Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

ı. (139-142. Ayetler): Kaçışı ve Balık Tarafından Yutulması

وَاِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ اِذْ اَبَقَ اِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَض۪ينَ فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُل۪يمٌ “Şüphesiz ki Yunus da elçilerdendi. Hani o, dolu bir gemiye (binip) kaçmıştı. (Gemide olanlarla) karşılıklı kura çekmişler ve (Yunus da) kaybedenlerden olmuştu. Kendini kınayıp dururken onu bir balık yutmuştu.”

Buradaki وَاِنَّ يُونُسَ [ve inne yûnuse] ifadesi “muhakkak ki Yûnus da”; لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ [ lemine’l-murselîne] kelimesi “rasullerden, elçilerden (idi), peygamberlerden (idi)”; اِذْ اَبَقَ [izebeka] fiili “hani, bir zamanlar kaçmıştı”; اِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ [ile’l-fülki’l-meşhûni] tamlaması “dolu bir gemiye”; فَسَاهَمَ [fesâheme] fiili “karşılıklı olarak kura çekmişlerdi”; فَكَانَ [fekâne] fiili “o (şöyle) olmuştu, (şöyle) idi”; مِنَ الْمُدْحَض۪ينَ [mine’l-mudhadîne] ifadesi “kaybedenlerden”; فَالْتَقَمَهُ [fe’ltekamehû] fiili “onu yutmuştu”; الْحُوتُ [el-hûtü] kelimesi “balık”; وَهُوَ [vehuve] zamiri “o (şöyle iken)”; مُل۪يمٌ [mülîmun] sözcüğü ise “kınayan, (kendini kınayıcı idi)” de mektir.

Burada Hz. Yunus’un gemiye binişi ve sonrasında yaşadığı birtakım olaylar gündeme getirilmektedir.

1. وَاِنَّ يُونُسَ لَمِنَ الْمُرْسَل۪ينَ “Şüphesiz ki Yunus da elçilerdendi.” Yüce Allah bu bağlamda Hz. İlyas ve Hz. Lut için kullandığı ifadeyi Hz. Yunus için de kullanmakta ve Hz. Yunus’un da diğerleri gibi peygamberlerden olduğunu beyan etmektedir. Yüce Allah Hz. Yunus’un da peygamberlerden olduğunu beyan ederek bir gemiye binip uzaklaştığını haber vermektedir.

Hz. Yunus’la ilgili olarak Yûnus 10:98’de geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece bu surede dile getirilen hususlara değinmekle yetineceğiz.

Hz. Yunus’tan dolayı ismi “Yûnus Suresi” diye belirlenen surede Hz. Yunus’un kavmine değinilmektedir. Buna göre söz konusu kavmin iman ettiği, bu nedenle dünya hayatında alçaltıcı, rezillik veren azabın kendilerinden kaldırıldığı ve belli bir süreye kadar yaşatıldıkları beyan edilmektedir.(362)

2. اِذْ اَبَقَ اِلَى الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ “Hani o, dolu bir gemiye (binip) kaçmıştı.” Yüce Allah bu ayette Hz. Yunus’un bir gemiyle bulunduğu yerden (Ninova’dan) kaçtığını beyan etmektedir. Şu‘arâ 26:119 ile Yâsîn 36:41’de de geçen الْفُلْكِ الْمَشْحُونِ [el-fülki’l-meşhûn] tamlaması “dolu gemi” man asına gelmektedir.

Kur’an’da sadece bu ayet te geçen اَبَقَ [ebeka] fiili “kaçmak”(363) manasına gelmekte, genellikle “kölenin efendisinden kaçması” anlamını içerdiği için burada mecazi bir mana vermektedir.(364) Bilindiği üzere, Hz. Yunus risaletini tebliğle yükümlü tutulduğu Ninova halkının olumsuz tavrı nedeniyle onlardan kurtulmak için Yüce Allah’ın herhangi bir buyruğu olmadan bu şehri terk etmişti. İşte bu ayette söz konusu terk edişin devamında bir gemiye binip oradan uzaklaşmak istediği bildirilmektedir.

3. فَسَاهَمَ فَكَانَ مِنَ الْمُدْحَض۪ينَ “(Gemide olanlarla) karşılıklı kura çekmişler ve (Yunus da) kaybedenlerden olmuştu.” Kur’an’da sadece bu ayette geçen سَاهَمَ [sâheme] fiili “karşılıklı olarak kura çekmek, kura çekimine katılmak” manasına gelirken, aynı şekilde yine Kur’an’da sadece bu ayette geçen الْمُدْحَض۪ينَ [el-mudhadîne] kelimesi ise “mağlup olup kaybedenler” demektir. Hz. Yunus’un bindiği gemi belli ki tıkabasa dolu olduğu ve muhtemelen fırtına nedeniyle deniz yolculuğu şartları elvermediği için gemiciler yolculardan birisini veya bir kısmını gemiden aşağı atma fikrini ileri sürmüşlerdi.

Bir başka ihtimal olarak da şunu söyleyebiliriz: Gemi yolculuğu ağır geçeceği için böyle fırtınalı bir günün gelip çatmasının kimden dolayı başlarına geldiğini tespit amacıyla kura çekmeyi kararlaştırmış olabilirler(365) ki bu görüş diğerine göre daha anlaşılabilirdir. Çünkü geminin bir kişiden dolayı batması akıl kârı değildir.

