Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 275-281. âyetlerinde faizin nasıl korkunç bir hata olduğunu, faizle olan ekonomik ilişkinin ne kadar büyük bir problem oluşturduğunu dile getirmektedir.

a) Faiz Belası

Yüce Allah, sûrenin 275-277. âyetlerinde faiz yiyenlerin, şeytan çarpmış kimselerin (cinnet nöbetinden) kalktığı gibi kalktığını, bu durumun “Alış-veriş tamamen faiz gibidir” demeleri yüzünden olduğunu, hâlbuki Allah’ın alım-satımı helâl, faizi haram kıldığını, kime Rabbinden bir öğüt gelir de faizden vazgeçerse, geçmişte olanın affedileceğini, kim de tekrar faize dönerse, işte onların cehennemlik olacağını ve orada ebedi kalıcı olduklarını haber vermekte, Allah’ın faizi yani getirisini sileceğini, sadakaları ise artıracağını, buna karşılık küfre dalanları, günahta ısrar edenleri sevmediğini beyan etmektedir.

Ardından, kurtuluşla ilgili olarak şu evrensel hakikat dile getirilmektedir: “İman edip sâlih ameller işleyen, (bu bağlamda) namaz kılan ve zekât verenler var ya, onların Rableri katında ödülleri vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzüntü de çekmeyeceklerdir.”

ı. Faiz-Şeytan Çarpma İlişkisi

اَلَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ الرِّبٰوا لَا يَقُومُونَ اِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذ۪ي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسّ ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوٓا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبٰواۢ وَاَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبٰوا فَمَنْ جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّه۪ فَانْتَهٰى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَاَمْرُهُٓ اِلَى اللّٰهِ وَمَنْ عَادَ فَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Faiz yiyenler, şeytan çarpmış kişilerin kalktıkları gibi kalkarlar. Bu, onların “alışveriş de tıpkı faiz gibidir.” demeleri yüzündendir. (Oysa) Allah alışverişi helal kılmıştır; faizi ise haram kılmıştır. (Artık) kime Rabbinden bir öğüt gelir de (faizden) vazgeçerse, geçmişte olan (kazançları) kendisinindir. Onun işi Allah’a (kalmış)tır. Kim de (tekrar faize) dönerse, işte onlar ateş halkıdır; orada ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki اَلَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ ellezîne ye’külûne ifadesi “yiyen kişiler”; الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi “faiz”; لَا يَقُومُونَ lâ yekûmûne fiili “kalkmazlar”; اِلَّا كَمَا يَقُومُ illâ kemâ yekûmü ifadesi “(şunun) kalması gibi olmaktan başka”; الَّذ۪ي يَتَخَبَّطُهُ ellezî yetehabbetuhû ifadesi “çarpmış kimselerin (cinnet nöbetinden)”; الشَّيْطَانُ eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; مِنَ الْمَسّ mine’l-messi ifadesi “(şeytanın) dokunmasından, çarpmasından”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu (durum)”; بِاَنَّهُمْ قَالُوٓا biennehum kâlû ifadesi “onların (şöyle) demesi sebebiyledir”; اِنَّمَا الْبَيْعُ innem’l-bey‘u ifadesi “alış-veriş sadece şöyledir”; مِثْلُ الرِّبٰواۢ mislü’r-ribâ ifadesi “faiz gibi(dir)”; وَاَحَلَّ ve ehalle fiili “helal kılmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْبَيْع el-bey‘a kelimesi “alış-verişi”; وَحَرَّمَ ve harrame fiili “ve haram kılmıştır”; الرِّبٰوا er-ribâ sözcüğü “faizi”; فَمَنْ جَآءَهُ fe men câehû ifadesi “her kime geldiyse”; مَوْعِظَة mev‘ızatün kelimesi “herhangi bir öğüt”;مِنْ رَبِّه۪ min rabbihî ifadesi “onun kendi Rabbinden”; فَانْتَهٰى fentehâ fiili “ve vazgeçerse”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “onun içindir, kendisinindir, onun için söz konusudur”; مَا سَلَفَ mâ selefe ifadesi “öncekiler”;وَاَمْرُهُٓ ve emruhû ifadesi “ve onun işi, onun durumu, kararı”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a kalmıştır”; وَمَنْ عَادَ ve men ‘âde ifadesi “her kim geri dönerse”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri tamlaması “ateş halkıdır, cehennemliklerdir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcıdırlar” demektir.

Burada faizin ne kadar kötü bir şey olduğuna dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

1. اَلَّذ۪ينَ يَاْكُلُونَ الرِّبٰوا لَا يَقُومُونَ اِلَّا كَمَا يَقُومُ الَّذ۪ي يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَانُ مِنَ الْمَسّ “Faiz yiyenler, şeytan çarpmış kişilerin kalktıkları gibi kalkarlar.” Yüce Allah infak ve sadaka ile ilgili esasları beyan ettikten sonra, bu âyet grubunda fazile ilgili konulara temas etmektedir. Bu çerçevede öncelikle faiz yiyenlerin durumunu ele almakta ve onun ancak ve ancak şeytan çarpmış bir kişi gibi ayakta duracağını ifade etmektedir.

Kur’ân’da sekiz kez(1) geçen الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi malın haksız yere şişmesi, artması, fazlalaşmak anlamında “faiz” manasına gelmekte, Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan يَتَخَبَّطُ yetehabbetu fiili beraberindeki الْمَس el-mess kelimesiyle birlikte “şeytanın dokunarak aklı çelmesi”, “şeytanın dokunarak çarpması”, “şeytan çarpmış, delirmiş”, “sara veya cinnet geçirmek” gibi anlamlar içermektedir. Esasında الْمَس el-mess kelimesi tek başına “dokunmak” manasına geldiği gibi, ayrıca “delirmek” anlamına da gelmektedir.(2) Bu arada âyette yer alan يَقُومُونَ yekûmûne ve يَقُومُ yekûmu fiilleri “kalkmak”, “hareket etmek”, “davranış ortaya koymak” manalarında yorumlanmaktadır. Bu fiillerin “kalkmak” anlamından hareketle, âyetteki mesajın mahşer için mezarlardan diriltilip kalkmak olduğu belirtilmektedir.(3) Esasında faiz denen illetin asıl feci akıbeti dünyada görüleceği için, buradaki maksadı mahşerle değil de dünyadaki perişan görüntüyle ilişkilendirmek çok daha doğrudur. Çünkü böylelerinin mahşerdeki durumuna dair zaten âyetin sonunda bilgi verilmektedir.

