Şu‘arâ Suresi

Mekke’de risâletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 227 âyetten oluşan, adını 224. âyetinde “şairler” anlamındaki الشُّعَرَآء eş-şu‘arâ’ kelimesinden alan Şu‘arâ’ sûresi, inişe göre 51, resmî sıralamada ise 26. sûredir.

Şu‘arâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Furkân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de çeşitli peygamber kıssalarının bulunması bir ortak yöndür. Ayrıca her iki sûrede de iyi insanların özellikleri ele alınmakta, kurtuluşun nasıl mümkün olacağı üzerinde durulmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresi, vahyin apaçıklığı mesajıyla başlamakta, müşriklerin alaycılığına ve hakikatlerden yüz çeviriciğine dikkat çekilmekte, Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekmek için yeryüzünde çeşitli bitkilerin yaratılmasında nice ibretlerin bulunduğu, ancak insanların çoğunluğunun iman etmemesi dile getirilmektedir.

10. âyetten itibaren, Hz. Mûsâ’nın kıssasına geçilmekte, onun azgın Firavun’un kavmine gönderilme emrine karşılık Hz. Musa’nın eski bir suçu nedeniyle çekinmesi dile getirilmekte, bu nedenle Hz. Hârûn’a risâlet verilmesi isteğinin ardından Firavun’la olan geçmişe dair birtakım konuşmaları gündeme getirilmektedir.

23. âyetten itibaren, Firavun’un Yüce Allah hakkındaki alaycı sorusuna Hz. Musa’nın verdiği etraflı cevaplar dile getirilmekte, ddaha sonra büyücülerle ilgili pasaj yer almakta, Hz. Musa karşısında mağlup olan ve sonuçta iman ettiklerini ilan eden büyücülere yönelik Firavun’un tehditlerinden, büyücülerin muhteşem teslimiyetinden söz edilmektedir. Kıssanın son bölümünde Hz. Musa’nın beraberindeki İsrailoğullarıyla birlikte denizden geçirilmesi ve bu esnada Firavun ve adamlarıın yarılan denizin içerisinde boğulmaları hatırlatılmaktadır.

69. âyetten itibaren, Hz. İbrâhîm’in kıssası başlamakta, onun “tevhîd ilanı” diyebileceğimiz çok önemli hatırlatmaları şu şekilde dile getirilmektedir: “Beni yaratan ve bana doğru yolu gösteren; beni yediren ve içiren; hastalandığımda bana şifa veren; beni öldürecek, sonra diriltecek olan; Hesap günü benim için hatalarımı bağışlayacağını umduğum kudret işte sadece O’dur (Allah’tır).” Daha sonra çeşitli dua cümlelerine yer verilmekte ve karşıtlarının mahşerdeki feci akıbeti ele alınmaktadır.

105. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. Hûd, Hz. Sâlih, Hz. Lût ve Hz. Şu‘ayb’ın kıssaları ana hatlarıyla ve benzer içerikleriyle gündeme getirilmektedir. Sûrenin 192-196. âyetlerde vahyin çok nefis bir tanımı şu şekilde yapılmaktadır: “Kuşkusuz o (mesaj/Kur’ân), âlemlerin Rabbinin indirmesidir. Uyarıcılardan olasın diye Kur’ân’ı apaçık Arapça diliyle er-Rûhu’l-Emîn (Güvenilir Rûh/Cebrail) senin kalbine indirmiştir. Kur’ân, daha öncekilerin kitaplarında da (ana içerik olarak) vardı.” Buna karşılık müşriklerin alaycılıkları ifade edilmekte, vahye şeytanların herhangi bir müdahalesinin olamayacağı, bundan engellendikleri gibi konular ele alınmaktadır.

Son grup âyette ise söz sûreye adını veren “şairler”e getirilmekte, onların peşinden gidenlerin azgınlıkları hatırlatılmakta, ancak bütün şairlerin kötü olmadığı, iman edip sâlih amel sahibi olanlarının bulunduğu beyan edilerek sûre sona erdirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 160-175. âyetlerinde Hz. Lût’un kıssasının bir bölümünü hatırlatmakta, cinsel ahlâkta sınır tanımazlıklarını, peygamberlerini tehdit etmelerini, Hz. Lût’un onlara nasıl cevap verdiğini, ardından nasıl bir akıbet yaşadıklarını dile getirmektedir.

a) Hz. Lût’un ve Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 160-164. âyetlerinde Hz. Lût’un kavminin elçileri veya peygamber öğretilerini yalanladıklarını, ardından şu davet ilkelerini hatırlatmaktadır: “Kardeşleri Lût onlara şöyle demişti: (Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmaz mısınız? Ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin. Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim, ancak âlemlerin Rabbinedir.”

ı. Kavminin Yalanlaması

كَذَّبَتْ قَوْمُ لُوطٍۨ الْمُرْسَل۪ينَ “Lut kavmi de elçileri yalanlamıştı.”

Âyetteki كَذَّبَتْ kezzebet fiili “yalanlamıştı”; قَوْمُ لُوطٍ kavmu lûtın tamlaması “Lût’un kavmi”; الْمُرْسَل۪ين el-murselîne kelimesi ise “elçileri, peygamberleri, resülleri” demektir.

