Hacc 22/66 Ahzâb 33/72 Zümer 39/49 Şûrâ 42/48 Zuhruf 43/15 ‘Abese 80/17 Fecr 89/16 İsrâ 17/11 Enbiyâ 21/37 İsrâ 17/100 Kehf 18/54 Ahzâb 33/72 Me‘âric 70/19 İnfitâr 82/6 ‘Alak 96/8 ‘Âdiyât 100/6
• 51 - Bayraklı, Bayraktar, Kadın, Sevgi ve Temel Haklar, İstanbul, 2007, s. 54.
• 52 - Semerkandî, age., I, 278; Taberî, age., IV, 225; Zemahşerî, age., I, 452.
• 53 - Muhammed 47/22. 54 - Tevbe 9/10. 55 - İsrâ’ 17/23. 56 - Nisâ’ 4/36. 57 - Benzeri hadis için bk. Buhârî, Edeb, 13; Tirmizi, Birr ve Sıla, 16.
  • Muhammed 47/22 Tevbe 9/10 İsrâ 17/23 Nisâ 4/36
• 58 - Tirmizi, Kıyâme, 57. 59 - Tirmizî, Zekât, 28. 60 - Dârimî, Zekât, 38; Ahmed b. Hanbel, III, 402. 61 - Ebû Dâvûd, Zekât, 38; Nesâî, Zekât, 72.
• 62 - Nisâ’ 4/1; Mâide 5/117; Hûd 11/93; Ahzâb 33/52; Kâf 50/18.
  • Nisâ 4/1 Mâide 5/117 Hûd 11/93 Ahzâb 33/52 Kâf 50/18
• 63 - İnsân 76/8; Beled 91/15; Duhâ 93/6. 64 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Fecr 89/17; Duhâ 93/9; Mâ‘ûn 107/2. 65 - Kehf 18/82. 66 - Bakara 2/83, 177, 215, 220; Nisâ’ 4/2, 3, 6, 8, 10, 36, 127; Enfâl 8/41; Haşr 59/7.
  • İnsân 76/8 Şems 91/15 Duhâ 93/6 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Fecr 89/17 Duhâ 93/9 Mâ‘ûn 107/2 Kehf 18/82 Bakara 2/83 Bakara 2/177 Bakara 2/215 Bakara 2/220 Nisâ 4/2 Nisâ 4/3 Nisâ 4/6 Nisâ 4/8 Nisâ 4/10 Nisâ 4/36 Nisâ 4/127 Enfâl 8/41 Haşr 59/7
• 67 - Semerkandî, age., I, 279; Taberî, age., IV, 229; Zemahşerî, age., I, 455.
• 68 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 213; Semerkandî, age., I, 279; Taberî, age., IV, 230; Zemahşerî, age., I, 455.
• 69 - Semerkandî, age., I, 280; Râzî, age., IX, 171.
• 70 - Bu konuda “Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü” adlı eserimizin “Edatlar” bölümü “ev” edatı maddesine bakılabilir.
• 71 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 215; Semerkandî, age., I, 281; Taberî, age., 241-242; Zemahşerî, age., I, 459.
• 72 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 215; Semerkandî, age., I, 281; Taberî, age., IV, 245-246; Zemahşerî, age., I, 261.
• 73 - Bakara 2/256; A‘râf 7/146; Kehf 18/66; Cinn 72/2.
  • Bakara 2/256 A‘râf 7/146 Kehf 18/66 Cinn 72/2
• 74 - Âli-i İmrân 3/181; Nisâ’ 4/6, 135; Hacc 22/28; Kasas 28/24. 75 - Mukâtil b. Süleyman, age., s. 216; Semerkandî, age., I, 282; Zemahşerî, age., I, 464.
  • Âl-i İmrân 3/181 Nisâ 4/6 Nisâ 4/135 Hacc 22/28 Kasas 28/24
• 76 - Nisâ’ 4/6, 86; İsrâ’ 17/14; Ahzâb 33/39.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/86 İsrâ 17/14 Ahzâb 33/39
• 77 - Nisa’ 4/6; Enbiyâ’ 21/47; Ahzâb 33/39. 78 - Nisa’ 4/45. 79 - Nisa’ 4/45; Furkân 25/31. 80 - Nisa’ 4/70. 81 - Nisa’ 4/79, 166; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; ‘Ankebût 29/52; Fussılet 41/53; Ahkâf 46/8; Feth 48/28. 82 - Nisa’ 4/81, 132, 171; İsrâ’ 65; Ahzâb 33/3, 48. 83 - İsrâ’ 17/17, 96; Furkân 25/58. 84 - Furkân 25/31. 85 - Ahzâb 33/25.
  • Nisâ 4/6 Enbiyâ 21/47 Ahzâb 33/39 Nisâ 4/45 Nisâ 4/45 Furkân 25/31 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/166 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 ‘Ankebût 29/52 Fussilet 41/53 Ahkâf 46/8 Fetih 48/28 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 İsrâ 17/17 İsrâ 17/96 Furkân 25/58 Furkân 25/31 Ahzâb 33/25
• 86 - Nisâ’ 4/6, 45, 70,79, 81, 132, 166, 171; Yûnus 10/29; Ra‘d 13/43; İsrâ’ 17/96; ‘Ankbût 29/52; Ahzâb 33/3, 39, 48; Feth 48/28. 87 - Nisâ’ 4/50; Furkân 24/58; Ahkâf 46/8. 88 - Nisâ’ 4/55. 89 - İsrâ’ 17/14. 90 - İsrâ’ 17/17, 65; Furkân 24/31. 91 - Enbiyâ’ 21/47. 92 - Fussılet 41/53.
  • Nisâ 4/6 Nisâ 4/45 Nisâ 4/70 Nisâ 4/79 Nisâ 4/81 Nisâ 4/132 Nisâ 4/166 Nisâ 4/171 Yûnus 10/29 Ra‘d 13/43 İsrâ 17/96 ‘Ankebût 29/52 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/39 Ahzâb 33/48 Fetih 48/28 Nisâ 4/50 Nûr 24/58 Ahkâf 46/8 Nisâ 4/55 İsrâ 17/14 İsrâ 17/17 İsrâ 17/65 Nûr 24/31 Enbiyâ 21/47 Fussilet 41/53