Faiz veya tefecilik denen işlem bir malın haksız yere artması ve emeksiz, risksiz bir artış göstermesi manasına geldiği için Kur’ân’da şiddetle reddedilmekte, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ise faiz yiyenlerin şeytan çarpmış, şeytanın maskarası durumuna düşmüş bir halde olacakları bildirilmektedir. Faize veya tefeciliğe alışmış olanların gözünü para veya servet hatta bütünüyle dünya sevgisi bürümüş olacağı için, onların dünya hayatındaki duruşları adeta mal için delirmişlik ve gözü dönmüşlükten başka bir şekilde ifade edilmemektedir.

Bir sonraki âyet olan Bakara 2/276’da Yüce Allah faizle ilgili olarak onu silip mahvedeceğini, Bakara 2/278’de paranın faiz kısmının terkedilmesi gerektiğini, Âl-i İmrân 3/130’da faizin katlamalı olarak yenmemesini beyan etmekte, Nisâ’ 4/161’de ise yasaklanmış olmasına ve bunu bilmelerine rağmen faiz yiyen eski nesillerin, özellikle kitap ehlinin cehennemlik olduğunu belirtmektedir.

Faizle ilgili olmak üzere Mekke dönemi sûrelerinden olan Rûm 30/39’da ise şöyle buyrulmaktadır: “İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz herhangi bir faiz, Allah katında artmaz. Allah’ın rızasını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte zekât veren o kimseler, evet onlar (sevaplarını ve mallarını) kat kat arttıranlardır.” Rûm sûresi Mekkî bir sûre olsa da konunun önemi nedeniyle toplumsal hayatın en önemli bozguncusu olan faize değinilmekte ve bunun şekilsel anlamdaki artış beklentisinin gerçekte Allah katında hiçbir şekilde artış sağlamadığına dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah toplumsal hayatın bir gereği olarak, infakla ilgili bir buyruğunu beyan ettikten sonra, bu defa toplumsal hayatın en büyük çöküş sebebi olan faize değinmekte, konuyla ilgili çok önemli bir mukayeseye yer vermektedir. İnsanların mallarında şekilsel olarak bir artış sağlansın diye verilen herhangi bir faizin esasında gerçek manada Allah katında bir artış ifade etmediğini, dolayısıyla herhangi bir değer taşımadığını belirtmektedir. Burada dikkat çekilen husus, insanların mallarına katılarak artması istenen miktarın şeklen şişkinlik arz etse de gerçekte Allah katında artmadığını vurgulamaktır. Yani Yüce Allah faiz alınsın diye yatırılan bedelin artmadığını, bunun sadece şekilsel ve sahte bir artış ve şişkinlik olduğunu bildirmektedir.

Hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette hem de Bakara 2/279’da yer alan ifadeler Kur’ân’da sadece birer kez zikredilmekte ve faizin ne kadar korkunç bir bozulma olduğunu ortaya koymaktadır. Özellikle Bakara 2/279. âyette faizin Yüce Allah’a ve Hz. Peygamber’e savaş açmak manasına geldiğinin bildirilmesi konunun hassasiyetini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Hz. Peygamber faizle ilgili yaptığı açıklamalarında faizin ne kadar çirkin bir ekonomik işlem olduğunu göstermekte, aynı cins maldaki fazlalıkların faiz olduğunu beyan etmektedir.(4) Bir başka rivayette ise Hz. Peygamber’in “Faiz yiyen de yediren de ona şahit olan da onu yazan da onu helal sayan da lanetlenmiştir”(5) buyurduğu nakledilmektedir. Bu arada bir başka rivayette de “İnsanın malının haramlığı kanının haramlığı gibidir”(6) buyrularak konunun vehametine dikkat çekilmektedir. Şimdilerde insanların faiz için “bu bir dünya gerçeğidir; bundan kaçınılamaz” türünden sözleri hiçbir şekilde makul karşılanamaz. Faiz mukaddes değerlere savaş açmaktır ve faiz yiyenler şeytanın maskarası durumuna düşeceklerdir. Yaşadığımız ortamlarda bunun sayısız örneklerinin yaşandığı herkesin bildiği birer gerçektir.

Dünyada ekonomik şartların değişmiş olduğu muhakkaktır; ancak şekli değişse de ekonomik işleyişte mal ve değeri üzerinden gerçekleştirilen işlemler ya alış-veriş adını alır veya faizle ilişkilendirilir. Eğer bu ikisi arasında kalan durumlar olursa -ki vâde farkı, enflasyon vs. bir kısım örnekleri vardır- bunlar da en azından şüpheli şeyler durumundadırlar. Şüpheli şeylerle ilgili olarak Hz. Peygamber’in şu beyanı meseleyi çözmüştür: “Helal açıktır, haram da açıktır. İkisi arasında birtakım şüpheli şeyler vardır vardır ki iyice şüpheden kurtuluncaya kadar sana şüpheli gelen şeyleri bırak.”(7) “Şüphe” kelimesi gerçeğe en çok benzeyen şeyler için kullanıldığına göre, kendisinde şüphe bulunan her bir şeyden olabildiğince uzak durmak gerekmektedir.

2. ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ قَالُوٓا اِنَّمَا الْبَيْعُ مِثْلُ الرِّبٰواۢ وَاَحَلَّ اللّٰهُ الْبَيْعَ وَحَرَّمَ الرِّبٰوا “Bu, onların “alışveriş de tıpkı faiz gibidir.” demeleri yüzündendir. (Oysa) Allah alışverişi helal kılmıştır; faizi ise haram kılmıştır.” Yüce Allah faiz yiyenlerin kendilerince bir mazeret veya gerekçe bulduklarını, bu çerçevede alış-verişin de tıpkı faiz gibi olduğunu kabul edip söylediklerini beyan etmektedir. Onların algısına göre, alış-veriş de bir tür faizdir; dolayısıyla alış-veriş helal olduğuna göre faiz de helal olmalıdır.

Bu algıyı reddetmek üzere Yüce Allah “alış-verişi helal, faizi ise haram kıldığını” haber vermektedir. Alış-veriş bir malın karşılığında değerini almak için yapılan bir işlem olmasına rağmen, faizde herhangi bir karşılık olmaksızın bir malın kendi cinsinden ve haksız bir şekilde artışı söz konusudur ve kişi herhangi bir risk taşımadan, alış-veriş mantığına uygun olmayacak şekilde haksız bir gelir elde etmektedir. Bu nedenle, Yüce Allah belli bir kâr oranı ile ve kendisinde risk de bulunacak şekilde alış-verişi helal kılmış, buna karşılık risksiz ve haksız bir kazanç olarak faizi haram kılmıştır.