- Hz. Lût’un Kavmi

Tevrat’ta Terah’ın çocuklarından Haran’ın oğlu ve İbrâhim’in yeğeni olarak gösterilir. İslâm öncesi Arap toplumunda bilinmeyen lût kelimesinin İbrânîce veya Süryânîce olduğu ileri sürülmektedir.(1) Hz. Lût, Hz. İbrahim’in kardeşinin oğluydu. Hz. Lût’un babası Hâzer, dedesi ise Âzer idi. Hz. İbrâhim’in amcasının oğlu olduğu da söylenmektedir.(2)

Lût kelimesi bazen müstakil, bazen de tamlamalar şeklinde Kur’ân’da 27 kez yer almaktadır. Lût kavmiyle ilgili olarak bazen el-mü’tefikât(3) kelimesinin kullanıldığı yerler de vardır. Ayrıca kavmu lût(4) ve ıhvânu lût(5) tamlaması da kullanılmaktadır.

Kıssası sıklıkla tekrarlanan Hz. Lût’un kavmi, homoseksüellik denen cinsel sapkınlıkları nedeniyle helak edilen bir kavim olarak bilinmektedir. Sodom ve Gomore denen şehirlerin sakinleri olan bu kavim, şehirlerin altını üstüne getiren büyük bir deprem felaketiyle yok edilmiştir.

Geri kalan sûrelerde ise kıssaya genel hatları itibariyle şu âyetlerde yer verilmektedir:

A‘râf 7/80-84’te “Hz. Lût’un kavminin homoseksüellik yapması, cinsellikte haddi aşmaları, Hz. Lût’u ve ona inananları ülkeden çıkarma girişimleri, onlarla alay etmeleri, Hz. Lût’un ve müminlerin kurtarılması, diğerlerinin üzerinde bela sağnağı yağdırılması”,

Hûd 11/77-83’te “melek elçilerin Hz. Lût’un yanına gelmesi, kavminin dengesizliği nedeniyle Hz. Lût’un içinin daralması, günün zor geçeceği, kavminin çıldırmışçasına ona yönelmeleri, kendilerine kızlarını teklif etmesi, Yüce Allah’a karşı sorumlu davranmalarını ve kendisini rezil etmemelerini öğütlemesi, isteklerinin kızlar olmadığı, neyi arzu ettiklerini Hz. Lût’un bildiğini ifadeleri, Hz. Lût’un güçsüzlüğü veya sağlam bir kaleye sığınma talebi, melek elçilerin Hz. Lût’u hanımı hariç inanç ailesiyle birlikte geceleyin yola çıkarma talebi, sabahleyin hedefi belirlenmiş taşlarla korkunç bir felaketle helak edilmeleri”,

Hıcr 15/61-77’de Hûd sûresinde de anlatıldığı gibi “melek elçilerin onun yanına gelişi, melekleri tanıyamaması, asıl geliş gayelerinin azgın kavmini helak haberini getirmeleri olduğu, gecenin bir vaktinde onları emredilen yere ve yöne doğru çıkarması emrini iletmeleri, Hz. Lût’un misafirlerinin yanında kendisini rezil ve mahcup etmemelerini istemesi, kızlarını onlara teklifi, fakat itibar etmeyip ahlaksızlıklarında ısrarları nedeniyle sabahın erken vakitlerinde alt üst edilip üzerlerine çamurdan pişmiş taşların savrulması”,

Enbiyâ’ 21/74-75’te “Hz. Lût’a muhakeme gücü ve ilim verilmesi, kötülükler yapan şehirden kurtarılması, kavminin yoldan çıkması, kendisinin rahmet ve merhamete mazhar kılınması ve salihlerden oluşu”,

Şu‘arâ’ 26/160-175’te “kavminin sınırı aşan cinsel ahaksızlığı, Hz. Lût’u ülkeden çıkarmakla tehdit etmesi, Hz. Lût’un onları kınaması, kendisini ve inanç ailesini koruması için Yüce Allah’a yalvarmas, eşi hariç Allah’ın onları helakten kurtarması, diğerlerini bela sağnağıyla yerlebir etmesi, bunun korkunç bir akıbet oluşu, bunda nice derslerin bulunduğu, ancak çoklarının iman etmemesi”,

Neml 27/54-58’de “Hz. Lût’un, kavmini cinsel sapkınlıkları ve cehaletleri nedeniyle ayıplaması, kavminin alay ederek karşılık verip onları ülkeden çıkarmakla tehdidi, hanımı hariç diğerlerinin bela sağnağıyla helak edilmesi”,

‘Ankebût 29/28-35’te “Hz. Lût’un, kavminin insanlık tarihinde benzerine rastlanmayan bir ahlâksızlık yaptığı, yol kesip kulüplerinde çirkinlikler ürettikleri, eğer doğru ise Yüce Allah’ın azabını kendilerine getirmesi şeklindeki meydan okumaları, Hz. Lût’un ilahi yardım için duası, melek elçilerin Hz. Lût’u ve inanç ailesi hariç o şehri helak için gelmesi, kavminin meleklere karşı olumsuz düşünceleri nedeniyle Hz. Lût’un içinin daralması, kurtarılacakları müjdesiyle meleklerin kendisine moral vermesi, o şehirlere gökten büyük bir felaketin indirilmesi ve akledenler için geriye ibretler bırakılması”,

Sâffât 37/133-138’de “Hz. Lût’un peygamberlerden birisi olduğu, onun ve inanç ailesinin kurtarıldığı, inançsız eşinin helak edilenler arasında kaldığı, sonraki nesillerin onların yurtlarından gelip geçmekte olduğu bilgisi”,

