Zümer Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 75 âyetten oluşan, adını 71 ve 73. âyetlerde geçen ve “gruplar, topluluklar” anlamındaki زُمَر zümer kelimesinden alan Zümer sûresi, inişe göre 77, resmî sıralamada ise 39. sûredir.

Zümer sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Sâd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “kâfirlerin Hz. Peygamber’i ve vahyi inkârcılığı”; (Sâd 4; Zümer 32, 59); “insanoğlunun yaratılışı” (Sâd 71-72, 76; Zümer 6); “muttakilerle ilgili bilgiler” (Sâd 49; Zümer 33); “dinle ilgili ihlaslılık gerekliliği” (Sâd 46; Zümer 3, 11, 14) gibi konular ele alınmakta ve birbiriyle konu birlikteliği sağlanmaktadır.

Zümer sûresi, Kur’ân’ı Yüce Allah’ın indirdiği bilgisiyle başlamakta, dinin sadece ve sadece Allah’a aidiyeti vurgulanmakta, müşriklerin putlara tapınma gerekçesi, bunun yanlışlığı ve Yüce Allah’ın çocuk edinmekten uzak oluşunun vurgulanmasıyla devam etmektedir.

5. âyetten itibaren, göklerin ve yerin yaratılışıyla, gece-gündüz, Güneş ve Ay’ın sahip kılındığı sisteme dair bilgiler verilmekte, sonrasında insanın yaratılışı, ana rahimdeki süreci, insanların şükür veya nakörlüklerine Yüce Allah’ın bakışı, insanoğlunun nankörlüğü ve puta tapanların yanlış gidişatı hakkında bilgi verilmekte, bilenlerle bilmeyenlerin bir olamayacağı beyan edilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminlere hitap edilmekte, dinin Yüce Allah’a aidiyeti üzerinde durulmakta, kaliteli kulların her bir sözü dinledikleri, ancak en güzelinde tâbi oldukları bildirilmekte, azabı hak edenlerle muttakilerin hiçbir şekilde bir olmayacaklarıyla ilgili ifadelere yer verilmektedir.

21. âyetten itibaren, kâinat kitabından yağmurla ilgili bir başlık verilmekte, hidayet üzere olanlarla kalbi katıların mukayesesi yapılmakta, vahyin özelliklerine değinilmekte, iyi ve kötü insanların akıbetine yer verilmekte ve Kur’ân’da her türden misalin verildiği beyan edilmektedir.

29. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın verdiği bir misal, insanların mahşerde birbiriyle tartışmaları, Allah’ın kuluna yeteceği, müşriklerin yanlış Allah inancı, inkârcıların rezil olacağı, vahyin indiriliş amacının insanların hidayete erdirilmesi olduğu hatırlatılmaktadır.

42. âyetten itibaren, insanlarınn vefatları ve uykularıyla ilgili ilahi prensip, şefaatin bütünüyle ve sadece Yüce Allah’a ait oluşu, Yüce Allah’ın varlığı, tekliği, bilgisi ve kudreti, zalimlerin mahşerdeki çaresizlikleri, Allah’ın rızık vermedeki uygulaması dile getirilmektedir.

53. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın bütün günahları bağışlayabileceği, O’na yönelmenin gerekliliği, pişmanlık duymadan önce gerçekleştirilecek duruş, inkârcıların katı tutumu, Allah’ı hakkıyla takdir etmeyişleri beyan edilmektedir.

68. âyetten itibaren, Sûr borusuna üflenmesi, sonrasında mahşerde yaşanacakların bir kısmı, cehennemliklerin cehenneme, cennetliklerin ise cennete sevk edilecekleriyle ilgili temel bilgiler sûrenin son âyet grubunda ele alınan konuları oluşturmaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 10-20. âyetlerinde takva sahiplerine yönelik müjdelerini, Hz. Peygamber’in ümmete iletmesini istediği saf dinle ilgili bilgileri, inkarcıları bekleyen feci akıbeti, iyi kulların davranışlarını ve mahşerde yaşayacakları güzellikleri dile getirmektedir.

a) Arı Duru Din Vurgusu

Yüce Allah, sûrenin 10-13. âyetlerinde dini duyarlılıklar noktasında Hz. Peygamber’e hitaben kullarına şunu söylemesini emretmektedir: “(Benim adıma onlara şöyle söyle): Ey inanan kullarım! Rabbinize karşı duyarlı olun. Bu dünyada güzel davrananlara (yine bu dünyada) güzel (karşılık) vardır. Allah’ın (yarattığı) yeryüzü geniştir. Ancak sabredenlere, mükâfatları hesapsız ödenecektir.”

Ardından, Hz. Peygamber’i inşa etmek üzere şu bilgilere yer verilmekteir: “De ki: Bana, dini O’na has kılarak (ihlâs ile) Allah’a kulluk etmem emrolundu. Bana müslümanların ilki (öncüsü) olmam emrolundu. De ki: Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.”

ı. Takvâ Sahiperine Yönelik Müjdeler

قُلْ يَا عِبَادِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَاَرْضُ اللّٰهِ وَاسِعَةٌ اِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ “De ki: (Allah şöyle diyor:) Ey inanan kullarım! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bu dünyada güzel davrananlara güzel (karşılık) vardır. Allah’ın arzı (yeryüzü) geniştir. Ancak sabredenlere ödülleri hesapsız verilecektir.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَا عِبَادِ yâ ‘ıbâdî hitabı “ey benim kullarım”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş olanlar”; اتَّقُوا ittakû emri “takvalı, duyarlı olun”; رَبَّكُمْ rabbeküm tamlaması “sizin Rabbinize karşı”; لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا lillezine ahsenû ifadesi “iyilik yapanlar için vardır”; ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا fî hâzihi’d-dünyâ ifadesi “bu dünyada”; حَسَنَة hasenetün kelimesi “iyilik”; وَاَرْضُ اللّٰهِ ve ardullâhi tamlaması “ve Allah’ın arzı ise”; وَاسِعَة vâsi‘atün sözcüğü “geniş(tir)”; اِنَّمَا يُوَفَّى innemâ yüveffâ edilgen fiili “muhakkak ki elbette verilecektir”; الصَّابِرُون es-sâbirûne kelimesi “sabredenlere”; اَجْرَهُمْ ecrahum tamlaması “onların ödülü”; بِغَيْرِ حِسَابٍ biğayri hısâbin ifadesi ise “hesapsız, sınırsız bir şekilde” demektir.

Burada iman edenlerin aynı zamanda takva sahibi olmaları gerektiği ve onlara vaad edilen ödüller gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ يَا عِبَادِ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ “De ki: (Allah şöyle diyor:) Ey inanan kullarım! Rabbinize karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Bu ifade ‘Ankebût 29/56 ve Zümer 39/53’tekilerle üslup açısından benzeşmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve iman eden kullarına seslenerek, imanlarına ilave olarak Rablerine karşı muttaki olmalarını, yani duyarlı davranmalarını emretmektedir. Burada emredilen takvâ, bağlam gereği “bütün küçük ve büyük işlerde Yüce Allah’a karşı derin saygı ve tevhid inancı üzere sabit kalmak, O’na isyandan kaçınmak” şeklinde yorumlanmaktadır.(1)

Bu cümlede “tarafımdan”,(2) “benim adıma” gibi bir parantez içi cümleye ihtiyaç vardır. Çünkü burada Yüce Allah’ın mümin kullarına takva ile ilgili hitabı söz konusudur; zira başka hiçbir ihtimal âyetteki maksadı ve manayı ifadeye yetmez. Benzer bir ifadenin yer aldığı Zümer 39/53’te gerekli açıklamalrı yapacağımız için burada daha fazla detaya girmek istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Hz. Peygamber’den onun adına bu mesajı Allah’ın yiğit kullarına iletmesini emretmektedir. Bu ifade, sanıldığı veya iddia edildiği gibi müminlerin -hâşâ- Hz. Peygamber’in kulları olduğunu değil, bilakis herkesin Yüce Allah’ın kulu olduğunu öğretmektedir. Zaten İbrâhim 14/31 ve ‘Ankebût 29/56’daki kullanımlar da bunun delilidir.

2. لِلَّذ۪ينَ اَحْسَنُوا ف۪ي هٰذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ “Bu dünyada güzel davrananlara güzel (karşılık) vardır.” Bu cümlenin aynısı Nahl 16/30’da da geçmektedir. Bu ifade iki türlü yorumlanmaktadır:

a) Yüce Allah muttakilerin bu dünyada yaptıkları her bir iyiliğin karşılığında onlara en az o kadar iyilik ve güzellik verileceğini müjdelemektedir. Burada sözü edilen iyilik karşılığının dünyada verileceği anlaşılmaktadır.(3) Çünkü devam eden cümlede hicrete dolaylı bir gönderme yapılmakta, ayrıca âyetin son cümlesinde konu dolaylı olarak âhirette verilecek olan “hesapsız ödül”e getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/148’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah da onlara dünya nimetini ve (daha da önemlisi,) ahiret sevabının güzelliğini verdi. Allah, iyi davrananları sever.” Benzer bir içerikte Nahl 16/97’de şu bilgiler yer almaktadır:

“Erkek veya kadın, mümin olarak kim iyi amel işlerse, onu (dünyada) mutlaka güzel bir hayat ile yaşatırız ve (mahşerdeki) ödüllerini de elbette yapmakta olduklarının en güzeli ile veririz.” Yûnus 10/25’te sözü edilen “dâr-ı selâma davet” ile “dileyeni dosdoğru yola iletme” ifadesinde de öncelikli hedef mana meselenin dünyaya yönelik olanıdır.

b) Âyette sözü edilen حَسَنَة haseneh yani “iyilik ve güzelliğin” bu dünyanın sonu manasında “iyi bir son” olabileceği de(4) karşılığın mahşerde söz konusu edileceği de(5) görüş olarak ileri sürülmektedir. Bu doğrultuda âyetin bu cümlesini şöyle de tercüme edebiliriz: “Bu dünyada güzel davrananlara, (âhirette de) güzel (mükâfat) vardır.”

