Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

ı. (145-146. Ayetler): Kıyıya Çıkartılıp Kurtarılması

فَنَبَذْنَاهُ بِالْعَرَآءِ وَهُوَ سَق۪يمٌ وَاَنْبَتْنَا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْط۪ينٍ “Hâlsiz (hasta) bir vaziyette onu kıyıya çıkarmıştık. Üzerine (gölge etmesi için) geniş yapraklı bir bitki yetiştirmiştik.”

Buradaki فَنَبَذْنَاهُ [fenebeznâhu] fiili “ve onu atmıştık, onu çıkarmıştık”, بِالْعَرَآءِ [bi’l-‘arâi] kelimesi “kıyı ya, sahil e, ağaçsız, çıplak yer e”; وَهُوَ [vehuve] zamiri “o”; سَق۪يمٌ [sekîmun] sözcüğü “halsiz idi, mecalsiz(di), hasta idi”; وَاَنْبَتْنَا [veenbetnâ] fiili “ve bitirmiştik, yetiştirmiştik”; عَلَيْهِ [‘aleyhi] ifadesi “onun üzerine”; شَجَرَةً [şeceraten] kelimesi “bir ağaç, bitki”; مِنْ يَقْط۪ينٍ [minyaktînin] kelimesi ise “geniş yapraklı bitki(ler)den” demektir.

Burada Hz. Yunus’un yaşadığı olayla ilgili bazı detaylar gündeme getirilmektedir.

1. فَنَبَذْنَاهُ بِالْعَرَآءِ وَهُوَ سَق۪يمٌ “Halsiz (hasta) bir vaziyette onu kıyıya çıkarmıştık.” Yüce Allah balığın karnından kurtardığı Hz. Yunus’u halsiz bir durumda ıssız bir yere çıkardığını haber vermektedir. Pek çok ayette geçen نَبَذْنَا [nebeznâ] fiili “atmak, çıkarmak”, Kalem 68:49’da da geçen الْعَرَآء [el-‘arâ’] kelimesi ise “kıyı”, “sahil”, “ağaçsız, çıplak yer” gibi anlamlar içermektedir. Hz. Yunus’un bitkin, halsiz, çaresiz ve hasta halini ifade bağlamında da ayette سَق۪يم [sekîm] kelimesi kullanılmaktadır ki bu kelime Kur’an’da bir kez de daha önce yorumladığımız Sâffât 37:89’da zikredilmektedir.

Bu konunun işlendiği Kalem 68:49’da şöyle bir ifade yer almaktadır: “Şayet Rabbinden ona bir nimet yetişmemiş olsaydı, mutlaka kınanmış (ve perişan bir halde) ıssız bir sahile atılacaktı.” Yorumunu yapmakta olduğumuz ayette geçen نَبَذْنَا [nebeznâ] fiilinin yerine Kalem 68:49’da نُبِذَ [nübize] edilgen fiili kullanılmakta, Hz. Yunus’un durumunu ifade için de burada سَق۪يم [sekîm], Kalem 68:49’da ise مَذْمُوم [mezmûm] yani “çırılçıplak, perişan bir halde” kelimesi tercih edilmektedir.

Ayetlerin birbirini tefsir etmesi tekniğinden hareketle şunu söyleyelim: Ayetler mesaj açısından birbirini tamamlamakta, tefsir etmekte ve konuyu bir bütün olarak algılamak durumunda olduğumuzu ortaya koymaktadır.

Kalem 68:49’da da ele alacağımız üzere, ayetlerin içerdiği anlam çerçevesinde iki ayet grubunda da herhangi bir çelişki yoktur. Çünkü Kalem 68:49’da “Rabbinden bir nimet ulaşmasaydı, Hz. Yunus’un savunmasız, hor, hakir ve perişan bir şekilde ıssız bir yere savrulup atılmış olacağı” ifade edilmektedir. Nimet ulaştığına göre demek ki bu şekilde bir atılış veya savruluş yaşanmamıştır.