Zâriyât 51/33-37’de Hz. Lût’un adı zikredilmese de konu onunla ve kavmiyle alakalıdır. Burada “melek elçilerin suçlu bir toplumu helak için görevlendildiği, üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı, inananların oradan çıkarıldığı, orada bir ev hariç müslüman olmadığı, elem verici azaptan korkanlar için geriye ibretler bırakıldığı”,

Kamer 54/33-40’ta “Hz. Lût’un kavminin uyarıları yalanladığı, inanç ailesi hariç üzerlerine bela sağnağı yağdırıldığı, müminlerin Allah katından bir nimet olarak seher vakti kurtarıldığı, Allah’ın kudreti hakkında uyarıldıkları, bu uyarılara karşı sürekli şüphe içine girdikleri, melek misafirleri nedeniyle Hz. Lût ile tartıştıkları, gözlerinin kör edildiği, sabah erken saatlerde azapla helak edildikleri ve bu mesajda öğüt bulunduğu bilgilerine yer verilmektedir.

Hz. Lût ve kavmi hakkında bu genel bilgileri aktardıktan sonra şu kadarını söyleyelim: Bu kavim de bu sûrede anlatılan diğerleri gibi elçileri ve onların getirip tebliğ ettiği bütün öğretileri yalanlamış, dolayısıyla ilahi öğretileri reddetmişler, sonuçta helak edilmişlerdi.

ıı. Davet İlkeleri

اِذْ قَالَ لَهُمْ اَخُوهُمْ لُوطٌ اَلَا تَتَّقُونَ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ فَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاَط۪يعُونِ وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ اَجْرٍ اِنْ اَجْرِيَ اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ “Kardeşleri Lut onlara şöyle demişti: “(Allah’a karşı) takvâlı (duyarlı) olmuyor musunuz? Ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun ve bana itaat edin! Buna karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Benim ücretim yalnızca âlemlerin Rabbine aittir.”

Buradakiاِذْ قَالَ iz kâle ifadesi “hani (şöyle) demişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlara”; اَخُوهُمْ ehûhüm tamlaması “onların kardeşi”; لُوطٌ lûtun kelimesi “Lût”;اَلَا تَتَّقُونَ elâ tettekkûne sorusu “takvâlı (duyarlı) davranmıyor musunuz”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولٌ اَم۪ينٌ Resülün emînun tamlaması “güvenilir bir elçi(yim)”;فَاتَّقُوا fettekû emri “takvâlı, duyarlı olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَاَط۪يعُونِ ve etî‘ûni emri “ve bana itaat edin”;وَمَآ اَسْـَٔلُكُمْ ve mâ es’elüküm fiili “ve ben sizden istemiyorum”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (tebliğe) karşılık”; مِنْ اَجْرٍ min ecrin ifadesi “herhangi bir ücret”; اِنْ اَجْرِيَ in ecriye ifadesi “benim ecrim, ücretim (şöyle) değildir”;اِلَّا عَلٰى رَبِّ الْعَالَم۪ينَ illâ ‘alâ rabbi’l-‘âlemîne istisnası ise “âlemlerin Rabbinden başkasının üzerine” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmine yönelik tebliğ esasları yer almakta, önceki âyet gruplarında da zikredildiği gibi aynı değerlergündeme getirilmektedir.

Daha önceki kıssalarda da ifade ettiğimiz üzere, peygamberler kendi kavimlerinin kardeşleriydiler ve kavimlerine aynı değerleri tebliğ etmişlerdi. Risâlette en önemli nokta “Allah’a karşı sorumluluk bilinci ve duyarlılık” anlamına gelen takvâya davettir. Hz. Lût da önce buradan başlamış, ardından “güvenilir bir elçi” olduğunu beyan etmiştir.

Daha sonra tekrar takvâya davet ve “kendisine itaat” üzerinde durmuş, sonunda “yaptığı tebliğine karşılık herhangi bir ücret istemediğini, ücretinin sadece ve sadece âlemlerin Rabbi Allah’a ait olduğunu” beyan etmiştir.

b) Hz. Lût’un Tebliği ve Aldığı Tepkiler

Yüce Allah, sûrenin 165-175. âyetlerinde Hz. Lût’un kavmine “Rabbinizin sizler için yarattığı eşlerinizi bırakıp da, insanlar içinden erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Doğrusu siz sınırı aşmış (sapkın) bir topluluksunuz!” diyerek cinsel ahlâksızlıklarını hatırlattığını, buna karşılık kavminin “Ey Lût! (Bu davandan) vazgeçmezsen, mutlaka (buradan) kovulanlardan olacaksın” deyince, Hz. Lût’un onlara, “Doğrusu, ben sizin bu işinize buğz edenlerdenim (tiksinenlerdenim)” cevabını verdiğini hatırlatmaktadır.

Ardından, Hz. Lût’un “Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar” şeklindeki duası, bunun üzerine azapta kalanların içindeki kocakarı (yani eşi) hariç, onun ve bütün (inanç) ailesinin kurtarıldığı, diğerlerinin helak edildiği, bu çerçevede korkunç bir bela sağnağına tutuldukları ve bunun son derece korkunç bir yağmur olduğu beyan edilmektedir.

Kıssanın sonunda ise Hz. Lût’un kıssasında çokları inanmasa da nice dersler bulunduğu, Yüce Allah’ın eşsiz gücün ve merhametin sahibi olduğu ifade edilmektedir.