Bu durumda ödülün âhiret boyutu gündeme getiriliyor demektir.(6) Çeşitli vesilelerle dile getirdiğimiz üzere, mahşerdeki ödüller çeşitlilik arz edecek, en az karşılık ise yapılan fedakârlık kadar olacaktır.(7) Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.(8) Ödülün üst sınırı ise “hesapsız, sınırsız” olarak ifade edilmektedir.(9)

3. وَاَرْضُ اللّٰهِ وَاسِعَةٌ “Allah’ın arzı (yeryüzü) geniştir.” Âyetin bu cümlesi de “dünya” veya “âhiret”le ilişkilendirilerek iki türlü yorumlanmaktadır:

a) Yüce Allah imanlı kullarının takvâ sahibi de olmaları gerektiğini beyan edip bu dünyada güzel ve iyi işler yapanlara yine bu dünyada güzellikler vereceğini müjdeledikten sonra, bir anlamda ve dolaylı olarak hicrete de gönderme yaparak müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır. Bu durumda اَرْض ard kelimesinden maksat, şirk yurdu olan Mekke’den hicret edilecek olan iman yurdu “Medine” olmaktadır.(10)

Demek ki bir yerde ibadet ve itaatini yapamayanların yani dinlerini hakkıyla yaşayamayanların bu görevlerini yerine getirebileceği başka yerlere gitmeleri kendilerinden istenmektedir. Bu ifade gereği, artık bir hicret haberinin yavaş yavaş müminlerin gündemine getirildiğini söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

Bu konuda benzer bir mesaj içermekte olan Nisâ’ 4/97’de de şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerine yazık eden kimselere melekler, canlarını alırken ‘Ne işte idiniz!’ dediler. Bunlar ‘Biz yeryüzünde çaresizdik’ diye cevap verdiler. Melekler de ‘Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!’ dediler. İşte onların barınağı cehennemdir; orası ne kötü bir gidiş yeridir!” Aynı şekilde benzer bir mesaja sahip olan ‘Ankebût 29/56’da da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman eden kullarım! Şüphesiz, benim arzım geniştir. O halde (nerede güven içinde olacaksanız orada) yalnız bana kulluk edin.”

İşte bu üç âyet, dinin yaşanabilmesi noktasında insanların çaresiz olmadığını, gerektiğinde vatan hasreti çekme pahasına da olsa hicret etmelerinin zorunlu olduğunu, çünkü Yüce Allah’ın yarattı bu arzın, bu toprakların, yani bu dünyanın geniş olduğunu ortaya koymaktadır.

b) Bazı âlimlerimiz Âl-i İmrân 3/133 ve Zümer 39/74’teki ifadelerden hareketle, burada geçen اَرْض ard kelimesinden maksadın “cennet” olduğunu, çünkü orasının çok geniş olduğunu, dünyada iyilik yapanlara âhirette işte böyle bir yurdun ihsan edileceğini beyan ederek âyeti bütünlük içerisinde anlayan bir yorum getirmişlerdir.(11) Bu da elbette saygı değer bir yaklaşımdıdr; ancak ilk yaptığımız yorumun buna göre daha doğru olduğu söylenebilir.

4. اِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ اَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ “Ancak sabredenlere, mükâfatları hesapsız ödenecektir.” Yüce Allah dünya hayatında fedakarlık edenlere hak ettikleri ecirlerinin hesapsız bir şekilde tastamam verileceğini müjdelemektedir. Benzer müjdeler başka bazı âyetlerde(12) de zikredilmektedir.

Âyette geçen “sabır” kelimesi “müminlerin Allah yolunda katlandıkları sıkıntılar ve katlanmak zorunda kalacakları büyük problemlere karşı gösterecekleri direnç” manasına alınmalıdır. Muhtemelen ufukta görünmekte olan bir hicret için yoğun bir fedakarlık gerektiği önceden bildirilmekte, yaşanacak büyük sıkıntılara göğüs germeleri ve buna hazırlıklı olunması gerektiği noktasında müminler bilinçlendirilmek istenmektedir.

Ecrin “hesapsız” oluşu, “sınırsız ve kesintisiz” oluşunu göstermektedir.(13) Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi ödülün üst sınırının olmayabileceğini göstermektedir. Çekilen sıkıntılara karşılık ortaya konulan fedâkarlıklar büyük olduğu için, onlara verilecek ecir de buna uygun olarak hesapsız ve sınırsız olacaktır. Bu noktada unutulmaması gereken şey, sınırsız ödülün bilinen manada yapılan günlük ibadetlerle değil, çekilen yoğun sıkıntılarla ilişkilendirilmesidir.

Nebî (as) cennet ödülleriyle ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Cennette hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşerin kalbinden geçmeyen şeyler (ödüller, ecirler) vardır.”(14) Hz. Peygamber’in bu hadisinin Secde 32/17. âyetin bir tefsiri olduğu anlaşılmaktadır:

Âyet mealen şöyledir: “Hiçbir can (dünyada) yaptıklarının karşılığı olarak kendisi için ne tür gözaydınlıklarının hazırlanmış olduğunu bilemez.” Daha önceki cümlede de belirttiğimiz üzere “davranışların karşılığı” konusunu çeşitli âyetlerde geniş bir şekilde ele aldığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Dini Yüce Allah’a Has Kılmanın Önemi

قُلْ اِنّ۪يٓ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّٰهَ مُخْلِصًا لَهُ الدّ۪ينَ وَاُمِرْتُ لِاَنْ اَكُونَ اَوَّلَ الْمُسْلِم۪ينَ “De ki: Bana, dini O’na özgü kılarak Allah’a kulluk etmem emrolundu. Bana müslümanların ilki (öncüsü) olmam emrolundu.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اُمِرْتُ ümirtü edilgen fiili “emrolundum”; اَنْ اَعْبُدَ en a‘büde ifadesi “kulluk etmekle”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مُخْلِصًا muhlısan kelimesi “ihlas ile, ait ve has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; الدّ۪ين ed-dîne sözcüğü “dini”; وَاُمِرْتُ ve ümirtü edilgen fiili “ve yine emrolundum”; لِاَنْ اَكُونَ lien ekûne ifadesi “(şöyle) olmam için”; اَوَّلَ الْمُسْلِم۪ينَ evvele’l-müslimîne tamlaması ise “müslümanların öncüsü, ilki” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlara hitap edilmekte ve ihlaslı bir şekilde ve teslimiyet içerisinde Yüce Allah’a kulluk edilmesi gerektiği gündeme getirilmektedir.

Bu ve devam eden âyetlerin müşriklerin putperestliklerini ve başkalarını da bu anlamda putperestliğe davetlerini reddetmek üzere indirildiği anlaşılmaktadır.(15)

1.قُلْ اِنّ۪يٓ اُمِرْتُ اَنْ اَعْبُدَ اللّٰهَ مُخْلِصًا لَهُ الدّ۪ينَ “De ki: Bana, dini O’na özgü kılarak Allah’a kulluk etmem emrolundu.” Yüce Allah sûrenin ikinci âyetinde de “dini O’na has kılarak, yani samimiyetle Allah’a kulluk etmesi gerektiğini” Hz. Peygamber’e emretmişti. İşte bu âyette de aynı emir bu defa Hz. Peygamber’in ifadesine konu edinilerek dile getirilmekte ve dini sadece ve sadece Allah’a has kılarak ihlas ve samimiyetle Allah’a kulluk etmekle emrolunduğunu ilan etmesi kendisinden istenmiş olmaktadır. Bu âyetteki kavramlar hakkında Zümer 39/2’de açıklamalar yaptığımız için burada tekrara düşmeyeceğiz.

2. وَاُمِرْتُ لِاَنْ اَكُونَ اَوَّلَ الْمُسْلِم۪ينَ “Bana müslümanların ilki (öncüsü) olmam emrolundu.” Bu cümlenin “Bize âlemlerin Rabbine teslim olmamız emredildi” şeklinde çoğul kalıpta olmak üzere yani herkesi içerecek şekilde bir emre konu edildiği En‘âm 6/71’de zikredilmektedir. Bu ifadenin bir benzeri Neml 27/91 ve Mü’min 40/66’da “Bana âlemlerin Rabbine teslim olmam emredildi” şeklinde geçmektedir. Ayrıca bu ifadenin mesaj olarak benzerleri En‘âm 6/14, 163 ve Yûnus 10/104’te de zikredilmektedir.

Hz. Peygamber’in müslümanların ilki olmakla emrolunması elbette insanlık tarihine yönelik değildir; çünkü ondan önce nice tevhid eri ve Yüce Allah’a teslimiyet göstermiş peygamberler gelip geçmişti. O kadar ki En‘âm 6/90’da Hz. Peygamberin kendisinden önceki peygamberlerin hidayet yoluna tâbi olması kendisine emredilmiştir.

Bu durumda âyetteki اَكُونَ اَوَّلَ الْمُسْلِم۪ينَ ekûne evvele’l-müslimîne “müslümanların ilki olmakla (emrolundum)” ifadesi onun son ümmetin içinde hakka teslim olanların ilki olduğu manasında yorumlanmalıdır. Zaten Bakara 2/285’te Hz. Peygamber’in kendisine indirilene önce onun inandığı, sonrasında ise diğer müminlerin iman ettiği bildirilmektedir.

Âyette geçen اَوَّل evvel kelimesi tıpkı A‘râf 7/143’te de ifade ettiğimiz gibi, Hz. Mûsâ için de kullanılmakta ve döneminin ilk mümini olduğu belirtilmektedir. Bu ifadelerde maksat, peygamberlerin tebliğ ettiği değerlere önce kendilerinin iman edip teslim olduklarını göstermektir; sonrasında ise müminlerin ve müslimlerin öncüleri olduğunu ortaya koymaktır.