3. فَمَنْ جَآءَهُ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّه۪ فَانْتَهٰى فَلَهُ مَا سَلَفَ وَاَمْرُهُٓ اِلَى اللّٰهِ “(Artık) kime Rabbinden bir öğüt gelir de (faizden) vazgeçerse, geçmişte olan (kazançları) kendisinindir. Onun işi Allah’a (kalmış)tır.” Yüce Allah faizle ilgili son derece şiddetli bir uyarıyı yaptıktan sonra, artık kendisine bu konuda ilahi öğütler ulaşan kişilerin faizden vazgeçmeleri durumunda önceden yaşananların geçip gittiğini, böylelerinin durumunun Allah’a kaldığını haber vermektedir. Burada geçen مَوْعِظَة mev‘ızah kelimesi “öğüt” manasında Yüce Allah’ın konuyla ilgili dile getirdiği “ilahi beyanı”dır. Böyle bir beyanla buluşan kişinin artık faiz denen illetten uzaklaşması gerektiği ifade edilmek istenmektedir.

Eğer duyarlılık gösterilir de faizden vazgeçilirse artık öncelerinde yaşanmış olanların geçip gittiği, onlarla ilgili herhangi bir şey yapmaya gerek olmadığı bildirilmekte, onunla ilgili nihai kararın Yüce Allah’a ait olduğu haber verilmekte, bir anlamda muhataplar müjdelenmektedir. Burada geçen سَلَفَ selefe fiili başka bazı âyetlerde(8) de geçmekte ve öncekilerin affedilmesi manasına gelmektedir. Zaten ifadenin başında kullanılan لَهُ lehû ifadesi durumun bu kişinin “lehine” olduğunun da bir delilidir. Mâide 5/95 ve Enfâl 8/38’deki kullanımlarda da bunun öncesinin bağışlandığını göstermektedir.

Âyette yer alan وَاَمْرُهُٓ اِلَى اللّٰهِ “Onun işi Allah’adır” ifadesi genellikle “faizle ilgili bilgilere sahip olduktan sonra hemen bundan vazgeçenlerin durumunun yani affedilip affedilmeyeceklerinin Allah’a kaldığı” şeklinde yorumlanmaktadır.(9) Esasında bir konuda hüküm yokken onunla ilgili yapılan yanlışlar değerlendirme dışıdır. Kaldı ki burada söz konusu kişiler faizle ilgili ilahi beyan kendilerine ulaşır ulaşmaz duyarlılık göstermiş, hemen vazgeçmişlerdir. Bu nedenledir ki daha önce yaşananlarla ilgili yapılacak herhangi bir şeyin olmaması da bu noktada muhatapların bağışlandığının bir delilidir. Dahası, uyarıya rağmen yeniden faize bulaşanların akıbetinin feci olacağının bildirilmesi de buradaki maksadın “tevbe eden kişilere Yüce Allah’ın tevbelerinin karşılığında vereceği ödül olduğu”nu ortaya koymaktadır.(10)

4. وَمَنْ عَادَ فَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Kim de (tekrar faize) dönerse, işte onlar ateş halkıdır; orada ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah muhataplara ilettiği uyarıya rağmen kimler aynı şekilde faize ve tefeciliğe döner ve devam ederse bunların artık cehennemlik olacağını ve ateşte ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir.

ıı. Faiz-Sadaka Karşılaştırması

يَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰوا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ اَث۪يمٍ “Allah faizi siler (malın ve servetin bereketini giderir); sadakaları ise artırır. Allah küfre dalanları, günahta ısrar edenleri sevmez.”

Âyetteki يَمْحَقُ yemhaku fiili “siler, yok eder”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الرِّبٰوا er-ribâ kelimesi “faizi”; وَيُرْبِي ve yurbî fiili “ve artırır”; الصَّدَقَات es-sadekâti sözcüğü “sadakaları”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; لَا يُحِبُّ lâ yuhıbbu fiili “Allah sevmez”; كُلَّ كَفَّارٍ külle keffârin tamlaması “her bir inkârcıyı”; اَث۪يمٍ esîmin kelimesi ise “(her bir) günahkârı” demektir.

Burada Yüce Allah’ın faizi silip sadakaları artırdığı ile günaha dalan inkârcıları sevmemesi gündeme getirilmektedir.

1.يَمْحَقُ اللّٰهُ الرِّبٰوا وَيُرْبِي الصَّدَقَاتِ “Allah, faizi siler (bereketini giderir); sadakaları ise arttırır.” Yüce Allah faize dair açıklamaları yaptıktan sonra, şeklen gerçekleşen artışın aslında kakikatte bulunmadığını, çünkü kendisinin onu mahvedip sileceğini beyan etmekte, buna karşılık malın şeklen azalmasına sebep olan sadakaları ise bereketlendirerek arttırdığını bildirmektedir.

Bir kez de Âl-i İmrân 3/141’de geçen يَمْحَقُ yemhaku fiili “mahvetmek”, “silmek”, “mahrum bırakmak”, “yavaş yavaş eksilmek”, “iptal etmek”, “eksiltmek”, “gidermek” gibi anlamlar içermektedir.(11) Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan يُرْبِي yurbî fiili ise “kabartmak”, “arttırmak”, “bereketlendirmek” manalarına gelmektedir. Bu nedenle, neyin kâr, neyin zarar; neyin artış, neyin eksilme; neyin kazanç, neyin ziyan vs. olduğu konusunda Yüce Allah’ın beyanlarını esas almalı ve başka görüntülerle hareket edilmemelidir. Şeklen bakıldığında zekât verilince de mal eksilir; ancak zekât kelimesi bile “artmak” manasına geldiği için verilen zekât nedeniyle malın azalmayacağı, aksine artacağı söylenmelidir.

Bu ayette “faiz” anlamına gelen er-ribâ kelimesiyle aynı kökten gelen yurbî fiili kullanılarak gerçek artışın sadaka ile elde edileceğine muhteşem bir mesaj göndermesi yapılmaktadır. Çünkü bu fiil dört harfli kalıpta kullanıldığı için Yüce Allah’ın sadakaların artmasını sağlayacağını beyan etmiş olmaktadır. Demek ki aslolan Yüce Allah’ın artırdığına talip olmaktır; faiz gibi şeklen ve gerçekte içi boş olan artışlara asla ve asla itibar edilmemelidir.