ı. Kavmine Hatırlatmaları ve Aldığı Cevaplar

اَتَاْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَالَم۪ينَ وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ قَالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يَا لُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَج۪ينَ قَالَ اِنّ۪ي لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقَال۪ينَ “İnsanlardan erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Rabbinizin sizin için yarattığı eşlerinizi bırakıyorsunuz. Doğrusu siz sınırı aşmış (sapkın) bir topluluksunuz! (Kavmi), ‘Ey Lut! (Bu davandan) vazgeçmezsen mutlaka (kovulup) çıkartılanlardan olacaksın!’ demişti. (Lut da) ‘Doğrusu ben sizin bu işiniz nedeniyle (sizi) kınayanlardanım!’ demişti.”

Buradaki اَتَاْتُونَ ete’tûne sorusu “yaklaşıyor musunuz, varıyor musunuz”; الذُّكْرَانَ ez-zükrâne kelimesi “erkeklere”; مِنَ الْعَالَم۪ينَ mine’l-‘âlemîne sözcüğü “insanlar içinde”; وَتَذَرُونَ ve tezrûne fiili “ve bırakıyor (mu)sunuz”; مَا خَلَقَ mâ haleka ifadesi “yarattığı şeyleri”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَبُّكُمْ rabbüküm tamlaması “sizin Rabbinizin”;مِنْ اَزْوَاجِكُمْ min ezvâciküm tamlaması “sizin eşlerinizden, hanımlarınızdan”; بَلْ bel edatı “bilakis”; اَنْتُمْ entüm zamiri “sizler”; قَوْمٌ kavmun sözcüğü “(şöyle) bir kavim(siniz)”; عَادُونَ ‘âdûne kelimesi “sınırı aşanlar”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ lein lem tentehi fiili “eğer vazgeçmezsen, eğer hala vazgeçmediysen”; يَا لُوطُ yâ lûtu hitabı “ey Lût”; لَتَكُونَنَّ letekûnenne fiili “mutlak surette olacaksın”; مِنَ الْمُخْرَج۪ينَ mine’l-muhracîne ifadesi “kovulanlardan, çıkartılanlardan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لِعَمَلِكُمْ li‘ameliküm tamlaması “sizin bu işinizle ilgili”; مِنَ الْقَال۪ينَ mine’l-kâlîne ifadesi ise “buğz edenlerden(im), söz söyleyenlerden(im)” demektir.

Burada Hz. Lût’un kendi kavmine yönelik serzenişi, onları suçlaması ile kavminin ona tehdidi ve Hz. Lût’un karşı cevabı gündeme getirilmektedir.

1. اَتَاْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَالَم۪ينَ وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ “İnsanlardan erkeklere mi yaklaşıyorsunuz? Rabbinizin sizin için yarattığı eşlerinizi bırakıyorsunuz. Doğrusu siz sınırı aşmış (sapkın) bir topluluksunuz!” Hz. Lût, kavmine hitap ederek onların yaptığı cinsel ahlâksızlığa dikkat çekmektedir. Çünkü Hûd 11/78 ve Hicr 15/67’de belirtildiği gibi, bu azgın ve homoseksüellik batağındaki ahlaksız kavim, Hz. Lût’un yanına gelen melek elçileri erkek delikanlılar sandıkları için onlardan yararlanma duygusuyla birbirini müjdeleyerek Hz. Lût’un yanına koşuşturmuşlardı. Onların bu düşüncede oldukları Kamer 54/37’de şöyle beyan edilmektedir: “Dahası onlar, (ahlaksız emelleri için) Lût’un misafirlerinden yararlanmak bile istemişlerdi.”

a) اَتَاْتُونَ الذُّكْرَانَ مِنَ الْعَالَم۪ينَ “İnsanlardan erkeklere mi yaklaşıyorsunuz?” Hz. Lût, “âlemlerden, yani insanlık âleminden erkeklere mi varıp yaklaşıyorsunuz” diyerek, onların ne kokunç bir hatanın içinde olduklarını dile getirmektedir. Âyetin başındaki soru edatı aslında “siz böyle bir şey nasıl yaparsınız?” şeklindeki bir kınamayı da beraberinde getirmektedir.

Ayrıca buradakiالْعَالَم۪ينَ el-‘âlemîne kelimesi de genelde bütün mahlukatı içerecek “âlemler” manasından ziyade, bağlam gereği “insanlar”ı(6) ifade etmiş olmalıdır. İşte Hz. Lût bu önemli noktaya dikkat çekerek, “insanlar içinden neden erkeklere varıyorsunuz?” sorusunu kınayıcı bir üslupla dile getirmektedir.

