‘Ankebût Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 69 âyetten oluşan, adını 41. âyette yer alan ve “örümcek” anlamındaki الْعَنْكَبُوت el-‘ankebût kelimesinden alan ‘Ankebût sûresi, inişe göre 89, resmî sıralamada ise 29. sûredir. Bu sûrenin münafıklardan söz edilen özellikle 10 ve 11. âyetlerinin Medine’de indirilmiş olma ihtimali yüksektir.

‘Ankebût sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Kasas sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “mukatta‘a harfleriyle başlanması” (Kasas 1; ‘Ankebût 1); “peygamber kıssalarına yer verilmesi” (Kasas 3-48; ‘Ankebût 14-17, 24-40); “kitap ehliyle ilgili çeşitli bilgiler” (Kasas 51-55; ‘Ankebût 46-47); “kâinat kitabından âyetler içermeleri” (Kasas 71-73; ‘Ankebût 19-20, 44); “Kârûn’la ilgili bilgilere yer verilmesi” (Kasas 76-82; ‘Ankebût 39) gibi konuların ele alınması iki sûrenin mesaj ortaklığı irtibatını gösteren örnekler arasında sayılabilir.

‘Ankebût sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, insanoğlunun imtihan edilmeden bırakılmacağı, önceki nesiller gibi denenecekleri, Yüce Allah için çaba sarf edenlerin kendi lehlerinde bunu yapmış olacakları, Allah’ın bunlara muhtaç olmadığı ifade edilmekte, iyilik yapanlara verilecek ödüller, ana-babaya iyiliğin gerekliliği, sorumlulukların şahsiliği gibi konular dile getirilmektedir.

14. âyetten itibaren, Hz. Nûh’un kıssasına kısaca değinilmekte, ardından Hz. İbrâhim’in tebliğine yer verilmekte, sonrasında Yüce Allah’ın yaratma sisteminden, mahşerdeki yargılamasından söz edilmekte, kavminin Hz. İbrâhim’e verdiği cevaplar hatırlatılmakta, daha sonra Hz. Lût’un kavminin ahlaksızlığı, bunun sonucunda yaşadıkları korkunç akıbet, nihayet Hz. Şu‘ayb, ‘Âd ve Semûd kavmiyle çeşitli azgın simalar gündeme getirilmektedir.

41. âyetten itibaren, sûreye adını verdiği üzere örümceğin yuvasının dayanıksızlığından, Yüce Allah’ın kâinata mutlak hükümran oluşundan, vahyin tilavet edilmesinden, namazın etkinliğinden, kitap ehliyle nasıl mücadele edilmesi gerektiğinden, peygamberlik dönemi öncesinde Hz. Peygamber’in kutsal kitaplarla ilişki içerisinde olmamasından, kendisinden mucize isteyenlere Kur’ân’ın yetmesi gerektiğinden, inkarcıların acele azap isteğinde bulunması, azabın şiddeti, cennetin kimlere verileceği gibi konulardan söz edilmektedir.

61. âyetten itibaren, müşriklerin çarpık ilah anlayışı, yaratıcı, evreni insanların emrine verişi ile rızık vericiliğine inanmalarına rağmen Yüce Allah’ın kitap ve peygamber gönderme sistemini inkarları, dünya hayatının oyun ve eğlence oluşu, nimet ve külfetteki nankörlükler, Yüce Allah’a iftira edenlerin en zalim insanlar oluşu, kafirlerinin yerinin cehennem olacağı beyan edilmekte ve Allah yolunda fedakarlık edenlere Yüce Allah’ın bütün yollarını göstereceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah sûrenin 53-60. âyetlerinde inkarcılrın alay ederek Hz. Peygamber’den tehdit edildikleri azabı çabuk getirmesini istediklerini, belirlenmiş bir zamanı olmasaydı bunun elbette erkenden de gelebileceğini, nihayetinde kafirleri kuşatacağını, üzerlerinden ve altların kendilerini örten bir azap geldiğinde azabı tadacaklarını bildirmekte, arzının geniş olduğunu, her canın ölümü tadacağını ve her canlıya rızık verenin Allah olduğunu beyan etmektedir.

a) Acele Azap İstekleri ve Kendilerine Verilen Cevaplar

Yüce Allah, sûrenin 53-55. âyetlerinde inkarcıların Hz. Peygamber’den azabı çarçabuk getirmesini istediklerini, eğer önceden tayin edilmiş bir süre olmasaydı, azabın elbette onlara gelip çatmış olacağını, fakat onlar farkında değilken, o azabın ansızın kendilerine geleceğini, Hz. Peygamber’den azabı çarçabuk getirmesini tekrar isteklerini, oysa muhakkak ki cehennemin kâfirleri çepeçevre kuşatıcı olduğunu bildirmektedir.

Ardından, onların inkar ettiği mahşer gününde azabın onları kaplayacağıyla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “O günde, azap onları hem üstlerinden, hem de ayaklarının altından saracak ve (Allah onlara) ‘Yaptıklarınızın (cezasını) tadın!’ diyecektir.”

ı. Azabın Aniden Gelişi

وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلَآ اَجَلٌ مُسَمًّى لَجَآءَهُمُ الْعَذَابُ وَلَيَاْتِيَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Senden, azabı acele (getirmeni) istiyorlar. Önceden belirlenmiş bir vade olmasaydı, azap onlara elbette gelip çatmıştı. Onlar farkında değilken, (o azap) ansızın kendilerine gelecektir.”

Âyetteki وَيَسْتَعْجِلُونَكَ ve yesta‘cilûneke fiili “ve senden acele istiyorlar”; بِالْعَذَابِ bi’l-‘azâbi ifadesi “azabı”; وَلَوْلَآ اَجَلٌ ve levlâ ecelün kelimesi “ecel, süre (şöyle) olmamış olsaydı”; مُسَمًّى müsemmen sözcüğü “belilenmiş”; لَجَآءَهُمُ le câehum fiili “onlara mutlak surette gelmiş olurdu”; الْعَذَاب el-‘azâbü kelimesi “o azap”; وَلَيَاْتِيَنَّهُمْ ve leye’tiyennehum fiili “ve onlara (o azap) mutlak surette gelecektir”; بَغْتَةbağteten kelimesi “aniden”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili ise “farkında olmazlar (iken)” demektir.

