Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 213-223. âyetlerinde ilk insan neslin tek ümmet oluşundan söz etmekte, sonrasında insanların başına sıkıntılar gelebileceğini ele almakta, ardından infak, savaş, içki, kumar, nikah, ay hali gibi konulara değinmektedir.

a) İnsanların Tek Ümmet Oluşu

Yüce Allah, sûrenin 213-215. âyetlerinde insanların bir tek ümmet olduğunu, onlara müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri gönderdiğini, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda insanlar arasında hüküm vermeleri için bir amaç doğrultusunda el-kitâb’ı indirdiğini, ancak kitap verilenlerin kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüklerini, Allah’ın iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri şeyi izniyle gösterdiğini, çünkü dileyeni dosdoğru yola ileteceğini beyan etmektedir.

Ardından, muhatapların çeşitli şekillerde deneneceğini ifade etmek üzere şu beyana yer verilmektedir: “(Ey müminler!) Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız!? Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki nihâyet (her) peygamber ve beraberindeki müminler ‘Allah’ın yardımı ne zaman!’ demişlerdi. Bilesiniz ki Allah’ın yardımı yakındır.”

Daha sonra konu infaka getirilmekte ve nereye yani kimlere infak edileceğinin sorulduğu ifade edilerek kendilerine şu şekilde cevap verilmesi gerektiği belirtilmektedir: “De ki: İnfak edeceğiniz her bir şey, ana-baba, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolcular için olmalıdır. Her ne hayır (yardım) yaparsanız muhakkak ki Allah onu bilir.”

ı. İnsanların Peygamberlerle Buluşturulması

كَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيّ۪نَ مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ وَاَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ ف۪يمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِ وَمَا اخْتَلَفَ ف۪يهِ اِلَّا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ فَهَدَى اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِه۪ وَاللّٰهُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “İnsanlar tek bir ümmetti. Allah müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri göndermiştir. Anlaşmazlığa düştükleri konularda insanlar arasında hükmü vermesi için Kitabı bir amaç doğrultusunda indirmiştir. Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlık nedeniyle (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi. (Bunun üzerine) Allah iman edenlere, üzerinde çelişkiye düştükleri gerçeği, buyruğuyla göstermiştir. Allah dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.”

Âyetteki كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; النَّاسُ en-nâsü kelimesi “insanlar”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet(ti)”; فَبَعَثَ fe be‘ase fiili “göndermiştir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; النَّبِيّ۪نَ en-nebiyyîne kelimesi “peygamberler”; مُبَشِّر۪ينَ mübeşşirîne kelimesi “müjdeleyiciler olarak”; وَمُنْذِر۪ينَ ve münzirîne kelimesi “ve uyarıcılar olarak”; وَاَنْزَلَ ve enzele fiili “ve indirmişti”; مَعَهُمُ me‘ahum ifadesi “onlarla birlikte”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “kitabı”; بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”; لِيَحْكُمَ li yakhüme fiili “hükmetsin diye”; بَيْنَ النَّاسِ beyne’n-nâsi ifadesi “insanlar arasında”; ف۪يمَا اخْتَلَفُوا fîme’htelefû ifadesi “ihtilafa düştükleri konularda”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”; وَمَا اخْتَلَفَ ve ma’htelefe fiili “ihtilafa düşmemişti”; ف۪يهِ fîhi “onda, hakkında”; اِلَّا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوهُ illellezîne ûtûhu istisnası “kendisine (kitap) verilenlerden başkası”; مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ min ba‘di mâ câethum ifadesi “kendilerine geldikten sonra”; الْبَيِّنَاتُ el-beyyinâtü kelimesi “apaçık belgeler”; بَغْيًا bağyen kelimesi “kıskançlık sebebiyle”; بَيْنَهُمْ meynehum ifadesi “onların arasındaki”; فَهَدَى fe hedâ fiili “hidayet etti, yol gösterdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman edenlere, iman etmiş olanlara”; لِمَا اخْتَلَفُوا lime’htelefû ifadesi “ihtilaf ettikleri konuda”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”;مِنَ الْحَقِّ mine’l-hakkı ifadesi “gerçekle ilgili”; بِاِذْنِه۪ bi iznihî ifadesi “O’nun izniyle, buyruğu ile”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَهْد۪ي yehdî fiili “hidayet eder, yol gösterir”; مَنْ يَشَآءُ men yeşâu cümlesi “dileyene, layık gördüğüne”; اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ ilâ sırâtın müstakîmin tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada Yüce Allah’ın insanlığı peygambersiz bırakmamasıyla ilgili ilkesi ve iman edenlere yönelik lütfu gündeme getirilmektedir.

1.كَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيّ۪نَ مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ “İnsanlar tek bir ümmetti. Allah, müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri göndermiştir.” Yüce Allah önceki âyetlerde insanların azgınlığı tercih etmelerinin sebebini dünya sevgileri olarak ifade ettikten sonra, bu âyette de bunun yeni olmadığını, en baştan itibaren benzer sıkıntıların yaşandığını bildirmektedir. Yüce Allah insanlarla olan iletişimini peygamberlik sistemi üzerinden inşa ettiğini haber vermekte ve başlangıçta tek grup veya tek topluluk olan insanlardan itibaren onlara peygamberler gönderdiğini beyan etmektedir.

a) كَانَ النَّاسُ اُمَّةً وَاحِدَةً “İnsanlar tek bir ümmet idi.” Bu ifade ilk insan neslinin durumunu ortaya koymaktadir. Hûd 11/118’de de belirtildiği gibi insanlar başlangıçta böyle olmalarına rağmen daha sonra ihtilafa düşmeye devam etmişlerdi. Durum böyle olunca, Yûnus 10/47, Ra‘d 13/7, Nahl 16/36 ve Fâtır 35/24 gibi âyetlerde de zikredildiği üzere, Yüce Allah her ümmetin yani her insan topluluğunun bir rasûl’ünün yani “elçisi”nin, bir hâdî’sinin yani “hidayete davet edicisi”nin, bir nezîr’inin yani bir “uyarıcısı”nın var edildiğini dile getirmektedir.

ı. İnsanoğlu başlangıçta tek bir ümmet olunca yani tek bir inanca sahiplerken, Yûnus 10/19 ve Enbiyâ’ 21/92-93’te dile getirildiği üzere daha sonra aralarında ayrılığa düştükleri, Mü’minûn 23/52-53’te ise bu bilgiye ilave olarak her bir grubun sahip olduklarıyla kendilerini mutlu saydıkları bildirilmektedir. Esasında bölünüp parçalanma bir toplum için felaket olacağından, bunun gerçekleşmemesi için Yüce Allah her ümmete bir elçi gönderdiğini, böylece risalet öğretilerinin insanlığa ulaştırıldığını haber vermektedir.

ıı. Yaratılan insanların bir ümmet olabilecek düzeyde bilgilendirildikleri ve kendi başınalığa terk edilmedikleri rahatlıkla söylenebilir. Dahası, bazı âlimlerimiz Hz. Âdem ve tufan sonrası dönemde Hz. Nûh’un ümmetinin bütünüyle müslüman olduğu görüşünü dile getirirken, diğerleri bu durumun Hz. Âdem’in iki oğlundan birinin diğerini öldürmesine kadar gittiğini belirtmişlerdir. Bazıları bu konuyu Hz. İbrahim dönemiyle ilişkilendirmişken, diğer bir kısmı ise burada sözü edilen insanların Mekkeliler olduğunu, vahiyden sonra bir kısmının mümin, bir kısmının ise kâfir olduğu ifade etmişlerdir.(1)

Yine bazı müfessirlerimiz burada sözü edilen “tek ümmet” oluşun Mekkelilerin inkârları olduğunu belirtmişlerdir. Böyle olması halinde, bu sözün bu makamda getirilmesinin faydası şudur: Yüce Allah, Hz. Peygamber’e onun, dine davet ettiği herkesin kendisine icabet edip dini kabul edeceğini ummaması gerektiğini, çünkü insanların hepsinin küfür üzere olduklarını, onların bazısında İslâm inancının daha yeni meydana çıktığını, dolayısıyla insanların tamamının iman üzere birleşmelerini beklememesi gerektiğini beyan etmiştir.

ııı. Konuyla ilgili diğer bir görüş de şöyledir: İnsanlar İslâm fıtratı üzere yaratılmış olmaları noktasında tek bir ümmet idiler. Daha sonra, onlar dinleri hususunda ihtilâf etmişlerdir. Hz. Peygamber “Her doğan, fıtrat (İslâm fıtrat)) üzere doğar. Derken ebeveyni onu, yahudîleştirir, hıristiyanlaştırır veya mecûsî yapar”(2) buyurarak buna işaret etmiş olmaktadır.(3)

b)فَبَعَثَ اللّٰهُ النَّبِيّ۪نَ مُبَشِّر۪ينَ وَمُنْذِر۪ينَ “Allah, müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak nebileri (peygamberleri) göndermiştir.” Yüce Allah insanlığın başlangıçta tek ümmet olduğunu yani tek bir inanca sahip bir topluluk olduğunu beyan etmek üzere, onlara da diğerlerine de peygamberler gönderdiğini beyan etmektedir. Bu noktada bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

ı. Bu âyette de yer alan ب ع ث b-‘a-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 66 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir: “Görevlendirmek”,(4) “diriltmek”,(5) “uyandırmak”,(6) “musallat etmek”,(7) “yükseltmek”,(8) “ileri atılmak”(9) ve “harekete geçmek”.(10) İşte bu anlam çeşitliliği(11) içerisinde yer alan بَعَثَ be‘ase fiili “göndermek, görevlendirmek” manasında Yüce Allah’ın peygamberler görevlendirme sistemi manasını içermektedir. Üstelik söz konusu fiilin başındaki fâ/fe edatı ta‘kîbiyye manasına alınırsa bu kullanım Yüce Allah’ın ilk insan neslinden itibaren hemen peygamberler gönderdiğini, dolayısıyla insanları başıboşluğa terk etmediğini göstermektedir. Yok, eğer bu harfe terâhî yani “bir süre sonra” manası verilirse, bu defa da insanoğluna yaratılır yaratılmaz hemen değil de bir süre sonra yani ihtiyaç olduğunda peygamberler gönderildildiği manası devreye girer.

ıı. Âyette peygamberlerle ilgili en temel olan iki görev zikredilmekte, bu bağlamda onların مُبَشِّر۪ين mübeşşirîne yani “(ödülle, cennetle) müjdeleyiciler” ve مُنْذِر۪ين münzirîne yani “(azapla, cehennemle ilgili olarak) uyarıcılar ve korkutucular” oldukları beyan edilmektedir. Bu iki sıfat yine bütün peygamberlerin özelliği olarak ayrıca Nisâ’ 4/165, En‘âm 6/48 ve Kehf 18/56’da da zikredilmektedir. Bunlardan En‘âm 6/48 ve Kehf 18/56’da yer alan ifadelerde hasr/kasr denen “vurgu”lu ifadeler kullanılmaktadır. Bunun nedeni, peygamberlerin gönderilme gerekçesinin sadece ve sadece muhatapların iyi olanlarını ödülle ve cennetle müjdelemek, kötülerini ise azap ve cehennemiyle tehdit edip uyarmaktır.

Peygamberlik konusunu incelerken “risalet ve nübüvvet” kavramları hakkında bazı açıklamar yapmak gerekmektedir. Bu bağlamda daha önceden kaleme aldığımız ve Müzzemmil 73/15’te zikrettiğimiz bir tebliğ metni bulunduğunu ve arzu edenlerin o metni okumasını tavsiye etmekteyiz.(12)

2. وَاَنْزَلَ مَعَهُمُ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ لِيَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ ف۪يمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِ “Anlaşmazlığa düştükleri konularda insanlar arasında hükmü vermesi için Kitabı bir amaç doğrultusunda indirmiştir.” Yüce Allah ilk insan neslinin başlangıçta tek bir ümmet olduğunu ve onlara peygamberler gönderdiğini beyan ettikten sonra, bu defa her peygamberle birlikte el-kitâb adını verdiği mesajını indirdiğini de haber vermektedir.

a) Daha önce yorumunu yaptığımız Bakara 2/177’de de ifade ettiğimiz gibi, iman esaslarının sayıldığı Bakara 2/285, Nisâ’ 4/136 ile Tahrîm 66/12’de geçen kütüb kelimeleri çoğul getirilmişken, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca Bakara 2/177, En‘âm 6/89 ve Hadîd 57/25 gibi âyetlerde الْكِتَاب el-kitâb kalıbında tekil getirilmiş olması bir çelişki değildir. Çünkü Allah katında din de kitap da tektir;(13) Ra‘d 13/39’da belirtildiği üzere, ümmü’l-kitâb yani “ana kitap” sadece ve sadece O’nun katındadır. İşte o ana kitaptan her peygambere kendi kavminin diliyle çeşitli pasajlar gönderilmiştir. Buradan hareketle, âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb kelimesine “ilâhi mesaj” manası verilmesinde herhangi bir sakınca yoktur. Yüce Allah’ın gönderdiği bütün kitaplar aynı ana kitabın esaslarını içermektedir ve bütün peygamberlere indirilen de bu kitabın prensipleridir. Kütüb yani “kitaplar” kelimesine de “mesajlar” manası verilirse bu mesele açıklığa kavuşturulmuş olacaktır.

b) Yüce Allah, bu âyette bütün peygamberlere kitap verdiğini beyan ederek, klasik manada “rasûl” ve “nebî” ayırımının doğru olmadığını da ortaya koymaktadır. Çünkü geleneksel algıda râsûl kelimesi “kendisine kitap ve şeriat verilen peygamber” iken, nebî sözcüğü ise “kendisine müstakil kitap verilmeyip önceki kitapla risalet görevini yapan peygamber” olarak kabul edilmektedir. Bu algıya karşılık, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette Yüce Allah bütün nebilerle birlikte el-kitâb’ı indirdiğini beyan ederek her nebinin vahiy ve mesaj aldığını açıkça ortaya koymaktadır. Zaten En‘âm 6/89 ve Meryem 19/30’da verilen bilgiler de bu gerçeğe işaret etmektedir.

c) Âyette yer alan بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi “hak ile” şeklinde tercüme edilmektedir. Oysa bu ifade “bir amaç ile”, “bir gaye için”, “bir anlam ve amaç doğrultusunda” gibi manalar içermekte ve ilahi mesajların gönderilme gerekçesini ortaya koymaktadır. Buna göre ilahi mesajların gönderilme gerekçesi hakkı ve hakikatı ortaya koymak şeklinde dile getirilebilir. Dahası âyetin devam eden kısmında bu durum biraz daha net bir şekilde ortaya konulmaktadır.

d) Yüce Allah الْكِتَاب el-kitâb adını verdiği mesajlarını gönderme gerekçesini “insanların ihtilafa düştükleri konularda aralarında hüküm vermek” şeklinde beyan etmektedir. Bunun bir gereği olarak, Nisâ’ 4/105’te beyan edildiği gibi Hz. Peygamber’e yönelik bir emirde de Kur’ân’ın ona indirilmesinin sebebini insanlar arasında Yüce Allah’ın gösterdiği şekilde hüküm vermesi olarak belirlemektedir. Aynı şekilde Nisâ’ 4/56’da belirtildiği üzere, konunun ümmet boyutuna bakıldığında da insanlar arasında hüküm vermek durumunda olduklarında adaletle hükmedilmesi gerektiği ifade edilmektedir. Dünya hayatı sonrasında mahşerde ise artık hüküm vermek sadece ve sadece Yüce Allah’ın elinde olacağı için Kur’ân’da yahkümü, yakdî ve yefsılü fiilleri kullanılarak bu gerçeğe dikkat çekilmektedir.(14)

3. وَمَا اخْتَلَفَ ف۪يهِ اِلَّا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra aralarındaki kıskançlık nedeniyle (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi.” Yüce Allah kendilerine hakikatin apaçık belgeleri geldikten sonra yani kendilerine daha önce el-kitâb denilen mesaj(lar) olarak Tevrât,(15) İncîl vs. verilen daha önceki nesillerin ne zaman ihtilafa düştüklerini bildirmekte ve beraberinde gerekçesine dikkat çekmektedir.

a)وَمَا اخْتَلَفَ ف۪يهِ اِلَّا الَّذ۪ينَ اُو۫تُوهُ مِنْ بَعْدِ مَا جَآءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ “Ancak (kitap) verilenler, kendilerine apaçık deliller geldikten sonra (dinde) anlaşmazlığa düşmüşlerdi.” Bu Konuda Câsiye 45/17’de şu ifadeler yer almaktadır: “(Ancak) onlar kendilerine ilim geldikten sonra, aralarındaki kıskançlık yüzünden ayrılığa düşmüşlerdi.” Bu bağlamda aynı konuyla ilgili olarak Yûnus 10/93’te de şu bilgi yer almaktadır: “Kendilerine ilim gelinceye kadar ayrılığa düşmemişlerdi.” Bunlar eğer Hz. Mûsâ zamanındaki İsrailoğulları ise ihtilafa düşmeleri Hz. Mûsâ’nın vahyi tebliğinden sonra gerçekleşmiştir. Eğer Hz. Peygamber zamanındakiler ise bu defa ihtilafa düşmelerinden maksat ise Kur’ân geldikten sonra yaşanan fikir ayrılıklarıdır.(16)

Konuyla ilgili olarak Âl-i İmrân 3/19, Yûnus 10/93, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17’de de geçen الْعِلْم el-‘ılm kelimesi peygamberlerin tebliğ ettiği “vahye dayalı hakikat bilgileri”dir. En başta da elbette Yüce Allah’ın varlığı, birliği ve kudreti bağlamındaki esaslar ile risalet ve âhiret konularındaki prensiplerdir. Bu âyetlerde yer alan الْعِلْم el-‘ılm kelimesi yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/213’te الْبَيِّنَات el-beyyinât ve ayrıca Beyyine 98/4’te el-beyyineh kelimesiyle karşılanmaktadır ki sonuçta içerdikleri mana aynı kapıya çıkmaktadır.

b) بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Aralarındaki kıskançlıktan ötürü.” Konuyla ilgili âyetlerde de ele alınan bu ihtilafın gerekçesi olarak zikredilen بَغْيًا بَيْنَهُمْ “Aralarındaki kıskançlık” ifadesi Bakara 2/90, Âl-i İmrân 3/19, Şûrâ 42/14 ve Câsiye 45/17 gibi âyetlerde de dile getirilmekte ve hem inkârın hem de tefrika ve ihtilafın sebebi olarak sunulmaktadır. İncelemeye çalıştığımız bütün bu âyetlerin verdiği ortak mesaj şudur: Din adına ortalarda dolaşan kabullerin ve kanaatlerin doğruluk veya yanlışlığı peygamberlere vahyedilen bilgiden, yani hakikatin belgelerinden sonra ortaya çıkmaktadır. Açık bir gerçektir ki bu tür bilgilerin doğruluk değeri vahye uygunluğuna bağlıdır. Vahyin hakemliği burada devreye girmekte, onun şaşmaz ölçüsüne vurulan bilgi ve kabullerin doğru mu yanlış mı olduğu kesin olarak belirginleşmektedir.