Bu âyetle ilgili benzer beyanlar A‘râf 7/80-81, Neml 27/54-55 ve ‘Ankebût 29/28-29’da da geçmektedir. Genel bilgiyi konunun başlangıcında verdiğimiz için burada âyetlerin detayına girmek istemiyor, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki mesajla yetinmeyi tercih ediyoruz.

b) وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ اَزْوَاجِكُمْ “ Rabbinizin sizin için yarattığı eşlerinizi bırakıyorsunuz.” Bu ifade, Yüce Allah’ın insanoğlunun cinsel ihtiyacını karşılaması için eşler yarattığını, dolayısıyla Lut kavminin bu genel cinsel ahlâk kuralını terk ettiğini ifade etmiştir. “Eşlerden yaratılan şey” cinsel ihtiyacı karşılayacak olan organlardır. Bu nedenle âyette “insanlar” için kullanılan men edatı değil de, “organ” manasında mâ edatı tercih edilmiştir.

c) بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ “ Doğrusu siz sınırı aşmış (sapkın) bir topluluksunuz!” Din, insana sınırını bildiren kurumdur ki bu sınırları sadece yaratıcı kudret belirleyebilir. İşte Hz. Lût’un erkeklerden oluşan kavmi, cinsel hayatta kadınlarla birlikte olmayı değil de erkeklere varmayı, onlarla cinsel ihtiyaçlarını karşılamayı tercih etmişler ve tarifi imkansız bir hatanın içine düşmüşlerdi. Cinsel sapkınlık insanı sınırsız ve kontrolsüz bir hale getirdiği için Hz. Lût onlara “Siz, (helalden harama girerek) sınırı aşan bir toplumsunuz” hitabında bulunmuştu.

Kıssa hakkında genel bilgi verirken de ifade ettiğimiz gibi, Hz. Lût, kendisine gelen melek elçiler için bile bu ahlâksız düşünceye kapılan ve onlara bile tecavüze yeltenen bu ahlâksızları çeşitli ifadelerle uyarmıştı. Fakat azgınlıkta ve sapkınlıkta sınır tanımayan bu insanlar aynı ahlâksızlığa devam etmiş, geri adım atmamışlardı.

Elmalılı, bu ifadeye “Doğrusu siz insanlıktan çıkmış bir kavimsiniz” manasını vererek, yapılan fiilin insan için asla hoş görülemeyecek bir davranış olduğunu ve bunu yapanların korkunç bir yanlışın içinde bulundukları mesajının âyette verilmek istendiğini belirtmiştir.

2. قَالُوا لَئِنْ لَمْ تَنْتَهِ يَا لُوطُ لَتَكُونَنَّ مِنَ الْمُخْرَج۪ينَ “(Kavmi), ‘Ey Lut! (Bu davandan) vazgeçmezsen mutlaka (kovulup) çıkartılanlardan olacaksın!’ demişti.” Hz. Lût, pek çok uyarıda bulunmasına rağmen, kavmi onu dikkate almamış, hatta kendisini ve muhtemelen beraberindeki müminleri ülkeden kovup çıkarmakla tehdit etmişlerdi.

Âyetteki لَتَكُونَنَّ letekûnenne ifadesinin başında te’kîd lâmı, sonunda “şeddeli nûn” harfi bulunduğu için bu harfler manayı kuvvetlendirmekte ve Lût kavminin bu noktada çok kararlı olduklarını göstermektedir. Ayrıca buradaki الْمُخْرَج۪ينَ el-muhracîne kelimesi de çoğul olduğu ve benzer uyarılarda bulundukları için kovulanların oldukça fazla olduğu, muhtemelen onların bu kovma işini eskiden beri sürdürdükleri anlaşılmaktadır.

Şu‘arâ’ sûresinin 116. âyetini izah ederken de belirttiğimiz üzere, çeşitli peygamberlere yönelik tehditlerde de “taşlanmak” anlamında “kovulmuş olmak”tan söz edilmektedir. Aslında her iki ifade de “önce sözle hakarete uğramak” ve peşinden “sürgün edilmek” noktasında buluşmaktadır.

Anlaşılan o ki, peygamberlikte bu durum bir anlamda işin tabiatında bulunmaktadır; yani risâlet ve ilâhî öğretilerin tebliğinde hakarete uğramak, sözlü ve fiili olarak tacize uğramak, en kötüsünden muamelelere maruz bırakılmak, tehdit almak ve ülkesinden ya da bulunduğu ortamdan dışlanmak daima muhtemeldir. İşte Hz. Lût’un yaşadığı durum da bunun bir örneğiydi.

Kıssanın bu detayla anlatılmasının sebebi, hak ve hakikati aktaranların da benzer sıkıntılara maruz kalacaklarını bilmelerini sağlamaktır. Onlar da bu bilinçle hareket ederek her şeye hazırlıklı olmalı, ona göre tedbirli davranmalı, hak davadan vazgeçmemeli, sonuçta hakkın yanında olanların kazacağını unutmamalıdırlar.

Hak ve hakikat davasını güdenler daima Yüce Allah’ın yardımına mazhar olacaklarını bilmeli, kaybetme risklerinin bulunmadığını yüreklerine yazmalı, böylece azami ölçülerde fedakârlık yapmaya özen göstermelidirler. Çünkü “Allah, ‘ben ve elçilerim mutlak surette galip geleceğiz’ diye yazıp hükme bağlamıştır.”(7)

3.قَالَ اِنّ۪ي لِعَمَلِكُمْ مِنَ الْقَال۪ينَ “(Lut da) ‘Doğrusu ben sizin bu işiniz nedeniyle (sizi) kınayanlardanım!’ demişti.” Hz. Lût, kavminin tehdidine rağmen geri adım atmamış, hak davasından vazgeçmemiş, tebliğinin sonunda son sözlerinde bile tavrını ortaya koymayı ihmal etmemişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْقَال۪ين el-kâlîne kelimesi el-kılâ’ kökünden gelmekte ve “şiddetli buğz edenler” manası vermektedir. Buradaki öfke, gönüle ve ciğerlere tesir etmiş olan bir buğzdur.(8) İfadenin “Bu işiniz nedeniyle sizi kınıyorum” şeklinde tekil değil de “Sizi kınayanlardanım” şeklinde çoğul gelmesi, o dönemde bu kavmin yaptığı ahlâksızlığı herkesin paylaşmadığını, bunu kınayanların da bulunduğunu göstermektedir.