Konuyla ilgili bilgi veren en önemli âyetlerden bir tanesi Rûm 30/39’dur: “İnsanların mallarında artış olsun diye verdiğiniz herhangi bir faiz, Allah katında artmaz. Allah’ın rızasını isteyerek verdiğiniz zekâta gelince, işte zekât veren o kimseler, evet onlar (sevaplarını ve mallarını) kat kat arttıranlardır.” İşte bu âyetin ilk kısmında “verilen faizin Allah katında artmadığı” beyan edilmekte, ancak “Allah rızasını kazanmak için verilen zekâtın artışının sağlanacağı ve zekâtını verenlerin mallarını ve sevaplarını katlayacakları” bildirilmektedir.

Bu değerlendirmemizin sebebi şudur: Yüce Allah faize para yatıranların gerçek bir artış elde edemediklerini beyan ettikten sonra, asıl artışın zekât vermekle elde edileceğini ifade etmektedir. Rûm 30/39’da yer alan وَجْه اللّٰهِ vechullâhi tamlaması “Allah’ın rızası” manasına gelmektedir. Yüce Allah’ın rızasını amaçlayanların verdiği zekâtların karşılığında hem mallarını artırdıkları hem de bunun karşılığında sevaplarını katladıkları ifade edilmektedir. Zekât kelimesi “arınmak” anlamının yanında “artmak” manasına da geldiği için, âyetin sonundaki el-mud‘ıfûne kelimesi bu anlamı pekiştirmektedir.

Yüce Allah’ın rızasını kazanabilmek için verilen zekâtlar ve imandaki sadakatin görüntüsü olan sadakalar Allah katında artan bir mahiyet arz etmektedir. Burada “artmak”tan maksat sevabın katlanması olduğu için bunun “bire on kat” olduğu ifade edilmektedir.(12) Esasında Bakara 2/261’de verilen 1’e 700 katlık artış, hatta bunların Allah’ın dilediklerine 700’er şekilde katlanabileceği şeklindeki bilgiyle Rûm 30/39’daki mesaj aynı noktada buluşmaktadır, diyebiliriz.

2. وَاللّٰهُ لَا يُحِبُّ كُلَّ كَفَّارٍ اَث۪يمٍ “Allah, küfre dalanları, günahta ısrar edenleri sevmez.” Yüce Allah mutlak manada inkârcıları ve nankörleri, ayrıca günaha dalan ve günahtan beslenenleri sevmediğini beyan etmektedir. Bağlam gereği düşünüldüğünde, buradaki inkârın konusu faizin haramlığını inkârdır. Günahın konusu ise, faiz ve tefecilik yaparak günaha dalmaktır.

Âyetteki كَفَّار keffâr ve اَث۪يم esîm kelimeleri mübalağa kalıbındadırlar. Kur’ân’da beş kez(13) geçen كَفَّار keffâr kelimesi sürekli inkâr eden, devamlı nankörlük yapan, nankörlükle anılan kişi manasında her türlü nankörlüğü yapanları ve inkâr içerisinde olanları içermektedir. Kur’ân’da yedi kez(14) zikredilen اَث۪يم esîm sözcüğü ise her türlü günahı her zaman işleyenler ve günahla anılanlar için kullanılan bir mübalağa yani abartı kalıbıdır.

Yüce Allah’ın emirlerine karşı gelenler Allah’ın yasalarını çiğnemekte, harama helal diyerek küfre düşmekte, günahta ısrar ederek inatçılık yapmakta ve böylece her türlü nankörlüğü uygulamaktadır. Oysa Yüce Allah bu türden kişileri sevmediğini ilan etmekte, kullarından emir ve yasaklarına karşı sadakat göstermelerini beklediğini göstermek istemektedir.

ııı. Kurtuluşun Çaresi

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ وَاَقَامُوا الصَّلٰوةَ وَاٰتَوُا الزَّكٰوةَ لَهُمْ اَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ “İman edip iyi işler yapanlar, namazı kılanlar ve zekât verenler var ya, Rableri katında onlar için ödül(ler)i vardır. Onlara herhangi bir korku yoktur; onlar üzülmeyecektir de.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû cümlesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَعَمِلُوا ve ‘amilû fiili “ve yapmış (olanlar), işleyenler”; الصَّالِحَاتِ es-sâlihâti kelimesi “salih ameller, iyi işler”; وَاَقَامُوا ve ekâmû fiili “ve ikame etmiş, kılmış (olanlar), kılanlar”; الصَّلٰوةَ es-salâte kelimesi “namazı”; وَاٰتَوُا ve âtevû fiili “ve vermiş (olanlar), verenler”; الزَّكٰوةَ ez-zekâte ifadesi “zekâtı”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; اَجْرُهُمْ ecruhum ifadesi “onların ecri, onlara yönelik ecir, ödül”; عِنْدَ رَبِّهِمْ ‘ınde rabbihim ifadesi “Rableri katında”;وَلَا خَوْفٌ ve lâ havfun ifadesi “hiçbir korku yoktur”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; وَلَا هُمْ ve lâ hum ifadesi “onlar (şöyle de) olmayacaklardır”; يَحْزَنُونَ yahzenûne fiili ise “üzülmekte (olanlar), üzülecek (olanlar), onlar üzülmeyeceklerdir de” demektir.

Burada iman edip imanına uygun davranışlar ortaya koyanların ödülleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah faizle ilgili iki âyeti zikrettikten sonra, muhataplarına yakışan durumla ilgili bilgi vermektedir. Bu çerçevede onların iman etmelerini yani inanılması gereken bütün değerlere inanıp güvenmelerini, ardından imanlarına uygun davranışlar anlamında salih ameller işlemeleri gerektiğini, bu bağlamda salih amel boyutu olan ibadetler kapsamında hem namazlarını kılmaları hem de zekâtlarını vermeleri gerektiğini dile getirmektedir. Demek ki istikamet sahibi olabilmek için sapasağlam bir iman, onu ispatlayan salih ameller, fert bazında hasenât dediğimiz “namaz” ile sâlihât dediğimiz “zekât” ibadeti kişilerin kurtuluşu için bu âyette vazgeçilmez fedakârlıklar olarak zikredilmektedir.

Bakara 2/62, 262 ve 274. âyetlerde de geçen bu ifadelerde Yüce Allah adına fedakârlık yapanlara ödüller verileceği, bu ödüllerin Rableri katında olduğu, dolayısıyla kendilerine herhangi bir korku olmayacağı gibi hüzünlenmeyecekleri de müjdelenmektedir. Benzer müjdeler Âl-i İmrân 3/199 ve Hadîd 57/19’da da yer almaktadır. Bu arada korku ve hüznün olmamasıyla ilgili olarak da çeşitli âyetlerde bilgiler mevcuttur.(15)

b) Faize Borcuna Karşı Neler Yapılmalı

Yüce Allah, sûrenin 278-281. âyetlerinde müminlere hitap etmekte, Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olmalarını, eğer gerçekten inanıyorlarsa faizden geri kalan kısmı terketmelerini, şâyet faiz hakkında söylenenleri yapmazlarsa Allah ve Rasûlü tarafından faizcilere karşı açılan savaştan haberlerinin bulunmasını, eğer tevbe ederler, faizden vazgeçerlerse malın aslının yani anaparanın kendilerinin olacağını, böylece ne haksızlık etmiş ne de haksızlığa uğramış olacaklarını haber vermektedir.