Burada kullanılan fiilin نُبِذَ [nübize] şeklinde meçhul, edilgen bir kalıpta getirilmesi nimet ulaşmasıydı bu atılma veya savrulma işleminin kontrol dışı bir mahiyet arz edeceğinin göstergesidir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ayetteki ifade ise, onun kendiliğinden, kontrolsüz veya doğal bir şekilde değil, özellikle Yüce Allah’ın kontrolünde ve muhtemelen özenli bir yolla kıyıya çıkartıldığını göstermektedir. Zaten ilgili ayetteki [nebeznâ] fiilinin çoğul getirilmesi, kıyıya çıkartılma işleminin muhtemelen meleklerin eylemiyle ve özenli bir şekilde gerçekleştirildiğinin delilidir.

2. وَاَنْبَتْنَا عَلَيْهِ شَجَرَةً مِنْ يَقْط۪ينٍ “Üzerine (gölge etmesi için) geniş yapraklı bir bitki yetiştirmiştik.” Yüce Allah Hz. Yunus’un kıyıya çıkartılmasından söz ederken aynı zamanda üzerine muhtemelen gölge yapması için geniş yapraklı bir ağaç bitirdiğini beyan etmektedir.

Kur’an’da sadece bu ayette geçen يَقْط۪ين [yaktînin] kelimesi “asma yapraklı kabak, bodur fidan, bal kabağı” gibi anlamlarda değerlendirilmektedir.(370) Bu ağacın çabuk biten, çatallanan, yaprakları büyük olduğu için gölgeliğe elverişli olduğu da belirtilmektedir. Hz. Yunus kıyıya çıkartıldığında hasta halindeyken ona bir gölge olsun diye böyle bir müdahalenin olduğu anlaşılmaktadır.(371) Bu izah tarzına göre olay Hz. Yunus’a özel ilâhi bir ikram olarak kabul edilmiş olur.

Bu ayeti “hâl cümlesi” olarak düşündüğümüzde Hz. Yunus’un kıyıya çıkartıldığı yerde daha önceden böyle geniş yapraklı bir ağacın ya da karpuz veya kabak gibi asma türü geniş yapraklı bir bitkinin yaratılmış olduğunu da kabul edebiliriz. Yüce Allah ağaçsız bir kıyıda nadir de olsa bu tür bir bitki yaratmış olabilir ve Hz. Yunus da böyle bir ağaçtan istifade etmiş olabilir, bunda garipsenecek bir şey de yoktur. Ayette شَجَرَة [şecerah] kelimesi kullanıldığı için bunu “ağaç” şeklinde yorumlamak diğer yaklaşımlara göre daha öncelikli olmalıdır.

Bu ayetteki maksadı tam anlamıyla ortaya koymak oldukça zordur. Ancak verilmek istenen mesajı anlam ada herhangi bir sorun olmasa gerektir. Çünkü Yüce Allah hayata elverişli yeryüzünü yani ortamı yarattıktan sonra insanı var ettiği gibi, Hz. Yunus için de benzer bir imkân hazırlamış olabilir. Dahası aslında buradaki mesaj yaşanan her bir zorlukla beraber bir tür kolaylığın bulunduğunu hatırlatmakla ilgili olarak anlaşılmalıdır.

Talâk 65:3, 7 ve İnşirâh 94:4-5’te geçen müjdelerin Hz. Yunus’un hayatında bu şekilde yaşandığı anlaşılmaktadır. Demek ki Yüce Allah kendisine güvenenleri yalnız bırakmamakta, çaresizlik kabulünü reddetmektedir. “Allah vardır ve mesele yoktur” prensibi hayatımızı çepeçevre kuşatmalıdır, [vesselâm].

Anlatılan bu olaydan öğrenebileceğimiz bir başka husus da ecelle ilgilidir. Çünkü Yüce Allah Hz. Yunus’un tesbih edenlerden olmaması durumunda balığın karnında kalıp öleceğini bildirmekte, böylece tesbih ehli olduğu için belirlenmiş bir ecele kadar yaşatıldığını devam eden ayetlerde dile getirmektedir. Anlaşılıyor ki “ecele tehir” vardır; ancak “eceli tehir” kesinlikle söz konusu değildir. Konuyu En‘âm 6:2’de ele aldığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

Dipnotlar

• 370-) Semerkandi , age ., III, 152; Taberi , age ., XXIII, 102; Zemahşeri , age ., IV, 59. 371-) Yazır, age ., VI, 454.