En‘âm 6/14 ve 163’te de geçen اَوَّل evvel kelimesine “ilk, ilki, birincisi” değil de “öncüsü” manası da verilebilir. Bu durumda peygamberlerin ve özellikle de Hz. Peygamber’in Hakk’a teslim olamada öncü olduğunda en küçük bir tereddüt dahi bulunamaz. Her iki manaya göre de peygamberlerin ümmetlerine göre ayrıcalıklı bir durumlarının bulunduğu görülmekte, onları öncü yapan duyalılıklarının unutulmaması gerektiği gün gibi aşikar bir şekilde ortada durmaktadır.

ııı. İsyanın Akıbeti

قُلْ اِنّ۪يٓ اَخَافُ اِنْ عَصَيْتُ رَبّ۪ي عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ “De ki: Rabbime isyan edersem elbette büyük günün azabından korkarım.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَخَافُ ehâfu fiili “korkmaktayım”; اِنْ عَصَيْتُ in ‘asaytü fiili “eğer isyan edersem”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbim’e”; عَذَابَ يَوْمٍ عَظ۪يمٍ ‘azâbe yevmin ‘azîmin tamlaması ise “büyük günün azabından” demektir.

Burada isyan durumunda mahşerdeki büyük günün azabından korkulması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah tevhid vurgusunun peşinden aksi durumlarda azabın söz konusu olacağını haber vermektedir. Benzerleri En‘âm 6/15 ve Yûnus 10/15’te de geçen bu cümlede tam bir teslimiyet ruhu söz konusudur. Hz. Peygamber “Mekkeli müşriklerin aklına ve isteklerine uyup kâinatı yoktan var eden Yüce Allah’ın dışında herhangi birinin koyduğu kanun ve prensiplere sarılamayacağını” beyan etmektedir.

Dini O’na has kılarak ihlaslı bir şekilde sadece Yüce Allah’a ibadetle yükümlü tutulduğunu ve Müslümanların öncüsü olmakla emrolunduğunu bildirmektedir. Aksi bir hâl olması durumunda Rabbine isyan etmiş olacağını ve bunun sonucunda korkunç bir günün azabından korktuğunu beyan etmekte, bunu ona Yüce Allah söyletmektedir.

İlgili kullanımların mesajlarını da içerecek şekilde, vahye itibar etmemek, onu devre dışı bırakmaya çalışmak, vahyin dışında başka şeylere tâbi olmak, Yüce Allah’a teslim olmamak, müşriklerden olmak, Allah’ın azabını ve gazabını gerektirecek işlere tevessül etmek, dini Allah’a has kılmamak, Allah’tan başkasına kulluk etmek vs. tevhide aykırı her bir eylem bu cümlenin mesajına göre Yüce Allah’a isyandır.

Yüce Allah kendisinin vereceği azabın dışında başka bir azap olamayacağı için çeşitli korkularla ve beklentilerle başka varlıklara tapınmayı şiddetle reddetmekte ve kullarını bu noktada ciddi bir şekilde uyarmaktadır.

b) İhlaslı Olanlarla İnkarcıların Mukayesesi

Yüce Allah, sûrenin 14-16. âyetlerinde bir dinî duruş öğretmekte ve inkârcılara gözdağı vermek üzere şu öğretilerin muhataplara iletilmesini emretmektedir: “De ki: Ben dinimi O’na has kılarak (dinimde ihlâslı olarak) sadece ve sadece Allah’a ibadet ederim. (Ey müşrikler!) Siz de O’nun peşi sıra başka dilediğinize tapın (bakalım)! De ki: Gerçekten hüsrana uğrayanlar, kıyamet günü hem kendilerini, hem de ailelerini ziyana sokanlardır. Dikkat edin, apaçık hüsran (ziyan) işte sadece budur!”

Ardından, mahşerde inkarcıların üstlerinde ve altlarında ateşten tabakaların bulunacağı, Yüce Allah’ın kullarını bununla korkuttuğu ve “Ey kullarım! Yalnızca bana karşı muttaki (duyarlı) olun” buyruğu hatırlatılmaktadır.

ı. İhlaslı Olarak Yüce Allah’a Kulluk

قُلِ اللّٰهَ اَعْبُدُ مُخْلِصًا لَهُ د۪ين۪ي “De ki: Ben dinimi O’na özgü kılarak yalnızca Allah’a ibadet ederim.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “sadece Allah’a”; اَعْبُدُ a‘büdü fiili “ibadet ederim”; مُخْلِصًا muhlısan kelimesi “ihlas ile, ait ve has kılarak”; لَهُ lehû ifadesi “O’na”; د۪ين۪ي dînî tamlaması ise “benim dinimi” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in kendisine emredildiği şekilde davrandığıyla ilgili beyan gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Zümer sûresinin 2 ve 11. âyetlerinde emrettiği şekilde, dini O’na has kılarak ihlaslı bir şekilde Allah’a kulluk etmesini emrettiği Hz. Peygamber’in tam da istendiği şekilde davrandığını kendisine ilan ettirmektedir. Bu çerçevede âyette اللّٰه allâh lafzı اَعْبُدُ a‘büdü fiilinden önce getirilerek, cümleye bir “vurgu” manası katılmakta ve “dinini O’na has kılarak sadece ve sadece Yüce Allah’a kulluk ettiği”, dolayısıyla “başka hiçbir varlığa hiçbir şekilde tapmadığı” beyanına yer verilmektedir.

İşte bu âyet Hz. Peygamber’in kendisine emredilen şeyleri harfiyyen yerine getirdiğini, herhangi bir isyan içerisine girmediğini açıkça göstermektedir. Konuyla ilgili bütün âyetlerde dile getirilen “dinin ihlaslı bir şekilde Allah’a has kılınması” inanç ve ibadette hiçbir şirk unsuruna bulaşmamayı ifade etse gerektir.

ıı. Hüsrana Uğrayanlar

فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِه۪ قُلْ اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَاَهْل۪يهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ اَلَا ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ “Siz de O’nun peşi sıra dilediğinize tapın (bakalım)! De ki: Şüphesiz ki kaybedenler, kıyamet günü kendilerine ve ailelerine (destekçilerine) yazık edenlerdir. Dikkat edin! Asıl apaçık kayıp işte budur.”

Âyetteki فَاعْبُدُوا fa‘büdû emri “kulluk edin”; مَا شِئْتُمْ mâ şi’tüm ifadesi “dilediğiniz şeylere”; مِنْ دُونِه min dûnihî ifadesi “O’nun peşi sıra”; قُلْ kul emri “de ki”; اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ inne’l-hâsirîne ifadesi “muhakkak ki ziyan edenler, yazık edenler”; الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا ellezîne hasirû ifadesi “ziyana sokanlar(dır), haksızlık edenler(dir)”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum tamlaması “onların nefislerine kendilerini, kendilerine”;وَاَهْل۪يهِمْ ve ehlîhim ifadesi “ve onların (inanç) ailelerini de, ailelerine de”; يَوْمَ الْقِيٰمَةِ yevme’l-kıyâmeti tamlaması “Kıyamet günü”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; هُوَ hüve kelimesi “işte o, işte bu durum”; الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ el-hüsrânü’l-mübînu tamlaması ise “apaçık ziyan(dır)” demektir.

Burada putperestliğin nasıl bir ziyan oluşturduğuyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَاعْبُدُوا مَا شِئْتُمْ مِنْ دُونِه۪ “Siz de O’nun peşi sıra dilediğinize tapın (bakalım)!” Yüce Allah Zümer sûresinin 2, 11, 12, 13 ve 14. âyetlerinde “dini O’na has kılarak Allah’a kulluk emrini” verdikten sonra, bu âyette inkârcı ve müşrik muhataplara seslenmekte ve Allah’ın dışında, O’nun peşi sıra diledikleri varlıklara ve putlara tapma hürriyetlerinin bulunduğunu ifadeyle kendilerine meydan okumaktadır. Bu ifade kalıp olarak her ne kadar emir şeklinde gelse de maksat müşriklere meydan okumaktır.

Çünkü bu ifade, daha önce yorumlamaya çalıştığımız sekizinci âyetin sonunda olduğu gibi aslında muhataba tercih imkânı vermektir;(16) bir anlamda tehdittir, korkutmadır.(17) Putperestlerin sonuçlarına katlanmak kaydıyla diledikleri şeylere tapınabilecekleri bildirilmekte, bu şekilde tapınmaları durumunda kendilerini nasıl bir akıbetin beklediği ise devam eden cümlelerde dile getirilmektedir.

2. قُلْ اِنَّ الْخَاسِر۪ينَ الَّذ۪ينَ خَسِرُوٓا اَنْفُسَهُمْ وَاَهْل۪يهِمْ يَوْمَ الْقِيٰمَةِ “De ki: Şüphesiz ki kaybedenler, kıyamet günü kendilerine ve ailelerine (destekçilerine) yazık edenlerdir.” Bu ifadenin benzeri Şûrâ 42/45’te de yer almaktadır. Yüce Allah puta tapmanın aslında tam bir kayıp olduğunu, bu şekilde hüsrana uğrayanların sonuçta Hz. Peygamber’i ve müminleri değil, mahşerde hem kendilerini, hem de ailelerini ziyana sokmuş olacaklarını haber vermektedir.

İnsanın kendisine yaptığını başkası ona yapamaz. Bu nedenle, insan bizzat kendisine emanettir. Kendisini kaybedenin kazanacağı hiçbir şey yoktur.(18) Bu tipler Haşr 59/19’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ı unuttukları için Allah’ın da kendilerine kendilerini unutturduğu kişilerdir.