Burada inkarcıların alay ederek beklediklerini söyledikleri azap istekleri ve Yüce Allah’ın onlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1.وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَوْلَآ اَجَلٌ مُسَمًّى لَجَآءَهُمُ الْعَذَابُ “Senden, azabı acele (getirmeni) istiyorlar. Önceden belirlenmiş bir vade olmasaydı, azap onlara elbette gelip çatmıştı.” Yüce Allah hem bu âyette hem de bir sonraki âyette müşriklerin Hz. Peygamber’den azabı acele getirmesini istediklerini ifade etmektedir. Eğer kendileri için dünyada yaşayacakları belirlenmiş bir süre olmasaydı alay ederek beklediklerini söyledikleri ve aceleyle gelmesini istedikleri o azabın veya ecellerinin kendilerine mutlak surette gelmiş olacağını beyan etmektedir.

Bu konuda Enfâl 8/53, Ra‘d 13/11 ve İsrâ’ 17/16 gibi âyetlerde Yüce Allah’ın belirlenmiş ilahî, tarihî ve toplumsal yasalarının bulunduğu belirtilmektedir. Verilmek istenen mesaj açıktır: İnsanlar istediklerinde değil, yasaları belirleyen Yüce Allah istediğinde arzu ettiği şeyler yaşanır, devreye girer.

“Kâfirler, böyle bir azabın söz konusu olmadığı hususundaki kesin kanaatlarını göstermek için, ‘Eğer bize gelecek bir azab varsa, haydi onu bize getir’ demişlerdi. Yüce Allah daha bu azabın onların isteği üzerine gelmeyeceğini, onların bunun gelmesi hususunda acele etmeleriyle, azabın aceleyle, vaktinden önce gelmeyeceğini, çünkü kendisinin bu azabı, bir hikmet ve rahmetten ötürü ertelediğini, hakîm olduğu için hükmünün değişmeyeceğini, rahîm olduğu için öfkelenmeyeceğini, onların kökünü şimdi kazımayacağını bildirerek cevap vermiştir.”

“Eğer hikmetinin gerektirdiği ve rahmetine uygun bu belirli erteleme olmasaydı, Allah için bir rahmetin ve hikmetin söz konusu olmayacağını, böylece de öfkeleneceğini, değişebileceğini, onların azabın acele gelmesini istemelerinden müteessir olacağını, bu isteklerinden dolayı öfkelenip bu azabı hemen verebileceğini, ama durumun böyle olmadığını, dolayısıyla onlara, istemelerine rağmen bu azabı getirmeyeceğini, bu azabtan kendisine sığınsalar bile bu azabı onlardan defetmeyeceğini beyan buyurmuştur.”(1)

Konuyla ilgili olarak Ra‘d 13/6’da şöyle buyrulmaktadır: “(Müşrikler) iyilikten önce kötülüğü çabucak senden istiyorlar. Hâlbuki onlardan önce nice örnekler gelip geçmiştir.” Yüce Allah müşriklerin daha önce yaşanmış pek çok örneğe rağmen, Hz. Peygamber’den aceleyle azap istediklerini haber vererek onların alaycılıklarını dile getirmektedir. Bunların benzer isteklerde bulunduklarını çeşitli âyetlerden öğrenmekteyiz.(2)

Bu konuda Enfâl 8/32’de “Ey Allah’ım! Eğer bu senin katından gelen bir gerçek ise üzerimize gökten taş yağdır veya bize elem verici bir azap getir” dedikleri de haber verilmektedir. Yüce Allah onların bu isteklerini yersiz bularak benzer şekilde davranan önceki nesillerden pek çok örneğin yaşandığını haber vermektedir.

Bu meselenin ele alındığı Nahl 16/1’de şöyle buyrulmaktadır: “Allah’ın emri gelmiştir. Artık onu istemekte acele etmeyin.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin Son Saat’le, kıyamet günüyle veya dünyadaki azapla ilgili alaycı tutumlarını ele almakta ve azap emrinin mutlaka surette gerçekleşeceğini, dolayısıyla azabı acele istememeleri gerektiğini uyarıya konu edinmektedir.

En‘âm 6/57’de de ele aldığımız üzere, Hz. Peygamber Mekke’li müşriklerin acele azap isteklerini karşılayamayacağını, çünkü onun bu konuda herhangi bir yetkisi ve gücü olmadığını dile getirmektedir. Kur’ân’da altı kez(3) geçen ve “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesi her kullanıldığı yerde “Son Saat’i, kıyameti, mahşeri ve azabı” inkâr edenlerin alaycılıklarını ortaya koymaktadır. İnanılması gereken konulara iman etmeyen inkârcılar hakkı ve hakikati yalanlamakla kalmamışlar, ilâhî iradenin kendilerine sunduğu bütün prensiplerle de alay etmişlerdi.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/53-54’te, ayrıca En‘âm 6/57-58, Enfâl 8/32, Yûnus 10/50 gibi âyetlerde de geçtiği üzere, inkârcılar acele azap isteyerek Hz. Peygamber’le alay etmişlerdi. Burada da benzer bir durum söz konusudur ve suçlular kendilerini uyaran Hz. Peygamber’le ve onun vaad ettikleriyle alay ederek Şu‘arâ’ 26/203’te belirtildiği gibi “bize biraz daha zaman tanınır mı?” demişlerdi. İşte bu alayın karşılığında da Yüce Allah “Onlar azabımızı acele mi istiyorlar?” buyurarak, muhatapların nasıl bir yanılgıya düştüğünü ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Şu‘arâ’ 26/204 ve Sâffât 37/176’da da belirtildiği gibi, Mekke’li müşriklerin alaycı ifadelerle azabın erken gelmesini şu şekilde istedikleri dile getirilmektedir: “Azabımızı çarçabuk getirmemizi mi istiyor bunlar?” Aslında mahşerde hatırlatılacak bu husus onların dünya hayatındaki isteklerinin gündeme getirilmesi ve kendilerine hatırlatılmasıdır.