Vahyin indirildiği günlerde yaşanan bu ölçü elbette Son Saat’e kadar da devam edecek, din adına neyin doğru, neyin yanlış olduğu vahyin hakemliğinde görülebilecektir. Desteğini ve onayını vahiyden almayan fikirler vahyin aynasında hemen ayırt edilebilecek ve müminler de hak ve hakikatin yegâne belgesi olan vahyi hayatlarının rehberi edineceklerdir.

4.فَهَدَى اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِه۪ وَاللّٰهُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “(Bunun üzerine) Allah, iman edenlere, üzerinde çelişkiye düştükleri gerçeği, buyruğuyla göstermiştir. Allah, dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde müminlere olan lütfunu beyan etmekte ve dileyen herkesi dosdoğru yola ileteceğini müjdelemektedir.

a)فَهَدَى اللّٰهُ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا لِمَا اخْتَلَفُوا ف۪يهِ مِنَ الْحَقِّ بِاِذْنِه۪ “(Bunun üzerine) Allah, iman edenlere, üzerinde çelişkiye düştükleri gerçeği, buyruğuyla göstermiştir.” Yüce Allah iman eden bu son ümmetin fertlerine, daha önceki nesillerin ihtilafa dalıp perişan oldukları konularda gerçeğin yolunu gösterdiğini ve bunu kendi izni yani iradesi ve buyruğu doğrultusunda yaptığını bildirmektedir. Buradan anlaşılıyor ki insanların ihtilafa düştükleri konularda nihai çözüm makamı Yüce Allah’ın vahyidir. En‘âm 6/114’te de belirtildiği gibi Allah’ın dışında başka hakemler aramamak gerekmektedir.

Hz. Peygamber de Yüce Allah’ın kendisine gösterdiği şekilde yani vahyini esas alarak insanlar arasında hakemlik yapmakla görevlendirilmiştir. Gerek Nisâ’ 4/65’te, gerekse Nisâ’ 4/105’te verilen bilgiler bu çerçevede anlaşılmalıdır. Nahl 16/64’te de Hz. Peygamber’in bu konudaki konumuyla ilgili olarak şöyle buyrulmaktadır: “Biz sana el-kitâb’ı (yani Kur’ân’ı) indirdik ki hakkında ihtilafa düştükleri konularda onlara açıklamalarda bulunasın.” Demek ki peygamberlerin de yapmaları gereken şey, kendilerine bildirilen vahiyleri mutaplarına aktarmak ve anlaşmazlığa düşülen konularda vahyin yol göstericiliğine sığınarak insanlara rehberlik yapmaktır.

Âyette geçen بِاِذْنِه biiznihî ifadesinden maksat “Allah’ın izni ile”, “Allah’ın buyruğu ile”, “Allah’ın ilmi ile”, “Allah’ın başarı vermesiyle”, “Allah’ın emri ile” ve “Allah’ın iradesiyle” gibi anlamlar içermekte ve vahyin yol göstericiliğinin kaynağına dikkat çekilmiş olmaktadır.(17) Bu ifade Yüce Allah’ın emir ve prensiplerini insanlara iletirken hiç kimseden izin almak durumunda olmadığı, dolayısıyla verilen bütün ilahi emirlerin Allah’ın iznine yani O’nun iradesine bağlı olduğu beyan edilmek istenmektedir.

b)وَاللّٰهُ يَهْد۪ي مَنْ يَشَآءُ اِلٰى صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ “Allah, dileyeni (layık gördüğünü) doğru yola ulaştırır.” Yüce Allah iman etmek isteyenlere bu imkânı vereceğini, dileyen herkesi dosdoğru yoluna ileteceğini müjdelemektedir. Yüce Allah âyetin sonunda insanlar içinden ilahi prensiplere itibar edenler her kim iseler onların dilekleri doğrultuda kendilerini doğru yola ileteceğini müjdelemektedir. Buradaki “dosdoğru yol”u doğru din, vahyin öğrettiği din, ilahi prensipler şeklinde anlamak gerekmektedir.

Fâtiha 1/6’da “hidayet” ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında detaylı bilgi verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz: Bu cümlenin benzerleri Kur’ân’da çeşitli âyetlerde yer almakta,(18) hepsinden de aynı vurgu söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah dileyenleri yani durumu müsait olup hak edenleri dosdoğru yola hidayet edeceğini haber vermektedir. Daveti umumi olduğu için davete icabet eden ve icabetin gereklerini yerine getiren herkesi صِرَاطٍ مُسْتَق۪يمٍ sırât-ı müstakîm’e eriştireceğini müjdelemektedir. Bu ve benzer âyetlerde geçen مَنْ يَشَآءُ men yeşâu ifadesinin anlamını “dilediğini” şeklinde verenler de esasında Yüce Allah’ın bu dilemeyi ezeli bilgisi ve insanlardan durumu müsait olanlarla yani layık gördüğü kişilerle ilişkilendirdiği açıklamasını yapmaktadırlar.(19) Meseleye böyle bakınca elbette sorun gözükmemektedir. Ancak meallerde söz konusu ifadeyi “dilediği” şeklinde verince konunun bu detayını bilmeyenler yanlış anlamalara maruz kalabilmektedir. Bu nedenle ilgili ifadeyi “dilediği” değil de “dileyeni” şeklinde vermek çok daha isabetlidir.

ıı. Hayatın İmtihan Alanı Oluşu

اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَاْتِكُمْ مَثَلُ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ مَسَّتْهُمُ الْبَاْسَآءُ وَالضَّرَّآءُ وَزُلْزِلُوا حَتّٰى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ مَتٰى نَصْرُ اللّٰهِ اَلَآ اِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ “Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız! Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki sonunda (her) elçi ve beraberindeki müminler, “Allah’ın yardımı ne zaman?” demişlerdi. Dikkat edin! Allah’ın yardımı yakındır.”

Âyetteki اَمْ حَسِبْتُمْem hasibtüm ifadesi “yoksa (şöyle mi) zannettiniz”; اَنْ تَدْخُلُوا en tedhulu ifadesi “gireceğinizi”; الْجَنَّةَ el-cennete kelimesi “cennete”; وَلَمَّا يَاْتِكُمْ ve lemmâ ye’tiküm ifadesi “size gelmedikçe”; مَثَلُ الَّذ۪ينَ خَلَوْا meselüllezîne halev tamlaması “geçmiş olanların (başına gelenin) benzeri”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; مَسَّتْهُمُ messethum ifadesi “onlara dokunmuştu”; الْبَاْسَآءُ el-be’sâu kelimesi “yoksulluk”; وَالضَّرَّآءُ ve’d-darrâu kelimesi “ve sıkıntı”;وَزُلْزِلُوا ve zülzilû edilgen fiili “ve (öyle şiddetli) sarsılmışlardı”; حَتّٰى يَقُولَ hattâ yekûle ifadesi “deyinceye kadar, sonunda şöyle demişti”; الرَّسُول er-rasûlü kelimesi “elçi, resül”; وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا vellezîne âmenû ifadesi “ve iman etmiş olanlar”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; مَتٰى metâ edatı “ne zaman(dır)”; نَصْرُ اللّٰهِ nasrullâhi tamlaması “Allah’ın yardımı”; اَلَا elâ edatı “dikkat edin”; اِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ inne nasrallâhi tamlaması “şüphesiz ki Allah’ın yardımı”; قَر۪يبٌ karîbun kelimesi ise “yakın(dır)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın eski milletlere uyguladığı şeyin sonraki nesillere de uygulanacağına dair ilahi sünneti gündeme getirilmektedir.

1. اَمْ حَسِبْتُمْ اَنْ تَدْخُلُوا الْجَنَّةَ وَلَمَّا يَاْتِكُمْ مَثَلُ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ “(Ey müminler)! Yoksa siz, sizden önce gelip geçenlerin başına gelenlerin benzeri size de gelmeden cennete gireceğinizi mi sandınız!” Yüce Allah cennete gidebilmeyle ilgili son derece önemli bir noktaya değinmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bunlardan bir kısmı şu şekildedir:

ı. “İbn Abbas şöyle demiştir: Hz. Peygamber Medine’ye geldiğinde, gerek kendisi, gerek­se onunla birlikte olan muhacirler çok zarara gir­mişlerdi. Çünkü onlar Mekke’den malsız mülksüz çıkmışlar, evlerini barkla­rını müşriklerin ellerinde bırakmışlar, bu arada Yahûdiler de Hz. Peygamber’e olan düşmanlıklarını açıkça ortaya koymuşlardı. İşte bunun üzerine, Yüce Allah gerek Peygamberimizin, gerekse onunla birlikte olan müslümanların kalplerini teskin etmek için bu âyeti indirmiştir.”

ıı. “Katâde ve Süddî ise şöyle demişlerdir: Bu ayet, müslümanlara sıkıntı, meşakkat ve kederin isabet ettiği Hendek Savaşı hakkında nazil olmuştur. Bu sıkıntılar da Yüce Allah’ın ‘Kalpleriniz ağız­larınıza gelmişti’(20) âyetinde belirttiği noktaya ulaşmıştır.”

ııı. “Bu ayetin, Abdullah b. Übeyy münafığının, Hz. Muhammed’in as­habına, ‘Ne zamana kadar canlarınızı verecek ve boş şeyleri umacaksınız? Şayet Muhammed peygamber olsaydı, Allah size esareti ve ölümü musallat etmezdi’ dediği zaman, Uhud Savaşı esnasında nazil olduğu da söylenmiştir.”(21)

Bütün bu rivayetler metinle uyumlu olduğu için doğru olabilir ve âyet de bunların herhangi birisi veya hepsiyle ilişkili olarak indirilmiş olabilir. Ancak iniş sebebinin özel olması mesajın genel olmasına engel değildir. Bu yüzden biz âyetin mesajını herkesi içerecek şekilde yapmaya çalışacağız.

b) Yüce Allah önceki âyette peygamberleri gönderiş gayesini beyan edip insanların ihtilaflarının sebebini “kıskançlık” olarak belirledikten ve nihayet iman edenleri ihtilaf ettikleri noktada düze çıkaracak şekilde onlara hidayet ettiğini ifade ettikten sonra, bu âyette de kurtuluşa erebilmenin çeşitli imtihanlar ve zahmetle içerdiğini, önceki milletlerin de benzer şekillerde imtihana tâbi tutulduklarını haber vermektedir. Bu çerçevede cennete girebilmenin öyle sanıldığı gibi çok kolay olmadığına dikkat çekilmekte, tamamen aynıları olmasa da daha önce yaşananlara benzer olayların Müslümanları da beklediği ifade edilmektedir.

c) Yüce Allah, hayatın varediliş gayesi bağlamında öncelikle yaratılışın boşuna olmadığını ve mutlak surette bir anlam ve amacının bulunduğunu Âl-i İmrân 3/191, Yûnus 10/5, Sâd 38/27 ve Dühân 44/39 gibi âyetlerde dile getirmektedir. Dahası Enbiyâ’ 21/16 ve Dühân 44/38’de göklerin, yerin ve ikisi arasındaki hiçbir şeyin oyun olsun diye yaratılmadığı, Mü’minûn 23/115’te ise yaratılışta herhangi bir abesin olmadığı, Kıyâmet 75/36’da ise insanların başıboşluğa terkedilmeyeceği belirtilmektedir.

“Ben cinleri ve insanları sadece Bana kulluk etsinler diye yarattım”(22) âyetinin verdiği anlam ile konuyla ilgili diğer âyetlerin mesajları arasında da paralellikler vardır. Anlaşılan o ki, yaratılışın amacı “imtihan”dır. Buna göre imtihan “sebep”, yaratmak ise “sonuç”tur. Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları, çeşitli şekillerde “imtihan edilmek”,(23) “sadece Allah’a kulluk etmek”,(24) “Allah’a duada, niyazda bulunmak”(25) ve “ilâhî merhametin, rahmetin tecellilerine muhatap olmak”tır.(26)

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/2’de insanoğlunun sadece “inandım” demekle salıverilmeyeceği beyan edilmektedir. Ayrıca Âl-i İmrân 3/179’da da belirtildiği gibi müminler de niteliği ve şartları farklı olsa da önceki milletler gibi mutlak surette çeşitli sınavlara tâbi tutulacaktır. Bu konuda Âl-i İmrân 3/142 ve Tevbe 9/16. âyetlerde de benzer içeriklerde bilgi verilmektedir. İmanda, ahlâkta ve davranışlarda yanlış, bozuk, eksik ve çirkin olan her şey, yerini doğru, sağlam ve iyi olana terk edinceye kadar bu değişim süreci devam edecektir. Esasında İslâm ve dolayısıyla Kur’ân dönüştürücü bir kitaptır; onun bu özelliğinden yararlanılmalı ve hayatta dönüşüm gerçekleştirilmelidir. Bu gerçeğe rağmen insanların vahiy ile dönüşmek yerine, İslâm’ı, yani vahyi dönüştürmeye çalışmaları ne kadar hazin ve korkunç bir duyarsızlıktır.

d) Yüce Allah önceki milletlerin de çeşitli şekillerde sıkıntılar çektiklerini haber vermekte ve onların başına gelenlerin benzerleri Müslümanların başına gelmeden cennete gidemeyeceklerini beyan etmektedir. Bakara 2/286’da yer alan bir dua cümlesinde de belirtildiği gibi, Rabbimizden niyazımız bizim başımıza öncekilerin başına gelen türden ağır imtihanların gelmemesini nasip etmesiyle ilişkilidir. Burada böyle bir dua olsa da bunun bir niyaz olduğu unutulmamalı, konuyla ilgili asıl bilgi içeren mesajlardan birisinin de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirildiği unutulmamalıdır. Anlaşılıyor ki kurtuluş sadece “iman ettim, her şeyin farkındayım” demeyle gelmemekte, bu uğurda çeşitli imtihanlara tâbi tutulup eziyetlere muhatap olunması ve fedakârlıklar ortaya konulması gerekmektedir.

2. مَسَّتْهُمُ الْبَاْسَآءُ وَالضَّرَّآءُ وَزُلْزِلُوا حَتّٰى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ مَتٰى نَصْرُ اللّٰهِ اَلَآ اِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ “Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı ki sonunda (her) elçi ve beraberindeki müminler, ‘Allah’ın yardımı ne zaman?’ demişlerdi. Dikkat edin! Allah’ın yardımı yakındır.” Yüce Allah önceki milletlerin başına gelenlerle ilgili olarak üç noktaya değinmekte, çektikleri sıkıntılara ve sonrasındaki feryatlarına O’nun verdiği cevaba yer vermektedir.

a)مَسَّتْهُمُ الْبَاْسَآءُ وَالضَّرَّآءُ وَزُلْزِلُوا “Yoksulluk ve sıkıntı onlara öylesine dokunmuş ve (öylesine) sarsılmışlardı.” Yüce Allah önceki nesillerin nelere muhatap olduklarını beyan bağlamında kendilerine الْبَاْسَآء el-be’sâ’ ve الضَّرَّآء ed-darrâ’ kelimelerine yer vermekte ve زُلْزِلُوا zülzilû ifadesi gereği sarsıntılara maruz bırakıldıklarını haber vermektedir.

Daha önce yorumladığımız Bakara 2/177’de de belirttiğimiz gibi, Kur’ân’da dört kez(27) geçen الْبَاْسَآء el-be’sâ’ kelimesi, korkunun hâkim olduğu “hayati zorluklar”, “fakirlik”, “hayır ve menfaat yönlerinin daralması”(28) manasına gelirken, Kur’ân’da dokuz kez(29) geçen الضَّرَّآء ed-darrâ’ sözcüğü ise daha çok “ekonomik sıkıntılar, darlıklar”, “hastalıklar”, “şer, afet ve elem yönlerinin açılması”(30) anlamını vermektedir. Bu manalarından hareketle الْبَاْسَآء وَالضَّرَّآء el-be’sâ’ ve’d-darrâ’ kelimeleri birlikte “darlık ve hastalıklar”, “zorluklar ve sıkıntılı haller”, “şiddetli fakirlik, geçim darlığı, hastalıklar, afetler, belalar” gibi manaları içermektedir.(31) Âyette üçüncü sırada zikredilen زُلْزِلُوا zülzilû edilgen fiili ise el-be’sâ’ ve ed-darrâ’ denen zorlukların ve sıkıntıların kendilerinde meydana getirdiği ağır sarsıntılar manasına gelmekte ve sıradan olayların değil, insanı derinden sarsan ağır imtihanların onların başına geldiği bu şekilde ifade edilmektedir.

b) حَتّٰى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ مَتٰى نَصْرُ اللّٰهِ اَلَآ اِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ “Sonunda (her) elçi ve beraberindeki müminler, ‘Allah’ın yardımı ne zaman?’ demişlerdi. Dikkat edin! Allah’ın yardımı yakındır.” Yüce Allah önceki nesillerin çektiği sıkıntıların ağırlığını yeniden vurgulamak üzere konunun bir başka boyutuna değinmektedir.