Âyette geçen اَهْل۪يهِمْ ehlîhim “aileleri” ifadesi hem kendileri gibi inkârı tercih eden biyolojik aileleridir, hem de daha geniş bir bakışla kendileri gibi düşünen inanç aileleri, yani kafadarlarıdır, mensuplarıdır.(19) Bu tür bir kullanım Kıyâmet 75/33 ve Mütaffifûn 83/31’de de inkârcıların müminlere yönelik alaycılıkları ve kafadarlarının yanına keyifle dönmeleri bağlamında söz konusu edilmektedir.

Hüsrana uğramayla ilgili olarak Hacc 22/11’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlardan kimi Allah’a yalnız bir yönden kulluk eder. Şöyle ki: Kendisine bir iyilik dokunursa buna pek memnun olur; bir de musibete uğrarsa çehresi değişir (dinden yüz çevirir). O, dünyasını da ahiretini de kaybetmiştir. İşte bu, apaçık ziyanın ta kendisidir.” Demek ki âyetleri birbirini açıklar mahiyette ele alınca, puta tapanların aslında sadece âhirette değil, öncesinde dünyada da hüsrana uğramış olacakları anlaşılmaktadır.

3. اَلَا ذٰلِكَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُب۪ينُ “Dikkat edin! Asıl apaçık kayıp işte budur.” Bu cümlenin bir benzeri Hacc 22/11’de yer almaktadır. Bu ifadede baştaki اَلَا elâ “dikkat edin” edatına ilave olarak cümlede yer alan هُوَ hüve zamir-i faslı anlama hasr/kasr denen “vurgulu” bir mana katmakta, meselenin son derece önemli olduğunu ortaya koymaktadır.

Yüce Allah putperestliği ve inkârcılığı muhatapların dikkatine sunmakta ve başka varlıklara tapınanların hem kendilerini, hem de mensuplarını ziyana uğratacaklarını hatırlattıktan sonra, gerçek ve apaçık hüsran ve ziyanın bu olduğunu bildirmektedir. Hem dünyada hem de âhirette amelleri bakımından en çok ziyanda olanların kimler olduğuyla ilgili olarak Hûd 11/13-22 ve Hacc 22/11’de de çok önemli bilgiler verildiğini belirtmekte yarar görmekteyiz.

Konuyla ilgili olarak hatırlanması gereken âyetlerden bir grubu da Kehf 18/103-106’dır: “De ki: Size, (yaptıkları) işler bakımından en çok ziyana uğrayanları bildirelim mi? (Bunlar) iyi işler yaptıklarını sandıkları halde dünya hayatında çabaları boşa giden kimselerdir. İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz). İşte, inkâr ettikleri, âyetlerimi ve resûllerimi alaya aldıkları için onların cezası cehennemdir.”

Buradan anlaşılıyor ki en büyük ziyan “yaptığı her şeyin güzel olduğunu sanmak” ve “amelleri sadece dünyaya yönelik olarak yapıp mahşere iman gereği âhirete yatırıma dayalı davranışlar üretmemek”tir.

ııı. Hüsrana Uğrayanların Korkunç Akıbeti

لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَمِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ ذٰلِكَ يُخَوِّفُ اللّٰهُ بِه۪ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ “Onların hem üstlerinden ateşten karanlıklar (tabakalar) hem de altlarından (ateş) karanlıkları (tabakaları) olacaktır. İşte Allah kullarını bununla (böyle bir azapla) korkutuyor. Ey kullarım! Yalnızca bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; مِنْ فَوْقِهِمْ min favkıhim ifadesi “onların üstlerinden”; ظُلَل zulelün kelimesi “gölgeler, karanlıklar”; مِنَ النَّارِ mine’n-nâr ifadesi “ateşten”; وَمِنْ تَحْتِهِمْ ve min tahtihim ifadesi “ve onların altlarından da vardır, onlar için olacaktır”; ظُلَل zulelün kelimesi “gölgeler, karanlıklar”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu”; يُخَوِّفُ yuhavvifu fiili “korkutur”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “onunla”; عِبَادَهُ ‘ıbâdehû kelimesi “O’nun kullarını”; يَا عِبَادِ yâ ‘ıbâdi hitabı “ey benim kullarım”; فَاتَّقُونِ fettakûni emri ise “bana karşı muttaki, duyarlı olun” demektir.

Burada putperestlerin mahşerdeki korkunç akıbetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.لَهُمْ مِنْ فَوْقِهِمْ ظُلَلٌ مِنَ النَّارِ وَمِنْ تَحْتِهِمْ ظُلَلٌ “Onların hem üstlerinden ateşten karanlıklar (tabakalar) hem de altlarından (ateş) karanlıkları (tabakaları) olacaktır.” Yüce Allah dünya hayatında tercihini putperestlikten yana belirleyenlerin mahşerde hem üstlerinden hem de altlarından ateş karanlıkları yani ateş tabakaları ile kuşatılacağını haber vermektedir. Âyette geçen ظُلَل zulel kelimesi “gölgeler”, “tabakalar”, “bulutlar”(20) gibi manalar içermekte ve ateş azabının kat kat olacağını beyan etmek istemektedir.

Konuyla ilgili olarak Murselât 77/30-33’te şöyle buyrulmaktadır: “Üç katlı, gölgelemeyen ve ateşten korumayan bir karanlığa doğru yürüyün! (Cehennem), kızgın (sarı) alev halatlarına benzeyen, kütükler gibi ateş saçan kıvılcımlar çıkarır.” Âyetteki bu tamlamaya “üççatallı” anlamı verenler de vardır. Onlara göre âyetteki maksat, dünyada teslise inanan Hıristiyanların âhirette benzer şekilde üççatallı cehenneme gideceklerinin bildirilmesidir.(21)

Bu âyetlerin indirildiği dönemde ve özellikle de Mekke’de bu türden bir kınama gerektirecek teslis inancına sahip kişilerin olup olmadığı net olarak bilinmemektedir. Bu nedenle, âyetlerin mesajını öncelikle indirildikleri dönemin şartlarına göre anlamakta yarar vardır. Maksadı, A‘râf 7/41 ve ‘Ankebût 29/55’teki kullanımlar gereği “karanlık azabının onları altlarından ve üstlerinden kuşatması” olarak anlamak da mümkündür.

Buna göre âyetteki asıl mesaj, azabın çepeçevre kuşatıcılığı olur. Murselât 77/30-33’te geçen “üç” sayısı rakamsal bir ifadeden ziyade “çokluk ve şiddet” anlamında değerlendirilmiş olur. Böylece yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen ظُلَل zulel kelimesinin çoğul getirilmesiyle de anlam birlikteliği sağlanır.

İşte bütün bu âyetler putperestleri Kıyamet gününde nasıl korkunç bir ateş azabının beklediğini ortaya koymaktadır. Her taraftan kuşatılmışlık içerisinde olanların yaşayacağı feci korku, âyetin devam eden cümlesinde muhataplara özellikle hatırlatılmakta, mahşerdeki ateş azabından korunmayla ilgili bir duyarlılık oluşturulması hedeflenmektedir.

Dünya hayatında kendilerini hak ve hakikate karşı kapatanlar, kalplerini, fıtratlarını, vicdanlarını, akıllarını ve iradelerini inkâr ve şirk karanlıklarına mahkum edenler Nebe’ 78/26’da belirtildiği gibi “tam da bu durumlarına uygun olarak” mahşerde ateş azabının karanlıklarında mahküm edileceklerdir. Zira Şûrâ 42/40 gereği “dünyadaki kötülüklerin karşılığı mahşerde dengi bir kötülüktür.” Bu nedenle, âyetin devam eden cümlesinde bu anlamda çok ciddi bir uyarı şu şekilde yer almaktadır:

2. ذٰلِكَ يُخَوِّفُ اللّٰهُ بِه۪ عِبَادَهُ يَا عِبَادِ فَاتَّقُونِ “İşte Allah kullarını bununla (böyle bir azapla) korkutuyor. Ey kullarım! Yalnızca bana karşı takvâlı (duyarlı) olun!” Yüce Allah mahşerdeki korkunç azabı hatırlattıktan sonra, bu azabı hak etmemeleri için kullarını bu azapla korkutmakta, kendisine karşı muttaki yani duyarlı davranmalarını istemektedir.

Şirkle ilgili uyarıların yer aldığı bu bağlam dikkate alındığında, burada sözü edilen takvâ emrinden öncelikli maksadın “tevhid üzere kalmak ve Allah’a itaat etmek”(22) olduğu anlaşılmaktadır. Tevhid noktasında dikkatli ve tavizsiz olmak Yüce Allah’ın bütün buyrukları noktasında da duyarlı olmayı beraberinde getirmektedir.(23)

Âyette geçen عِبَاد ‘ıbâd kelimesi “kullar” manasına gelmekte, bağlam gereği “iyi insanları” içermektedir. Çünkü Kur’ân’da bu tür kullanımlarda muhataplar “iyi insanlar”dır. Nitekim pek çok örneğe ilave olarak devam eden cümlede, daha önce yorumladığımız Zümer 39/10. âyette, bir sonraki âyette, daha sonra gelecek olan 53. âyette bu kullanımın örnekleri yer almaktadır. Yüce Allah duyarlı kullarını tekrar tekrar uyararak böyle korkunç bir akıbeti yaşmamalarını onlara öğütlemektedir.

Âyetin sonundaki عِبَادِ ‘ıbâdi kelimesinde عِبَاديِ ‘ıbâdî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır ve manası da “kullarım” demektir. Aynı şekilde فَاتَّقُونِ fettekûni ifadesinin sonunda da فَاتَّقُونيِ fettekûnî şeklinde gizli bir “mütekellim yâ”sı vardır. Dâl ve nûn harflerinin kesra yani “esre” harekeleriyle yetildiği için yâ harfleri düşürülmüştür. Bu nedenle, tercümeyi “Ey Kullarım; bana karşı duyarlı olun” şeklinde vermek gerekmektedir.

c) Has Kulların Nitelikleri ve Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 17-20. âyetlerinde Tâğut’a kulluk etmekten kaçınıp Allah’a yönelenlere müjde olduğunu haber vermekte, Hz. Peygamber’in onları müjdelemesini emretmekte, bu kulların her sözü dinlediklerini, sonra da en güzeline uyduklarını, bu nedenle Allah’ın onları doğru yola ilettiğini, gerçek akıl sahiplerinin de işte sadece bunlar olduğunu ifade etmektedir.