Ardından, eğer borçlu kişi darlık içinde ise, eli genişleyinceye kadar ona zaman tanımak gerektiği, yapacakları fedakarlığın anlamını bilirlerse tasadduk etmenin kendileri için çok daha hayırlı olacağı beyan edilerek, mahşere dair şu uyarıya yer verilmektedir: “Kendisinde Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese hak ettiğinin eksiksiz verileceği ve kimsenin haksızlığa uğratılmayacağı bir güne karşı korunaklı (duyarlı) olun.”

ı. Faizin Terk Edilmesi Gerekliliği

يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبٰوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُ۫سُ اَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! İnanıyorsanız, faizden (elinizde) kalan kısmı terkedin! (Böyle) yapmazsanız, Allah ve Elçisi tarafından (faizcilere açılan) savaştan haberiniz olsun! Tevbe ederseniz, malınızın aslı (anaparanız) sizindir. (Böylece) ne haksızlık edersiniz ne de haksızlığa uğramış olursunuz.”

Buradaki يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا yâ eyyühellezîne âmenû hitabı “ey iman edenler”; اتَّقُوا ittekû emri “muttaki (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”;وَذَرُوا ve zerû emri “ve bırakın”; مَا بَقِيَ mâ bakıye ifadesi “geri kalmış olanı”; مِنَ الرِّبٰوا mine’r-ribâ ifadesi “faizden”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; مُؤْمِن۪ينَ mü’minîne kelimesi “inananlar”; فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا fe in lem tef‘alû ifadesi “ve eğer (bunu) yapmazsanız”; فَاْذَنُوا fe’zenû emri “(şunu) bilin”; بِحَرْبٍ bi harbin ifadesi “(şöyle) bir savaşı, harbi”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah’tan (gelen)”; وَرَسُولِه۪ ve rasûlihî ifadesi “ve O’nun Rasûlü’nden, Elçisi’nden (gelen)”; وَاِنْ تُبْتُمْ ve in tübtüm fiili “ve eğer tevbe ederseniz”; فَلَكُمْ fe leküm ifadesi “sizin için vardır, sizin içindir”; رُؤُ۫سُ اَمْوَالِكُمْ ruûsü emvâliküm tamlaması “sizin mallarınızın başı, ana sermayeniz”; لَا تَظْلِمُونَ lâ tazlimûne fiili “(böylece) haksızlık yapmazsınız, zulmetmezsiniz”; وَلَا تُظْلَمُونَ ve lâ tuzlemûne edilgen fiili ise “ve haksızlığa da uğratılmazsınız, size de zulmedilmez” demektir.

Burada Yüce Allah’ın buyruklarına itibar edilmesi gerektiği ile faizin Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaş olduğu, faizden vazgeçilirse anaparanın alınabileceğiyle ilgili hükümler gündeme getirilmektedir.

1. يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبٰوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! İnanıyorsanız, faizden (elinizde) kalan kısmı terkedin!” Yüce Allah faizle ilgili konuya devam etmekte, faiz olarak daha önce aldıklarıyla ilgili herhangi bir şey gerekmediğini, ancak henüz almadıklarıyla ilgili olarak böyle bir serbestiyetin bulunmadığını ifade etmekte, iman edenlerin faiz olarak geriye kalan ne varsa onların terk etmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Mesajı genel ve evrensel olan bu âyetin inişiyle ilgili olarak çeşitli olaylar rivayet edilmektedir. Önemine binaen bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Bu âyet, ribâ ile alışveriş yapan Mekkelilere hitaptır. Mekke’nin fethi sırasında müslüman olduklarında Yüce Allah onlara faizi değil de sermayelerini geri almayı emretmiştir.”

“Mukâtil b. Süleymân, bu âyetin Sakîf Kabîlesi’nden dört kardeş yani Mes‘ûd, Abdi Yâleyl, Hubeyb ve Rebî‘a hakkında nazil olduğunu söylemiştir. Bunlar, ‘Amr b. Umeyr es Sakâfî’nin oğulları olup Muğîreoğulları’ndan borç alıp onlara borç veriyorlardı. Hz. Peygamber Taîf’i hükmü altına alınca bu kardeşlerin hepsi müslüman oldu. Sonra da Muğîreoğulları’ndaki ribâ’dan elde ettikleri faizlerini istediler. İşte bunun üzerine Yüce Allah bu âyeti indirdi.”

“Âyet, Abbâs ile Osman b. Affân hakkında nazil olmuştur. Muhataplar, daha sonra almak üzere, parasını peşin vererek hurma alıyorlardı. Hurmaları toplama zamanı geldiğinde, hurmanın bir kısmını alıyor, geriye kalan kısmını da bilâhere olmak üzere fazlasıyla alıyorlardı. Bu, Atâ ve İkrime'nin görüşüdür.”

“Bu âyet, Abbâs ile Hâlid b. Velîd hakkında nazil olmuştu. Onlar daha sonra fazlasıyla almak üzere peşin parayla ribâ yapıyorlardı.”(16)

Âyetin iniş sebebiyle ilgili bu rivayetleri aktardıktan sonra, yeniden belirtelim ki bu âyette verilen hüküm tarihsel değil, evrenseldir; bütün zamanların Müslümanlarını ilgilendirmektedir.

a)يَآ اَيُّهَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا اتَّقُوا اللّٰهَ “Ey iman edenler! Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun!” Yüce Allah iman edenlere seslenerek öncelikle kendisine karşı muttaki olmalarını istemektedir ki bağlam gereği buradaki takvânın konusu faizle ilgili ilahi beyanlara karşı duyarlılık göstermeleridir. Faizden korunanlar mahşerde de azaptan korunmuş olacaklarını bilmeli, ona göre bir duyarlılık geliştirmelidirler. Takvâ kavramı kök itibariyle “korumak”, “korunmak” manasına geldiği için, azaptan korunmanın yolu bu âyet itibariyle faizden korunmaya bağlanmıştır denebilir.

b) وَذَرُوا مَا بَقِيَ مِنَ الرِّبٰوٓا اِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِن۪ينَ “Eğer (gerçekten) inanıyorsanız faizden geri kalan kısmı terkedin!” Yüce Allah müminlere hitabına devam etmekte, takvâ dediği duyarlılığın esasında faizle ilişkili kısmında gerçekten inanıyorlarsa yani gerçek manada Allah’a güveniyorlarsa zarar etmeyeceklerini bilmelerini ve faiz olan kısmı terk etmelerini kendilerine emretmektedir. “Faizden geriye kalan” ifadesi faizden kaynaklanan bütün kazançları içermekte ve ona adeta bir ateş muamelesi göstererek adına faiz denen şeylerin tamamından uzaklaşılması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Borç vermiş olanlar henüz almadıkları sermayelerinin faizle ilişkili kısmını terk etmelidirler.