Meryem 19/84’te de açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber müşriklerle ilgili olarak “azabı acele istememesi gerektiği”yle ilgili bilgilendirilmektedir. Buna karşılık, müşriklerin de benzer şekilde azapla alay etmemeleri noktasında pek çok âyette uyarıldıkları bilinmektedir. Bu çerçevede Meryem 19/84’te “Öyle ise onlar hakkında (azap gelmesi için) acele etme!” buyrulmaktadır. Yüce Allah Ahkâf 46/35’te Hz. Peygamber’i kararlılık sahibi peygamberler gibi sabretmesi ve müşriklerin cezalandırılması için acele etmemesi noktasında bilgilendirmektedir. Çünkü Mekkeli müşrikler azabın kendilerine acele gelmesini isteyerek onu bunaltıyorlardı.

Nahl 16/1, Enbiyâ’ 21/37 ve Zâriyât 51/59’da müşrik muhataplara benzer şekilde hitap edilmekte ve azabı isteme konusunda acele etmemeleri kendilerinden istenmektedir. Çünkü yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Ankebût 29/53-54’te, ayrıca Yûnus 10/50, Ra‘d 13/6, Hacc 22/47 ve Şûrâ 42/18’de suçluların böyle bir acelecilik içinde oldukları haber verilmektedir.

2.وَلَيَاْتِيَنَّهُمْ بَغْتَةً وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Onlar farkında değilken, (o azap) ansızın kendilerine gelecektir.” Yüce Allah müşriklerin alay ederek gelmesini istedikleri azabın kendileri hiç farkına varamadıkları bir sırada ansızın geleceğini haber vermektedir. Burada ansızın geleceğinden söz edilen şey, hem bekledikleri azap olabilir; hem de bir anlamda o azabın gelmesini ifade edecek olan ölüm vakitleri, yani ecelleri olabilir.

Dahası, Kur’ân’da ansızın geleceğinden söz edilen Son Saat’in de burada kast edilmiş olma ihtimali de elbette söz konusudur ki bu durumda maksat Son Saat esnasında Mekkeli müşrikler gibi inanmayanların tehdit edilmesidir. Diğer durumda da ölümün aniden gelmesi ve daha önce ölenlerin ruhlarının Son Saat’ten etkilenmesi kast ediliyor diyebiliriz.

Konunun işlendiği pek çok âyette(4) de geçtiği üzere, burada daبَغْتَة beğteh kelimesi geçmekte ve Son Saat’in aniden gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Hz. Peygamber Son Saat’in aniden gelişini beyan için şöyle buyurmaktadır: “Muhammed’in canı kudret elinde olan (Allah’a) yemin olsun ki Son Saat mutlaka gerçekleşecektir. Kişi lokmasını ağzına götürürken Son Saat onunla lokması arasına girecektir.”(5) Son Saat’in yakınlığı bağlamında da iki parmağını yanyana getirerek “Ben ve Son Saat böyle yakınız” buyurmaktadır.(6)

ıı. Cehennemin Kuşatıcılığı

يَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ “(Evet) senden azabı acele (getirmeni) istiyorlar. Şüphesiz ki cehennem kâfirleri çepeçevre kuşatıcıdır.”

Âyetteki يَسْتَعْجِلُونَكَ yesta‘cilûneke fiili “senden acele istiyorlar”; بِالْعَذَابِ bi’l-‘azâbi ifadesi “azabı”; وَاِنَّ جَهَنَّمَ ve inne cehenneme kelimesi “muhakkak ki cehennem”; لَمُح۪يطَةٌ lemuhîtatün kelimesi “elbette kuşatıcı(dır)”; بِالْكَافِر۪ينَ bi’l-kâfirîne ifadesi ise “kâfirleri, inkar edenleri” demektir.

Burada inkarcıların azapta acelecilikleri ile korkunç cehennem azabının onları kuşatacağı gündeme getirilmektedir.

Kafirlerin azabı acele istemeleri esasında Hz. Peygamber’e bir anlamda meydan okumaları manasına gelmektedir. Yüce Allah önceki âyette de açıkladığımız üzere, inkarcıların Hz. Peygamber’i bunalttıklarını, sürekli olarak Son Saat ve kıyâmet-âhiret süreciyle alay ettiklerini, eğer iddia edildiği üzere bir azap varsa onun aceleyle getirilmesini istediklerini beyan etmekte, buna karşılık onlar inkar etse de cehennemin kâfirleri çepeçevre kuşatacağını haber vermektedir.

Bu âyete şöyle de anlam verilebilir: “Cehennem o kâfirleri çepeçevre kuşatmışken onlar hala senden azabı çabuk istiyorlar.” Bu durumda mesaj kafirlerin inkarcılıklarının aslında daha dünyadayken ateşte bulunmaları manasına geldiğiyle ilgilidir.

Onlar her ne kadar iman etmemiş olsalar da وَاِنَّ جَهَنَّمَ لَمُح۪يطَةٌ بِالْكَافِر۪ينَ ifadesi gereği, elbette cehennem er ya da geç onları kuşatmış olacaktır. Bu cümle bir kez de Tevbe 9/49’da münafıkların akıbetiyle ilgili olarak zikredilmektedir. Cümlenin başındaki اِنَّ inne edatı ile لَمُح۪يطَة lemuhîtatün ifadesindeki لَ lâm/le harfi manayı pekiştirici bir anlam katkısı sunmakta, bu noktada aslında hiçbir şüphenin bulunmaması gerektiğine dikkat çekilmek istenmektedir.