Ardından, “Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimse (ödülü hak edenler gibi midir? Ey Peygamber!) Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” buyruğuna yer verilmekte, sonrasında ise muttakilere, üstüste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler verileceği, bunun Yüce Allah’ın bir vaadi olduğu ve O’nun verdiği sözden caymayacağı bildirilmektedir.

ı. Tâğût’tan Kaçınanlara Müjde

وَالَّذ۪ينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ اَنْ يَعْبُدُوهَا وَاَنَابُوٓا اِلَى اللّٰهِ لَهُمُ الْبُشْرٰى فَبَشِّرْ عِبَادِ “Tağut’a (azgınlık edene) kulluk etmekten kaçınıp, Allah’a yönelenlere müjde vardır. (Bu) kullarımı müjdele!”

Âyetteki وَالَّذ۪ينَ اجْتَنَبُوا vellezînectenebû ifadesi “kaçınmış olanlar, kaçınanlar”; الطَّاغُوت et-tâğûte kelimesi “azgın(lar)dan, tâğûttan, şeytandan”; اَنْ يَعْبُدُوهَا en ya‘büdûhâ ifadesi “ona ibadetten”; وَاَنَابُوا ve enâbû fiili “ve yönelmiş (olanlar)”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; لَهُم lehum ifadesi “onlar için vardır, olacaktır”; الْبُشْرٰى el-büşrâ kelimesi “müjde”; فَبَشِّرْ fe beşşir emri “müjdele”; عِبَادِ ‘ıbâdi tamlaması ise “benim kullarımı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın övdüğü duyarlı kullarıyla ilgili iki nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1.وَالَّذ۪ينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ اَنْ يَعْبُدُوهَا وَاَنَابُوٓا اِلَى اللّٰهِ لَهُمُ الْبُشْرٰى “Tağut’a (azgınlık edene) kulluk etmekten kaçınıp, Allah’a yönelenlere müjde vardır.” Yüce Allah olumsuz insanları ve yaşayacakları feci akıbeti beyan ettikten ve duyarlı insanları da o azapla ilgili uyardıktan sonra, bu defa sözü tevhide sarılan ve sadece Allah’a yönelenlere getirmekte ve onlar için müjdeler olduğunu bildirmektedir.

a)وَالَّذ۪ينَ اجْتَنَبُوا الطَّاغُوتَ اَنْ يَعْبُدُوهَا “Tâğut’a kulluk etmekten kaçınanlar.” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde ilk özellik olarak “tâğût denen azgınlardan, onlara tapmaktan kaçınanları” dikkate sunmaktadır.

T-ğ-y kökünden kelimeler Kur’ân’da 39 yerde geçmekte; çeşitli kalıplarda “azgınlaşmak”(24) ve “yükselmek”,(25) sıfat olarak da “tâğût” manalarına gelmektedir. Bu konuda Bakara 2/256’da şöyle buyrulmaktadır: “Kim tâğûtu (şeytanı) inkâr edip Allah’a inanırsa, kopmayan, sağlam bir kulpa yapışmıştır.”(26)

Buradaki الطَّاغُوت et-tâğût kelimesine verilen “şeytan, put, Ka‘b b. Eşref” gibi anlamlar aslında tek bir anlamın açılımı durumundadır ki o anlam “Hakk’ın karşısındaki şey” demektir. Bu bazen şeytan, bazen nefis, bazen ideoloji, bazen de arzu ve heves olur. Kur’ân’da bu kelime kullanıldığı 8 yerde(27) de bağlama göre “Hakk’ın ve hakikatin karşıtı” manasını vermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen الطَّاغُوت et-tâğût kelimesi bu bağlamda tağâ kökünden gelmekte ve “çok azgınlaşan”, “azgınlığı benimseyen” manasına gelmekte, putları, şeytanı ve şeytanlaşmış insanları, hatta şeytanın güdümündeki algı ve kabulleri kapsamına almaktadır.(28)

Bu kelime bir sonraki âyetin de işaretiyle sözün gücüne değil, gücün sözüne itibar edenleri, hatta hakkın gücüne değil, gücün hakkına inananları sembolize etmektedir. İşte Yüce Allah yiğit kullarını anlatırken onların bu tür şeytan ve şaytansılardan ve onlara kulluktan kaçındıklarını beyan etmektedir.

b)وَاَنَابُوٓا اِلَى اللّٰهِ لَهُمُ الْبُشْرٰى “Allah’a yönelenlere müjde vardır.” Yüce Allah yiğit kullarının ikinci özelliğini “Allah’a yönelmeleri” şeklinde belirlemektedir. Tâğût denen şeytani güçlerden ve insandaki şeytani eğilimlerden kaçınanlar bunu elbette Yüce Allah’a yönelmek için gerçekleştirmiş olacaklardır.

Burada geçen اَنَابُوا enâbû fiili “yönelmek” manasına gelmekte ve insandaki irade beyanı doğrultusunda gerçekleştirdikleri kararlılığı ortaya koymaktadır. بُشْرٰى/ الْبُشْرٰىbüşrâ/el-büşrâ kelimeleri Kur’ân’da 18 kez(29) geçmekte ve hepsinde de çeşitli konularla ilgili “müjde” manasına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette tâğût denen varlıklardan kaçınıp Yüce Allah’a yönelenler için müjdeler olduğu beyan edilmektedir. Bu müjdelerin zamanıyla ilgili olarak “ölüm yaklaşınca”, “kabre konulunca”, “Kıyâmet kopunca”, “müminler cennete gittiğinde” şeklinde görüşler dile getirilmektedir.

Âyette sözü edilen müjdeyle ilgili olarak bazı görüşleri hatırlamak gerekmektedir. Bu bağlamda ilk olarak Yûnus 10/62-64’te şöyle buyrulmaktadır: “Bilesiniz ki, Allah’ın dostlarına korku yoktur; onlar üzülmeyecekler de. Onlar, iman edip de takvâya ermiş olanlardır. Dünya hayatında da ahirette de onlara müjde vardır. Allah’ın sözlerinde asla değişme yoktur. İşte bu, büyük kurtuluştur.” Bu âyetlerde de görüldüğü üzere, müjdenin sadece âhirete ait olduğu sanılmamalıdır. Çünkü iman edip muttaki davrananlara dünyada da âhirette de müjde olduğu açıkça ifade edilmektedir.

ı. Dünyevî Müjdeler:

- Âyette zikredilen müjde Fussılet 41/32’de geçtiği gibi “meleklerin dünyada ve âhirette onlara dost olduklarını müjdelemeleri” olarak anlaşılabilir.

- Bazı müfessirlerimiz çeşitli rivayetlerden destek alarak dünyadaki müjdeyi “görülen güzel ve salih rüyalar” şeklinde yorumlamışlardır.(30) Nitekim Hz. Peygamber’in bu konuda beyanları olduğu rivayet edilmektedir.(31)

- Burada sözü edilen müjde kapsamında “Allah için yapılan fedakârlıkların en büyüklerinden birisi olan cihad sonrasında elde edilen zaferler” de söz konusu edilebilir.

- Dahası, konuya bütüncül bakınca dünyadaki müjde dünya hayatındaki “bütün korkulardan güvende olmak” şeklinde de anlaşılabilirz.

- Buna ilave olarak, dünyadaki müjdeyi “ölüm anında salih kişilerin cennetlik olduklarının kendilerine söylenmesi” olarak da yorumlamak mümkündür.(32)

- Nihayet, Yüce Allah’ın dostlarına yönelik dünyadaki müjdesi, “Yüce Allah’a yakınlıkları nedeniyle hayatlarının bütün alanlarında sahip kılındıkları huzur ve mutluluk, ayrıca bunun sonucunda elde edilen rûhî ve manevi doyum” da olabilir.(33)

ıı. Âhiretteki Müjdeler:

Âhiretteki müjdeye gelince, bu noktada “mahşerin dehşetinden ve korkusundan uzak olmak”, “hesabı kolay verebilmek”, “sonuçta cennetle buluşturulmak” ifade edilebilir. Esasında Fussılet 41/30 ve Hadîd 57/12’deki ifadeler bunun açık delilidir. Yûnus 10/62. âyette sözü edilen “hüzünlenmeme”nin karşılığı olarak düşündüğümüzde, maksadı “azap korkusundan güvende olmak” şeklinde de anlayabiliriz.

Âhiretteki müjde, diriltilme esnasında salih kişilerin cennetlik olduklarının kendilerine müjdelenmesi de olabilir.(34) Zira Yûnus 10/10, Ra‘d 13/23-24, Nahl 16/32, Yâsîn 36/58, Zümer 39/73 ve Vâkı‘a 56/26 gibi âyetlerde verilen bilgiler bu görüşün delilleri arasında yer almaktadır.

2. فَبَشِّرْ عِبَادِ “(Bu) kullarımı müjdele!” Yüce Allah işte âyetin ilk cümlelerinde dile getirdiği “tâğut’a itaatten ve kulluktan kaçınıp Allah’a yönelen kullarını” müjdelemesini Hz. Peygamber’den istemektedir. Buradaki müjdenin alanı önceki cümlede geniş bir şekilde dile getirdiğimiz üzere hem dünyadaki hem de âhiretteki bütün ödülleri kapsamaktadır.

Âyetin sonundaki عِبَادِ ‘ıbâdi tamlaması tıpkı önceki âyetin sonunda geçen gibidir ve sonunda bir “mütekellim yâ’sı” manası olacak şekilde “kullarım” manasına gelen bir konumdadır. Bu nedenle, biz de tercümeyi “kullarımı müjdele” şeklinde verdik.