İfadenin isim cümlesi olarak getirilmesi, kavminin ahlâksızlıktaki kararlılıklarına karşılık Hz. Lût’un da kınamada ve buğz etmedeki kararlılığını göstermektedir. Söylemek istediği şudur: Siz bu ahlâksızlığı yaptığınız sürece ben de size buğz edecek ve sizi kınayanlardan olmaya devam edeceğim.

Her peygamber gibi Hz. Lût da kavmine hakikati tebliğle yükümlü olduğu için bu görevine devam etmekte, onları kazanma arzusunu kaybetmemekteydi. Bu nedenle, kavmine değil, işlerine buğz ettiğini beyan etmekteydi. Haklarında ilâhî hüküm kesinleşinceye kadar kendilerinden ümit kesmediği için onları değil, çirkin fiillerini kınadığını göstermekteydi. Biz insanlara değil, fiillerine karşı çıkmalıyız; çünkü o fiillerin sahiplerinin tevbe etme ve kazanılma ihtimali daima vardır.

ıı. Duası ve Kavminin Helaki

رَبِّ نَجِّن۪ي وَاَهْل۪ي مِمَّا يَعْمَلُونَ فَنَجَّيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا عَجُوزًا فِي الْغَابِر۪ينَ ثُمَّ دَمَّرْنَا الْاٰخَر۪ينَ وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ “(Lut) ‘Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve ailemi kurtar!’ (diye dua etmişti). Biz de geride kalanlar arasındaki yaşlı (eşi) hariç, onu ve bütün ailesini kurtarmıştık. Ardından diğerlerini helak etmiştik. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Uyarılanların (ama yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

Buradaki رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim!”; نَجِّن۪ي neccinî duası “beni kurtar, koru”;وَاَهْل۪ي ve ehlî tamlaması “ve benim ailemi de”; مِمَّا يَعْمَلُونَ mimmâ ya‘melûne ifadesi “onların yaptıkları şeylerden”;فَنَجَّيْنَاهُ fe necceynâhu fiili “hemen onu kurtarmıştık”; وَاَهْلَهُ ve ehlehu tamlaması “ve onun ailesini de”;اَجْمَع۪ينَ ecma‘îne kelimesi “hepsini”; اِلَّا عَجُوزًا illâ ‘acûzen istisnası “bir kocakarı hariç”; فِي الْغَابِر۪ينَfi’l-ğâbirîne kelimesi “azapta kalanlar arasındaki”; ثُمَّ sümme edatı “sonra; دَمَّرْنَا demmernâ fiili “helâk etmiştik”; الْاٰخَر۪ينَ el-âharine kelimesi “diğerlerini”; وَاَمْطَرْنَا ve emtarnâ fiili “ve (bela) yağmuru indirmiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; مَطَرًا metaran kelimesi “bol bir yağmur şeklinde”; فَسَآءَ fe sâe fiili “ne kötü olmuştu”;مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ metarü’l-münzerîne tamlaması ise “uyarılanlara (gelen bela) yağmuru” demektir.

Burada Hz. Lût’un duası, Yüce Allah’ın kabulü, müminlerin kurtarılıp diğerlerinin helak edilmesi gündeme getirilmektedir.

1. رَبِّ نَجِّن۪ي وَاَهْل۪ي مِمَّا يَعْمَلُونَ فَنَجَّيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا عَجُوزًا فِي الْغَابِر۪ينَ“(Lut) ‘Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve ailemi kurtar!’ (diye dua etmişti). Biz de geride kalanlar arasındaki yaşlı (eşi) hariç, onu ve bütün ailesini kurtarmıştık.” Bu iki âyette önce dua, ardından duaya icabet yer almaktadır.

a) رَبِّ نَجِّن۪ي وَاَهْل۪ي مِمَّا يَعْمَلُونَ “(Lût), ‘Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar’ (diye dua etmişti).” Hz. Lût, kavminin işlediği fiillerden uzak tutulmayı, o pis işlere bulaşmamış olmayı istemiş olabileceği gibi, bu ahlâksız fiilin sebep olacağı felaketten kurtarılmayı da duasına konu edinmiş olabilir. Her iki ihtimal de doğrudur; ancak ahlâksız fiilin sonucunda gelecek azaptan kurtarılmış olmak ilk tercih olarak görülmelidir. Çünkü devam eden âyetlerde helakten söz edilmektedir.

Hz. Lût, vahiy sayesinde haberdar edildiği “kavminin korkunç felaketi”nden kurtarılması için Yüce Allah’a niyazda bulunmuş, bu duasını hem kendisi, hem de inanç ailesi için yapmıştı. Peygamber ahlâkında ümmetini düşünüp duasına onları da katma duyarlılığı örnek bir davranış olarak sunulmaktadır. Bizler de dualarımızı yaparken kendimizi, ana-babamızı, yakınlarımızı ve bütün müminleri bu kapsamda görmeli ve ona göre niyazda bulunmalıyız.