ı.حَتّٰى يَقُولَ الرَّسُولُ وَالَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مَعَهُ مَتٰى نَصْرُ اللّٰهِ “Sonunda (her) elçi ve beraberindeki müminler, ‘Allah’ın yardımı ne zaman?’ demişlerdi.” Yüce Allah daha önce yaşamış olan nesillerin başlarına gelen ağır imtihanlarla ilgili olarak hem başlarındaki peygamberlerin hem de müminlerin adeta feryat ettiklerini ve Allah’ın yardımının ne zaman geleceğini haykırmak zorunda kaldıklarını haber vermektedir. Âyette geçen الرَّسُول er-rasûl kelimesi önceki milletlerin her birinin başında bulunan “elçi”, “peygamber” manasına gelmekte, özel bir peygamber manasını içermeyip genel mana vermektedir.

Konuyla ilgili olarak Hz. Peygamber’e ve ilk dönem müminleri başta olmak üzere bütün müslümanlara moral vermek üzere En‘âm 6/34’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, senden önceki peygamberler de yalanlanmıştı. Onlar, yalanlanmalarına ve eziyet edilmelerine rağmen sabretmişler, sonunda yardımımız onlara yetişmişti. Allah’ın kelimelerini (kanunlarını) değiştirebilecek hiçkimse yoktur. Muhakkak ki elçilerin haberlerinden bazısı sana da gelmiştir.”

Yûsuf 12/110’da da şöyle buyrulmaktadır: “Nihâyet peygamberler ümitlerini yitirip de kendilerinin yalana çıkarıldıklarını kesin olarak anladıkları sırada onlara yardımımız gelmiş ve dilediğimiz kimse(ler) kurtuluşa erdirilmiştir. Azabımız suçlular topluluğundan geri çevrilmez.” Demek ki Yüce Allah peygamberlerin “bittim” noktasına gelinceye kadar çaba sarf etmeleri gerektiğini ve onların da bunu başardıklarını beyan edercesine kendi yardımının onlara geleceğini, sonuçta kurtarılmayı hak edenlerin de kurtarıldığını haber vermektedir.

ıı. اَلَآ اِنَّ نَصْرَ اللّٰهِ قَر۪يبٌ “Dikkat edin! Allah’ın yardımı yakındır.” Yüce Allah önceki peygamberlerin ve beraberlerindeki müminlerin çektikleri sıkıntılar sonrasında dile getirdikleri feryada cevap vermek üzere yardımının yakın olduğunu haber vermekte, böylece onları moral bakımından desteklemektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, ayrıca En‘âm 6/34, Hacc 22/40, Mü’min 40/51 ve Muhammed 47/7 gibi âyetlerde zikredildiği üzere, Yüce Allah’ın uygulaması kulların ellerinden geleni yaptıktan sonra ilâhî yardımın geleceği şeklindedir. Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberlerin ve ümmetlerinin hayatı çeşitli sıkıntı örnekleriyle doludur. Yüce Allah’ın kurtarılmasını dilediği kişiler elbette ellerinden gelen fedakârlığı fazlasıyla yapanlardır. Çünkü sebepleri yerine getirmeyenler olumlu anlamda sonuçlardan yararlanamazlar. Demek ki kullara düşen görev Yüce Allah’ın yardımı gelinceye kadar ellerinden gelen her fedakârlığı yapmaları, yalanlanma ve eziyete rağmen hakikat yolundaki dirençlerini ortaya koymalarıdır.

Yüce Allah önceki peygamberlerin başlarına gelen çeşitli sıkıntılara göğüs gerdiklerini, yalanlanmış olmalarına ve çeşitli eziyetlere maruz bırakılmalarına rağmen hakikati sahiplenmek üzere direnç gösterdiklerini beyan etmekte, sonunda ilâhî yardımın kendilerine ulaştığını haber vermektedir. Esasında verilmek istenen mesaj açıktır: Öncekiler nasıl bir tavır ortaya koymuşlar idiyse, aynısı Hz. Peygamber’den de beklenmektedir. Ona da öncekiler gibi olumsuz tutumlar sergilenecek, o ve beraberindekiler de çeşitli sıkıntılara maruz bırakılacaklardı. İşte yaşanacak olaylara karşı vahye ve değerlere sadakat göstermesi gerektiği kendisine hatırlatılmakta, ancak elden gelen her şey yapıldıktan sonra da Yüce Allah’ın yardımının kendisine geleceği dolaylı olarak müjdelenmektedir. Bu durum dün böyle olduğu gibi bugün de aynıdır; yarın da aynı şekilde tecelli edecektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetle ilgili yapılan güzel bir değerlendirmeyi ve konuyla ilgili olarak nakledilen bir rivayeti aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Bu ayetten maksat şudur: Hz. Peygamber’in ashabına, müşrik, münafık ve yahudilerden birçok büyük sıkıntı ve belâ gelmiştir. Yüce Allah müslümanlara savaş hususunda müsaade edin­ce, herkesçe malum olduğu gibi, yaralandılar, mallarından ve canlarından ol­dular. Bundan dolayı Yüce Allah onları bu hususta takviye etmiş ve daha önceki ümmetlerin dinleri uğrunda çektiklerinin de böyle olduğunu, belâlar genelleşince kolaylaştığını beyân etmiştir. Yüce Allah, Hz. İbrahim’in kıssasını, ateşe atılma girişimini, Hz. Eyyûb’un halini ve onu imtihan ettiği şeyi ve diğer peygamberlerin çeşitli belâlara sabredişlerindeki hallerini Kur’ân-ı Kerîm’de müminlere birer teselli olmak üzere zikretmiştir.”

“Kays İbn Ebî Hazım, Habbâb İbn Eret'in şöyle dediğini rivayet etmiştir: ‘Müşriklerden görmüş olduğumuz eziyyet ve sıkıntıları Allah Rasûlüne şikâ­yet etmiştik. Bunun üzerine o, 'Sizden önceki ümmetler, çeşitli belâlarla azâb olunmuşlardı; ama bu, onları dinlerinden çevirmemişti. Öyle ki adamın başının ortasına testere ko­nulur, böylece iki parçaya ayrılırdı. Yine adamın etleri ve sinirleri demir tarak­larla kemiklerinden taranırdı; ama bu onu dininden çeviremezdi. Allah’a yemin ederim ki bu iş, mutlaka kemâle erecektir. Öyle ki kervancı, Sâna ile Hadremut arasında seyahat ederken sadece Allah’tan ve koyunlarına karşı kurt­tan korkacaktır; başka hiç kimseden korkmayacaktır. Ne var ki sizler acele ediyorsunuz.”(32)

Râzî’nin yaptığı bu değerlendirmeyi(33) mesajı ortaya koymada yeterli gördüğümüz için bu ifadelerle yetinmek istiyoruz.

ııı. İnfak Kurumu

يَسْـَٔلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْاَقْرَب۪ينَ وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “Sana nereye (kime) infak edeceklerini soruyorlar. De ki: İnfak edeceğiniz her bir şey, ana baba, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolcular için olmalıdır. Her ne iyilik yaparsanız şüphesiz ki Allah onu bilendir.”

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; مَاذَا يُنْفِقُونَ mâ zâ yunfikûne ifadesi “nereye infak edeceklerini”; قُلْ kul emri “de ki”; مَآ اَنْفَقْتُمْ mâ enfaktüm ifadesi “her ne infak ettiyseniz, infak ettiğiniz şeyler”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “herhangi bir hayrı, malı”; فَلِلْوَالِدَيْنِ fe li’l-vâlideyni ifadesi “ana-babalar için(dir)”; وَالْاَقْرَب۪ينَ ve’l-akrabîne kelimesi “ve yakınlar (içindir)”; وَالْيَتَامٰى ve’l-yetâmâ sözcüğü “ve yetimler (içindir)”; وَالْمَسَاك۪ينِ ve’l-mesâkîni kelimesi “ve yoksullar (içindir)”; وَابْنِ السَّب۪يلِ ve’bni’s-sebîli ifadesi “ve yolda kalmış (lar içindir)”; وَمَا تَفْعَلُوا ve mâ tef‘alû ifadesi “her ne yaparsanız”; مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “herhangi bir hayır türünden”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, o yapılan şeyi”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilir, bilen(dir)” demektir.

Burada imtihanın bir konusu olan infakın kimlere yapılması gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلْ مَآ اَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْاَقْرَب۪ينَ وَالْيَتَامٰى وَالْمَسَاك۪ينِ وَابْنِ السَّب۪يلِ “Sana nereye (kime) infak edeceklerini soruyorlar. De ki: İnfak edeceğiniz her bir şey, ana baba, yakınlar, yetimler, yoksullar ve yolcular için olmalıdır.” Yüce Allah Müslümanların da imtihan edileceğini ve önceki nesillerin başına gelen türden sıkıntıların benzerlerini onların da çekeceğini, nihayetinde ilahi yardımın ne zaman geleceğini soracaklarını ve Allah’ın yardımının yakın olduğunu bildirdikten sonra, bu defa söz konusu imtihanlardan birisi olan “infak” konusunu dile getirmektedir. İnsanlar âhiret hayatını dikkate almalı, dünyayı ona göre yaşamaya çalışmalı, gereken fedakârlıkları yapmaktan kaçınmamalıdır. Kur’ân çeşitli konuları içiçe anlatım metoduna sahip olduğu için belli bir sıra ile değil de konu ve bağlam gereği önemine göre bir sunum takip etmektedir. Bu çerçevede sûrenin bundan sonraki bir grup âyetinde sosyal hayatın en önemli dinamiklerinden olan konulara değinmekte ve bu bağlamda anlatıma “infak” konusu ile başlamaktadır.

a) Müfessirlerimizin aktardığı bilgilere göre bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli olaylar nakledilmektedir. Bir kısmını aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Atâ şöyle demiştir: İbn Abbas’tan rivayet edildiğine göre, bu âyet, Hz. Peygamber’e gelen ve ‘Benim bir dinarım var’ diyen, Hz. Peygamberin kendisine, ‘Onu kendin için harca’ dediği; o kimsenin ‘Benim iki dinarım var’ cevabını verdiği, bunun üzerine Hz. Peygamber’in, ‘Onları ailen için harca’ buyurduğu; bu sefer de ‘Benim üç dinarım var’ dediği, Hz. Peygamber’in de ‘Onu hizmetçin için harca’ cevabını verdiği; yine aynı kişi, ‘Benim dört dinarım var’ deyince, Hz. Peygamber’in ‘Onu ana-baban için harca’ de­diği; bunun üzerine o kişinin tekrar ‘Benim beş dinarım var’ dediği, Hz. Peygamber’in ‘Onu akrabaların için harca’ cevabını verdiği; nihayet son olarak ‘Benim altı dinarım var’ deyince de Hz. Peygamber’in ‘Onu Allah yolunda har­ca, bu, harcamaların en güzelidir’ buyurduğu bir kişi hakkında nazil olmuştur.”

“Kelbî, İbn Abbâs’tan bu ayetin ‘Amr b. el-Cemûh hakkında nazil olduğunu rivayet etmiştir. Bu zat yaşlı ve düşkün birisi idi. Uhud Savaşı’nda şehid edilmişti. Çok zengin idi. Bundan dolayı ‘Mallarımızı kimlere infâk edelim ve nereye koyalım?’ diye sorduğunda bu ayet inmiştir.”(34)

b) Bu âyette Kur’ân bünyesinde oldukça önemli bir yer tutan “infak” kavramı gündeme getirilmektedir. Önemine binaen bu kavram hakkında bazı açıklamalar yapmak istiyoruz.

- İnfâk Kavramı

1. İnfâkın Anlamı ve Kur’ân’daki Kullanımı

N-f-k kökünden kelimeler Kur’ân’da 111 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

a) İnfak etmek

“Onlar gayba inanırlar, namaz kılarlar, kendilerine verdiklerimizden Allah yolunda harcarlar.”(35) Bu âyette de olduğu gibi, Kur’ân’da enfeka, yünfiku, infâk, enfikû, nefeka, nefekât, münfık kelimeleri “infak etmek, infak, nafaka” anlamında kullanılmaktadır.

b) Nifak

“Münafıklar sana geldiklerinde, ‘Şahitlik ederiz ki sen Allah’ın Peygamberisin’ derler. Allah bilir ki, sen elbette O’nun Peygamberisin. Allah, münafıkların kesinlikle yalancı olduklarını bilmektedir.”(36) Bu âyette de olduğu gibi Kur’ân’da geçen bütün nifâk, münâfık kelimeleri “münafık, nifak” anlamına gelmektedir.

c) Tünel

“Eğer onların yüz çevirmesi sana ağır geldi ise, yapabilirsen yerin içine inebileceğin bir tünel ya da göğe çıkabileceğin bir merdiven ara ki onlara bir mucize getiresin!”(37) Bu âyette geçen nefak kelimesi “tünel, delik” anlamında kullanılmaktadır.(38)

2. İnfak’tan Ne Anlaşılmalı ve Neler Gözetilmeli?

Kur’ân’daki bu kullanımlara bakıldığında, infâk kavramının “elden çıkarmak, bitirmek, ilişkisini kesmek, tünel kazmak, faydalı bir şeyi muhtaçlara vermek” gibi anlamlara geldiği görülecektir. Öyleyse infâk tam bir takvâ görüntüsüdür ve sahibinin duyarlı olduğunun en güzel göstergelerinden birisidir. Bakara 2/177 ve Âl-i İmrân 3/133-134’te dile getirilen husus budur.

İnfâk, zekâtı, sadakayı, fitreyi, fidyeyi, kefareti, hayrı vs. içine alan kapsamı oldukça geniş bir kavramdır ve İslâm’ın ekonomik anlamda sosyal hayatı düzenlemede son derece önemli bir yeri vardır. Bu nedenle, Kur’ân çeşitli yönleriyle bu kavramı içermekte ve Müslümanlara bir infak ahlâkı öğretmektedir.

İnfâk, kişiye bir servet ahlakı ve mal-mülk bilinci verir; mala sahip olmayı, mala ait olmamayı öğretir. Mala sahip olanlar onu gerekli şekillerde ve doğru yere verebilirler; ancak mala ait olanlar malının kölesi olacakları için malını veremezler. Her halde efendisini azad edebilen bir köleden söz edilemez.

Servet bir bineğe benzer; ona binerseniz istediğiniz yere ve yöne onu çevirip götürebilirsiniz; ancak eğer servet insana binerse işte o zaman durum felaket olur. Bir özlü söz vardır: “Malını dağıtmayanları malı dağıtır.” Son derece doğru olan bu ifade, Yüce Allah yolunda infak edilmeyen bir malın insanın başına bela olacağını öğretmektedir.

“Tünel kazmak” anlamından hareketle, infâk kavramı “fakir müslümanın gönlüne gizlice yol bulmak” demektir. İnfakta esas olan husus, onu muhatabın gönlü ve gururu kırılmadan gerçekleştirmek, kimsenin görmeyeceği bir şekilde onu fakire ulaştırmaktır. Yüce Allah Bakara 2/271’de şunu beyan etmektedir: “Sadakaları açıktan verirseniz bu güzeldir; ancak onları gizleyip de fakirlere verirseniz bu çok daha hayırlıdır. Bu sayede Allah sizin günahlarınızı örter. Allah sizin neler yapmakta olduğunuzdan haberdardır.” İşte bu âyette dikkat çekilen husus, kamuya yönelik bağışların açıktan verilebilmesine rağmen, fakirlere verilecek olanların gizlice onlara ulaştırılmasının çok daha hayırlı olacağıdır.

İnfakın gizli yapılmasının önemi hakkında Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

سَبْعَةٌ يُظِلُّهُمُ اللَّهُ تَعَالَى فِى ظِلِّهِ يَوْمَ لاَ ظِلَّ إِلاَّ ظِلُّهُ إِمَامٌ عَدْلٌ ، وَشَابٌّ نَشَأَ فِى عِبَادَةِ اللَّهِ ، وَرَجُلٌ قَلْبُهُ مُعَلَّقٌ فِى الْمَسَاجِدِ ، وَرَجُلاَنِ تَحَابَّا فِى اللَّهِ اجْتَمَعَا عَلَيْهِ وَتَفَرَّقَا عَلَيْهِ ، وَرَجُلٌ دَعَتْهُ امْرَأَةٌ ذَاتُ مَنْصِبٍ وَجَمَالٍ فَقَالَ إِنِّى أَخَافُ اللَّهَ ، وَرَجُلٌ تَصَدَّقَ بِصَدَقَةٍ فَأَخْفَاهَا حَتَّى لاَ تَعْلَمَ شِمَالُهُ مَا تُنْفِقُ يَمِينُهُ ، وَرَجُلٌ ذَكَرَ اللَّهَ خَالِيًا فَفَاضَتْ عَيْنَاهُ “Yedi sınıf insan vardır ki, Allah kendi (yarattığı özel) gölgesinden başka hiçbir gölge bulunmayan kıyamet gününde, bunları kendi arşının gölgesinde gölgelendirir: Âdil imâm (yânî devlet başkanı); Allah'a ibâdet ederek temiz bir hayât içinde serpilip büyüyen genç; gönlü mescidlere sevgiyle bağlanmış olan namazlı kimse; Allah için birbirini seven ve bu sevgi ile birleşip, bu sevgi ile ayrılan iki kişi; sosyal statüsü yüksek ve güzelliği olan bir kadın tarafından çağırılıp da kadınlığını kendisine arz ettiğinde ‘Ben Allah’tan korkarım’ cevabıyla karşılık veren kişi; sağ elinin verdiği sadakayı sol eli duymayacak derecede gizli sadaka veren zengin kişi; insanlardan tenhâ (boş) olarak Allah’ı anıp gözleri yaş döken takvâlı kişi.”(39)

İnfâk, “gönüllere gizlice yollar açmak” manasına geldiği için, bu işlem bir gönül seferberliğidir. İnfâk, iki âleme inananların eylemidir; onlar bu dünyada verirler; verdiklerinin çok daha fazlasını öbür âlemde görürler. İnfakın sadece Allah rızası için yapılması, karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri gerektiğine ve bunu yapanların övüldüğüne dair Kur’ân’da çeşitli âyetler vardır.(40)

Nisâ’ 4/38’de beyan edildiği gibi, mallarını başkalarına gösteriş için verenler, Yüce Allah’a ve âhirete inanmamakla suçlanmakta ve şeytanın arkadaşları olarak tanıtılmaktadırlar. Yaptıkları bazı davranışları ibadet sanan Mekkeli müşriklerin ele alındığı bir pasajda, Yüce Allah bu insanların yanlış davranışlarını sıralamakta, insanlara gösteriş yapmakta olduklarını eleştirmekte ve kınamaktadır.(41)

İbadetlerde ve özellikle infak denilen yardımlaşmalarda gösterişten uzak durulması, yapılanın ibadet değeri taşıması için vazgeçilmez bir önem arz etmektedir. Durum böyle olunca, yaptığı yardımı Allah rızası için yapanların, bunu gösterişe kurban etmemeleri gerektiği son derece açık bir gerçektir. Hayır işlerinde Allah rızasını gözetenler, gösterişten uzak durmak zorunda oldukları için, yardımlaşmada muhatabın bir eziklik duymaması ve muhtemel bazı yükümlülükler üstleneceği duygusuna kapılmaması için, söz konusu cümlenin açıkça söylenmiş olmasında bir sorun olmamalıdır.

