Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

ı. (11-12. Ayetler): İnsanın Yaratıldığı Kaynak

فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı? Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık. Onlar alay ediyorlarken elbette sen (Allah’ın kudretine) şaşırıyorsun (hayran oluyorsun).”

Buradaki فَاسْتَفْتِهِمْ [fe’steftihim] emri “onlara sor”; اَهُمْ [ehum] sorusu “onlar mı”; اَشَدُّ [eşeddü] kelimesi “daha şiddetli, zor(dur)”; خَلْقًا [halkan ] kelimesi “yaratılış olarak, yaratılış bakımından”; اَمْ مَنْ خَلَقْنَا [em men halaknâ] ifadesi “yoksa bizim yarattığımız (diğer)leri (diğer bilinçli varlıklar) mı”; اِنَّا [innâ ] ifadesi “muhakkak ki biz”; خَلَقْنَاهُمْ [halaknâhum] ifadesi “onları (insanları) yarattık”; مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ [mintînin lâzibin] tamlaması “yapışkan, konsantre çamurdan”; بَلْ [bel] edatı “bilakis, esasında”; عَجِبْتَ [‘acibte] fiili “sen şaşırdın, şaşıyorsun”; وَيَسْخَرُونَ [veyesharûne] fiili ise “ve onlar ise alay ediyorlar” demektir.

Burada diğer bilinçli varlıklar ile insanların yaratılışı hakkında mukayese gündeme getirilmektedir.

1. فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı? Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık.” Bu ayette iki noktaya dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, surenin 11-26. ayetlerinde müşriklerin inanç bozukluğuna değinmekte, mahşerdeki diriltilmeye inanmayışlarına çeşitli şekillerde verdiği cevapları hatırlatmakta, vahiy ile alay edişlerine, mahşeri inkârlarına, onların ve kendileri gibi olanların korkunç bir akıbeti yaşayacaklarına dair bilgiler vermektedir.

a) فَاسْتَفْتِهِمْ اَهُمْ اَشَدُّ خَلْقًا اَمْ مَنْ خَلَقْنَا “(Şimdi) sor onlara! Onları yaratmak mı daha zor, yoksa bizim yarattığımız (diğer) bilinçli (varlıkları yaratmak) mı?” Bu ayetin tefsiriyle ilgili çeşitli anlam ihtimalleri söz konusudur:

ı. Maksat şeytani güçlerle insanların mukayesesi olabilir. Buna göre Yüce Allah bu ayette müşriklere hitap etmekte ve itibar edip zaman zaman kendilerine sığındıkları şeytani güçlerin mi, yoksa yine Yüce Allah’ın yarattığı insanoğlunun mu daha güçlü ve kudretli olduğu mukayese etmektedir.

Ayetin اَمْ [em] edatından sonra gelen cümlesinin başındaki مَنْ [men] edatı maksadın “insanlar” olduğu görüşünü öncelememizi gerektirmektedir. Ayetteki karşılaştırmada maksat soru sormak değil, bunun verilen bilgi doğrultusunda aksinin doğruluğunu beyan edip itiraf ettirmektir.

ıı. Burada öldükten sonra diriltilme ile gökler, yeryüzü, içindekiler, melekler, gök cisimleri, şeytanları kovalayan delip geçici ışınlar, alevler, inatçı şeytanlar ve bütün doğular ve batılardan oluşan mevcut mahlukatın yaratılmasının mukayese edildiği beyan edilmektedir.

ııı. Bu görüşe yakın olacak şekilde bir başka ihtimal, mukayesenin mahşerdeki diriltilme ile ilk yaratılış arasında olduğu da ifade edilmektedir.(34)

ıv. Ayetteki mukayesenin mutlak otorite ve kudret sahibi olan Yüce Allah’ın tek ilah olduğunu kabul etmeyen müşriklerle diğer yaratılmış olan mahlukat arasında olma ihtimali de söz konusudur. Çünkü Mü’min 40:57’de verilen bilgilere göre, göklerin ve yeryüzünün yaratılması insanların yaratılmasına ve diriltilmesine göre çok daha zor ve büyük bir iştir.