ııı. Azabın Tadılması

يَوْمَ يَغْشٰيهُمُ الْعَذَابُ مِنْ فَوْقِهِمْ وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ وَيَقُولُ ذُوقُوا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “O gün azap, onları hem üstlerinden hem de ayaklarının altından kaplayacak ve (Allah onlara) ‘Yaptıklarınızın (cezasını) tadın!’ diyecektir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; يَغْشٰيهُمُ yağşâhum fiili “onları kuşatacaktır, örtüp kaplayacaktır”; الْعَذَاب el-‘azâbü kelimesi “o azap”; مِنْ فَوْقِهِمْ min favkıhim ifadesi “hem onların üstlerinden”;وَمِنْ تَحْتِ اَرْجُلِهِمْ ve min tahti ercülihim tamlaması “hem de onların ayaklarının altından”; وَيَقُولُ ve yekûlü fiili “ve diyecek ki”; ذُوقُوا zûkû emri “tadın (bakalım)”; مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُون mâ küntüm ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeyleri, yaptıklarınızın karşılığını” demektir.

Burada inkarcıların cehennemde nasıl korkunç bir azapla cezalandırılacakları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki iki âyette inkarcıların aceleyle azap istediklerini hatırlattıktan ve onların istedikleri zaman olmasa da azabın kendilerine mutlak sûrette geleceğini haber vermekte, cehennemin onları kuşatacağını bildirmektedir. İşte bu kuşatıcı azabın nasıl olacağıyla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cehennem azabının onların üstlerinden ve ayaklarının altından, yani bir anlamda tepeden tırnağa kendilerini çepeçevre kuşatacağını haber vermektedir.

Bu esnada kendilerine dünyada yapıp ettiklerinin tadını almaları gerektiği noktasında hitaplarda bulunulacağı ifade edilmektedir. Onlar nasıl ki azabın acele gelmesini istemişlerse, onların bu alaycılıklarına uygun olarak kendilerine de bu defa ateş azabını tatmalarıyla ilgili hitaplarda bulunulacaktır.

A‘râf 7/41’de şöyle buyrulmaktadır: “Onların cehennem ateşinden döşekleri, üstlerine de (yine ateşten) örtüleri olacaktır.” Bu cümleye şöyle de meal verilebilir: “Cehennem ateşi onların altlarından döşek, üstlerine yorgan olacak.”(7) Yüce Allah bu âyette cehennemlikleri atacağı ateşin iki özelliğine değinmekte ve onlar için “cehennemden döşekler” ile “üstlerinden ateşten örtüler” olacağını haber vermektedir.

Bu âyet cehennem hakkında bilgi içeren Zümer 39/16’yı hatırlatmaktadır. Orada Yüce Allah şöyle buyurmaktadır: “Onların üstlerinde ateşten tabakalar, altlarında da (öyle) tabakalar var. İşte Allah kullarını bununla korkutuyor. Ey kullarım! Yalnızca bana karşı muttaki (duyarlı) olun!”

Murselât 77/29-34’te konuyla ilgili olarak geniş açıklamalar yapacağımız için burada detaya girmeyeceğiz. Sadece söz konusu âyetlerin mealini vermekle yetineceğiz: “(İnkârcılara şöyle denilecektir): ‘Haydi, yalanlamış olduğunuz şeye doğru yürüyün bakalım! Üç katlı, gölgelemeyen ve ateşten korumayan bir karanlığa doğru yürüyün!’ (Cehennem), kızgın (sarı) alev halatlarına benzeyen, kütükler gibi ateş saçan kıvılcımlar çıkarır. (Cehennemin bu özelliklerini) yalan sayanların, o gün vay haline!”

b) Müminlere Yönelik Ödül Vaatleri

Yüce Allah, sûrenin 56-60. âyetlerinde hicret ve ölümün herkes tarafından tadılacağıyla ilgili olarak evrensel bilgileri vermektedir: “Ey iman eden kullarım! Şüphesiz, benim arzım geniştir. O halde (nerede güven içinde olacaksanız orada) yalnız bana kulluk edin! Her canlı, ölümü tadıcıdır. Sonunda sadece bize döndürüleceksiniz.”

Ardından, iman edip salih ameller işleyenlerin (güzel işler yapanların), muhakkak ki onların, içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennet köşklerine yerleştirilecekleri, böyle iyi işler yapanların mükâfatının güzel olduğu bildirilmektedir.

Daha sonra, sabır, güven ve rızıkla ilgili şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, sabreden kimselerdir ve yalnız Rablerine güvenip dayanmaktadırlar. Nice canlı var ki, rızkını (yanında, sırtında) taşımıyor. Onlara da size de rızık veren Allah’tır. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

ı. Hicret İşareti ve Ölüm Gerçeği

يَا عِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ اَرْض۪ي وَاسِعَةٌ فَاِيَّايَ فَاعْبُدُونِ كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ اِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “Ey iman eden kullarım! Şüphesiz ki benim arzım (yerim) geniştir. Yalnızca bana kulluk edin! Her nefis (can) ölümü tadıcıdır. Sonunda sadece bize döndürüleceksiniz.”

Buradaki يَا عِبَادِيَ yâ ‘ıbâdye hitabı “ey benim kullarım”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenler, iman etmiş kişiler”;اِنَّ اَرْض۪ي inne ardî tamlaması “muhakkak ki benim toprağım, arzım”; وَاسِعَة vâsi‘atün kelimesi “geniş(tir)”; فَاِيَّايَ fe iyyâye ifadesi “sadece bana”; فَاعْبُدُونِ fa‘büdûni emri “bana kulluk edin”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can”; ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ zâikatü’l-mevti ifadesi “ölümü tadıcı(dır)”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِلَيْنَا ileynâ ifadesi “sadece bize”;تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili ise “döndürüleceksiniz” demektir.