Gözetmeleri gereken en önemli husus, bu işi yaparken gurur kırıcı davranmamaları, yardımlarının karşılığını sadece Yüce Allah’tan beklemeleri, muhataplardan bir teşekkür dahi istememeleri, işe yaramayan şeyleri vermeyip en kalitelilerinden infakta bulunmaları,(42) yardımı başa kakmamaya ve eziyete kurban etmemeye dikkat etmeleridir. Aksi takdirde, “kaş yapalım derken göz çıkartılmış” ve sevap kazanmak yerine günaha girilmiş olur.

Bakara 2/261-264’te, infâk edenler 700, hatta çok daha fazlası ürüne dönüşen bir tahıl örnekliğine konu edinilmekte, mallarını Allah yolunda infâk edip peşinden eziyet ve başa kakma yapmayanlara Rableri katında ödüller ikram edileceği, korkudan ve hüzünden etkilenmeyecekleri beyan edilmektedir. Gönül yapan bir söz ve bağışlama dileği, peşinden eziyet gelen sadakadan daha hayırlı gösterilerek, iman edenlerin sadakalarını iptal etmemeleri öğütlenmektedir. Bu iptal, eziyete ve başa kakmaya dönüştürülen infâk üzerinden, mallarını gösteriş için infak edenlerin bu davranışı, Allah’a ve âhirete inanmayanların eylemleriyle ilişkilendirilmektedir. En sonunda bu durum en küçük bir sağanakta yok olup giden toprağa benzetilerek, geriye ortada kalan bir kaya parçasıyla özdeşleştirilmekte, kazandıklarından hiçbir şeye sahip olamayacakları beyan edilmektedir.

Bakara 2/265 ve 267’de, mallarını Yüce Allah rızası için infâk edenler ise ürünü iki kat alana benzetilerek, onlar için hiçbir zarar ve ziyanın söz konusu olmadığı bildirilmekte, kazandıklarının en temizlerinden ve yerden çıkardıklarının en kalitelilerinden infak etmeleri gerektiğine vurgu yapılmaktadır. Bu arada kendisine verilmesi durumunda yüzünü ekşitip almak istemeyeceği şeyleri başkalarına vermemek gerektiği özellikle vurgulanarak, bir başka infak ahlakı öğretilmektedir.

Hz. Peygamber’in şu muhteşem hadîsi bu konuyu özetler mahiyettedir: لاَ يُؤْمِنُ أَحَدُكُمْ حَتَّى يُحِبَّ لأَخِيهِ مَا يُحِبُّ لِنَفْسِهِ “Sizden biriniz kendisi için istediğini kardeşi için de isteyinceye kadar iman etmiş olmaz.”(43)

Âl-i İmrân 3/92’de de “en çok sevdiklerinizden infâk edinceye kadar iyilik ve takvâya ulaşamayacaksınız” buyrularak, en çok sevilen şeyin en iyi infak vesilesi olacağı vurgulanmaktadır. Bu arada Mâide 5/89’da ise yemin kefaretinin ödemesinde kişi kendi ailesine neyi yediriyor ve neler giydiriyorsa onların ortalamasından vermesi istenerek “beğenmediğini” değil, kendi hayatını devam ettirdiği ve değerli gördüğü şeyleri infak etmesinin önemi hatırlatılmaktadır.

Beled 90/11-16’da dile getirildiği üzere, infâk için zoru ve zor zamanı tercih etmek de önemlidir. “Sarp yokuş” adı verilen ‘akabe’yi aşmak için, bir canı daha hürriyetine kavuşturmak, yani bir köle azad etmek, kendisi zor gününde iken, yani bir anlamda kendisi muhtaç iken yetimle ve yoksulla ilgilenmek bu anlamda fedâkârlık olarak belirlenmektedir. Köleyi azad etmek onun boynunu kölelikten kurtarmak anlamına geldiği gibi, bunu yapan kişinin kendi boynunu cehennemden kurtarması manasına alınarak meselenin önemi vurgulanmış olmaktadır.

Haşr 59/9’da Medine’deki ensâr denen Müslümanların îsâr adı verilen çok önemli bir duyarlılığından söz edilmektedir. Îsâr, kendisi muhtaç iken başkasını kendisine tercih etme erdemidir. Batılıların “empati” dedikleri şeyin çok daha ilerisi olan bu kavram maalesef Müslümanların gündemini hak ettiği kadar meşgul edememektedir. Oysa bu kavramımız, tarihimizin medeniyet üreten ana kodlarından birisidir ve medeniyetimizi ayakta tutan en önemli fedâkârlık kalemlerindendir. Bizim medeniyetimiz bir infak medeniyetidir; toplumumuzun refah seviyesi fakirlerle ilgilenmek ve onların fakirliğini gidermekle doğru orantılı olarak düşünülmüştür. Bir milletin gelişmişlik ve medeniyet ölçüsü, fakiri ve yetimiyle ne kadar ilgileniliyorsa o kadardır.

Buraya kadar söylediklerimiz, ekonomik imkânı olup da bunu hak yolda harcamayanlar için söz konusudur. Elbette ekonomik anlamda verecek hiçbir şeyi olmayanlar bu ifadelerin kapsamı dışındadır. Fakat infâk kavramını sadece ekonomik değil de bütün alanlarla ilgili görürsek, o zaman bu kavramın herkesi kapsadığını söylemeliyiz. Bilginin, aklın, tecrübenin, ilginin, sevginin, duygunun vs. her şeyin infakının yapılabileceğinden hareketle, bu kavramın müminlerin hayatlarını bütünüyle içerdiğini belirtmeliyiz. Bize göre, hayat yolculuğu infâkın konusudur. Çünkü infak, sadece imkânlarla değil, aynı zamanda, öncelikle ve özellikle imanla ilgili bir kavramdır.

Âl-i İmrân 3/133-134’te beyan edildiği üzere, muttaki kullar varlıkta da darlıkta da infak eden kişiler olarak tanıtıldığı için, herkesin kendisinden daha düşkün olanlara karşı infâk etmek durumunda olduğu anlaşılmaktadır. Kişi kendisinden daha zor durumda olana yardım etmeyi bir ödev bilmeli ve öylece davranmalıdır. Unutulmamalıdır ki infâk, imanla alakalıdır; imkânla sınırlı değildir. Çünkü bu bir duyarlılıktır ve bu hassasiyet kişinin gönlünde başlar, ardından davranışlarına yansır. İnfâkın zirvesi ise canını Allah yolunda fedâ edebilmektir.

3. İnfâk/Nifâk İlişkisi

İnfak ile nifâk kavramları aynı kökten gelmektedir ve bu durum son derece manidardır. Nifâk, sadece bu dünyaya inananların halidir ve bu kişilerin münafık olmaları mala aşırı düşkünlükleri nedeniyledir. Ayrıca münafık, gönlü köstebek yuvası gibi delik deşik adamdır. Münâfıklar için dilimizde “ikiyüzlü” tabiri kullanılmaktadır, bu doğrudur; ancak yeterli değildir. Münafık ikiyüzlü değil, adeta iki yüz yüzlü adamdır; hatta münafık yüzsüz adamdır. Çünkü ona baktığınızda yüzü olmadığı için gerçek yüzünü asla göremezsiniz. Dahası, münafıklar, kendileri gibi münafık olanlara da gerçek yüzlerini göstermezler.

Yüce Allah, Münâfikûn 63/4’te onlara bakıldığında cesetlerinin, görüntülerinin, konuşmalarının kişiyi etkileyebileceğini, çünkü konuştuklarında kendilerini dinlettirebileceklerini ifade ettikten sonra, bunların aslında giydirilmiş kütükler gibi olduğunu beyan ederek, içlerinin kovuk olduğunu ve hiçbir hakikati yüreklerinde barındırmadıklarını ifade etmektedir. Haşr 59/14’te de onların birlik içinde oldukları sanılsa da kalplerinin paramparça olduğu hatırlatılmaktadır.

Tevbe 9/67-68’de münafıkların birbirlerinden gibi göründüğü, kötülüğü emredip iyilikten menettikleri, iyilik için ellerini oynatmayıp cimri davrandıkları, Allah’ı unuttukları, bu yüzden Allah’ın da onları (azapta) unuttuğu ve gerçek sapıkların işte bunlar olduğu beyan edilmektedir. Ardından bu münafık erkek ve kadınlara, ayrıca kâfirlere Yüce Allah’ın cehennem ateşi vaadettiği ve orada ebedi kalacakları bildirilmektedir. Onların bu özellikleri Tevbe 9/71-72’de sözü edilen ve çeşitli özellikleri sıralanan mümin erkeklerin ve mümin kadınların sıfatlarının zıddı olarak sunulmaktadır.

Münafıkların cimriliği ve onun çaresinin cömertlik olduğunu beyan bağlamında, 11 âyetten meydana gelen Münâfikûn sûresinin ilk sekiz âyetinde “münafıklar”dan, kalan üç âyette ise “infak”tan söz edilmektedir. Buradan hareketle, rahatlıkla “infak, nifakın panzehiridir” diyebiliriz. Demek ki infak yapabilmek, kişiyi münafık olmaktan kurtarır. Teğâbun 64/16’da belirtildiği gibi, “nefsinin cimriliğinden korunmak” demek olan infâk, kişiyi kurtuluşa götürecek en önemli vesilelerden birisidir.

4. Sadaka-Sadakat İlişkisi

İnfâk kavramının içeriğinde en çok hatırlanması gereken kavramlarımızdan birisi de sadakadır. Bir müminin bir başka mümine tebessümü bir infak türü olan sadaka olduğuna göre, demek ki sadaka en kolay, en ucuz sevaptır, en ucuz ibadettir. Sadaka bir “sadakat testi”dir; yani sadaka, “iman iddiasında bulunan kişinin imanındaki sadakatidir, samimiyet ölçüsü ve görüntüsü”dür.

- Sadaka sanıldığı gibi “sünnet” değil, “farz”dır. Tevbe 9/60’ta da geçtiği üzere, sadakalar Yüce Allah’ın bir farzıdır. Ayrıca konuyla ilgili olarak da Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

عَلَى كُلِّ مُسْلِمٍ صَدَقَةٌ “Her müslümanın sadaka vermesi gerekir.”(44)

- Hz. Peygamber bir başka hadisinde sadaka emrine üç kez dikkat çekmiştir:

تَصَدَّقُوا تَصَدَّقُوا تَصَدَّقُوا “Sadaka verin, sadaka verin, sadaka verin.”(45)

- Sadakaların insan hatalarını örteceğini beyan için şu hadisi hatırlatmalıyız:

وَالصَّدَقَةُ تُطْفِئُ الْخَطِيئَةَ كَمَا يُطْفِئُ الْمَاءُ النَّارَ “Su ateşi söndürdüğü gibi sadaka da hataları siler, süpürür.”(46)

- Hz. Peygamber bir başka hadisinde amel defterinin açık kalmasını sağlayacak iyiliklerden söz ederken de şöyle buyurmuştur:

مَنْ سَنَّ فِى الإِسْلاَمِ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَأَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا بَعْدَهُ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَىْءٌ وَمَنْ سَنَّ فِى الإِسْلاَمِ سُنَّةً سَيِّئَةً كَانَ عَلَيْهِ وِزْرُهَا وَوِزْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ بَعْدِهِ مِنْ غَيْرِ أَنْ يَنْقُصَ مِنْ أَوْزَارِهِمْ شَىْءٌ “Her kim İslâm’da güzel bir çığır açarsa, o çığırın ecri ile kendisinden sonra o çığırla amel edenlerin ecirlerinden hiç bir şey noksan edilmemek şartıyla sevapları kendine aittir. Her kim İslâm’da kötü bir çığır açarsa o çığırın vebâli ile kendisinden sonra onunla amel edenlerin vebâli hiç bir noksanları olmamak üzere ona aittir.”(47)

- İnsanlar ölünce amel defterleri kapanır; yalnız üç şeyle açık kalır ki bunlardan birisi de sadaka-i câriyedir. Hadis-i şerif şöyledir:

إِذَا مَاتَ الإِنْسَانُ انْقَطَعَ عَنْهُ عَمَلُهُ إِلاَّ مِنْ ثَلاَثَةٍ إِلاَّ مِنْ صَدَقَةٍ جَارِيَةٍ أَوْ عِلْمٍ يُنْتَفَعُ بِهِ أَوْ وَلَدٍ صَالِحٍ يَدْعُولَهُ “İnsan öldüğü vakit bütün amelleri ondan kesilir. Yalnız üç şeyden: Sadaka-i cariyeden, faydalanılan ilimden ve kendisine duâ eden sâlih evlâddan kesilmez.”(48)

Amel defterinin açık olması hayra teşvik manasına alınmalıdır. O hayırdan kimler yararlanacaksa Yüce Allah onları zaten bildiği için, kişi söz konusu hayrı yaptığında onun amel defterine onlar en başta kaydedilir. Amel defterinin açık olması, beraberinde zikredilen üç hususun önemini kavratmayı amaçlamış olmalıdır; yani burada bir terğîb “özendirme/teşvik” vardır; kanaatimiz budur.

- Hz. Peygamber sadaka kavramının kapsamının son derece geniş olduğunu şu hadisleriyle beyan etmiştir:

تَبَسُّمُكَ فِى وَجْهِ أَخِيكَ لَكَ صَدَقَةٌ وَأَمْرُكَ بِالْمَعْرُوفِ وَنَهْيُكَ عَنِ الْمُنْكَرِ صَدَقَةٌ وَإِرْشَادُكَ الرَّجُلَ فِى أَرْضِ الضَّلاَلِ لَكَ صَدَقَةٌ وَبَصَرُكَ لِلرَّجُلِ الرَّدِىءِ الْبَصَرِ لَكَ صَدَقَةٌ وَإِمَاطَتُكَ الْحَجَرَ وَالشَّوْكَةَ وَالْعَظْمَ عَنِ الطَّرِيقِ لَكَ صَدَقَةٌ وَإِفْرَاغُكَ مِنْ دَلْوِكَ فِى دَلْوِ أَخِيكَ لَكَ صَدَقَةٌ “Kardeşinizin yüzüne gülmeniz size sadaka sevâbı kazandırır. İyi şeyleri emredip kötülüklerden sakındırmak sadaka sevabı kazandırır. Yabancısı bulunduğu bir bölgedeki kimseye yol gösterip yardımcı olmak sadaka sevâbı kazandırır. Gözünden rahatsız olan bir kimseye yardımcı olmanız sizin için yine sadaka sevâbı kazandırır. Yollardan insanların gelip geçmesine engel olabilecek taş, kemik, diken gibi şeyleri kaldırmak da yine sadaka sevâbı kazandırır. Kendi kabından ihtiyacı olan bir kimsenin kabına bir şeyler boşaltmak da yine sadaka sevâbı kazandırır.”(49)

كُلُّ مَعْرُوفٍ صَدَقَةٌ وَإِنَّ مِنَ الْمَعْرُوفِ أَنْ تَلْقَى أَخَاكَ بِوَجْهٍ طَلْقٍ وَأَنْ تُفْرِغَ مِنْ دَلْوِكَ فِى إِنَاءِ أَخِيكَ “Her yapılan iyilik sadaka sevâbı kazandırır. Kardeşini güler yüzle karşılamak bir iyilik olduğu gibi, kendi kabından ihtiyacı olan bir şeyi kardeşinin kabına boşaltmak da bir iyilik olup sadaka sevâbı kazandırır.”(50)

- Zamanı geçmeden sadaka vermenin önemi için de Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur:

تَصَدَّقُوا فَإِنَّهُ يَأْتِى عَلَيْكُمْ زَمَانٌ يَمْشِى الرَّجُلُ بِصَدَقَتِهِ ، فَلاَ يَجِدُ مَنْ يَقْبَلُهَا يَقُولُ الرَّجُلُ لَوْ جِئْتَ بِهَا بِالأَمْسِ لَقَبِلْتُهَا ، فَأَمَّا الْيَوْمَ فَلاَ حَاجَةَ لِى بِهَا “Sadaka veriniz. Çünkü size öyle bir zaman gelir ki, kişi o sırada sadakasıyla yürür de onu kabul edecek bir kimse bulamaz. (Sadaka verilmek istenilen) her kişi: ‘Bu sadakayı dün getirseydin, muhakkak ben onu kabul ederdim. Fakat bugün benim için bu sadakaya ihtiyaç yoktur’ der.”(51)

- Sadakanın malı eksiltmeyeceği de Hz. Peygamber’in bir hadisinde şöyle yer almaktadır:

مَا نَقَصَتْ صَدَقَةٌ مِنْ مَالٍ “Sadaka malı hiçbir şekilde eksiltmez.”(52)

- Hz. Peygamber en faziletli sadakayı tanıtırken konuyu ilimle ilişkilendirmiştir. Hadis şöyledir:

أَفْضَلُ الصَّدَقَةِ أَنْ يَتَعَلَّمَ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ عِلْمًا ثُمَّ يُعَلِّمَهُ أَخَاهُ الْمُسْلِمَ “Sadakanın en faziletlisi Müslümanın ilim öğrenmesi, sonra da o ilmi Müslüman kardeşine öğretmesidir.”(53)

Esasında “zekât” ibadetiyle ilgili âyetlerin önemli bir bölümünde zekât kelimesinin yerine sadaka kelimesi geçtiği için,(54) onu hüküm olarak sünnete indirgemek, sadakanın işlevinin zayıflatılmasına, bir süre sonra da ortadan kaldırılmasına neden olmuştur. Özellikle ülkemizde sadaka denince “bozuk paralardan kurtulma işlemi” akla gelmekte, bir yardımlaşma kurumu olan sadaka hayatın dışına itilmektedir.