Bu durumda ya ağır şartların sorumlusunu bulup cezalandırmayı düşünmeliyiz ya da kur’a çekimine bir kişinin değil, pek çok insanın katıldığını benimsemeliyiz ki zaten ayetin sonundaki الْمُدْحَض۪ينَ [el-mudhadîne] kelimesinin çoğul getirilmesinde n böyle bir durum anlaşılmaktadır. Bu gibi nedenlerle aralarında kura çekmeyi teklif etmişler ve sonuçta kura Hz. Yunus’a çıkmıştı. İşte ayette Hz. Yunus’un da bu kura işlemine katıldığı, ancak kaybedenlerden olduğu beyan edilmektedir.

4. فَالْتَقَمَهُ الْحُوتُ وَهُوَ مُل۪يمٌ “Kendini kınayıp dururken onu bir balık yutmuştu.” Bu cümlenin sonunda yer alan وَهُوَ مُل۪يمٌ [ve huve mülîmun] ifadesi “kendini kınarken” manasında bir kez de Firavun için Zâriyât 51:40’ta yer almaktadır. Gemidekilerin kura çekimi sonrasında kaybedenlerden olan Hz. Yunus’un denize atıldığı anlaşılmaktadır.

Ninova’daki tebliğini bırakarak başka bir yere doğru yola çıkmak isteyen Hz. Yunus, belli ki yaptığının yanlış olduğunu anlamış ve derin bir pişmanlık içerisine girmişti. Yüce Allah da yorumunu yapmakta olduğumuz ayette Hz. Yunus’un pişmanlık duyarak kendisini kınadığını beyan etmektedir.

Bu kıssanın çok az da olsa farklı bir boyutu Enbiyâ 21:87-88’de şu şekilde ele alınmaktadır: “Hani bir zamanlar o, hakkında işlem yapmayacağımızı düşünerek (kavmine duyduğu) öfkeyle (görev yerinden) çekip gitmişti. Derken o (düştüğü) zifiri karanlığın içinde şöyle dua etmişti: ‘(Ey Rabbim!) Seni her türlü eksiklikten tenzih ederim; Senden başka ilah yoktur. Ben gerçekten kendisine haksızlık edenlerdenim.’ Bunun üzerine Biz de onun bu duasını kabul ettik ve içine düştüğü sıkıntıdan onu kurtarmıştık. Biz, müminleri işte böyle kurtarırız.”

Kalem 68:48’deki bilgiyi de düşünerek şunu söyleyebiliriz: Bu sesleniş bir inilti şeklinde de, kahır içerisinde de, yalvarma üslubunda da, haykırışla da, feryat üzere de gerçekleşmiş olabilir. Elbette onun bu durumu derin sıkıntı, üzüntü ve huzursuzluk halini ortaya koymakta, ancak kime sığınacağı bilincini de kaybetmediğini göstermektedir.

Hz. Yunus’un yaptığı hata Râzî’nin de dediği gibi kavminin helak edileceği haberini almasına rağmen o süreyi beklemeyip şehri terk etmesiydi.(366) Sanıldığı gibi Hz. Yunus risalet görevini bırakmamış, sadece kavminin aşırı tepkisi nedeniyle muhtemelen başkalarını daha kolay ikna edebileceği duygusuyla bir başka şehre doğru gitmeyi düşünmüştü. Ancak bir peygamber için Yüce Allah’ın emrini beklemeden böyle bir davranış da yanlış olduğu için Hz. Yunus bunun faturasını ödemek durumunda kalmıştır.

Hz. Yunus’u yutan balık için burada ve Kalem 68:48’de الْحُوت [el-hût] kelimesi kullanılmaktayken, Enbiyâ 21:87’de ise [en-nûn ] sözcüğü geçmektedir. Üç ayette yer alan bu iki kelime de esasında aynı manayı içermekte ve Hz. Yunus’un denize atıldığından onu yutan balığı ifade etmektedir. Bu balık sanıldığı gibi mutlak surette Hz. Yunus’u yutmakla onu öldürmeyi sağlayacak bir unsur olarak görülmemelidir.

Belki de başka daha korkunç balıkların felaketinden onu kurtaracak bir sığınak olması da düşünülebilir. Denize atılma ve boğulma korkusu kendisine ceza olarak yeterli görülmüş, ancak beraberinde çare gönderilerek bir balığın onu koruması sağlanmış da olabilir. Allah en iyisini bilendir.

Bu balığın karnı Hz. Yunus’un içindeki büyük ve derin çöküntüyü sembolize etmektedir. Anlaşılıyor ki zayıf yaratılmış olan insanoğlu(367) bu özelliğini peygamberlerde bile göstermekte, bir insan peygamber bile olsa birtakım sıkıntılar yaşayabilmekte ve hatalar yapabilmektedir.(368) Ancak peygam berler bu noktada da insanlar için örnektir ve bir hatayı iki kez yapmamakta, sürekli hata işlememekte ve tevbe etmeden ölmemekte bu örnekliklerini sürdürmektedirler.

Dipnotlar

• 362-) Yûnus 10 : 98. 363-) Semerkandi , age ., III, 152; Taberi , age ., XXIII, 98. 364-) Zemahşeri , age ., IV, 58; Razi, age ., XXVI, 164.
  • Yûnus 10/98
• 365-) Kitâb-ı Mukadde s , Yunus’un Kitabı, i, 3-15.
• 366-) Razi, age ., XXVI, 164.
• 367-) Nisâ 4 : 28. 368-) Esed, age ., s. 920’de 56. not.
  • Nisâ 4/28