Burada Yüce Allah’ın has kullarına hitabı, sadece kendisine kulluk emri vermesi ve sonuçta herkesin ölümü tadacağıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1.يَا عِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ اَرْض۪ي وَاسِعَةٌ فَاِيَّايَ فَاعْبُدُونِ “Ey iman eden kullarım! Şüphesiz ki benim arzım (yerim) geniştir. Yalnızca bana kulluk edin!” Yüce Allah inkarcıların feci durumunu ele aldıktan sonra, Kur’ân’da mesânîlik yani konuları “çifterli anlatma tekniği” gereği, bu defa sözü iyilere getirmekte, bir anlamda hicrete hazırlıklı olunması mesajını vermek istemektedir. Eğer bir mekanda Yüce Allah’a kulluk imkanı elde edilemiyorsa başka mekanlara göçmenin gerekli olduğu dolaylı da olsa bu âyetin mesajından anlaşılmaktadır.

a) يَا عِبَادِيَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوٓا اِنَّ اَرْض۪ي وَاسِعَةٌ “Ey iman eden kullarım! Şüphesiz ki benim arzım (yerim) geniştir.” ‘Ankebût sûresinin hicretin hemen öncesinde indirildiği kabulünden hareketle, Müslümanların Mekke’de müşriklerin eziyetlerine maruz bırakılmaları sonucunda artık oradan ayrılmaları gerektiği, çünkü Yüce Allah’ın yarattığı bu toprakların oldukça geniş olduğu, daha rahat bir şekilde ibadet edebilmenin mümkün olduğu, yeni bir mekana gitmeleri gerektiği ifade edilmek istenmektedir; bu ifadeden hareketle artık Medine’ye hicretin kapısına gelindiği anlaşılmaktadır.

Yüce Allah bu hicret haberini verirken âyetteki hitabına يَا عِبَادِيَ yâ ‘ıbâdî “ey kullarım” buyurmakta ve müminlerin kendisi için son derece önemli ve değerli olduğunu, onları sahiplendiğini beyan etmek istemektedir. Yüce Allah’ın “kullarım” dediği bu yiğitler İblis’in kendilerini saptıramayacağını dile getirmek zorunda kaldığı kahramanlardır.

Hıcr 15/42 ve İsrâ’ 17/65’te Yüce Allah yiğit kullarına İblis’in hiçbir etkisinin olamayacağını söylerken, Hıcr 15/40 ve Sâd 38/83’te de belirtildiği gibi İblis de bu yiğitlere herhangi bir etkisinin olamayacağını itiraf etmek zorunda kalmıştı. Benzer bir içerik Nahl 16/99-100. âyetlerde de söz konusu edilmektedir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah tavrını ve tercihini Allah’tan yana belirleyip şeytan ve onun yolundan giden inkarcılara ve müşriklere itibar etmeyen müslümanlara “ey benim kullarım” diye hitap ederek, bir anlamda onların kulluklarını ve samimiyetlerini onayladığını da dolaylı olarak ortaya koymuş olmaktadır.

Furkân 25/63-77 ve Fecr 89/29’da Yüce Allah’ın kimlere “has kullarım” dediğiyle ilgili geniş açıklamalarımız yer almaktadır. Bu nedenle, yeniden aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söyleyelim ki, bu kullar Yüce Allah’ın hem dünyada hem de mahşerde çok önemli ödülleriyle buluşturulacaklardır; nitekim devam eden âyetlerde de bu hususa değinilmektedir.

Yeryüzünün geniş olduğu ve oralara hicret edilmesi gerektiğiyle ilgili olarak Nisâ’ 4/97’de şu bilgiler yer almaktadır: “Kendilerine yazık eden kimselere melekler, canlarını alırken ‘Ne işte idiniz!’ dediler. Bunlar ‘Biz yeryüzünde çaresizdik’ diye cevap verdiler. Melekler de ‘Allah’ın arzı (yeryüzü) geniş değil miydi? Hicret etseydiniz ya!’ dediler. İşte onların barınağı cehennemdir; orası ne kötü bir gidiş yeridir!”

Yüce Allah’ın arzının geniş oluşuyla ilgili Zümer 39/10’da da şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber! Benim adıma onlara şöyle) söyle: Ey inanan kullarım! Rabbinize karşı duyarlı olun! Bu dünyada güzel davrananlara (yine bu dünyada) güzel (karşılık) vardır. Allah’ın (yarattığı) yeryüzü geniştir. Ancak sabredenlere, mükâfatları hesapsız ödenecektir.” Benzer bir hitap İbrâhim 14/31 ve Zümer 39/53’te de söz konusudur.

Yüce Allah imanlı kullarının takvâ sahibi de olmaları gerektiğini beyan edip, bu dünyada güzel ve iyi işler yapanlara yine bu dünyada güzellikler vereceğini müjdeledikten sonra, bir anlamda ve dolaylı olarak hicrete de gönderme yaparak müminlere moral vermeyi amaçlamaktadır. Bu durumda اَرْض ard kelimesinden maksat, şirk yurdu olan Mekke’den hicret edilecek olan iman yurdu konumunda “Medine” olmaktadır.(8)

Demek ki bir yerde ibadet ve itaatini yapamayanların yani dinini hakkıyla yaşayamayanların bu görevlerini yerine getirebileceği başka yerlere gitmeleri kendilerinden istenmektedir. Bu ifade gereği, artık bir hicret haberinin yavaş yavaş müminlerin gündemine getirildiğini söylemekte herhangi bir sakınca olmasa gerektir.

b) فَاِيَّايَ فَاعْبُدُونِ “O halde (nerede güven içinde olacaksanız orada) yalnız bana kulluk edin.” Yüce Allah âyetin sonunda hicretin gerekçesini beyan etmekte ve sadece ve sadece kendisine kulluk edilmesi gerektiğini dile getirmektedir.

Âyetteki devrik yapı yani اِيَّايَ iyyâye “sadece bana” ifadesinin öne alınması cümleye vurgu manası katmakta ve kulluğun sadece ve sadece Yüce Allah’a yönlendirilmesinin gerekliliğine dikkat çekilmektedir.

Sonuçta bu ifade Fâtiha 1/5’te dile getirdiğimiz ve devrik bir teknikle dile getirilen “Sadece sana kuluk ederiz” cümlesiyle beyan ettiğimiz teslimiyetin sebebini oluşturmaktadır. Yüce Allah “sadece bana kulluk edin” deyince kullara düşen görev de sadece ve sadece O’na kulluktur. İşte Mekke’de şartlar ağırlaşınca artık yeni bir mekana hicret ve hicretin de asıl gerekçesi beyan edilmiş olmaktadır.

Sözün özü şudur: İbadete baskı varsa mekanı değiştirmek gerekir; çeşitli bahaneler ileri sürerek ibadeti terk etmek kesinlikle söz konusu bile olamaz.