Bu âyetten de anlaşılıyor ki iman bir iddiadır; onu davranışlarla ispatlamak gerekmektedir. Bir mümin eğer gerçek manada inanıyorsa imanının gereği olarak faizden de bununla ilgili şüpeli şeylerden de behemehâl uzaklaşmalı, Yüce Allah’ın emirlerine ve yasaklarına karşı herhangi bir tartışmaya ve pazarlığa girişmemeli, ilahi buyruklara tam bir teslimiyet içerisinde özen göstermelidir. Bakara 2/131’de beyan edildiği üzere, “Yüce Allah Hz. İbrâhim’e ‘teslim ol’ demişti; o da ‘âlemlerin Rabbine teslim oldum’ cevabını vermişti.” Yûnus 10/84’te Hz. Mûsâ’nın beraberindeki gençlere seslenişinde dediği gibi “Eğer inanıyorsanız sadece Allah’a güvenin, eğer gerçekten O’na teslim olduysanız (böyle yapın)!” Demek ki din Yüce Allah’a teslimiyet kurumudur; yoksa Allah’a karşı pazarlık aracı değildir. Esasında “Müslüman” kelimesinin anlamı da zaten teslimiyetten başka bir şey değildir.

2. فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُ۫سُ اَمْوَالِكُمْ لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ “(Böyle) yapmazsanız, Allah ve Elçisi tarafından (faizcilere açılan) savaştan haberiniz olsun! Tevbe ederseniz, malınızın aslı (anaparanız) sizindir. (Böylece) ne haksızlık edersiniz ne de haksızlığa uğramış olursunuz.” Yüce Allah bu âyette faizle ilgili olarak çok önemli birkaç meseleye daha değinmektedir.

a) فَاِنْ لَمْ تَفْعَلُوا فَاْذَنُوا بِحَرْبٍ مِنَ اللّٰهِ وَرَسُولِه۪ “(Böyle) yapmazsanız, Allah ve Elçisi tarafından (faizcilere açılan) savaştan haberiniz olsun!” Yüce Allah faizle ilgili verdiği bilgilere ve yaptığı uyarılara itibar etmeyenlere seslenmekte ve eğer faizle ilgili uygulamalardan vazgeçmezlerse bunun Allah ve Rasûlü tarafından açılmış bir savaş olduğunun bilinmesini istemektedir. Böyle bir tavır Allah’a ve Rasûlü’ne karşı savaş açmak, onlarla savaşa girmek manasına gelmektedir. Kişi eğer faizden ve tefecilikten vazgeçmez de bunlara devam ederse Yüce Allah’a ve Rasûlü’ne karşı bir savaşa girmiş olduğunu bilmeli, ona göre davranmalıdır. Kur’ân’da ilahi emirleri yapmamaya veya yasakları işlemeye karşılık çeşitli uyarıların ve tehditlerin bulunduğu bilinmektedir. Ancak hiçbir uyarı bu kadar sert değildir. Bu nedenle, faiz denen uygulamanın günahların en kötüsü olduğunu, ona bulaşanların da Yüce Allah ve Rasûlü ile savaşa girmiş olduklarını bilmeleri kendilerinden istenmektedir.

Kişinin Yüce Allah ile savaşması demek Allah’ın o kişiyi dünyada helak ve perişan etmesi, mahşerde ise onu ebedi azaba atacak olması demektir. Bu savaşın kaybedeni bellidir ve faize bulaşanlar bu savaşı elbette ve elbette kaybedeceklerini bilmelidirler. Yüce Allah’ın ve Rasûlü’nün birine savaş açması demek, o kişinin en baştan savaşı kaybetmesi demektir ve faize bulaşanlar kaçınılmaz bir mağlubiyetin tarafı olacaklardır.

Dünyada ekonomik sistemlerin insanlara dayattığı bu uygulama ne olursa olsun terk edilmeli, müslümanlar kendi inançlarına uygun bir ekonomik sistemi keşfetmeli, ticareti ve ortaklıkları geliştirerek faiz denen hastalıktan behemehâl kurtulmalı, bu yolda çeşitli araştırmalara girişmelidirler. Faizcilik ve tefecilik ister kurumsal anlamda olsun, isterse fertler bazında uygulansın bir hastalıktır ve tedavisi de mutlak surette vardır, bulunmalıdır. Müslümanlar bu türden araştırmaları yapmak yerine, inandıklarını yaşamadıkları için yaşadıklarına inanmaya başlamaktadırlar. İşte bu durum çürümenin dibidir ve dünya insanlığına helal bir ekonomik sistem bulamama mağlubiyetinin meydana getirdiği korkunç bir moral çöküntüsünün göstergesidir.

b) وَاِنْ تُبْتُمْ فَلَكُمْ رُؤُ۫سُ اَمْوَالِكُمْ “Tevbe ederseniz, malınızın aslı (anaparanız) sizindir.” Yüce Allah faizden tevbe edilmesi yani dönülmesi durumunda faiz dışındaki anaparanın alınabileceğini hükme bağlamaktadır. Haram olan şey, paranın faiz kısmıdır; eğer faizden vazgeçilmişse o zaman faize bulaşmayan anaparayı yani ana sermayeyi almakta herhangi bir tereddüt ve sakınca bulunmamaktadır.

c) لَا تَظْلِمُونَ وَلَا تُظْلَمُونَ “(Böylece) ne haksızlık edersiniz ne de haksızlığa uğramış olursunuz.” Yüce Allah sermayeden fazlasını alarak karşıdaki borçluya zulmetmemek gerektiğini beyan etmekte, bu arada sermayeden daha azını alarak kendisine de haksızlık edilmemesi gerektiğini hükme bağlamaktadır. Bu cümle kapsamında paranın gerçek manada değerinin düştüğü ortamlarda borç veren kişinin zarara uğratılmaması için gerekli hassasiyeti göstermek, anaparanın değerini düşürmeyen geri ödemelerde bulunmak faiz kapsamında değildir; aksine bu durum borç vererek iyilik yapan kişinin parasının değerini muhafaza ederek zarara uğratılmasını engellemektir.