Yüce Allah Bakara 2/177’de malını Allah yolunda infak edenlerden, zekât verenlerden ve daha başka fedâkârlıklarda bulunanlardan söz ettikten sonra âyetin sonunu şöyle bitirmektedir: “İşte (iman) sözlerinde sadık kalanlar onlardır ve işte muttaki olanlar da onlardır.” Bu âyetteki ifadeler infâkın ve zekâtın bir sadakat göstergesi olduğunun en açık delillerinden birisidir.

“İnfâk” ve “sadaka” kavramları hakkında bu açıklamaları yaptıktan sonra şimdi Bakara 2/215. âyetin yorumuna geçmek istiyoruz.

c) Yüce Allah bu âyette Müslümanların Hz. Peygamber’e nasıl ve nereye infak etmeleri gerektiğini sorduklarını dile getirmektedir. Bazı yorumcular âyette “neyin” infak edileceğinin sorulduğunu ifade etseler de devam eden cümlede verilen cevap “nereye, kimlere” infak edileceğinin sorulduğu anlaşılmaktadır. Neyin infak edileceğiyle ilgili soru ise Bakara 2/219, 267 ve Âl-i İmrân 3/92 gibi âyetlerde gündeme getirilmektedir.

Bu arada öncelikle belirtelim ki âyette geçen مِنْ خَيْرٍ min hayrin ifadesi “hayır adına harcanan her bir şey” manasını içeren genel bir anlam da vermektedir; çünkü ifadenin başındaki مِنْ min edatı mutlak umum ifade eden konumdadır. Burada ve benzer âyetlerde(55) geçen خَيْر/ الْخَيْرhayr/el-hayr kelimelerinin “mal, mülk, servet” anlamlarına geldiğini de belirtmek durumundayız.

d) Âyetteki beyana göre, infak edilecek şeylerin kimlere yönelik olacağı açık ifadelerle dile getirilmekte ve beş gruptan söz edilmektedir. İnfaka konu ilk iki muhatap, kişininالْوَالِدَيْن el-vâlideyni yani “ana-babası” ve الْاَقْرَب۪ين el-akrabîni yani “yakınları, yakın akrabası”dır. Bu ikisinin peşinden zikredilenler ise sırasıyla الْيَتَامٰى el-yetâmâ yani “yetimler”, الْمَسَاك۪ين el-mesâkîni yani “yoksullar” ve ابْنِ السَّب۪يلِ ibnu’s-sebîli yani “yolcular, yolda kalmışlar, yolun oğlu” denen kişilerdir. Bu üç kavram hakkında daha önce yorumladığımız Bakara 2/177’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Âyetteki sıralamayla ilgili olarak Râzî’nin dile getirdiği hususları hatırlatmakta yarar görmekteyiz:

“Bil ki Yüce Allah infak hususunda bir sıra gözetmiş ve ebeveyni (ana-babayı) birinci sıraya koymuştur. Çünkü ana-baba, sebepler âlemi olan dünyada insanı yokluktan var­lığa çıkarmışlar ve onu son derece güçsüz ve muhtaç bir halden büyütmüş­lerdir. Böylece ana-babanın çocuğa o iyiliği ve hakkı, başkalarınınkinden daha büyük olur. İşte bundan ötürü Yüce Allah ‘Rabbin kendisinden başkasına kulluk etmeyin ve ana babaya iyi muamele edin’ diye hükmetmiştir.(56) Burada Yüce Allah’ın hakkını gözettikten sonra ana-babanın hak­kını gözetmeden daha gerekli birşey olmadığına işaret vardır. Çünkü insanı yokluktan varlık âlemine hakiki mânâda çıkaran Yüce Allah’tır; ana-baba ise insanı zahirî sebebler âleminde yokluktan varlığa çıkaranlardır. Bu sebeble ana-baba hakkının, başka insanların hakkından daha büyük olduğu ortaya çı­kar. Demek ki hakların gözetilmesi hususunda ana-babanın başkalarından öne alınması gerekir.”

“Yüce Allah, ana-babadan sonra ‘akrabalar’ı zikretmiştir. Bunun sebebi şudur: İnsanın, bütün fakirlerin ihtiyaçlarını karşılaması mümkün değildir. Bun­dan dolayı mutlaka fakirlerin bazısının bazısına tercih edilmesi gerekir. Tercih için mutlaka tercih ettirici bir sebebin olması gerekir. Akrabalık bazı bakımlar­dan tercih sebebi olabilir.”

ı. “Akrabalık, içice olma sebebidir. İçice ve yakın oluş da bu insanların birbirinin halinden haberdar olmasını sağlar. Meselâ onlardan biri zengin, bir başkası fakir olduğu zaman fakirin zenginin halini, zenginin de fakirin halini bilmesi daha fazla olur. Bu da insanı infâka sevkeden sebeplerin en güçlülerindendir.”

ıı. “Akrabalar içindeki fakirler gözetilmemiş olsaydı, fakir akrabalar başka­larına başvurmaya mecbur olurdu. Bu da zengin akrabalar için bir utanç sebebi ve kötü bir durum olurdu. Bu nedenle, insanın kendisinden zararı gidermesi için fakir akrabaların ihtiyaçlarını gidermesi daha evlâ olur.”

ııı. “İnsanın akrabası kendisinin parçası gibidir. İnsanın kendisine infak et­mesi başkalarına infak etmesinden daha evlâdır. İşte bu sebepten ötürü in­sanın akrabalarına infâk etmesi, akraba olmayanlara infâk etmelerinden daha evlâdır.”

“Yüce Allah akrabalardan sonra ‘yetimler’i zikretmiştir. Çünkü yetim ço­cuklar küçük oldukları için geçimlerini sağlayamazlar. Yine onlar yetim olduk­ları için geçimlerini sağlayacak başka birisi de yoktur. Babası ölmüş olan küçük çocuk hem kazancı, hem kazananı olmayan ve helak ile yüzyüze olan kimse demektir.”

“Yüce Allah bunlardan sonra ‘yoksullar’a yer vermiştir. Bunlar, yetimler­den daha az muhtaçtırlar. Çünkü onların çalışıp kazanmaya yetimlerden da­ha çok gücü vardır.”

“Yüce Allah, daha sonra ‘yolda kalanlar’ı zikretmiştir. Çünkü böyle birisi, beldesinden uzak kalmış olması sebebiyle bazen ihtiyaç ve fakru zaruret içine düşebilir. İşte bu infakın keyfiyeti meselesinde Allah’ın yaptığı dosdoğru bir sıralamadır.”(57)

Kişinin infakına konu şeyleri öncelikle vermesi gerekenler onun birinci dereceden yakınları olan “ana-babası ve yakın akrabası”dır. Bununla beraber “bütün yetimler”, “yoksullar” ve “yolda kalmışlar” da infakta gözetilmesi gereken insanlar olarak bildirilmektedir. Dikkatle bakıldığında bu beş grubun aslında yardıma muhtaç olan bütün insanları içerdiği kolaylıkla anlaşılabilmektedir. En muhtaç olandan başlayarak bu özellikteki bütün insanların gözetilmesi İslam’ın muhataplarından istediği en önemli sosyal duyarlılık görevleri arasında yer almaktadır.

2. وَمَا تَفْعَلُوا مِنْ خَيْرٍ فَاِنَّ اللّٰهَ بِه۪ عَل۪يمٌ “Her ne iyilik yaparsanız şüphesiz ki Allah, onu bilendir.” Yüce Allah infakın kimlere yönelik olarak değerlendirilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, infak sahiplerine moral vermekte, ne türden ve ne miktarda olursa olsun her kim ne hayır yaparsa onu bildiğini bildirmektedir. Böylece önemli bir sosyal sorumluluk olan infakın kişinin en önemli mahşer azığı olacağına da dikkat çekilmiş olmaktadır. Çünkü bir şeyi Yüce Allah’ın bildiğinin veya gördüğünün söylenmesi onun mahşerde ilgili kişiyle mutlak sûrette buluşturulacağı manasını içermektedir.

b) Savaş Hukuku

Yüce Allah, sûrenin 216-218. âyetlerinde hoşa gitmese de kâfirlere karşı savaşın farz kılındığını, daha hayırlı olduğu halde bir şeyi sevmemenin de daha kötü olduğu halde bir şeyi sevmenin de mümkün olduğunu, Allah’ın her şeyi bildiğini, insanların bilmediğini beyan etmektedir.

Ardından, haram ayda savaşmanın büyük bir günah olduğu, insanları Allah yolundan çevirmek, Allah’ı ve Mescid-i Harâm’ın (saygınlığını) inkâr etmek ve (Mekke’nin Müslüman) halkını oradan çıkarmanın ise Allah katında daha büyük (günah) olduğu, fitne çıkarmanın ise (insan) öldürmekten daha kötü bir vebal teşkil edeceği belirtilmekte, güçleri yeterse, müminleri dinlerinden döndürünceye kadar savaşa devam edecekleri ifade edilmektedir. Daha sonra her kim, dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların yaptıkları işlerin dünyada da ahirette de boşa gideceği, onların cehennemlik olduğu ve orada ebedi kalacakları haber verilmektedir.

Devam eden bölümde kurtuluş için şu çok önemli hususa şu şekilde yer verilmektedir: “İman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler var ya, işte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler. Allah çok bağışlayıcıdır; çok merhametlidir.”

ı. Gerçeklerin Görünenden İbaret Olmayışı

كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسٰىٓ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسٰىٓ اَنْ تُحِبُّوا شَيْـًٔا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Sizin için hoş olmasa da (size saldıran kâfirlere karşı) savaş size farz kılındı. Sizin için hayırlı olduğu hâlde bir şeyi sevmemeniz mümkündür. Sizin için kötü olduğu hâlde bir şeyi sevmeniz de mümkündür. Allah bilir, siz bilmezsiniz.”

Âyetteki كُتِبَ kütibe edilgen fiili “yazıldı, farz kılındı”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْقِتَال el-kıtâlü kelimesi “savaş”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (savaş)”; كُرْهٌ kürhun kelimesi “hoşa gitmez, çirkindir”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, sizin hoşunuza gitmese de”; وَعَسٰىٓ ve ‘asâ edatı “umulur ki”; اَنْ تَكْرَهُوا en tekrahûu ifadesi “sizin uygun görmediğiniz, sevmediğiniz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şey)”; خَيْرٌ hayrun kelimesi “hayırlıdır, hayırlı olabilir”; لَكُمْ leküm cümlesi “sizin için”; وَعَسٰىٓ ve ‘asâ edatı “ve yine umulur ki”; اَنْ تُحِبُّوا en tuhibbû ifadesi “sevdiğiniz”; شَيْـًٔا şey’en kelimesi “herhangi bir şey”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (şey)”; شَرٌّ şerrun kelimesi “şer, kötü, zararlı (olabilir)”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “siz”; لَا تَعْلَمُونَ lâ ta‘lemûne cümlesi ise “bilmezsiniz” demektir.

Burada Müslümanlar istemese de savaşın farz kılınışı ile insanların sevmediği bazı şeylerin onların hayrına, sevdiği bazı şeylerin ise onların şerrine olabileceği gündeme getirilmektedir.

1. كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ “Sizin için hoş olmasa da (size saldıran kâfirlere karşı) savaş size farz kılındı.” Yüce Allah önceki âyetlerde hayatın imtihan alanı olduğunu ve bu bağlamda infakın da gerekli olduğunu beyan ettikten sonra, bu âyette infakın zirvesi olan ve muhtemelen “canını Allah yolunda feda etme” alanı manasındaki “savaş”ın hoşlarına gitmese de Müslümanlara farz kılındığını bildirmektedir.

Hepsi Medine dönemi sûrelerinde olmak üzere, Kur’ân’da 13 kez yer alanكُتِبَ kütibe edilgen fiilleri(58) “yazılmak” manasında “farz kılınmak” demektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “savaşın farz kılınması” hatırlatılmakta, Müslümanlar bilinçlendirilmek istenmektedir. Âyette yer alan وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ ve hüve kürhun leküm ifadesi savaşın insanlar tarafından sevilmediği, ağır geldiği manasını vermektedir. Çünkü buradaki كُرْه kürh kelimesi bir sonraki cümlede hubb/tuhıbbû yani “sevgi”nin zıddı olarak geçtiği için “sevilmemek”, Ahkâf 46/15’te olduğu gibi “ağır ve zor gelmek”, “zahmetli olmak” gibi manalarda kullanılmaktadır.

Bilindiği üzere, Mekke döneminde kâfirlere karşı savaş izni verilmemişti; ancak Medine’ye hicret edildikten sonra bu iznin verildiği Hacc 22/39’da beyan edilmektedir. Kimlerle savaşılacağı konusunu ise daha önce yorumladığımız Bakara 2/190-195. âyetlerde etraflıca ele almıştık. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Müslümanlara savaş açanlara karşı savunma savaşı yapılmalıdır ve saldırganlıktan kesinlikle kaçınılmalıdır. Çünkü Kur’ân’a göre cihâd insan öldürme, insan eksiltme çabası değil, savaş meydanlarında bile olsa insan kazanmak için fedakârlık çabasıdır.

2. وَعَسٰىٓ اَنْ تَكْرَهُوا شَيْـًٔا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسٰىٓ اَنْ تُحِبُّوا شَيْـًٔا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ “Sizin için daha hayırlı olduğu hâlde bir şeyi sevmemeniz mümkündür. Sizin için daha kötü olduğu hâlde bir şeyi sevmeniz de mümkündür.” Yüce Allah bunun onlara sevimsiz geldiğini beyan ederek, Müslümanlara savaşı farz kıldığını bildirdikten sonra, bir insan duygusu veya insan psikolojisi analizi yapmaktadır. Buna göre, insanlara çok daha hayırlı olmasına rağmen bazılarının bazı şeyleri sevmediği, esasında kendilerine şerri dokunacak olmasına rağmen de bazı şeyleri sevdikleri bildirilmektedir.

Konuyla ilgili olmak üzere İsrâ’ 17/11’de şöyle buyrulmaktadır: “İnsan hayrı istediği (gibi) şerri de ister. İnsan çok acelecidir!” Yûnus 10/11’de de benzer bir karşılaştırmaya yer verilmekte, insanların hayır istemekteki acelecilikleri gibi Yüce Allah da şerre acele cevap verseydi sürelerinin hemen bitirilmiş olacağı, dolayısıyla aralarında hüküm verileceği, cezayı hak etmiş olacakları bildirilmektedir. Benzer değerlendirmeler yani insanın hayır sandığı bazı durumların kendisi için şer olduğu noktasındaki bilgiler kendisine uzun ömür verilmesi(59) ile dünya malı noktasındaki cimriliğinde(60) de zikredilmektedir.

Yüce Allah bu âyetinde esasında neyin hayır, neyin şer olduğunu kendisinin bildiğini, dolayısıyla insanların da buna itibar etmesi gerektiğini belirtmek istemektedir. Bu durumda, kâr-zarar, hayır-şer, iyi-kötü, faydalı-zararlı, doğru-yanlış, hak-bâtıl vs. konularında belirleyici olanın Yüce Allah olduğu özellikle vurgulanmak istenmektedir. Yüce Allah’ın iyi ve doğru dediği şey iyi ve doğrudur; itibar edilip istenen tavrın sergilenmesi gereken de O’nun bildirdikleridir.

Doğru değerlendirme bütünü bileninkidir; parçayı bilip görenin değerlendirmesi daima eksiktir, yanlışa ve eleştiriye açıktır. Bu yüzden, Yüce Allah insanların sevmedikleri bazı şeylerin onların hayrına, sevdikleri bazı şeylerin de şerlerine olabileceğini beyan etmektedir. İnsanların bilgisi sınırlı ve acizlik içeriklidir; Yüce Allah’ın bilgisi ise tam ve mükemmeldir. Öyleyse Yüce Allah ne dediyse ona göre hareket etmek daima kazanç vericidir.