Benzer bir mukayese de Yâsîn 36:81’de şu şekilde yer almaktadır: “Gökleri ve yeryüzünü yaratan kudretin insanların benzerlerini (mahşerde) tekrar yaratmaya gücü yetmez mi? Hayır, hayır (aksini düşünmek yanlıştır). O, her türlü yaratandır ve her şeyi hakkıyla bilendir.” Bu ayetler mukayesinin taraflarını göstermede son derece ufuk açıcıdır.

v. Buradaki mukayesenin göklerin ve yeryüzünün yaratılışı ile insanların yaratılışı arasında olduğunun bir delili de Nâzi‘ât 79:27-33. ayetler olabilir. İlgili ayetler in meali şöyledir: “Sizin yaratılışınız mı daha güçlüdür, yoksa (Allah’ın) inşa ettiği gök mü? (Allah, göğün yüzen) cisimlerini yükseltmiş ve onları düzene kavuşturmuştur. Gecesini karanlık yapmış, (gündüz) ışığını çıkarıp var etmiştir. Daha sonra da yeryüzünü yaymış (döşemiş)tir. Yerküreden suyunu ve bitki örtüsünü de O çıkarmıştır. Dağları (yere) O çakmıştır. (Allah bütün bunları) sizin ve hayvanlarınızın geçimi olarak (yaratmıştır).”

Ayette verilmek istenen mesaj aktardığımız beş görüşten herhangi biriyle de beş görüşün bütünüyle de karşılanabilir. Neticede Yüce Allah insanların yaratılışı ile diğer mahlukatın, özellikle de diğer bilinçli varlıkların yaratılışını mukayese ederken, kâinat kitabının ayetlerinin yaratılışının çok daha güç, zor ve büyük bir iş olduğunu beyan e tmekte, buradan hareketle de mahşerdeki diriltilmenin çok daha kolay olacağı mesajını vererek müşriklerin inkârcı tutumunu eleştirmektedir.

b) اِنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ ط۪ينٍ لَازِبٍ “Şüphesiz ki biz kendilerini yapışkan bir çamurdan yarattık.” Yüce Allah önceki cümledeki mukayesede diğer yaratılmışların çok daha güçlü olduğunu beyan ettikten sonra, burada insanın yaratılışına dikkat çekmekte ve insanı “yapışkan bir çamur”dan yarattığını, dolayısıyla bu haliyle diğer mahlukata göre çok daha zayıf ve dayanıksız olduğunu bildirmek istemektedir.

İnsanın yaratılışıyla ilgili olarak “elementer ve biyolojik/embriyolojik aşamalar” hakkında geniş açıklamalar ‘Alak 96:2’de yapıldığı için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu konuda Razi şu değerlendirmeyi yapmıştır:

“Yüce Allah şöyle demek istemektedir: ‘Biz, onların zâtlarında ilk önce hayatı yaratmaya kadir olduğumuza göre, kabul edenin ve yaratanın durumlarının değişmesinin imkânsız olmasından dolayı, o insanlarda hayatı ikinci kez yaratmaya kadir olarak baki olmamız gerekir’ demektir. Buradaki bir başka incelik de şudur: ‘Müşrikler, nutfe ve ana-baba olmadan insanın üreyip çoğalması nasıl düşünülebilir?’ demişlerdir.”

“Buna göre Yüce Allah onlara sanki şöyle demek istemiştir: ‘Siz âlemin sonradan yaratılmış olduğunu kabul edip, göklerin, yerin ve bu ikisi arasında olanların, ancak Allah’ın yaratması ve tekvini ile olduğunu kabul ve itiraf ettiğinize göre, ilk insanın da ana-baba olmadan meydana geldiğini mutlaka kabul etme niz gerekir. Bu durumda, bunun böyle olduğunu kabul ettiğiniz an, ‘İnsan, nutfe ve ana-baba olmadan nasıl meydana gelebilir?’ şeklindeki sözünüz düşer.”