Âyetin bu son cümlesi son derece önemli bir ahlak ilkesi öğretmekte, toplumsal hayatta insanların nasıl dengeli bir duruş orataya koymaları gerektiğini dile getirmektedir. Buna göre insanların başkalarına haksızlık yapmamaları gerektiği gibi kendilerinin de haksızlığa uğratılmama noktasında çaba sarf etmeleri gerektiğini, haklarını arama mücadelesi yapmalarının önemli olduğu mesajı söz konusu edilmektedir. Haksızlık yapmamak elbette önemlidir; ancak onun kadar önemli olan noktalardan birisi de haksızlığa uğratılmamaktır. Karşıdakine haksızlıktan kaçınılması aynı zamanda birilerine haksızlık yapmayı düşünenleri de caydırır. Çünkü bilirler ki muhatapları olan kişi de hakkını arayacaktır. Kısas nasıl ki insan öldürmeyi engelleyici caydırıcı bir unsur içerdiği gibi haksızlığa uğratılmamak için özel bir duruş sergilemek de insanları başkalarına haksızlık yapmaktan uzaklaştıracaktır.

ıı. Zorda Olanlara Kolaylık Tanınması

وَاِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ اِلٰى مَيْسَرَةٍ وَاَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “(Borçlu) dardaysa eli genişleyinceye kadar ona zaman vermek (gerekir). Bilirseniz (alacağınızı) bağışlamanız sizin için hayırlı olandır.”

Âyetteki وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “eğer onlar (şöyle) iseler”; ذُو عُسْرَةٍ zû ‘usratin ifadesi “zorluk sahibi, zordaysalar”; فَنَظِرَة fe nezıratün kelimesi “beklemek, zaman tanımak (gerekir)”; اِلٰى مَيْسَرَةٍ ilâ meyseratin ifadesi “kolaylığa kadar”;وَاَنْ تَصَدَّقُوا ve en tesaddekû ifadesi “ve tasadduk etmeniz, tasadduk ederseniz, bağışlarsanız”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “daha hayırlıdır, iyidir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْلَمُونَ ta‘lemûne fiili ise “bilmektesiniz, eğer biliyorsanız, eğer bilirseniz” demektir.

Burada borçlu kişinin çok zor durumda olması durumunda alacaklının ona alacağını bağışlamasının çok daha hayırlı olacağıyla ilgili beyan gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنْ كَانَ ذُو عُسْرَةٍ فَنَظِرَةٌ اِلٰى مَيْسَرَةٍ “(Borçlu) dardaysa eli genişleyinceye kadar ona zaman vermek (gerekir).” Yüce Allah faizin Allah’a ve Rasûlü’ne savaş açmak olduğunu, kişi tevbe ederse anaparayı alabileceğini ve haksızlık etmemesi gibi haksızlığa uğratılmaması gerektiğini beyan ettikten sonra, bu defa başka bir konuya daha değinmekte, zor durumda olanlara karşı nasıl davranılması gerektiğini dile getirmektedir.

Yüce Allah, borçlu kişi çok zor durumda yani tamamen bitik bir vaziyette ise bu defa ona karşı eli güçleninceye kadar, yani ödeme kolaylığına erişinceye kadar beklemek gerektiğini de hükme bağlamaktadır. Burada geçen ذُو عُسْرَة zû ‘usratin ifadesi “zor durumda olmak”, “eli darda olmak”, “güç durumda, darlık içinde olmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu arada âyetteki نَظِرَة nezıratün kelimesi “beklemek”, “süre vermek”, “vâde yapmak”; مَيْسَرَة meyseratin sözcüğü ise “kolaylık durumu”, “durumu düzelmek”, “rahatlamak”, “kolaylığa çıkmak” manasına gelmektedir. Bütün bu kelimelerden anlaşıldığına göre, borçlu kişi eğer çok zor durumdaysa ona zaman tanımak, elinin güçlenmesini beklemek gerekmektedir.

2. وَاَنْ تَصَدَّقُوا خَيْرٌ لَكُمْ اِنْ كُنْتُمْ تَعْلَمُونَ “Bilirseniz (alacağınızı) bağışlamanız sizin için hayırlı olandır.” Bu ifade Bakara 2/237’deki “bağışlamanız takvâya daha uygundur” cümlesine benzemektedir. Yüce Allah yapılacak fedakârlığın ne kadar muhteşem bir erdem olduğunu eğer gerçekten bilirlerse, eli darda olan borçludan alınacak miktarın alınmayıp ona tasadduk edilmesinin mutlak manada hayırlı olduğunu da fark edebileceklerini bildirmektedir. Burada sözü edilen اَنْ تَصَدَّقُوا en tesaddekû ifadesi “tasadduk etmek”, “sadakaya saymak”, “zekât olarak değerlendirmek”, “infak etmek”, “bağışlamak” gibi anlamlara gelmekte ve alınacak miktarın borçluya bağışlanması manasını içermektedir.

Burada önerilen şey, aslında Bakara 2/245’te sözü edilen kard-ı hasendir; yani Yüce Allah’a verilen güzel borçtur. Böyle yapanlar bunun karşılığını hem dünyada hem de mahşerde Yüce Allah’tan kat kat fazlasıyla alacaklarını da bilmelidirler. İnsanlar gerçekten zor durumda iseler onlardan alınacak miktar artık alınamayacağı için onu kendilerine tasadduk etmek en doğrusudur ve en hayırlı işlemdir. Böylece toplumda hem kardeşlik tohumları yeşertilir; hem de insanların birbirine husumet kapıları kapatılmış, yardımlaşma denen erdemli davranış yaygınlaştırılmış olur. İnsanlar birbirlerini muhtemel “müşteri” gibi değil, “kardeş” olarak görebilmenin derin huzurunu yakalamış olurlar.

ııı. Mahşere Karşı Duyarlılık

وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ ف۪يهِ اِلَى اللّٰهِ ثُمَّ تُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Allah’a döndürüleceğiniz, sonra da herkese kazandığının (karşılığının) eksiksiz verileceği ve onların haksızlığa uğratılmayacağı bir güne karşı takvâlı (duyarlı) olun!”

Âyetteki وَاتَّقُوا vettekû emri “takvâlı (duyarlı) olun”; يَوْمًا yevmen kelimesi “(şöyle) bir güne karşı ki”; تُرْجَعُونَ turce‘ûne edilgen fiili “döndürüleceksiniz

Burada mahşere imanla ilgili bir uyarı ve insanlara dünyada yapıp ettiklerinin tam karşılığının verileceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir. Bu ayetin Kur’ân’da en son indirilen ayet veya son indirlen ayetlerden birisi olduğu iddia edilmektedir.