Hayatı Yüce Allah’ın belirlediği sınırlar içerisinde yaşamak en doğrusudur. O’nun dediğini esas almak ve O’nun değerlendirmeleri ışığında hayata ve olaylara bakabilmek daima hayır ve kazanç kapısı olacaktır. Bu noktada sevgi ve öfkede kontrollü davranabilmenin önemini öğretmesi bakımından Hz. Peygamber’in şu hadisine ne kadar da muhtacız:

أحبب حبيبك هوناما عسي أن يكون بغيضك يوماما

وأبغض بغيضك هونا ما عسي أن يكون حبيبك يوماما

“Sevdiğini ölçülü sev ki, bir gün onu sevmemen gerekebilir. Sevmediğini de ölçülü bir şekilde sevme ki, bir gün onu sevmen gerekebilir.”(61)

Burada verilmek istenen mesajı yorumunu yapmakta olduğumuz âyetle buluşturacak olursak şunu söyleyebiliriz: Biz kendi değerlendirmelerimizi değil, Yüce Allah’ın belirlediklerini prensip edinmeliyiz. Sahip olduğumuz sevgide de öfkede de kontrolü elden bırakmamalıyız. Çünkü bizin sevdiklerimizde sevilmemesi gereken yönler olabileceği gibi, sevmediklerimizde de hayırlı noktalar bulunabilir. Öyleyse Mümtehane 60/7’de de belirtildiği gibi, Yüce Allah kişilerin aralarında düşmanlık bulunanların kalbine bir sevgi koyabilir; böylece dün düşman olanlar bugün dost haline getirilebilir. Fussılet 41/34’te de verilen mesaj bundan ibarettir. Bu durumda Yüce Allah’ın mutlak gücüne ve değerlendirmesine teslim olmak gerekmektedir, vesselâm.

3. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ وَاَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ “Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Benzerleri Bakara 2/233, Âl-i İmrân 3/66, Nahl 16/74, Nûr 24/19’da da geçen bu cümleyi “Allah sizin bilmediklerinizi bilir” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Yüce Allah insanlar hakkında nelerin hayırlı, nelerin şerli olduğunu bildiğini, insanların ise bu noktada bilgilerinin bulunmadığını beyan etmek istemektedir. Âyette verilmek istenen mesaj, Bakara 2/30’da geçtiği gibi meleklerin de bilmedikleri şeyleri Yüce Allah’ın bildiği gerçeğiyle aynı doğrultuda bir içerik arz etmektedir. “Her bilenin üzerinde gerçek bilen vardır” meâlindeki Yûsuf 12/76’da verilen bilgi ile pek çok âyette geçen “Allah her şeyi bilendir” ifadelerinin ortaya koyduğu temel mesaj yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin de temelini oluşturmaktadır.

ıı. Haram Aylarda Savaşın Hükmü

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ ف۪يهِ قُلْ قِتَالٌ ف۪يهِ كَب۪يرٌ وَصَدٌّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَكُفْرٌ بِه۪ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاِخْرَاجُ اَهْلِه۪ مِنْهُ اَكْبَرُ عِنْدَ اللّٰهِ وَالْفِتْنَةُ اَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتّٰى يَرُدُّوكُمْ عَنْ د۪ينِكُمْ اِنِ اسْتَطَاعُوا وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Sana haram ay(lar)ı, yani onda savaşmayı soruyorlar. De ki: Onda savaşmak büyük (bir günah)tır. (İnsanları) Allah yolundan çevirmek, O’nu ve Mescid-i Haram’ın (saygınlığını) inkâr etmek ve (Mekke’nin müslüman) halkını oradan çıkarmak ise Allah katında daha büyük (günah)tır. Fitne (zulüm ve işkence), öldürmekten daha şiddetli (bir kötülük)tür. Güçleri yeterse onlar, dininizden döndürünceye kadar size karşı savaşa devam ederler. Sizden kim dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların işleri dünyada da ahirette de silinir (boşa gider). Onlar ateş halkıdır ve orada ebedî kalıcıdır.”

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ ‘ani’ş-şehri’l-harâmi tamlaması “haram ay(lar)dan”; قِتَالٍ kıtâlin kelimesi “savaş(tan)”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; قُلْ kul emri “de ki”; قِتَالٌ kıtâlun kelimesi “savaşmak”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; كَب۪يرٌ kebîrun kelimesi “büyük (bir günah)tır”; وَصَدٌّ ve saddun kelimesi “ve çevirmek, engellemek”; عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi tamlaması “Allah yolundan”; وَكُفْرٌ ve küfrun kelimesi “ve inkâr etmek”; بِه۪ bihî ifadesi “O’nu (Allah’ı)”; وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ve’l-mescidi’l-harâmi tamlaması “ve Mescid-i Harâm’ı”; وَاِخْرَاجُ اَهْلِه۪ ve ıhrâcu ehlihi tamlaması “ve halkını çıkarmak”; مِنْهُ minhu ifadesi “oradan”; اَكْبَرُ ekberu kelimesi “daha büyük (bir günah)tır”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katında”;وَالْفِتْنَة ve’l-fitnetü kelimesi “ve fitne, baskı, zulüm”; اَكْبَرُ ekberu kelimesi “daha büyük (bir günah)tır, daha büyük (suç)tur”; مِنَ الْقَتْلِ mine’l-katli ifadesi “savaştan”; وَلَا يَزَالُونَ ve lâ yezâlûne fiili “ve devam edeceklerdir”; يُقَاتِلُونَكُمْ yukatilûneküm cümlesi “sizinle savaşmaya”; حَتّٰى يَرُدُّوكُمْ hattâ yeruddûküm ifadesi “sizi dördürene kadar”; عَنْ د۪ينِكُمْ ‘an dîniküm ifadesi “sizin dininizden”; اِنِ اسْتَطَاعُوا in’istetâ‘û ifadesi “eğer güçleri yeterse”; وَمَنْ يَرْتَدِدْ ve men yertedid ifadesi “her kim dönerse”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “sizden”; عَنْ د۪ينِه۪ ‘an dînihî ifadesi “onun kendi dininden”; فَيَمُتْ fe yemüt fiili “ve ölürse”; وَهُوَ ve huve zamiri “o (kişi)”; كَافِرٌ kâfirun kelimesi “kâfir olarak”; فَاُو۬لٰٓئِكَ fe ülâike kelimesi “işte onlar”; حَبِطَتْ habitat fiili “silinmiş (olur), silinir”; اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühüm ifadesi “onların amelleri”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati kelimesi “ve âhirette”; وَاُو۬لٰٓئِكَ ve ülâike ifadesi “işte onlar”; اَصْحَابُ النَّارِ ashâbu’n-nâri cümlesi “cehennem halkı(dır), cehennemliktir”; هُمْ hum zamiri “onlar”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; خَالِدُونَ hâlidûne kelimesi ise “ebedi kalıcıdırlar, kalıcılar olarak” demektir.

Burada Haram ayda savaşılmasının durumu ile bundan çok daha büyük günah olan davranışlar, ayrıca dinden dönenlerin durumu gündeme getirilmektedir.

1. يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الشَّهْرِ الْحَرَامِ قِتَالٍ ف۪يهِ قُلْ قِتَالٌ ف۪يهِ كَب۪يرٌ “Sana haram ay(lar)ı, yani onda savaşmayı soruyorlar. De ki: Onda savaşmak büyük (bir günah)tır.” Yüce Allah önceki âyette kendilerinin hoşuna gitmese de savaşın Müslümanlar üzerine farz kılındığını beyan ederken herhangi bir zaman kaydına yer vermemişti. İşte bu âyette hangi zamanlarda savaş yapılamayacağına dair hükmünü vermekte ve Haram Ay’da savaşılıp savaşılamayacağını soranlara bu ayda savaşın büyük bir günah olduğunu ifade etmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Buna göre soruyu soranların müslümanlar olabileceği gibi müşrikler olma ihtimali de vardır. Râzî’nin de naklettiği rivayetler şu şekildedir:

ı. “Bu soruyu Müslümanlar sordu diyenlerin ilk delili şudur: Yüce Allah, o insanlar nazarında haram ayların ve Mescid-i Harâm’ın savaştan alıkoyma hususunda son derece saygınlığı ol­duğu halde onlara savaşı emredince, savaş hakkındaki bu emrin ha­ram ayların ve Mescid-i Harâm’ın dışında olması gerektiğinin zannedilmesi uzak bir ihtimal değildi. Bundan dolayı, bu durum onları Hz. Peygamber’den bunu sormaya ve şöyle demeye sevketmiştir: ‘Bu aylarda ve Mescid-i Harâm’da onlarla savaşmamız helâl midir?’ İşte bunun üzerine, bu âyet inmiştir. Bu izaha göre bu sorunun müslümanlar tarafından sorul­duğu açıktır.”

“Bu soruyu Müslümanlar sordu diyenlerin ikinci delili şudur: İbn Abbas’ın şöyle de­diği rivayet edilmiştir: ‘Hz. Peygamber, halası oğlu Abdullah b. Cahş el-Esedî’yi Bedir Savaşı’ndan iki ay önce, kendisinin Medine’ye gelişinden 17 ay sonra sekiz kişi ile birlikte gazaya gönderdi ve bir mektup ile sözleşme yazıp ona verdi. İki konak sonra bu mektubu açmasını, arkadaşlarına okumasını ve onda yazılanlara göre hareket etmesini emretti. Abdullah b. Cahş sözü edilen yere gelip mektubu açınca şu ifâdelere rastladı: ‘Sana tâbi olanlarla birlikte, Allah’ın bereketi üzere git. Batn-ı Nahl mevkiinde konakla ve orada Kureyş kabilesinin kervanını gözetle. Belki sen onlardan bize hayır (ganimet) alır gelirsin.’ Bunun üzerine Abdullah ‘İşittik ve peygamberin emrine boyun eğdik.”

“İçinizden kim şehidliği arzuluyorsa, benimle beraber gelsin. Ben Hz. Pey­gamber’in emrini yerine getireceğim. Kim de benden ayrılmak isterse, ayrılsın’ dedi ve yürüyüp gitti. Mekke ile Tâif arasında bulunan Batn-ı Nahl’e vardı. Tam o sırada, beraberinde üç kişi ile birlikte ‘Amr b. el-Hadramî onlara rastladı. Bunlar, Hz. Peygamber’in ashabını görünce, içlerinden birinin başını tıraş ettiler ve böylece onlara, kendilerinin umre yapan bir toplu­luk olduğu vehmini vermek istediler. Sonra Abdullah b. Cahş’ın yanındakilerden birisi olan Vâkıd b. Abdullah Hanzali gelip ‘Amr b. el-Hadramî’ye bir ok atarak onu öldürdü. Abdullah b. Cahş ve beraberinde­kiler diğer iki kişiyi esir alarak, bunların kervanını içindekilerle birlikte sürerek Hz. Peygamber’e geldiler. Bunun üzerine Kureyş gürültü koparıp şöy­le dedi: ‘Muhammed haram ayları, içinde korkanların bile emin olduğu kutsal ayları helâl sayıyor ve o ayda kan döküyor.’ Müslümanlar da bunu yadırgadı­lar.”

“Bundan dolayı Hz. Peygamber, ‘Ben size haram aylarda savaşma­nızı emretmedim’ dedi. Abdullah b. Cahş da ‘Ya Rasûlallah, biz İbnü’l-Hadramî’yi öldürdük. Sonra akşam olunca Receb ayının hilâlini gözet­lemeye başladık. Fakat onu Recep ayı içinde mi Cemâziyelâhire ayı içinde mi öldürdüğümüzü anlayamadık’ dedi. Bunun üzerine Hz. Peygamber bu kervanı ve esirleri bekletip dağıtmadı. Bundan dolayı bu âyet nazil oldu ve Hz. Peygamber de ganimetleri aldı.”

ıı. “Bu soru kâfirler tarafından sorulmuştur diyenlerin delili şöyledir: Bu görüşte olanlar şöy­le demişlerdir: ‘Kâfirler Hz. Peygamber’e haram aylarda savaş yapılıp yapılmayacağı’nı sordular ki eğer o bu ayda savaşmanın helâl olduğunu söy­lerse, böylece onlar buna ısınacaklar ve o ayda savaş yapmayı helâl sayacak­lardı. İşte bunun üzerine Yüce Allah, ‘Sa­na o haram ayı, yani o ayda savaşmayı soruyorlar. De ki o ayda savaşmak büyük günahtır…’ âyetini indirmiş ve kâfirlerin bu sorudan maksatlarının müslümanlarla savaşmak ol­duğunu beyân etmiştir. Bu âyetten daha sonra, Bakara 2/194. âyeti indirmiş ve savunma savaşının bu aylarda caiz ol­duğunu açıkça bildirmiştir.”(62)

b) Yüce Allah Haram Ay’da yani bu âyetle ilgili olarak Receb ayında savaş yapılmasının büyük günah olduğunu beyan ederken âyette كَب۪ير kebîr kelimesini kullanmıştır. Bu kelime “büyük günah” manasında kullanılan kebîre kelimesiyle aynı köktendir. Dahası Kehf 18/5’te kâfirlerin ağzından çıkan büyük günah içerikli sözler için de aynı kökten gelen keburat fiili kullanılmaktadır. Bu âyet nedeniyle, Hz. Peygamber’in Haram Ay’da ve Mescid-i Harâm’da saldırıya uğradığında savunma savaşı dışında hiçbir şekilde savaşmadığı bilinmektedir ki saldırıya karşılık verilmesi hükmü Bakara 2/194’te yer almaktadır. Böyle olunca Tevbe 9/5’te zikredilen “O müşrikleri bulduğunuz yerde öldürün” ifadesiyle bu âyetler arasında herhangi bir anlam zıtlığı da söz konusu edilemez. Çünkü Bakara 2/191’de de belirtildiği gibi Müslümanlara savaş açan müşrikler Mescid-i Harâm’da bile bunu yapsalar kendilerine cevap verilecektir.

2. وَصَدٌّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ وَكُفْرٌ بِه۪ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاِخْرَاجُ اَهْلِه۪ مِنْهُ اَكْبَرُ عِنْدَ اللّٰهِ “(İnsanları) Allah yolundan çevirmek, O’nu ve Mescid-i Haram’ın (saygınlığını) inkâr etmek ve (Mekke’nin Müslüman) halkını oradan çıkarmak ise Allah katında daha büyük (günah)tır.” Yüce Allah haram ayda savaşın durumunu yani haramlığını, büyük günah olduğunu beyan ettikten sonra, bundan çok daha büyük günah olan üç hususa değinmektedir. Bu çerçevede Yüce Allah şu hususları zikretmektedir:

a) وَصَدٌّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolundan engellemek.” Bu cümle “İnsanları Allah’ın yolundan engellemek” şeklinde anlaşılmalıdır. Bu ifade, insanların Yüce Allah’a kulluk edebilmelerine, yani O’na yönelik ibadetlerine engel olmak manasına gelmektedir. Allah’ın yolundan engellemek nihayetinde Allah’ın emir ve yasaklarına riayet edebilmeye engel olmak demektir ve bütün tevhid eylemlerini içermektedir.

b) وَكُفْرٌ بِه۪ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ “O’nu ve Mescid-i Harâm’ı inkâr etmek.” Bu ifade “Şirk ve inkâr ile Allah’a ve Mescid-i Harâm’ın saygınlığına karşı nankörlük etmek” demektir. Bu cümle bir anlamda “şirk ve inkâr içerisinde bulunarak Allah’a ibadeti ve insanların Mescid-i Harâm’a girmelerini engellemek” şeklinde yorumlanmış olur.

Buradaki الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ el-mescidi’l-harâmi tamlamasının kesra yani “esre” okunmasının iki gerekçesi üzerinde durulmaktadır.

ı. Buna göre, الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ el-mescidi’l-harâmi tamlaması kendisinden öncekiبِه۪ bihî ifadesine atıftır ve “Yüce Allah’ı inkâr ile Mescid-i Harâm’ın saygınlığını inkâr” manasını içermektedir.

ıı. Öte yandan, çoğunluğun tercih ettiği bir başka yaklaşıma göre bu tamlama daha önce geçen عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ‘an sebîlillâhi ifadesine atıftır. Bu nedenle de manası “Allah’ın yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engellemek” şeklindedir(63) ki bu tercihin Enfâl 8/34 ve Hacc 22/25’teki kullanımlardan da delili vardır.

Râzî’nin aktarımına göre birinci görüşe, “Zamir üzerine atıf yapılamaz. Çünkü “Ona ve Amr’e uğradım” demek caiz değildir” diyerek karşı çıkılmıştır. İkinci görüşe de ayetin takdirinin “Allah yolundan ve Mescid-i Harâm’dan engellemek” şeklinde olması nedeniyle itiraz edilmiştir. Bu durumda da “Mescid-i Haram’dan” ifâdesi, saddün kelimesinin “sıla”sı olur. “Sıla” ile “mevsûl” tek bir şey hükmündedir. Bu yüzden ikisi arasına başka birşeyin girmesi ca­iz değildir" denerek itirazda bulunulmuştur.

Râzî bu iki itirazla ilgili olarak şu değerlendirmede bulunmuştur:

Birinci itiraza şu şekilde cevap verilmiştir: Burada bir harf-i cerrin var sa-yılıp, takdirin, وكفر به وبالمسجد الحرام şeklinde olması niçin caiz olmasın? Yüce Allah’ın kelâmında takdir yapmak yadırganmaz. Sonra bu hususu, kıraat imamı Hamza’nın وَاتَّقُوا اللّٰهَ الَّذ۪ي تَسَآءَلُونَ بِه۪ وَالْاَرْحَامَ “Kendisiyle ilgili birbirinizden dilekte bulunduğunuz Allah’a ve yakınlara karşı takvâlı (duyarlı) olun!”(64) ayetindeki وَالْاَرْحَام kelimesini mecrur (esre) oku­muş olması da destekler. Şayet Hamza bunu kaide olarak rivayet etmiş ol­saydı bu herkesçe kabul edilirdi. O, bunu Yüce Allah´ın kitabında böyle okuduğuna göre, bunun haydi haydi kabul edilmesi gerekir.