Burada sözü edilen “aile”, Hz. Lût’un biyolojik yakınlarından ibaret değildir; çünkü helak edilenler arasında “hanımı” da yer almaktaydı. Bu durumda “aile” kavramının içerisinde inanç birlikteliği esas alınmalı ve âyet bu şekilde yorumlanmalıdır. İnanmış olmaları kaydıyla kişinin kendi biyolojik ailesi ve hısımlıktan oluşan yakınları da inanç ailesi kapsamında bulunmaktadır.

b) فَنَجَّيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اَجْمَع۪ينَ اِلَّا عَجُوزًا فِي الْغَابِر۪ينَ “Biz de azapta kalanların içindeki kocakarı (yani eşi) hariç, onu ve bütün (inanç) ailesini kurtarmıştık.” Yüce Allah Hz. Lût’un duasını kabul etmiş, onu ve bütün inanç ailesini o korkunç felaketten korumuştu. Dua hem Hz. Lût hem de inanç ailesi için yapılmıştı; bu nedenle icabet de buna uygun olarak hepsini, yani bütün müminleri içerecek şekilde kabule mazhar olmuştu.

Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin kavimlerinin helaki konusunda peygamberlerin ve inanç ailelerinin kurtarılmasından maksat, onların helakin içine düşüp de oradan kurtarılması değil, helak alanına girmeden oradan uzaklaştırılmalarıdır. Zâriyât 51/36’da da belirtildiği gibi, o toplumda bir evden başka ahalisi Müslüman bir başka ev de yoktu.

Bu kurtarılma işleminde geride kalanlar arasındaki “yaşlı kadın” istisna edilmişti ki bu kadın A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Neml 27/57 ve ‘Ankebût 29/32-33. âyetlerden de anlaşıldığı gibi “Hz. Lût’un eşi”ydi; kocasına da hiyanetlik etmişti.(9) Bazı tefsirlerimizde bu hanımın adı Za‘ûrâ veya Rîşâ olarak ifade edilmektedir.(10)

Çeşitli âyetlerde(11) zikredilen الْغَابِر۪ين el-ğâbirîne kelimesi “toprak” anlamındaki ğubâr ile aynı köktendir ve helak edilenlerin “toz toprak haline getirilmiş” olduğunun bir işaretidir. Dahası bu kelimenin “geride azapta kalanlar” şeklinde bir anlamı da vardır ki(12) bu anlam da yaşanan vakaya uygundur.

Hûd 11/72, Zâriyât 51/29 ve Sâffât 37/135’te olmak üzere Kur’ân’da toplam olarak dört kez zikredilen عَجُوز ‘acûz kelimesi kadın veya erkek olsun “yaşlı” manasına gelmektedir. Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı.

Demek ki, bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı bile olsa, eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş ona fayda sağlayamamakta, onları hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır.

Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılacak, ona göre hesaba çekilecektir; zira peygamber yakını olmak sonucu değiştiremeyecektir. Hz. Peygamber’in yakınlarına, bunlar arasında da kızı Hz. Fatma’ya söylediği “Ey Fatma! Nefsini Allah’tan satın almana bak! Zira Allah’tan gelecek hiçbir şeyi (azabı) sizden gideremem”(13) mealindeki hadisindeki maksadı da buydu.

2. ثُمَّ دَمَّرْنَا الْاٰخَر۪ينَ وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ “Ardından diğerlerini helak etmiştik. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Uyarılanların (ama yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!” Yüce Allah, ahlâki çöküntü içerisindeki Lût kavmini nasıl helak ettiğini beyan etmektedir.

a) ثُمَّ دَمَّرْنَا الْاٰخَر۪ينَ “Ardından diğerlerini helâk etmiştik.” Buradaki ثُمَّ sümme edatı bu kavmin helakiyle ilgili daha önce bir şeyin meydana geldiğini gösterebilir. Bu durumda maksat Hıcr 15/73’te geçen “Güneş doğarken onları o korkunç ses yakalamıştı” ifadesi olabilir. Ardından, bu gürültünün nelere sebep olduğunu beyan etmek üzere zikredilen دَمَّرْنَا demmernâ fiili “helak etmek”, “kırıp geçirmek”, “yerle bir etmek” gbi anlamlara gelmektedir.

Yüce Allah Hz. Lût’un ahlâksız olan kavmini helak etmiş, bunun nasıllığını ise bir sonraki âyette beyan etmiştir. Burada ve benzer âyetlerde zikredilen دَمَّرْنَا demmernâ ve aynı kökten kelimeler(14) çeşitli kalıplarda olsalar da “yerle bir etmek”, “kökünü kazımak”, “kökten yok etmek”, “yıkıp başına geçirmek” gibi anlamlar içermekte, çeşitli azgın kavimlerin akıbeti için özellikle kullanılmaktadır.

b) وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ “Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik. Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!” Burada sözü edilen yağmurun bir “bela yağmuru”(15) olduğu anlaşılmakta, bunun da “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı”(16) diğer âyetlerde beyan edilmektedir. Bu konu Kamer 54/34’te de yer almaktadır. Orada geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “bela fırtınası”, “azap kasırgası”, “taş yağdıran bir kasırga”, “taş fırtınası” gibi anlamlar vermektedir.

Kamer 54/34. âyette zikredilen اَرْسَلْنَا arselnâ fiili de عَلَي ‘alâ edatıyla kullanıldığı için, Zâriyât 51/33’te olduğu gibi, bu taş fırtınasının yukarıdan aşağıya doğru gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Zaten A‘râf 7/84, Hûd 11/82, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58’te bu azap taşlarının yukarıdan yağdırıldığı, ‘Ankebût 29/34’te ise gökten geldiği açıkça ifade edilmektedir.