2.كُلُّ نَفْسٍ ذَآئِقَةُ الْمَوْتِ ثُمَّ اِلَيْنَا تُرْجَعُونَ “Her nefis (can) ölümü tadıcıdır. Sonunda sadece bize döndürüleceksiniz.” Bu âyetin ilk kısmı Âl-i İmrân 3/185 ve Enbiyâ’ 21/35’te de geçmektedir. Yüce Allah her canlının nasıl olsa ve nerede bulunsa ölümü tadacağını, sonrasında bu hayatın hesabını vermek üzere Allah’ın huzuruna döndürüleceklerini beyan etmektedir. Bu âyetin, Hz. Peygamber’in yakında öleceğini bekleyenlere cevaben sadece onun değil, her canlının ölümü tadacağını beyan için indirildiği ifade edilmektedir.(9)

Âyette geçen ذَآئِقَة zâikah kelimesi ism-i fâil kalıbında olduğu için, esasında her canlının ölümü her an tatmakta olduğu manasını da muhtemelen içermektedir. Her can ölümü mutlak sûrette tadacaktır; bundan hiçbir insan istisna edilmemiştir. Tatmak bu âyette mecazi mana vermektedir; çünkü ölüm maddi anlamda tadılabilecek bir şey değildir. Anlaşılıyor ki “ölümün tadılması” demek “ölümün yaşanması” demektir.

ıı. Cennetle Ödüllendirileceklerin Sıfatları

وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا نِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ اَلَّذ۪ينَ صَبَرُوا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “İman edip iyi işler yapanları -evet onları- içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennet köşklerine elbette yerleştireceğiz. (Böyle iyi) işler yapanların ödülü ne güzeldir! (Ödülü hak edenler) sadece Rablerine güvenerek sabredenlerdir.”

Buradaki وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve işlemiş, yapmış (olanlar)”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi ve güzel işler”;لَنُبَوِّئَنَّهُمْ lenübevviennehum fiili “onları muhakkak ki yerleştireceğiz”; مِنَ الْجَنَّةِ mine’l-cenneti ifadesi “cennetten”; غُرَفًا ğurafen kelimesi “köşklere”; تَجْر۪ي tecrî fiili “akar, akacaktır”; مِنْ تَحْتِهَا min tahtihâ ifadesi “onların alt taraflarından”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “nehirler”; خَالِد۪ينَ hâlidîne kelimesi “ebedi kalıcılar olarak”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzeldir”; اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ ecru’l-‘âmilîne tamlaması “çalışanların ecri, ödülü”; اَلَّذ۪ينَ صَبَرُوا ellezîne saberû ifadesi “(onlar) sabretmiş kişilerdir, sabredenlerdir”; وَعَلٰى رَبِّهِمْ ve ‘alâ rabbihim ifadesi “ve sadece onların Rabbine”; يَتَوَكَّلُونَ yetevekkelûne fiili ise “güvenmektedirler” demektir.

Burada iman edip imanına yaraşır şekilde iyi işler yapanların mahşerde ebedi cennetle ödüllendirilecekleri gündeme getirilmektedir.

1. وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا نِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “İman edip iyi işler yapanları -evet onları- içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennet köşklerine elbette yerleştireceğiz. (Böyle iyi) işler yapanların ödülü ne güzeldir!” Yüce Allah Müslümanlara hicreti hatırlatıp her canlının da ölümü tadacağını, çünkü hesabını vermek üzere Allah’ın huzuruna çıkacaklarını beyan ettikten sonra, iyi insanların âhiret hayatında karşılaşacakları ödül müjdesi vermektedir.

a) وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ لَنُبَوِّئَنَّهُمْ مِنَ الْجَنَّةِ غُرَفًا تَجْر۪ي مِنْ تَحْتِهَا الْاَنْهَارُ خَالِد۪ينَ ف۪يهَا “İman edip iyi işler yapanları -evet onları- içlerinde ebedî kalmak üzere altlarından ırmaklar akan cennet köşklerine elbette yerleştireceğiz.” Bu çerçevede dünya hayatında iman edip salih ameller işleyenlerin cennette köşklere yerleştirilecekleri, altlarından ırmaklar akacağı ve orada ebedi olarak kalacakları müjdelenmektedir. Mahşerde cennetlerin altlarından ırmaklar akacağını bildiren oldukça fazla âyetin(10) Kur’ân’da yer aldığını hatırlatmak gerekmektedir.

Âyette ğurfeh/el-ğurfeh kelimesinin çoğulu olarak kullanılan غُرَف ğuraf kelimesi Zümer 39/20’de de iki kez geçmekte ve “odalar”, “köşkler” manasına gelmektedir. Furkân 25/75’te de bu kelimenin tekil hali el-ğurfeh sözcüğü kullanılmaktadır. Cennetliklere vaad edilen köşklerle ilgili olarak Zümer 39/20’de şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Rablerine karşı muttaki (duyarlı) olanlara, üstüste yapılmış, altlarından ırmaklar akan köşkler vardır. Bu, Allah’ın vaadidir (verdiği sözdür). Allah, verdiği sözden caymaz.”

Bu âyete benzer bir mesaj içeren Âl-i İmrân 3/198’de şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Rablerine karşı gelmekten sakınanlar için, Allah tarafından bir ikram olarak, altlarından ırmaklar akan, ebedî olarak kalacakları cennetler vardır. İyi kişiler için Allah katındaki (nimetler) daha hayırlıdır.”

b)نِعْمَ اَجْرُ الْعَامِل۪ينَ “ (Böyle iyi) işler yapanların ödülü ne güzeldir!” Kur’ân’da 16 kez geçen نِعْمَ nı‘me kelimesi “ne güzel” manasına gelmekte, iyi iş yapanların ecri,(11) Yüce Allah’ın vekil oluşu,(12) Allah’ın dost ve yardımcı oluşu,(13) dünyanın sonu olarak cennet,(14) sevap,(15) Yüce Allah’ın yönelişleri kabul edişi,(16) Hz. Süleyman,(17) Hz. Eyyûb,(18) Yüce Allah’ın imkân yaratıcılığı(19) ve kudreti(20) için kullanılmaktadır. Aynı manayı veren nı‘ımmâ kelimesi ise Bakara 2/271 ve Nisâ’ 4/58’de zikredilmektedir.