İkinci görüşü tercih eden çoğunluk nahivciler (cevaben) şöyle demişlerdir: Şüphesiz böyle bir takdir, sıla ile mevsûl arasına başka bir kelimenin girmesi­ni gerektirir. Aslolan bunun caiz olmamasıdır. Fakat biz bunu burada şu iki sebepten dolayı caiz görüyoruz:

Birincisi: Allah yolundan men etmek ve Allah´ı İnkâr etmek mana bakı­mından aynı şeydir. Buna göre sanki aralarına birşey girmemiş gibidir. İkincisi: Aslında ayetteki وَكُفْرٌ بِهِ ifadesinin yeri, وَٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ ifadesinin peşinedir. Fakat ona dikkat çekildiğinden dolayı öne alınmıştır.(65)

Biz bu farklı görüşler içerisinde ilk görüşü tercih ettiğimizi beyan etmeliyiz. Zira Enfâl 8/62 ve Tevbe 9/54, 77’de geçtiği üzere bâ/be cer harfiyle yapılan atıflarda bâ/be cer harfinin tekrar edildiği örnekler olduğu gibi İmam Hamza’dan nakledildiği kıraat şekliyle Nisâ 4/1’deki kullanıma ilaveten Nisâ 4/153 ve Enfâl 8/72, Tevbe 9/20, 65, 80, 81, 88 gibi çeşitli örneklerde de zikredildiği üzere bâ/be cer harfinin tekrar edilmediği örnekler de vardır; hatta bunlar diğerlerinden daha fazladır. Bu yüzden hem atıf yapmada herhangi bir sorun kalmadığı gibi, وَٱلْمَسْجِدِ ٱلْحَرَامِ ve’l-mescidi’l-harâmi tamlamasının daha önce geçen وَصَدٌّ عَنْ سَب۪يلِ اللّٰهِ ifadesine bağlanması durumunda birbirine atfedilen iki beyan arasına وَكُفْرٌ بِهِ ifadesi şeklinde başka bir beyanın girmiş olduğunu kabul etme mazereti de ortadan kalkmış, ayetin dizilişinde herhangi bir fasıla olmadığı görülmüş olur. Bu nedenlerle ayetin mealini de tefsirini de tercih ettiğimiz doğrultuda şekillendirdiğimizi ifadeyle yetinmek istiyoruz.

c) وَاِخْرَاجُ اَهْلِه۪ مِنْهُ “Ahâlisini oradan çıkarmak.” Bu ifade, “Mekkeli müslümanları oradan sürgün edip çıkarmak” demektir ve burada kastedilen mana açıktır. Müslümanların Mekke’den hicrete zorlanması, oradan sürgün edilmeleri manasını içermektedir.

İşte Yüce Allah burada dile getirdiği hususları çok daha büyük bir günah olarak tanıtmaktadır. Önceki cümlede büyük günah manasında كَب۪ير kebîr kelimesi kullanılmışken bu cümlede “daha büyük” anlamını içeren اَكْبَر ekber kelimesine yer verilmesinin sebebi de bu sayılanların Haram aydaki savaştan çok daha büyük ve ağır bir suç/günah olduğunu ilgililere öğretmektir.

3. وَالْفِتْنَةُ اَكْبَرُ مِنَ الْقَتْلِ “Fitne (zulüm ve işkence), öldürmekten daha şiddetli (bir kötülük)tür.” Bu cümle daha önce yorumladığımız Bakara 2/191’de de geçmektedir ki açıklamalarımızı bu âyette yapmıştık. Burada sadece şu kadarını hatırlatmakla yetineceğiz: Yüce Allah önceki cümlede dile getirdiği üç hususu bu ifadesiyle isimlendirmekte ve sonuçlandırmaktadır.

Buna göre “insanları Allah’ın yolundan engellemek”, “Allah’ı inkâr edip Mescid-i Harâm’ın saygınlığına karşı nankörlük edip insanların oradaki ibadetlerine mani olmak” ve “Mekkelileri öz vatanlarından sürgün etmek” birer fitnedir; inanca yapılan bir baskı ve zulümdür. Dahası, zulüm ise insan öldürmekten çok daha ağır bir günahtır. Çünkü insan öldürmek bedene, sözü edilen davranışlar ise ruha yönelik birer tecavüzdür. Burada geçen الْفِتْنَة el-fitneh kelimesinin başındaki الْ eliflâm takısı bunun bilinen bir fitne olduğunu yani sayılan eylemleri içerdiğini göstermektedir.

4. وَلَا يَزَالُونَ يُقَاتِلُونَكُمْ حَتّٰى يَرُدُّوكُمْ عَنْ د۪ينِكُمْ اِنِ اسْتَطَاعُوا “Güçleri yeterse onlar, dininizden döndürünceye kadar size karşı savaşa devam ederler.” Yüce Allah inkârcıların Müslümanlara karşı düşmanca tavrını ifade etmek üzere, onlar güç ve imkân buldukları sürece Müslümanları İslâm’dan geri çevirmek için savaşa devam etme kararlılığında olduklarını haber vermektedir. Çünkü Bakara 2/120’de dile getirildiği üzere, Yahudi ve Hıristiyanlar kendi dinlerine tâbi olmadığı sürece Hz. Peygamber’den dolayısıyla Müslümanlardan memnun olmayacaklardır. Âyette geçen لَا يَزَالُونَ lâ yezâlûne fiili “zail olmamak”, yani “devam etmek” manasına gelmekte, inkârcıların ellerinden gelmesi durumunda bu tür düşmanlık faaliyetlerine, onları öldürme çabalarına devam edecekleri anlamını cümleye katmaktadır.

5. وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Sizden kim dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların işleri dünyada da ahirette de silinir (boşa gider). Onlar ateş halkıdır ve orada ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah Müslümanlar içerisinde bulunup da çeşitli sebeplerle dinden dönen ve o hal üzere ölenlerin akıbetini ele almaktadır.

a) وَمَنْ يَرْتَدِدْ مِنْكُمْ عَنْ د۪ينِه۪ فَيَمُتْ وَهُوَ كَافِرٌ فَاُو۬لٰٓئِكَ حَبِطَتْ اَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Sizden kim dininden döner ve kâfir olarak ölürse, onların işleri dünyada da ahirette de silinir (boşa gider).” Yüce Allah önceki cümlelerde inkârcı müşriklerin düşmanlıklarını ele aldıktan sonra, bu cümlede onların etkisinde kalarak herhangi bir Müslüman eğer dininden döner, eski inkârcı ve sapkın halini tercih eder de tevbe etmeden o küfür hali üzere ölürse onun yapıp ettiği bütün amellerin dünyada ve âhirette silinip gideceğini haber vermektedir.

ı. Burada geçen اَعْمَالُهُمْ a‘mâlühum “amelleri, davranışları” tamlamasıyla kastedilen şey, elbette hayır ve iyilik adına daha önce sahip oldukları iman ve o uğurda mümince gerçekleştirdikleri, yapıp ettikleri ne varsa hepsidir. İşte onlar bu durumda daha önce elde ettikleri kazanımları irtidâd sonrasında kaybedecekler ve mahşerde onları hiçbir şekilde yarar olarak karşılarında bulamayacaklardır.

Yüce Allah, âyette irtidâd denen duruma değinmekte ve dinden dönen kişilerin bu hal üzere ölmeleri durumunda ne olacağını bildirmektedir. İrtidâd denen durum esasında “ölümle” ilişkilendirilmekte ve insan irtidâd üzere ölürse ona mürted denileceği anlaşılmaktadır. Zira ölümden önce bu kişinin tevbe etmesi ve yeniden hak ve hakikat yolunu tutması muhtemeldir. Böyle olunca Râzî’nin de belirttiği gibi söz konusu kişiye mürted denemeyeceği(66) ve başka herhangi bir şey de uygulanamayacağı anlaşılmaktadır. Bir kişi eğer dininden dönmüşse ona karşı yapılacak şey, onun yeniden dinine dönmesi için çalışmaktır, onu tekrar kazanmaktır; cihadı onu kaybetmeye değil, yeniden kazanmaya dayandırmaktır.

İrtidâd edenlerle ilgili olarak Mâide 5/54’te şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler, sizden her kim dininden dönerse (bilsin ki) Allah yakında öyle bir toplum getirecek ki (O) onları sever, onlar da O’nu sevecekler. Bunlar müminlere karşı alçak gönüllü, kâfirlere karşı onurlu ve şiddetlidirler. Allah yolunda cihâd ederler; hiçbir kınayanın kınamasından da korkmazlar. Bu, Allah’ın bir lütfudur; onu layık gördüğüne (yani dileyene) verir. Allah(’ın lütfu) geniştir; her şeyi bilendir.” İşte hem bu âyetten hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı üzere, irtidad edenlere dünyada uygulanacak herhangi bir cezadan söz edilmemektedir. Zaten müfessirlerimiz de bu âyetin izahlarında irtidad edenlere yönelik herhangi bir ölüm cezasının uygulanacağından söz etmemişlerdir.(67)

Muhammed 47/38’de dinden yüz çevirenlerin öldürülmesinden değil, yerlerine başkalarının değiştirileceğinden söz edilmektedir. En‘âm 6/89, 133, İbrâhim 14/19 ve Fâtır 35/16 gibi âyetlerde de verilmek istenen mesaj bu şekildedir. Konuyla ilgili bilinmesi gereken âyetlerden birisi ise Tevbe 9/66’dır: “(Boşuna) özür dilemeyin! (Çünkü) siz iman ettikten sonra (artık tekrar) kâfir oldunuz. Sizden (tevbe eden) bir grubu bağışlasak bile, suçlu olduklarından dolayı bir gruba da azap edeceğiz.”

ıı. Yüce Allah irtidad edip de o hal üzere ölenlerin yapıp ettiği ne türden iyilik varsa hepsinin dünyada ve âhirette silineceğini haber vermektedir. Bu konuda şirk koşanların ve imandan sonra inkâra düşenlerin akıbetleriyle ilgili olarak Mâide 5/5 ve En‘âm 6/88’de açık ifadeler yer almakta ve amellerinin silineceği haber verilmektedir. Benzer şekilde Âl-i İmrân 3/86’da imandan sonra küfre girenlerin zalim oluşlarından söz edilmekte, başka bir sonuç üzerinde durulmaktadır.

Benzer içerikte olmak üzere Âl-i İmrân 3/106’da da şu bilgilere yer verilmektedir: “Yüzleri kararanlara ‘İnanmanızdan sonra kâfir mi oldunuz? Öyle ise inkâr etmiş olmanız yüzünden tadın azabı!’ (denilecektir).” Ayrıca Nisâ’ 4/137’de de iman ve küfür zikzakları içinde bulunanların sonunda küfürde ileri gidecekleri ve tevbelerinin kabul edilmeyeceği beyan edilmektedir. Daha önce yorumunu yaptığımız Bakara 2/161’de de bu şekilde ölenlerin üzerine lanetin yağacağı bildirilmektedir.

ııı. Yüce Allah kâfirlerin yani küfür üzere ölenlerin amellerini silip yok etmiş olacağını haber vermektedir. Ahzâb 33/19 ve Muhammed 47/9, 28 ve 32’de de geçen يُحْبِطُ/اَحْبَطَ ahbeta/tuhbitu fiilleri “silip yok etmek”, “boşa çıkarmak”, “iptal etmek”(68) gibi anlamlar içermektedir. Ayrıca habita,(69) habitat,(70) tahbeta(71) ve yahbeta(72) fiilleri de “(amellerin) silinmesi” manasına gelmektedir. Konuyla ilgili âyetlerde geçen fiillerin geçmiş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni, olayın mutlak surette gerçekleşeceğini muhataplara öğretmektir ki bu bir Kur’ân üslubudur.

Kehf 18/105’te şöyle buyrulmaktadır: “İşte onlar, Rablerinin âyetlerini ve O’na kavuşmayı inkâr eden, bu yüzden amelleri boşa giden kimselerdir ki, biz onlar için kıyamet gününde hiçbir ölçü tutmayacağız (onlara değer vermeyeceğiz).” Demek ki onların tartılacak amelleri kalmamış olacaktır. Orada amellerini neden göremeyeceklerinin cevabı ise Ahkâf 46/20’de şöyle verilmektedir: “İnkâr edenler ateşe arz olunacakları gün (onlara şöyle denecektir): Dünyadaki hayatınızda bütün güzel şeylerinizi harcadınız; onların zevkini sürdünüz. Bugün ise yeryüzünde haksız yere büyüklük taslamanızdan ve yoldan çıkmanızdan dolayı alçaltıcı bir azapla cezalandırılacaksınız!” İşte bu âyetlerde de konu özetlenmekte ve hem dünyada hem de mahşerde bunların bütün amellerinin silinip gideceği haber verilmektedir.

b) وَاُو۬لٰٓئِكَ اَصْحَابُ النَّارِ هُمْ ف۪يهَا خَالِدُونَ “Onlar ateş halkıdır ve orada ebedî kalıcıdır.” Yüce Allah bu şekilde irtidad edip küfür üzere ölenlerin amellerinin hem dünyada hem de mahşerde silineceğini beyan ettikten sonra, onların âhirette cehennemlikler arasında olacaklarını ve ateş azabında ebedi olarak kalacaklarını haber vermektedir. Bu şekilde hem irtidadın feci akıbeti ortaya konularak benzer düşüncede olanlar uyarılmakta hem de müminlerin yolunun doğru olduğu dolaylı olarak bildirilerek kendilerine moral verilmesi amaçlanmaktadır.

ııı. Kurtuluşun Yolu

اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّٰهِ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki iman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler (fedakârlık yapanlar) var ya, işte bunlar Allah’ın merhametini umabilirler. Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا innellezîne âmenû ifadesi “muhakkak ki iman edenler, iman etmiş olanlar”; وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا vellezîne hâcerû ifadesi “ve hicret edenler”;وَجَاهَدُوا ve câhedû fiili “ve cihad edenler”; ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ fî sebîlillâhi tamlaması “Allah yolunda”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يَرْجُونَ yarcûne fiili “umarlar, beklerler”; رَحْمَةَ اللّٰهِ rahmetellâhi tamlaması “Allah’ın rahmetini, merhametini”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayıcı(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada ilahi yardım manasında rahmet ve merhameti kimlerin umabileceğiyle ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ اُو۬لٰٓئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّٰهِ “Şüphesiz ki iman edenler, hicret edenler ve Allah yolunda cihad edenler (fedakârlık yapanlar) var ya, işte bunlar Allah’ın merhametini umabilirler.” Yüce Allah inkâr edenlerin feci akıbetini beyan ettikten sonra “mesânîlik” metodu gereği bu defa da kurtuluşa kimlerin ereceğini ifade etmektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Muhakkak ki iman edenler ve hicret edip Allah yolunda cihad edenler.” Yüce Allah kimlerin Allah’ın merhametini umacağını bildirmek üzere üç özelliğe dikkat çekmektedir ki bunlar “iman edenler”, “Allah yolunda hicret edenler” ve “Allah yolunda malıyla canıyla fedakârlık yapanlar” olarak belirlenmektedir.

ı. اِنَّ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا “Muhakkak ki iman edenler.” Bu ifade ilahi rahmeti elde edebilmenin ilk şartı olarak zikredilmektedir. Buna göre, iman “inanılması gereken her şeye inanmak, inanılan değerlere güvenmek, bu sayede kendini güvende hissetmek ve güven vermek” şeklinde dört boyutu olan bir kavramdır. Mümin de bu özelliklere sahip kişi manasına gelmektedir.

ıı. وَالَّذ۪ينَ هَاجَرُوا “Hicret edenler.” Bu ifade hem inançta hem de uygulamada yanlış, kötü ve zararlı şeylerden, doğru, iyi ve yararlı olanlara yönelmek manasındadır. Bu bağlamda geri dönmek üzere çıkılan yolculuğa hicret dendiği gibi terim olarak da hicret Müslümanların 622 yılında Mekke’den Medine’ye yaptıkları göçün adıdır.

ııı. وَجَاهَدُوا ف۪ي سَب۪يلِ اللّٰهِ “Allah yolunda cihâd edenler.” Bu cümle ise Yüce Allah için ve O’nun emrileri doğrultusunda her türlü fedakârlığı ortaya koymak üzere yapılan çalışmalardır. Terim olarak da cihâd “insan kaybetmek veya insan öldürmek değil, savaş meydanlarında bile olsa bir kişiyi de içerse insan kazanma çabasıdır.” Nihayetinde hedef insan kazanmak olduğu için gönüllerin fethedilmesi gerekmektedir ki bunun en güzel ve garantili yolu Furkân 25/52’de de belirtildiği gibi “Kur’ân’ı anlatmak”tır.

b) اُو۬لٰٓئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّٰهِ “İşte bunlar Allah’ın rahmetini umabilirler.” Yüce Allah kimlerin ilahi rahmeti umacağını beyan etmek üzere üç özelliği sıraladıktan sonra, konuyu işte bunların ilahi rahmet ve merhameti umabileceklerini bildirmektedir. Zümer 39/9’da şöyle buyrulmaktadır: “Yoksa âhiretten çekinerek ve Rabbinin rahmetini dileyerek geceleyin secde halinde ve kıyamda durarak ibadet eden kimse (o inkârcı gibi) midir?” Anlaşılıyor ki insanlar fedakârlıklar yapmış olsa da sonuçta garantili bir durumları olmayacak, her halü kârda Allah’ın rahmet ve merhametini umacak bir pozisyonda bulunacaklardır. Zümer 39/9’dan yararlanılarak söylemek gerekirse “Mümin korku ve ümit arasında bulunmalıdır.”

2. وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah kimlerin ilahi rahmet ve merhameti umacağını ifade ettikten sonra, insanlara ve özellikle de müminelere moral vermeyi amaçlamaktadır.

c) İçki, Kumar, İnfak ve Yetimler

Yüce Allah, sûrenin 219-220. âyetlerinde konuyu içki ve kumara getirmekte, her ikisinde de büyük bir günah ve insanlar için birtakım menfaatlar olduğunu, günahlarının menfaatlarından daha büyük olduğunu beyan etmekte, neyi infak edeceklerini soranlara da şu cevabın verilmesini emretmektedir: “İhtiyaç fazlasını. Allah size âyetleri böyle açıklıyor ki dünya ve ahiret hakkında iyice düşünesiniz.”