ıı. Kur’ân’a Uyma ile Elde Edilen Hidayet

اَلَّذ۪ينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ هَدٰيهُمُ اللّٰهُ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “Onlar (her) sözü dinlerler; en güzeline uyarlar. İşte onlar Allah’ın doğru yola ulaştırdığı kişilerdir. Derin akıl sahipleri de işte sadece onlardır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَسْتَمِعُونَ ellezîne yestemi‘ûne ifadesi “onlar dinleyenler(dir), kulak verenler(dir)”; الْقَوْل el-kavle kelimesi “sözü, söze dair her şeyi”; فَيَتَّبِعُونَ fe yettebi‘ûne fiili “ve tâbi olurlar, uyarlar, uyanlar”; اَحْسَنَهُ ahsenehû ifadesi “onun, sözün en güzeline”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; الَّذ۪ينَ هَدٰيهُمُ ellezîne hedâhüm ifadesi “kendilerine hidayet ettiği kişilerdir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah(ın)”;وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ ve ülâike hum ifadesi “işte onlardır sadece onlar” اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulü’l-elbâbi ifadesi ise “sağduyu, derin akıl sahibi olanlar” demektir.

Burada her sözü dinleyen, ancak en güzeline uyanlar ve onların hak ettiği akıbet gündeme getirilmektedir.

1.اَلَّذ۪ينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ اَحْسَنَهُ “Onlar (her) sözü dinlerler; en güzeline uyarlar.” Yüce Allah çeşitli ödüllerle müjdelediği kullarının iki özelliğini daha vermektedir. Bu bağlamda, söz konusu kulların her sözü dinlediklerini, ancak en güzeline tâbi olduklarını beyan etmekte, böylece tâbi olunacak sözün “en güzel söz” olması gerektiğini de belirtmiş olmaktadır.

a) Zümer 39/23’te verilen bilgi gereği, sözün en güzelinin Kur’ân olduğu beyan edildiğine göre, anlaşılıyor ki “en güzel söz en Güzel’in sözüdür” ki o da “Kur’ân”dır. Demek ki yiğit kulların dinlediklerinden söz edilen الْقَوْل el-kavl kelimesindan maksat içerisinde Kur’ân’ın da bulunduğu “bütün sözler” olmalıdır. Bu durumda الْقَوْل el-kavl kelimesinin başında bulunan eliflâm takısı “cins manası”na alınmakta ve söylenen her bir sözü içermektedir.

İyi insanlar her sözü veya sözün tamamını dinlerler; ancak mümeyyiz bir akılla hareket ederek ayırıcı bir mantık ortaya koyar ve sözün en güzeline yani vahye tâbi olurlar. Nitekim başta Hz. Peygamber olmak üzere bütün insanların Kur’ân’a uymaları gerektiğiyle ilgili olarak pek çok âyet bulunmaktadır.

Vahye tâbi olmayla ilgili olarak Yûnus 10/109’da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sen, sana vahyolunana tâbi ol!” Yüce Allah Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa hitap etmekte ve insanların tâbi olması gereken prensibi tanıtmaktadır. Bu cümle, önceki âyetin anlamını devam ettirmekte, Yüce Allah tarafından indirilen Kitâb’ın indirilişinin bir başka gayesini dile getirmektedir ki o da “vahye tâbi olmak”tır.

En‘âm 6/106, A‘râf 7/3, Ahzâb 33/2, Câsiye 45/18 gibi âyetlerde Hz. Peygamber’e hitap edilerek vahye tâbi olması gerektiği beyan edilmekte, Bakara 2/170, En‘âm 6/153, 155, A‘râf 7/3, Lokmân 31/21 ve Zümer 39/55. âyette ise bu emir bütün insanlara yönlendirilmektedir.

Bu arada, Âl-i İmrân 3/31, A‘râf 7/158 ve Zuhruf 43/61 gibi âyetlerde de Hz. Peygamber’e tâbi olunması gerektiği ifade edilmektedir. Hz. Peygamber’e tâbi olmak aslında onun da tâbi olmakla yükümlü tutulduğu vahye yani Kur’ân’a tâbi olmak manasına gelmektedir. Demek ki Kur’ân’a tâbi olmak bir şey, Hz. Peygamber’e tâbi olmak başka bir şey değil, her ikisi de Kur’ân’a tâbi olmak şeklinde bir noktada buluşmaktadır. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus da budur.

b) Bu âyetteki mesajı son derece kapsamlı bir şekilde ortaya koyan ve bizce son derece açıklayıcı ve ikna edici bilgiler sunan merhum Fahreddîn Râzî’nin âyete getirdiği yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Bil ki bu ayet, şöyle birtakım incelikleri gösterir:”

“Birinci İncelik: Tefekkür ve delille hareket etmenin farz olması. Bu böyledir; çünkü Yüce Allah, hidâyet ve kurtuluşun, insanın, dinlemiş olduğu o pek çok şeylere bağlı olduğunu beyan etmiştir. Zira insan bu durumda, dinlediği bu şeylerden en güzelini ve en doğrusunu seçip alır. En güzelini ve en doğrusunu diğerlerinden seçip almanın da sadece ‘duyup dinleme’ ile olmayacağı bilinmektedir. Duyup dinleme, herkes için ortak olan bir husustur.”

“Yüce Allah’ın, ‘(O kullarım ki) onlar söze (dikkatle) kulak verirler’ ifadesi, okuyup dinlemenin herkes için ortak olduğuna delâlet etmektedir. Böylece en güzelini diğerlerinden seçip almanın, ‘sadece duyup dinleme’ değil de ‘aklî delillerle ve tefekkürle’ olacağı sabit olmuş olur. Bu da övgüye layık olmayı gerektiren hususun, aklın delillerine tâbi olmak ve işi düşünmeye, tefekkür etmeye ve deliller çıkarmaya bağlamak olduğuna delâlet eder.”

“İkinci İncelik: Mezhepleri ve dinleri doğru kabul etmenin yolu şu iki şeyden geçer:”

ı. “Dini elde etmek amacıyla, onun doğruluğuna dair deliller getirmek. Bu, ancak o dinin bütün meselelerine dair ayrıntılı bir açıklamaya girmekle elde edilmesi mümkün olan bir şeydir.”

ıı. “Biz, bu dinin delillerini araştırmaya, onları izah etmeye, şüphelerini gidermeye ve o şüphelerin asılsızlığını ortaya koymaya girmeden önce, bu görüşler ve dinlerle bunların zıtlarını aklımıza vururuz. Aklın daha ilk bakışta, daha üstün ve daha mükemmel olduğuna hükmettiği her şey, kabul edilmeye daha uygun ve daha evlâ olur.”

“Bunu şöyle bir örnekle açıklayalım: Akıl, açıkça âlemin ilâhının, hayy, âlim, kâdir, halîm, hakîm ve rahîm olan bir ilâh olduğunu kabul etmenin, bunları inkâr etmekten daha makul olduğuna şehâdet etmektedir. Bu nedenle bu yol ve bu din, daha evlâ olmuş olur.”

“Yine, Yüce Allah'ın, mülkünde ve hükümranlığında, ancak O’nun dilemesine ve onayına uygun olan şeylerin olabileceğini ikrar ve kabul etmek, Allah'ın hükümranlığında meydana gelenlerin çoğunun, O'nun irâdesinin aksine olarak meydana geldiğini söylemekten daha uygundur. Allah’ın tek, hiçbir şeye muhtaç olmayıp, aksine her şeyin kendisine muhtaç olduğu samed olup, parçalardan bir araya gelmekten ve organlara sahip olmaktan münezzeh ve uzak olduğunu söylemek, O’nun, parçalarının bulunduğunu ve bunlardan meydana geldiğini söylemekten daha uygundur.”

“Yine, O’nun zamandan ve mekândan azade bir zât olduğunu söylemek, O’nun, zamana ve mekâna muhtaç olan bir zât olduğunu söylemekten daha evlâdır. Yine, Allah’ın rahîm ve kerîm olduğunu, bazen vereceği cezadan vazgeçtiğini söylemek, O'nun, asla affetmeyen bir zât olduğunu söylemekten daha evlâdır. Bu nedenle, işte bütün bu hususlar, Yüce Allah’ın ‘(O kullarım ki) onlar söze dikkatle kulak verirler de onun en güzeline uyarlar’ âyetinin muhtevasına girer. Bu sebeple diyoruz ki, işte bunlar, inanç konularında “sözün en güzelini seçmeyi” ilgilendiren hususlardır.”

“Mükellefiyetle ilgili olanlarına gelince, bunlar da iki kısma ayrılır:”

- “İbâdetlerle ilgili olanlar. Bunlar meselâ bizim ‘başlangıcında allâhu ekber’ denilen, bu tekbirle beraber ‘niyet edilen’, ‘Fâtiha sûresi okunan’, ‘beş durakta ta‘dîl-i erkân yapılan’, ‘teşehhüd okunulan’ ve ‘es-selâmü ‘aleyküm’ ifadesiyle kendisinden çıkılan namaz, hiç şüphesiz kendisinde bu tür kurallara riayet edilmeyen namazdan daha güzeldir. Akıllı kimsenin ‘işte böylesi namazı tercih etmesi, bunun dışındakileri terk etmesi gerekir.’ Bütün diğer ibâdet konularında da hüküm aynıdır.”