1.وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ ف۪يهِ اِلَى اللّٰهِ “Kendisinde Allah’a döndürüleceğiniz bir güne karşı takvâlı (korunaklı, duyarlı) olun!” Yüce Allah faizle ilgili detayları verdikten ve borçlu kişilerle ilişkilerin nasıl olması gerektiğini ifade ettikten sonra, bu defa muhatapların mahşer gününe karşı duyarlı davranmaları gerektiğini hatırlatmakta, o günde her cana dünyada kazandıklarının tam karşılığının verileceğini ve hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını bildirmektedir. Âyette bütün insanların Yüce Allah’a döndürülecekleri beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu manayı veren çeşitli âyetler zikredilmektedir.(17)

2. ثُمَّ تُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Sonra da herkese hak ettiği eksiksiz verilecek ve onlar haksızlığa uğratılmayacaktır.” Bu cümlenin de benzerleri çeşitli âyetlerde(18) geçmektedir.

Bakara 2/272’de de ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet vardır(19) ve âhiret yurdunun haksızlık yapma yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(20) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah, âyetin وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Onlara haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de geçtiği gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık etmeleri gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/275, 276, 278; Âl-i İmrân 3/130; Nisâ’ 4/161; Rûm 30/39. 2 - Semerkandî, age., I, 182; Taberî, age., III, 101-102; Zemahşerî, age., I, 315. 3 - Semerkandî, age., I, 182; Taberî, age., III, 101-102; Zemahşerî, age., I, 315.
  • Bakara 2/275 Bakara 2/276 Bakara 2/278 Âl-i İmrân 3/130 Nisâ 4/161 Rûm 30/39
• 4 - Müslim, Müsâkât, 80, 83; Nesâî, Buyû‘, 45, 46; Tirmizî, Buyû‘, 23; İbn Mâce, Ticâret, 48; Dârimî, Buyû‘, 41; İmâm Mâlik, Muvatta’, Buyû‘, 29; Ahmed b. Hanbel, II, 379, 485. 5 - Buhârî, Talâk, 51; Buyû‘, 24, 25; Libâs, 86, 89; Müslim, Müsâkât, 106, 107; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 4; Tirmizî, Buyû‘, 2; Nesâî, Talâk, 13; İbn Mâce, Ticâret, 58. 6 - Ahmed b. Hanbel, I, 446.
• 7 - Buhârî, İman, 39; Ebû Dâvûd, Buyû‘, 3; Tirmizî, Buyû‘, 1; Nesâî, Buyû‘, 2; Eşribe, 50; İbn Mâce, Fiten, 14.
• 8 - Bakara 2/275; Nisâ’ 4/22, 23; Mâide 5/95; Enfâl 8/38.
  • Bakara 2/275 Nisâ 4/22 Nisâ 4/23 Mâide 5/95 Enfâl 8/38
• 9 - Semerkandî, age., I, 183; Taberî, age., III, 104; Zemahşerî, age., I, 316; Râzî, age., VII, 94. 10 - Benzer bir değerlendirme için bk. Mustafa Öztürk, Meâl, s. 66’da 81. not.
• 11 - Semerkandî, age., I, 183; Taberî, age., III, 104; Zemahşerî, age., I, 317; Râzî, age., VII, 94.
• 12 - Semerkandî, age., III, 14; Taberî, age., XXI, 47.
• 13 - Bakara 2/276; İbrâhim 14/34; Zümer 39/3; Kâf 50/24; Me‘âric 71/27. 14 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12.
  • Bakara 2/276 İbrâhîm 14/34 Zümer 39/3 Kâf 50/24 Nûh 71/27 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12
• 15 - Bakara 2/38, 62, 112, 262, 274, 277; Âl-i İmrân 3/170; Mâide 5/69; En‘âm 6/48; A‘râf 7/35, 49; Yûnus 10/62; Zuhruf 43/68; Ahkâf 46/13.
  • Bakara 2/38 Bakara 2/62 Bakara 2/112 Bakara 2/262 Bakara 2/274 Bakara 2/277 Âl-i İmrân 3/170 Mâide 5/69 En‘âm 6/48 A‘râf 7/35 A‘râf 7/49 Yûnus 10/62 Zuhruf 43/68 Ahkâf 46/13
• 16 - Râzî, age., VII, 98-99. Ayrca benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 183-184; Taberî, age., III, 106-107; Zemahşerî, age., I, 318.
• 17 - Bakara 2/28, 46, 156, 245, 281; Âl-i İmrân 3/55, 83; Mâide 5/48, 105; En‘âm 6/36, 60, 108, 164; Yûnus 10/4, 23, 46, 56, 70; Hûd 11/4, 34; Meryem 19/40; Enbiyâ’ 21/35, 93; Mü’minûn 23/60, 115; Nûr 24/64; Kasas 28/39, 70, 88; ‘Ankebût 29/8, 17, 57; Rûm 30/11; Lokmân 31/15, 23; Secde 32/11; Yâsîn 36/22, 83; Zümer 39/7, 44; Mü’min 40/77; Fussılet 41/21; Zuhruf 43/85; Câsiye 45/15; ‘Alak 96/8. 18 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185; Nisâ’ 4/173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nûr 24/25; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 70; Ahkâf 46/19.
  • Bakara 2/28 Bakara 2/46 Bakara 2/156 Bakara 2/245 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/55 Âl-i İmrân 3/83 Mâide 5/48 Mâide 5/105 En‘âm 6/36 En‘âm 6/60 En‘âm 6/108 En‘âm 6/164 Yûnus 10/4 Yûnus 10/23 Yûnus 10/46 Yûnus 10/56 Yûnus 10/70 Hûd 11/4 Hûd 11/34 Meryem 19/40 Enbiyâ 21/35 Enbiyâ 21/93 Mü'minûn 23/60 Mü'minûn 23/115 Nûr 24/64 Kasas 28/39 Kasas 28/70 Kasas 28/88 ‘Ankebût 29/8 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/57 Rûm 30/11 Lokmân 31/15 Lokmân 31/23 Secde 32/11 Yâsîn 36/22 Yâsîn 36/83 Zümer 39/7 Zümer 39/44 Mü'min 40/77 Fussilet 41/21 Zuhruf 43/85 Câsiye 45/15 ‘Alak 96/8 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nûr 24/25 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/70 Ahkâf 46/19
• 19 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 20 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69