“Hem, insanların büyük çoğunluğuna göre, Hz. Âdem’in, ‘cıvık bir çamur’dan yaratılmış olduğu yaygın ve meşhurdur. Cıvık çamurda hayatı yaratmaya kadir olan kudret, bu kişilere hayatı yeniden vermekten nasıl âciz olur? Bil ki yaptığımız bu izah, ancak biz, Yüce Allah’ın ‘Şüphesiz biz onları, bir cıvık çamurdan yarattık’ ifadesinden, ‘Biz, onların ataları olan o Hz. Âdem’i cıvık, yapışkan çamurdan yarattık’ şeklinde bir mana kastedildiğini söylediğimiz zaman yerinde olur.”

“Ayette geçen ط۪ينٍ لَازِبٍ [tîn-i lâzib] tamlaması ‘yapışkan, özlü, esnek ve kopmayan çamur’ manasına gelmektedir. Dil âlimlerinin çoğunluğu, Kur’an’da sadece bu ayette geçen لَازِب [lâzib] kelimesinin sonundaki [bâ] harfinin [mîm]’den döndürüldüğü, Arapça’da da bu kelimenin [lâzib] ve [lâzım] şeklinde geldiği kanaatindedirler.”(35)

İşte bu ifadeler gereği, insanın böbürlenmesinin hiçbir anlamı olmadığı, Yâsîn 36:77-78’de de belirtildiği gibi kendisinin bir zigottan yaratıldığını unutarak mahşerdeki diriltilmeyi inkârının hiçbir anlamının bulunmadığı bu şekilde vurgulanmış olmaktadır. Çünkü Yâsîn 83:81 ve Mü’min 40:57’de verilen bilgilere göre diğer mahlukatı yaratmak insanı mahşerde diriltmekten çok daha büyük bir iştir ve Yüce Allah’ın elbette buna gücü yetmektedir.

2. بَلْ عَجِبْتَ وَيَسْخَرُونَ “Onlar alay ediyorlarken elbette sen (Allah’ın kudretine) şaşırıyorsun (hayran oluyorsun).” Ayetteki بَلْ [bel] edatına “bilakis” anlamını değil de bağlama uygun olarak “esasında, gerçekten” anlamını vermek gerekmektedir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in bunca yaratılmış mahlukatın karşısında hayret ve şaşkınlıkla Yüce Allah’ın kudretine hayran bir halde bulunurken inkârcıların onunla ve Allah’ın kudretiyle alay ettiğini beyan etmektedir. Hz. Peygamber tebliğde ısrar ettikçe onlar da alaycılıklarını daha çok arttırıyorlardı.

Ayetlerin bağlamı ve genellikle Mekk i surelerdeki konuların içerikleri onların alay ettikleri konuların başında Son Saat, kıyamet, mahşer, diriltilme, hesap, ödül ve ceza gibi hususlar geliyordu. Kur’an’da bu kalıpta sadece bu ayette geçen عَجِبْتَ [‘acibte] fiili “şaşmak” manasına gelmekte ve Hz. Peygamber’in bir taraftan Yüce Allah’ın kudretinin ve gönderdiği vahyin ihtişamı karşısındaki hayranlığı, diğer taraftan da inkârcıların inkârlarına karşı şaşkınlığını içeren ikili bir anlam içermektedir.

Hz. Peygamber bu durumdayken muhatabı olan müşrikler ise hem onunla hem de tebliğ ettiği değerlerle alay ediyorlardı. Ayette zikredilen يَسْخَرُون [yesharûne] fiili ise “alay etmek” manasında müşriklerin müminlerle ve Hz. Peygamber’le alay ettikleri anlamını içermektedir.

Dipnotlar

• 34-) Semerkandi , age ., III, 137; Taberi , age ., XXIII, 41; Zemahşeri , age ., IV, 36.
• 35-) Razi, age ., XXVI, 125.