- “Muamelâtla (hukukla) ilgili olanlar. Bunlar da böyledir. Bir örnekle yetinelim: Yüce Allah ‘kısası’, ‘diyeti’ ve ‘affetmeyi’ meşru kılmış, ne var ki bu arada insanları affetmeye teşvik ederek, ‘Affetmemiz takvaya daha yakındır’(35) buyurmuştur. İbn Abbâs'tan şöyle dediği rivayet edilmiştir: Bununla şu kastedilmiştir: Kişi, bir toplulukla beraber oturur, oradaki iyi, güzel ya da kötü sözleri dinler, ama sonunda dinlediği şeylerin, en güzelini anlatır; diğerlerini ise terkeder (unutur).”(36)

2. اُو۬لٰٓئِكَ الَّذ۪ينَ هَدٰيهُمُ اللّٰهُ وَاُو۬لٰٓئِكَ هُمْ اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ “İşte onlar Allah’ın doğru yola ulaştırdığı kişilerdir. Derin akıl sahipleri de işte sadece onlardır.” Yüce Allah işte böylesi duyarlı kullarını hidayete erdirdiğini ve sağduyu sahibi olanların, aklıselim sahiplerinin de işte bunlar olduğunu vurgulamaktadır. Bu ifadelerden anlaşıyor ki Teğâbun 64/11 gibi pek çok âyette de beyan edildiği gibi hidayet bir hak edişin sonucudur.

Yiğit kullar tâğût denen şeytani güçlerden kaçınmadan, Allah’a yönelmeden, her sözü dinleyip en güzeline tâbi olmadan hidayetin gelmeyeceğini bilirler. Çünkü bu durum son derece açık bir gerçek olarak zikredilmektedir. “Hidayet” konusunu Fâtiha 1/6’da detaylı bir şekilde ele aldığımız için burada ayrıntıya grmek istemiyoruz.

Bu arada âyetin sonunda yer alan اُو۬لُوا الْاَلْبَابِ ulu’l-elbâbi tamlaması hakkında da daha önce Zümer 39/9. âyette gerekli açıklamaları yapmıştık. Burada sadece şu kadarını hatırlatmakla yetinelim: Âyette kullanılan هُمْ hüm zamiri hasr/kasr yollarıyla elde edilen bir “vurgu” manası içermektedir. Böylece sağduyu sahibi olanların ve aklıselim sahiplerinin bu gerçekleri kavrayabilecekleri özellikle vurgulanarak zikredilmiş olmaktadır.

ııı. Azaptan Kurtarılamama

اَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ اَفَاَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ “Hakkında azap sözü gerçekleşmiş kimse (diğerleri gibi olur mu)! Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!”

Âyetteki اَفَمَنْ حَقَّ efemen hakka sorusu “hak olan kişi (şunun gibi) midir”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “kendisine, ona”; كَلِمَةُ الْعَذَابِ kelimetü’l-‘azâbi tamlaması “azap sözü, azap kelimesi”; اَفَاَنْتَ efeente sorusu “sen misin”; تُنْقِذُ tünkızü fiili “kurtaracak (olan)”; مَنْ فِي النَّارِ men fi’n-nâri ifadesi ise “ateşte olan kişiyi” demektir.

Burada azabı hak edenlerle ödüle layık görülenlerin dolaylı bir mukayesesi ile ateş azabından hiç kimsenin kurtarılmayacağı gündeme getirilmektedir.

Bu âyet birbirini açıklayıp tamamlayan tek cümle halinde şöyle de tercüme edilebilir: “(Ey Peygamber!) Hakkında azap hükmü gerçekleşmiş kimseyi, yani ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” Her iki durumda da mesaj aynıdır.

1. اَفَمَنْ حَقَّ عَلَيْهِ كَلِمَةُ الْعَذَابِ “Hakkında azap sözü gerçekleşmiş kimse (diğerleri gibi olur mu)!” Yüce Allah Kur’ân’da uyguladığı mesânîlik metodu gereği, bu defa sözü kötülere getirmekte ve kendilerine azap sözü gerçekleşmiş, bu nedenle de ateşe atılmış olanları Hz. Peygamber’in de başka hiç kimsenin de hiçbir şekilde kurtaramayacağını haber vermektedir.

Yüce Allah tâğût denen şeytani şeylerden kaçınıp Allah’a yönelen, bu nedenle müjdelere layık görülen, sonrasında her söze kulak verip en güzeli olan Kur’ân’a uyanların aksine, bu defa diğerlerine değinmekte, adeta “peki, ya bunlara yani kendileri hakkında azap sözü gerçekleşmiş olanlara ne demeli!” buyurmaktadır.

Önceki âyetlerde dile getirilen iyi insanların azabı hak edenlerle bir olamayacağı burada ifade edilmek istenmektedir. Bu kısa âyette önceki grupla ilgili bilgi verilmemesinin muhtemel nedeni, hemen öncesinde geçen iki âyette kendilerinden söz edilmesidir. Bu cümle Secde 32/18’de geçen “Hiç inanan kimse (yoldan çıkan) fâsık gibi olur mu?” ifadesiyle benzer bir mesaj içermektedir. Söylenmek istenen şudur: Haklarında azap sözü gerçekleşenler hiçbir şekilde ödüle layık görülenlerle bir olamaz.

Konuyla ilgili olarak Yûnus 10/96’da şöyle buyrulmaktadır: “Gerçekten haklarında Rabbinin sözü (hükmü) sabit olanlar inanmazlar.” Yüce Allah inkâr edenlerle ilgili olarak onların inkâr kararlılıkları nedeniyle üzerlerine azap, gazap, lanet sözünün gerçek olduğunu haber vermekte, gerekçeyi ise “onların inanmaması ve inanmayacak olmaları” şeklinde belirlemektedir. Kendilerine sunulan pek çok delile rağmen inanmayan bu kişiler zaten her bir delili alaya aldıkları için inanmama kararlılıklarını defalarca göstermişlerdi.

Zümer 39/71’de de geçen كَلِمَةُ الْعَذَابِ kelimetü’l-‘azâbi tamlaması “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(37) Bu tamlamayı Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz. Bu kişiler inançta tevhidi değil de şirki tercih ettikleri için zalimdirler ve Yüce Allah’ın laneti zalimler üzerine olacaktır.(38) Âyetteki عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi bu hükmün bu insan tipinin aleyhine olacağının delilidir.

Yüce Allah’ın bilgisinin gerçekleştiği bu inançsızlar üzerine azap sözünün gerçek olacağı, yorumunu yapmakta olduğumuz Zümer 39/19’da, ayrıca A‘râf 7/18, Yûnus 10/33, 96, Hûd 11/119, İsrâ’ 17/63, Hacca 22/18, Secde 32/13, Yâsîn 36/7, Sâd 38/85, Zümer 39/71 gibi âyetlerde de beyan edilmektedir.

2. اَفَاَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِي النَّارِ “Ateşte olanı sen mi kurtaracaksın!” Bu cümle “Ey Peygamber! Sen böyle birini cehennemden kuratabilir misin!” şeklinde de tercüme edilebilir. Buradaki soru cümlesi elbette cevabı beklenen bir soru değil, burada söylenenin kesinlikle gerçekleşemeyeceğini ortaya koyan susturucu bir ifadedir.

Yüce Allah önceki cümlede dile getirdiği üzere, hakkında azap kararı gerçekleşen ve bunun sonucunda da ateş azabına atılan kişileri Hz. Peygamber’in şahsında hiç kimsenin kurtaramayacağını bildirmektedir. Burada verilmek istenen öncelikli mesaj, elbette inkârcıların ateş azabından çıkamamalarıdır. Yüce Allah çeşitli âyetlerde(39) cehennemin ebedi olduğunu beyan etmektedir.

Hûd 11/106-107’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, cehennem ateşi ebedidir ve oraya girenler gökler ve yer devam ettiği sürece(40) oradan bir daha çıkartılmayacaklardır. Meseleye bu açıdan bakarsak, günahkâr müminlerin de cehenneme atılacakları, ancak Hz. Peygamber’in şefaatiyle oradan çıkartılacakları iddialarının, yorumunu yapmakta olduğumuz âyete ne kadar aykırı olduğu açıkça görülecektir.

Birini ateş azabından kurtarmak onu Yüce Allah’ın elinden kurtarmaktır ki bunun akla mantığa ve vahye ne kadar aykırı olduğu aşikârdır. Allah’ın rahmet ve merhamet sıfatlarına rağmen, bunlardan istifade edemeyip cehenneme atılan bir kişiyi hiç kimse ateş azabından kurtaramaz; çünkü hiç kimse Yüce Allah’tan daha güçlü de değildir; daha merhametli de değildir. Şefaatle ilgili geniş değerlendirmelerimizi Zümer 39/44’te yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz.

ıv. Takvâ Sahiplerine Yönelik Ödüller

لٰكِنِ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ وَعْدَ اللّٰهِ لَا يُخْلِفُ اللّٰهُ الْم۪يعَادَ “Fakat Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlara, Allah’ın vaadi olarak üst üste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler vardır. Allah verdiği sözden dönmez.”

Âyetteki لٰكِن lâkin edatı “ancak”; الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا ellezînettekav ifadesi “takva sahibi olanlar, duyarlı olanlar”; رَبَّهُمْ rabbehum tamlaması “onların Rablerine karşı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; غُرَف ğurafun kelimesi “odalar, köşkler”; مِنْ فَوْقِهَا min favkıhâ ifadesi “onun üstelerinden”; غُرَف ğurafun kelimesi “odalar, köşkler”; مَبْنِيَّة mebniyyetün kelimesi “bina edilmiş”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; وَعْدَ اللّٰهِ va‘dellâhi tamlaması “Allah’ın bir vaadi olarak”; لَا يُخْلِفُ lâ yuhlifu fiili “tersini yapmaz”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْم۪يعَاد el-mî‘âde sözcüğü ise “vaadi(nin), sözü(nün)” demektir.

Burada muttakiler için âhirette hazırlanmış olan cennetteki ödüller ve bunun Yüce Allah’ın vaadi olduğu gündeme getirilmektedir.

1. لٰكِنِ الَّذ۪ينَ اتَّقَوْا رَبَّهُمْ لَهُمْ غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ “Fakat Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlara, üst üste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler vardır.” Yüce Allah daha önce yorumladığımız Zümer 39/16. âyette putperestlere mahşerde uygulayacağını söylediği “üstlerinden ve altlarından ateşten gölgeler ve tabakalar, katmanlar” şeklindeki korkunç cezanın karşılığında, bu defa muttaki olan, yani Rablerinin bütün buyruklarına sarılan ve onların gereğini yerine getirmeye çalışan kullarına da mahşerde üzerlerinde kat kat bina edilmiş odalar, köşkler verileceğini, dahası altlarından da ırmaklar akacağını müjdelemektedir.