Âyetin sonunda ise “uyarılmış olmalarına rağmen buna itibar etmeyenlerin sonunun ne kadar kötü olduğu” bir ibret ifadesi olarak beyan edilmektedir.

Hz. Lût’un kavmi gibi sınır tanımayanların akıbeti benzer şekilde sınır tanımayan bir felaketle şekillenmişti; benzer yanlışlıkları yapanlar benzer cezalarla helak edileceklerdir.

ııı. Çoğu Muhatapların İbret Almaması

اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır. Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).”

Buradaki اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “nice ibret(ler), ders(ler)”; وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “(Onlar şöyle) değildi, (şöyle) olmadılar”; اَكْثَرُهُمْ ekseruhum tamlaması “onların çoğu”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar, müminler”;وَاِنَّ رَبَّكَ ve inne rabbeke tamlaması “ve muhakkak ki senin Rabbin”; لَهُوَ lehuve zamiri “mutlak surette O”; الْعَز۪يزُ el-‘azîzü sıfatı “üstün(dür), izzetli(dir)”; الرَّح۪يمُ er-rahîmu sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Bu iki âyet önceki bölümlerin sonunda da olduğu gibi, bu sûrede bulunduğu her bir bölümün peşinde söz konusu kıssa ile ilgili anlam bağına sahip manalar vermektedir.

1. اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğu inanmamış olsa da şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Önceki örneklerde olduğu gibi buradaki ifadeye dair kısa açıklamalar yapmak istiyoruz.

a) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً “Şüphesiz ki bunda (nice) ders(ler) vardır.” Âyetteki ف۪ي ذٰلِكَ fî zâlike “bunda” ifadesi, “Hz. Lût’un kıssasında” manasına gelmektedir.

Hz. Lût’un ve kavminin kıssasında yer alan çeşitli uyarılar bu son ümmet için de geçerliliğini korumakta, benzer yanlışlıklara düşmemeleri için insanlar bilgilendirilmektedir. Kıssadan elde edilecek dersin ana noktası “cinsel ahlâksızlık ve Yüce Allah’ın belirlediği sınırları tanımamak”tır. Bu ve benzer azgınlıkları yapanlar benzer bir helak akıbetini ya dünyada veya âhirette yaşayacaklarını bilmeli, ona göre davranmalıdırlar.

b) وَمَا كَانَ اَكْثَرُهُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Çoğunluğu inanmaz.” Burada sözü edilenler bağlam gereği ve ilk muhataplar açısından Mekkeli müşriklerdir. “Onların çoğunun inanmaması”, içlerinden inanacakların çıkacağı manasına alınmalıdır.

2. وَاِنَّ رَبَّكَ لَهُوَ الْعَز۪يزُ الرَّح۪يمُ “Şüphesiz ki Rabbin el-‘azîz’dir (mutlak üstündür); er-rahîm’dir (çok merhamet sahibidir).” Burada Rabbimizin iki sıfatı hatırlatılmaktadır.

a) الْعَز۪يزِ el-‘azîz kelimesi “güçlü, üstün, mağlup olmayı engelleyen güç” anlamlarına gelmektedir. Burada Hz. Lût’un azgın kavmi başta olmak üzere, bütün inkârcılar muhatap alınmakta ve Yüce Allah’ın izzetinin herkese galip geleceği ortaya konulmaktadır.

b) الرَّح۪يمُ er-rahîm sıfatı “merhametli” demektir. Burada el-‘azîz sıfatının ardından er-rahîm sıfatının getirilme sebebi, Yüce Allah’ın kullarına yönelik merhametini hatırlatmak ve rahmetinden ümit kesmemek gerektiğini öğretmek de olabilir. Rahmet sıfatı muhatapların iman edip tevbe ettikten sonra salih amellerle Allah’ın merhametini elde edebileceklerini onlara hatırlatmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Hz. Lut hakkında geniş bilgi için bk. Ömer Faruk Harman, “Lut” mad., DİA, XXVII, 227-229. 2 - Semerkandî, age., II, 167. 3 - Tevbe 9/70; Hâkka 69/9. 4 - Hacc 22/42; Sâd 38/13. 5 - Kâf 50/13.
  • Tevbe 9/70 Hâkka 69/9 Hacc 22/42 Sâd 38/13 Kâf 50/13
• 6 - Zemahşerî, age., III, 319.
• 7 - Mücâdile 58/21.
  • Mücâdele 58/21
• 8 - Zemahşerî, age., III, 321.
• 9 - Tahrîm 66/10. 10 - Semerkandî, age., II, 271. 11 - A‘râf 7/83; Hıcr 15/60; Şu‘arâ’ 26/171; Neml 27/57; ‘Ankebût 29/32, 33; Sâffât 37/135. 12 - Semerkandî, age., II, 590; Taberî, age., XIX, 106; Zemahşerî, age., III, 321.
  • Tahrîm 66/10 A‘râf 7/83 Hicr 15/60 Şu‘arâ 26/171 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/135
• 13 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Menâkıb, 14; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Müslim, İmân, 348-355.
• 14 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10.
  • A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 15 - A‘râf 7/84; Neml 27/58; Kamer 54/34. 16 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • A‘râf 7/84 Neml 27/58 Kamer 54/34 Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34