Bu ifadenin benzerleri Âl-i İmrân 3/136 ve Zümer 39/75’te de yer almakta ve dünya hayatında fedakarlık yapanların mahşerdeki ödüllerinin son derece güzel olduğu manasını içermektedir. Yûnus 10/26 ve Rahmân 55/60’da da belirtildiği gibi, dünyada yapılan iyiliklerin karşılığı mahşerde de elbette iyilik, hatta çok daha fazlası olacaktır.

Burada dikkat çekilen nokta, ödülün verilmesi için öncesinde yani dünya hayatında fedakarlık yapılmasıdır. Mahşer ödül yeridir; yani dünyada emek vermeyenlere mahşerde yemek verilmez. Zaten âyetin ilk kısmında da “iman edenler ve salih ameller işleyenler” denmesinin sebebi de bundan başka bir şey değildir.

Âyetin sonunda zikredilmekte olan الْعَامِل۪ينَ el-‘âmilîne kelimesi “iş yapanlar”, “çalışanlar”, “maelde bulunanlar” manasına gelmekte, ancak bağlam gereği kendilerine ödül verilmesinden ve bu ödülün de çok güzel oluşundan söz edilmesi nedeneiyle maksadın “iyi ve güzel iş yapanlar” olduğu anlaşılmaktadır. Mealde parantez kullanmadan doğrudan “iyi amelde bulunanlar” dememizin sebebi budur.

2. اَلَّذ۪ينَ صَبَرُوا وَعَلٰى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ “(Ödülü hak edenler) sadece Rablerine güvenerek sabredenlerdir.” Nahl 16/42’de de geçen bu cümlede Yüce Allah mahşerde cennetle ödüllendireceğini müjdelediği has kullarının Allah yolunda çektikleri sıkıntılara göğüs gerdiklerini, imanları sebebiyle kendilerine çektirilen eziyetlerin karşılığında değerlerini sahiplendiklerini, hak ve hakikate sahip çıkıp yeminlerine sadakat gösterdiklerini ve bütün bunları yaparken de sadece ve sadece Rablerine güvendiklerini ifade etmektedir.

Âyette zikredilen عَلٰى رَبِّهِمْ ‘alâ rabbihim “Rablerine” ifadesi يَتَوَكَّلُونَ yetevekkelûne “güvenirler” fiilinden öne alınınca, cümlenin anlamında “vurgulu” bir boyut devreye girmekte ve bu yiğitlerin sadece ve sadece Rablerine güvendikleri, başka herhangi bir güven kaynağı aramadıkları ifade edilmiş olmaktadır. Benzer bir teslimiyet mağara delikanlılarında ve Hz. Musa’ya karşı büyücülükten vazgeçip Yüce Allah’a iman eden büyücülerde de görülmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetler çerçevesinde düşündüğümüzde ödül yeri olan cennette köşklere sahip olabilmek için “iman”, “salih amel”, “fedakarlıklar”, “sabır” ve “Yüce Allah’a güven” şart olarak sunulmaktadır. Demek ki bu şartlar yerine getirilmeden cennete gitmek mümkün değildir. Tabir caizse “emek vermeyene ekmek de yemek de verilmez.”

ııı. Yüce Allah’ın Rızık Vericiliği

وَكَاَيِّنْ مِنْ دَآبَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اَللّٰهُ يَرْزُقُهَا وَاِيَّاكُمْ وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Nice canlı var ki rızkını (yanında) taşımıyor. Onlara da size de rızık veren Allah’tır. O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَكَاَيِّنْ vekeeyyin ifadesi “nice, pek çok”; مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin kelimesi “canlı (vardır ki)”; لَا تَحْمِلُ lâ tahmilü fiili “taşımamaktadır, taşıyamaz”; رِزْقَهَا rızkahâ tamlaması “onun rızkını”; اَللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; يَرْزُقُهَا yerzukuhâ ifadesi “onları da rızıklandırıyor”; وَاِيَّاكُمْ ve iyyâküm ifadesi “ve sizi de”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten(dir)”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen(dir)” demektir.

Burada her canlının rızkının Yüce Allah’a ait olduğu ve hayvanları da insanları da O’nun rızıklandırdığı gündeme getirilmektedir.

1.وَكَاَيِّنْ مِنْ دَآبَّةٍ لَا تَحْمِلُ رِزْقَهَا اَللّٰهُ يَرْزُقُهَا وَاِيَّاكُمْ “Nice canlı var ki rızkını (yanında) taşımıyor. Onlara da size de rızık veren Allah’tır.” ‘Ankebût 29/56. âyette de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah yiğit kullarına hitap ederek Allah’ın arzının geniş olduğunu, dolayısıyla oralara gidip sadece Allah’a kulluk görevlerini yapmaları gerektiğini, nihayetinde er veya geç, şurada veya burada herkesin ölümü tadacağını, sonrasında hesap vermek üzere Allah’ın huzuruna döndürüleceklerini ifade ettikten sonra, bu türden bir hicret yolculuğunda ve sonrasında herhangi bir rızık endişesi taşımamaları gerektiğini, içlerinde insanların da yer aldığı bütün canlıları kendisinin rızıklandırdığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da yedi kez(21) geçen ve her kullanıldığı yerde umum manası versin diye مِنْ min edatıyla birlikte kullanılan كَاَيِّنْ keeyyin ifadesi “çokluk” manası içermekte ve “pek çok”, “nice nice” manası vermektedir. Bu kelime, beraberinde kullanılan مِنْ دَآبَّةٍ min dâbbetin ifadesi ile birlikte “herhangi bir canlı” anlamına gelmektedir.

İşte Yüce Allah nice canlı varlıklar yarattığını ve onların kendi rızıklarını sırtlarında taşımadıklarını, Allah’ın onlara çeşitli imkanlar sunduğunu beyan ederek, hicret öncesinde Mekkeli müslümanların hiçbir şekilde rızık endişesi taşımamaları gerektiğini onlara bildirmek istemektedir.