Bu âyete benzer bir mesaj içeren ve kafirlere tehditten sonra gelen Âl-i İmrân 3/198’de şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Rablerine karşı takvâlı (duyarlı) olanlar için, Allah tarafından bir ikram olarak, altlarından ırmaklar akan, ebedî olarak kalacakları cennetler vardır. İyi kişiler için Allah katındaki (nimetler) daha hayırlıdır.”

Âyette ğurfeh/el-ğurfeh kelimesinin çoğulu olarak kullanılan ve bir kez de ‘Ankebût 29/28’de geçen غُرَف ğuraf kelimesi “odalar” manasına gelmektedir. Bu doğrultuda غُرَفٌ مِنْ فَوْقِهَا غُرَفٌ مَبْنِيَّةٌ ğurafun min favkıhâ ğurafun mebniyyetüm ifadesi “çok katlı köşkler, konaklar”, “üstüste yapılmış odalar, köşkler” manasında cennetlerdeki konforu ifade etmekte, cehennemliklerin 16. âyette cehennemlikler için bildirilen zifiri karanlıklardaki korkunç hallerinin zıddına, cennetliklerin ağırlanacağı kat kat, ferah ve huzur ortamlarını dile getirmektedir.

2. وَعْدَ اللّٰهِ لَا يُخْلِفُ اللّٰهُ الْم۪يعَادَ “Allah’ın vaadi olarak (bu böyledir). Allah verdiği sözden dönmez.” Bir benzeri de Rûm 30/6’da geçen bu ifade esasında önceki cümleyle ilişkili olarak da anlaşılabilir. Buna göre âyetin manası şöyle olur: “Fakat Allah’ın bir vaadi olarak Rablerine karşı muttaki (duyarlı) olanlara, üstüste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler vardır. Allah, verdiği sözden caymaz.”

Yüce Allah her konuda olduğu gibi bu konuda da vaadinden asla caymayacağını, sözünden dönmeyeceğini beyan ederek, bir taraftan inkârcılara yönelik dile getirdiği ateş azabını uygulayacağını bildirmekte, diğer taraftan da muttakilere müjdelediği ödülleri kendilerine vermekten vazgeçmeyeceğini ifade etmektedir. Bu cümle ile inkârcılara gözdağı, müminlere ise moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Yüce Allah’ın vaadi gerçektir ve O, sözünü yerine getirmekten asla geri durmaz. Âyetin bu cümlesinde, ayrıca Bakara 2/80, Âl-i İmrân 3/9, 194, Ra‘d 13/31, İbrâhim 14/47, Hacc 22/47 ve Rûm 30/6’da da beyan edildiği üzere, Yüce Allah vaadinden asla ve asla dönmez; vaadinin tersini yapmaz; çünkü Kâf 50/29’da ifade edildiği gibi “O’nun katında söz değiştirilmez.”

Yüce Allah’ın vaadinden dönmeyeceğini hatırlatmasının bir başka sebebi ise kullarının da verdikleri sözleri tutmaları gerektiğini kendilerine öğretmektir. Bu bağlamda unutulmaması gereken şey, insanın fıtrat ve vicdanındaki ilahi sözleşmeye sadakat göstermesidir. Kendisine, fıtratına ve vicdanına verdiği sözü unutanların başkalarına da Yüce Allah’a da verdikleri sözleri hatırlaması uzak bir ihtimaldir. Öyleyse verilen söze sadakat ahde vefadır ve fıtratla barışık yaşamaktır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 203. 2 - Yazır, age., VI, 488.
• 3 - Taberî, age., XXIII, 203; Zemahşerî, age., II, 579; IV, 113.
• 4 - Esed, age., s. 937. 5 - Semerkandî, age., III, 179; Taberî, age., XXIII, 203; Zemahşerî, age., IV, 113.
• 6 - Semerkandî, age., II, 285. 7 - Bakara 2/272; Hûd 11/3; Nahl 16/30; Necm 53/40-41; Rahmân 55/60. 8 - Zümer 39/70. 9 - Zümer 39/10; Nebe’ 78/36. 10 - Semerkandî, age., III, 180; Taberî, age., XXIII, 203; Zemahşerî, age., IV, 113.
  • Bakara 2/272 Hûd 11/3 Nahl 16/30 Necm 53/41 Rahmân 55/60 Zümer 39/70 Zümer 39/10 Nebe' 78/36
• 11 - Semerkandî, age., III, 179; Râzî, age., XXVI, 253. 12 - Bakara 2/62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/57, 185, 199; Nisâ’ 4/152, 173; Nahl 16/96, 97; Kasas 28/54; Ahzâb 33/31; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 35; Şûrâ 42/40; Muhammed 47/36; Hadîd 57/19, 27.
  • Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/199 Nisâ 4/152 Nisâ 4/173 Nahl 16/96 Nahl 16/97 Kasas 28/54 Ahzâb 33/31 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/35 Şûrâ 42/40 Muhammed 47/36 Hadîd 57/19 Hadîd 57/27
• 13 - Semerkandî, age., III, 180, Zemahşerî, age., IV, 113.
• 14 - Dârimî, Rikâk, 98, 105; Ahmed b. Hanbel, II, 313, 370, 407.
• 15 - Semerkandî, age., III, 180; Taberî, age., XXIII, 204; Zemahşerî, age., IV, 114-115.
• 16 - Zemahşerî, age., IV, 115. 17 - Semerkandî, age., III, 181.
• 18 - İslâmoğlu, age., s. 882’de 16. not.
• 19 - Yazır, age., VI, 489.
• 20 - Semerkandî, age., III, 181; Taberî, age., XXIII, 205; Zemahşerî, age., IV, 115. 21 - Yazır, age., VIII, 482.
• 22 - Semerkandî, age., III, 181. 23 - Taberî, age., XXIII, 205; Zemahşerî, age., IV, 115.
• 24 - Bakara 2/15; Mâide 5/64, 68; En‘âm 6/110; A‘râf 7/186; Yûnus 10/11; Hûd 11/112; İsrâ’ 17/60; Kehf 18/80; Tâhâ 20/24, 43, 45, 81; Mü’minûn 23/75. Sâffât 37/30; Sâd 38/55; Kâf 50/27; Zâriyât 51/53; Tûr 52/32; Necm 53/17, 52; Rahmân 55/8. Kalem 68/31; Hâkka 69/5; Nebe’ 78/22; Nâzi‘ât 79/17, 37; Fecr 89/11; Şems 91/11; ‘Alak 96/6. 25 - Hâkka 69/11. 26 - Bakara 2/256. 27 - Bakara 2/256, 257; Nisâ’ 4/51, 60, 76; Mâide 5/60; Nahl 16/36; Zümer 39/17. 28 - Semerkandî, age., III, 181; Taberî, age., XXIII, 206; Zemahşerî, age., IV, 116.
  • Bakara 2/15 Mâide 5/64 Mâide 5/68 En‘âm 6/110 A‘râf 7/186 Yûnus 10/11 Hûd 11/112 İsrâ 17/60 Kehf 18/80 Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/43 Tâhâ 20/45 Tâhâ 20/81 Bakara 2/15 Mâide 5/64 En‘âm 6/110 Sâd 38/55 Kâf 50/27 Zâriyât 51/53 Tûr 52/32 Necm 53/17 Necm 53/52 Bakara 2/15 Mâide 5/64 En‘âm 6/110 Hâkka 69/5 Nebe' 78/22 Nâzi‘ât 79/17 Nâzi‘ât 79/37 Fecr 89/11 Şems 91/11 ‘Alak 96/6 Hâkka 69/11 Bakara 2/256 Bakara 2/256 Bakara 2/257 Nisâ 4/51 Nisâ 4/60 Nisâ 4/76 Mâide 5/60 Nahl 16/36 Zümer 39/17
• 29 - Bakara 2/97; Âl-i İmrân 3/126; A‘râf 7/57; Enfâl 8/10; Yûnus 10/64; Hûd 11/69, 74; Yûsuf 12/19; Nahl 16/89, 102; Furkân 25/22, 48; Neml 27/2, 63; ‘Ankebût 29/31; Zümer 39/17; Ahkâf 46/12; Hadîd 57/12.
  • Bakara 2/97 Âl-i İmrân 3/126 A‘râf 7/57 Enfâl 8/10 Yûnus 10/64 Hûd 11/69 Hûd 11/74 Yûsuf 12/19 Nahl 16/89 Nahl 16/102 Furkân 25/22 Furkân 25/48 Neml 27/2 Neml 27/63 ‘Ankebût 29/31 Zümer 39/17 Ahkâf 46/12 Hadîd 57/12
• 30 - Semerkandî, age., II, 126-127; Taberî, age., XI, 133-138; Zemahşerî, age., II, 343; Râzî, age., XVII, 127. 31 - Buhârî, Ta‘bîr, 2, 4; Müslim, Ru’yâ, 1, 8. 32 - Semerkandî, age., II, 127.
• 33 - Esed, age., s. 407’de 85. not. 34 - Taberî, age., XI, 138; Zemahşerî, age., II, 343; Râzî, age., XVII, 128.
• 35 - Bakara 2/237. 36 - Râzî, age., XXVI, 261-262.
  • Bakara 2/237
• 37 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358; Râzî, age., XXVII, 21. 38 - Hûd 11/18.
  • Hûd 11/18
• 39 - Nisâ’ 4/169; Ahzâb 33/65; Cinn 72/23; Nebe’ 78/23 .
  • Nisâ 4/169 Ahzâb 33/65 Cinn 72/23 Nebe' 78/23
• 40 - Hûd 11/106-107.
  • Hûd 11/107