Yaşadıkları ortamda çektikleri sıkıntıların hicretle aslında sona ereceği, darlıktan kurtulacakları, çünkü rezzâk-ı âlem yani bütün mahlukatı her türlü rızıklandıranın Yüce Allah olduğu özellikle hicret öncesi dönemde müslümanların zihnine kazınmak istenmektedir.

Bu noktada çok önemli bir mesaj içeren Hûd 11/6. âyetin hatırlanması gerektiği kanaatindeyiz: “Yeryüzünde debelenen her canlının rızkı yalnızca Allah’a aittir. (Allah) o canlının durduğu ve sonunda bırakılacağı mekânı bilir. (Bunların) hepsi açık bir kitaptadır.” Demek ki her bir canlının rızkı sadece ve sadece Yüce Allah tarafından yaratılmaktadır; “Allah var, gam yok vesselâm.”

2. وَهُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah mahlukatı yarattığı gibi onların varlıklarını devam ettirebilmeleri için çeşitli imkanları da var etmiştir. Bu çerçevede özellikle canlı hayatın devamı bağlamında hangi canlının neye muhtaç olduğunu gayet iyi bildiğini, bu arada sıkıntı içindekilerin veya rahat haldekilerin açık veya gizli bütün taleplerini işittiğini de beyan etmektedir. Gerçek anlamda her bir şeyi hakkıyla işten de O’dur; her şeyi hakkyla bilen de O’dur vesselâm.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXV, 81.
• 2 - Yûnus 10/50; Hacc 22/47; Şu‘arâ’ 26/204; Neml 27/46; ‘Ankebût 29/53, 54; Sâffât 37/176; Sâd 38/16; Şûrâ 42/18.
  • Yûnus 10/50 Hacc 22/47 Şu‘arâ 26/204 Neml 27/46 ‘Ankebût 29/53 ‘Ankebût 29/54 Sâffât 37/176 Sâd 38/16 Şûrâ 42/18
• 3 - Yûnus 10/48; Enbiyâ’ 21/38; Neml 27/71; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48; Mülk 67/25.
  • Yûnus 10/48 Enbiyâ 21/38 Neml 27/71 Sebe' 34/29 Yâsîn 36/48 Mülk 67/25
• 4 - En‘âm 6/31, 47; A‘râf 7/95, 187; Yûsuf 12/107; Enbiyâ’ 21/40; Hacc 22/55; Şu‘arâ’ 26/202; ‘Ankebût 29/53; Zümer 39/55; Zuhruf 43/66; Muhammed 47/18. 5 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Rikâk, 40. 6 - Buhârî, Rikâk, 39; Tefsir, Nâzi‘ât 1; Talâk 25; Müslim, Fiten, 132.
  • En‘âm 6/31 En‘âm 6/47 A‘râf 7/95 A‘râf 7/187 Yûsuf 12/107 Enbiyâ 21/40 Hacc 22/55 Şu‘arâ 26/202 ‘Ankebût 29/53 Zümer 39/55 Zuhruf 43/66 Muhammed 47/18
• 7 - Öztürk, age., s. 191.
• 8 - Semerkandî, age., III, 180; Taberî, age., XXIII, 203; Zemahşerî, age., IV, 113.
• 9 - Semerkandî, age., II, 444.
• 10 - Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15, 136, 195, 198; Nisâ’ 4/13, 57, 122; Mâide 5/12, 85, 119; A‘râf 7/43; Tevbe 9/72, 89, 100; Yûnus 10/9; Ra‘d 13/35; İbrâhim 14/23; Nahl 16/31; Kehf 18/31; Tâhâ 20/76; Hacc 22/14, 23; Furkân 25/10; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/20; Muhammed 47/12, 15; Feth 48/5, 17; Hadîd 57/12; Mücâdele 58/22; Saff 61/12; Teğâbun 64/9; Talâk 65/11; Tahrîm 66/8; Burûc 85/11; Beyyine 98/8.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Âl-i İmrân 3/136 Âl-i İmrân 3/195 Âl-i İmrân 3/198 Nisâ 4/13 Nisâ 4/57 Nisâ 4/122 Mâide 5/12 Mâide 5/85 Mâide 5/119 A‘râf 7/43 Tevbe 9/72 Tevbe 9/89 Tevbe 9/100 Yûnus 10/9 Ra‘d 13/35 İbrâhîm 14/23 Nahl 16/31 Kehf 18/31 Tâhâ 20/76 Hacc 22/14 Hacc 22/23 Furkân 25/10 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/20 Muhammed 47/12 Muhammed 47/15 Fetih 48/5 Fetih 48/17 Hadîd 57/12 Mücâdele 58/22 Saff 61/12 Teğâbun 64/9 Talâk 65/11 Tahrîm 66/8 Burûc 85/11 Beyyine 98/8
• 11 - Âl-i İmrân 3/136; ‘Ankebût 29/58; Zümer 39/74. 12 - Âl-i İmrân 3/173. 13 - Enfâl 8/40; Hacc 22/78. 14 - Ra‘d 13/24; Nahl 16/30. 15 - Kehf 18/31. 16 - Sâffât 37/75. 17 - Sâd 38/30. 18 - Sâd 38/44. 19 - Zâriyât 51/48. 20 - Murselât 77/23.
  • Âl-i İmrân 3/136 ‘Ankebût 29/58 Zümer 39/74 Âl-i İmrân 3/173 Enfâl 8/40 Hacc 22/78 Ra‘d 13/24 Nahl 16/30 Kehf 18/31 Sâffât 37/75 Sâd 38/30 Sâd 38/44 Zâriyât 51/48 Mürselât 77/23
• 21 - Âl-i İmân 3/146; Yûsuf 12/105; Hacc 22/45, 48; ‘Ankebût 29/60; Muhammed 47/13; Talâk 65/8.
  • Âl-i İmrân 3/146 Yûsuf 12/105 Hacc 22/45 Hacc 22/48 ‘Ankebût 29/60 Muhammed 47/13 Talâk 65/8