Ardından, konu yetimlere getirilmekte ve şu beyanlara yer verilmektedir: “Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: Onları iyi yetiştirmek (yüzüstü bırakmaktan) daha hayırlıdır. Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, (unutmayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir. Allah, işleri bozanı düzelten(den ayırmayı) bilir. Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı. Muhakkak ki Allah güçlüdür; hikmet sahibidir.”

ı. İçki ve Kumarın Durumu

يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ ف۪يهِمَآ اِثْمٌ كَب۪يرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَاِثْمُهُمَآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا “Sana içki ve kumardan soruyorlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir günah (haram) ve insanlar için birtakım çıkarlar vardır. Her ikisinin (de) günahı çıkarından daha büyüktür.”

Âyetteki يَسْـَٔلُونَكَ yes’elûneke fiili “sana soruyorlar”; عَنِ الْخَمْر ‘ani’l-hamri ifadesi “içkiden”; ِوَالْمَيْسِرِve’l-meysiri ifadesi “ve kumardan”; قُلْ kul emri “de ki”; ف۪يهِمَآ fîhimâ ifadesi “o ikisinde vardır”; اِثْمٌ ismun kelimesi “haramlık, günah”; كَب۪يرٌ kebîrun kelimesi “büyük”; وَمَنَافِعُ ve menâfı‘u kelimesi “ve menfaatlar”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlar için”;وَاِثْمُهُمَا ve ismuhumâ tamlaması “o ikisinin haramlığı”; اَكْبَرُ ekberu kelimesi “çok daha büyük(tür)”; مِنْ نَفْعِهِمَا min nef‘ıhimâ ifadesi ise “o ikisinin menfaatlerinden” demektir.

Burada içki ve kumarla ilgili açık haramlık hükmü gündeme getirilmektedir.

1.يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ قُلْ ف۪يهِمَآ اِثْمٌ كَب۪يرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ “Sana, içki ve kumardan soruyorlar. De ki: Her ikisinde de büyük bir günah (haram) ve insanlar için birtakım çıkarlar vardır.” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan haram yiyecek-içecekler ve oyunlarla ilgili hükmünü soranlara nasıl cevap vermesi gerektiğini Hz. Peygamber’e öğretmektedir.

a)يَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْخَمْرِ وَالْمَيْسِرِ “Sana, şarap ve kumar hakkında soru soruyorlar.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e sorulan sorular bağlamında bu âyette içkiyi ve kumarı dile getirmektedir. Rivayet edildiğine göre, bu âyet Hz. Ömer ve Muaz b. Cebel’in “Yâ Rasûlallâh, bize içkinin hükmünü söyle. Çünkü içki bizim aklımızı gideriyor; malımızı tüketiyor” şeklindeki sorusu üzerine indirilmiştir.(73)

ı. الْخَمْر el-hamr kelimesi “örtmek” manasına gelmektedir ve çiğ üzüm şırasından keskinleşmiş ve köpüğünü atmış olan şaraba isim olmuştur. Bu kelimenin “örtmek” manası aklı örtmesi nedeniyledir. Bu nedenle, Nûr 24/31’de geçen humur kelimesi de “başı örten şey, başörtüsü” demektir.

ıı. Âyette soruya konu ikinci şey الْمَيْسِر el-meysir’dir. Bu kelime el-yüsr ve el-yesâr kökünden gelmekte ve “kumar oynamak” manasını içermektedir. Adına şans oyunları denen şeylerin hepsinde “kolay kazanç” veya “kolay kayıp” söz konusu olduğu için yapılan işle kelimenin verdiği anlam bir noktada buluşmaktadır.

b)قُلْ ف۪يهِمَآ اِثْمٌ كَب۪يرٌ وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ “De ki: Her ikisinde de büyük bir günah (haramlık) ve insanlar için birtakım menfaatlar vardır.” İçkiyle ilgili ilk hüküm âyeti yorumunu yapmakta olduğumuz âyettir ve bu âyete göre içki içmek de kumar oynamak da büyük günahtır.(74) Bu bağlamda âyette hem içkide hem de kumarda büyük bir günah ve birtakım menfaatlerin bulunduğu haber verilmektedir.

ı.قُلْ ف۪يهِمَآ اِثْمٌ كَب۪يرٌ “De ki: Her ikisinde de büyük bir günah vardır.” Bu cümleyle ilgili olarak öncelikle اِثْم ism kelimesi hakkında kısa da olsa bilgi vermek istiyoruz. Kur’ân’da e-s-m kökünden kelimeler 48 yerde geçmekte;تَاْث۪يم te’sîm(75) kelimeleri mastar kalıbında “günaha sokmak”; اِثْم/الْاِثْم ism/el-ism(76) kelimeleri isim olarak “günah, haram”;اَث۪يم esîm(77) veاٰثِم âsim(78) kelimeleri “günahkâr”;الْاٰثِم۪ين el-âsimîne(79) sözcükleri “günahkârlar”; اَثَام esâm(80) kelimesi ise “ceza” manasına gelmektedir.(81)

- İçki ile ilgili olarak Kur’ân’da dört âyet indirilmiştir. Bunların ilki Nahl 16/67, ikincisi yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/219, üçüncüsü Nisâ’ 4/43 ve sonuncusu ise Mâide 5/90’dır.

İçkiyle ilgili olarak Kur’ân’da ilk indirilmiş olan âyet Nahl 16/67’dir: “Hurma ürünlerinden ve üzümlerden hem içki hem de güzel gıdalar ediniyorsunuz. Muhakkak ki bunda aklını kullanan bir toplum için delil(ler, nice ibretler) vardır.” Bu âyette herhangi bir hüküm yer almamakta, sadece insanların üzüm ve hurma meyvelerinden hem sarhoşluk verici şeyler hem de güzel rızıklar elde ettikleri bilgisi verilmektedir. Burada hüküm olmasa da mesaj açısından sarhoşluk verici şeyin güzel rızkın zıddında bir şey olduğu ve kötülük, çirkinlik içerdiği dolaylı olarak ortaya konulmuş olmaktadır. Nitekim bazı sahâbîlerin bu âyetten sonra içkiyi terk ettikleri bildirilmektedir.

- Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “içkide ve kumarda büyük günah olduğu” beyan edilmektedir ki bunlar için kullanılan اِثْم ism kelimesi A‘râf 7/34’te verilen bilgiye göre apaçık haramlıktır.(82) Esasında bu kelimeyle birlikte kullanılan كَب۪ير kebîr sözcüğü bu günahın üstelik de “büyük günah” olduğunu göstermektedir. Buradan hareketle, içki ve kumarla ilgili olarak yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/219. âyetin ilk hüküm âyeti olduğu açıkça ortadadır.

Nisâ’ 4/43’te verilen bilgi içkinin haramlığına ilave olarak içkiliyken namaza yaklaşılmasını yasaklamaktır. Çünkü sarhoşken ne dediğini bilmeyen kişinin dinden çıkacak sözler söylemesi muhtemeldir. Nitekim nakledilen rivayetlere göre, bazı sahabilerin bu halde namaza yaklaştıkları ve Kâfirûn 109/2’deki lâ a‘büdü “tapmam” cümlesini “kulluk etmem” şeklinde değil de a‘büdü “(sizin taptıklarınıza) ben de taparım” şeklinde okudukları belirtilmektedir. Ayrıca, içlerinde Sa‘d b. Ebî Vakkâs’ın da bulunduğu ensarın namaz dışında, bir yemek ortamında da benzer şekilde sarhoşken birbirlerine sataştıklarına ve kavga ettiklerine dair de rivayetler zikredilmektedir.(83) Bu durumda içki içmek haram olmasına rağmen, içkiliyken kişiyi dinden çıkaracak sözlerin namazda veya başka yerlerde söylenme ihtimali çok daha tehlikeli bir durumdur. Sanıldığı gibi Nisâ’ 4/43’te namazın dışındaki durumlarda içkinin içilebileceğine dair herhangi bir serbestilik söz konusu değildir.

Bu durum şuna benzetilebilir: Kasten adam öldürmek büyük bir suçtur ve cezası ağırdır. Ancak bir insanı öldürürken ye da ölüm sonrasında ona işkence edip hunharca katletmek çok daha ağır bir suçtur ve cezası da diğerine göre çok çok daha ağırdır. Şimdi bu durumda birisinin kalkıp da “eğer hunharca katletmeyeceksen sebepsiz yere de olsa bir kişiyi öldürebilirsin” demesi son derece yanlıştır. Çünkü insan öldürmek zaten yasaktır; bunu hunharca ve canavarca hislerle yapmak ise çok daha ağır bir suç oluşturmaktadır. İşte bunun gibi içki içmek Bakara 2/219 gereği haram kılınmıştır; buna ilave olarak birisi sarhoşken yani ne dediğini bilinceye kadar namaza yaklaşırsa orada dinden çıkabilecek hatalar yapabileceği için sarhoşken namaza yaklaşmak ilave bir yasaklık hükmü içermektedir. Sarhoşken namaza yaklaşmak haram olduğuna göre sarhoş olmak da haramdır.

İçkiyle ilgili olarak indirilen son âyet ise Mâide 5/90’dır. Bu âyette daha önce verilen içki, kumar, dikili taşlar ve şans oklarının haram kılındığı, bunların şeytanın pis işlerinden olduğu ve ondan uzaklaşılması gerektiği, nihayetinde kurtuluşun bu şekilde elde edileceği bildirilmektedir. Sanıldığı veya iddia edildiği gibi içkiyle ilgili ilk hüküm âyeti Mâide 5/90 değil, aksine yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/219’dur.

- Âyette “içki” manasında kullanılan الْخَمْر el-hamr kelimesinin kapsamına “sarhoşluk veren her şey” girmektedir. Nitekim vahyin indirildiği dönem itibariyle Nebî (as)’ın “üzüm, hurma, bal, buğday ve arpadan olmak üzere beş şeyden içki yapıldığını haber verdiği rivayet edilmektedir.(84)

Eski âlimlerimizin önemli bir bölümü bu doğrultuda değelendirme yaparak sarhoşluk verici her şeyin haram olduğunu belirtmişlerdir. İmâm A‘zam ve başka bir grup âlim ise الْخَمْر el-hamr kelimesinin doğrudan üzümle ilgili olduğunu, âyette üzümden yapılan şarabın haramlık hükmünün bulunduğunu, diğer sarhoşluk veren şeylerin haramlığının ise bu âyete yapılan kıyasla şekillendiğini ifade etmiştir ki sonuç aynı kapıya çıkmaktadır. Esasında Hz. Peygamber’in “Her sarhoşluk verici şey haramdır” buyurduğu da hadis kaynaklarında zikredilmektedir.(85) Nihayetinde çoğu sarhoşluk veren şeyin azınının da haram olduğu yine hadislerde nakledilmektedir.(86)

ıı. وَمَنَافِعُ لِلنَّاسِ “(Her ikisinde de) insanlar için birtakım menfaatlar (vardır).” Âyetin bu kısmında dile getirilen ve Kur’ân’da sekiz kez(87) geçen مَنَافِعُ menâfı‘u kelimesi bilinen anlamda “yararlar” manasından ziyade, olumsuz içerikte bir anlam boyutu olan “menfaatler” anlamına alınmalıdır. Burada sözü edilen “menfaatler” bağlamında “geçici hazlar, keyif almalar, hoşça vakit geçirmeler, kolay yoldan kazanç elde etmeler, ticaretler, eğlenceler” şeklinde anlaşılabilir.(88)

2. وَاِثْمُهُمَآ اَكْبَرُ مِنْ نَفْعِهِمَا “Her ikisinin (de) günahı çıkarından daha büyüktür.” Yüce Allah içki ile kumarın büyük günah olduğunu beyan ettikten ve her ikisinde de birtakım şeklî menfaatler bulunduğunu belirttikten sonra, içki ve kumardaki büyük günahın onlardaki menfaatlerden çok daha büyük olduğunu beyan etmekte, böylece bu iki günahtan kaçınmak gerektiği noktasında tekrar bir hüküm koyup mesaj vermektedir. Bu cümle bile içki ve kumarla ilgili ilk hükmün bu âyette yer aldığının açık bir delili durumundadır.

ıı. Nelerden İnfak Edilmeli

وَيَسْـَٔلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Sana neyi infak edeceklerini soruyorlar. De ki: ‘Vazgeçilebileni.’ Allah düşünesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor.”

Âyetteki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûneke fiili “ve sana soruyorlar”; مَاذَا يُنْفِقُونَ mâ zâ yunfikûne ifadesi “neyi infak edeceklerini”; قُلْ kul emri “de ki”; الْعَفْو el-‘afve kelimesi “vazgeçilebileni, affa sebep olabilecek kısmını, ihtiyaç fazlasını”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böylece”; يُبَيِّنُ yübeyyinu fiili “açıklamaktadır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمُ leküm ifadesi “size, sizin için”; الْاٰيَات el-âyâti kelimesi “âyetleri”; لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ le‘alleküm tetefekkerûne ifadesi “düşünesiniz diye”; فِي الدُّنْيَا fi’d-dünyâ ifadesi “dünyada da, dünya hakkında da”; وَالْاٰخِرَةِ ve’l-âhırati kelimesi ise “ve âhiret hakkında” demektir.

Burada infak edilecek şeyin ne veya neler olduğu ve âyetlerin açıklanmasının gerekçesi gündeme getirilmektedir.

1.وَيَسْـَٔلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ قُلِ الْعَفْوَ “Sana neyi infak edeceklerini soruyorlar. De ki: Vazgeçilebileni.” Yüce Allah sûrenin daha önce yorumladığımız Bakara 2/215. âyetinde nereye yani kimlere infak edilmesinin sorulduğunu beyan ettiken sonra, bu âyette neyin infak edilmesinin de sorulduğunu dile getirmekte ve bunun cevabını tek kelimeyle vermektedir. Anlaşılıyor ki Müslümanlar Kur’ân’da infakla ilgili oldukça fazla âyet bulunduğunu görünce hem kimlere infak edilmesi gerektiğini hem de nelerin infak edilebileceğini merak ederek Hz. Peygamber’e sormuşlardı.

a) “İnfâk” kavramı hakkında oldukça geniş denebilecek bilgilendirmeleri daha önce yorumladığımız Bakara 2/215. âyette yapmıştık. Burada şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah söz konusu âyette infakın kimlere yapılması gerektiğini beyan etmişken, bu âyette ise nelerin infak edilmesinin zorunlu olduğunu dile getirmektedir. Burada sözü edilen infakın zekât dâhil bütün infak içerikli konuları kapsadığını söylemeliyiz. Bu ifadenin zekât âyetleriyle neshedildiği iddiası(89) ise gerçeği karşılamamaktadır; çünkü burada zekâtla çelişen herhangi bir husus yoktur. Zaten bu iddiaya karşılık âyetin neshedilmediğini söyleyen âlimler de vardır.(90)

b) Âyette “infak” konusunda “verilmesi gereken şey” bağlamında zikredilen ve aslında “af” manasına gelen الْعَفْو el-‘afv kelimesi, anlam alanında bulunan “vazgeçilebilen, ihtiyaç fazlası, ziyadelik, fazlalık” manasından hareketle “ihtiyaçtan fazlası” manasında yorumlandığı gibi,(91) “helal ve güzel olan şeyler”,(92) “gönülden kopan şeyler”,(93) “Allah için ayrılabilecek her şey”(94) manasında da anlaşılabilmektedir.

Âyetin ilk kısmında sözü edilen haram şeylerden değil de helal olan kazançtan infak edilmesi gerektiği ifade edilmek istenmektedir. Esasında الْعَفْو el-‘afv kelimesine “helal ve temiz kazanç” manası verilmesinin gerekçesi de âyet içerisindeki bağlam ilişkisi nedeniyledir. Bu arada infakla ilgili diğer âyetlere bakıldığında, malın en temiz ve kaliteli olanlarının verilmesinden söz eden Bakara 2/267 ve Âl-i İmrân 3/92 gibi âyetler çerçevesinde, buradaki maksadı bu doğrultuda anlamlandırmak da en az diğer görüşler kadar doğrudur. Demek ki infaka konu olan şey hem ürünün en iyisinden ve kalitelisinden olmalı, hem de helal bir kazanç olarak sahip olunan bir değerden oluşmalıdır.

Bu arada söz konusu kelimenin “af” manasıyla ilişkisi de önemlidir. Denebilir ki infaka konu olan الْعَفْو el-‘afv kelimesi belki de sahibinin affına vesile olacak ve nihayetinde vazgeçebileceği değerde şeylerdir. “Affetmek” kelimesi alacaklı olduğu herhangi bir konuda hakkından vazgeçmek manasına geldiği için, burada da mesaj insanın infaka konu edineceği şeylerin aslında vazgeçebileceği nitelikte olduğunu göstermektir.

İnsan için vazgeçilemeyecek olan şey canıdır ve imanıdır. Bu iki değerin dışındaki dünyalıklar gerektiğinde infaka konu olacağı için onları en değerlinin rızası için dağıtabilmek elbette mümkündür; bu nedenle âyetteki maksadın insanın Yüce Allah’ın rızası için fedâ edebileceği her bir ekonomik imkân olarak anlaşılabilir. İlgili kelimeyi “ihtiyaç fazlası” şeklinde bir yoruma indirgemek ise cevabı imkânsız soruların sorulmasına neden olacaktır. Yüce Allah affına layık olabilecek infakı hepimize nasip etsin.

2. كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “Allah, düşünesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor. (Bu açıklamalar) dünya ve ahiret hakkındadır.” Bu cümlede de olduğu gibi tefekkürle ilgili ifadeler Bakara 2/266’da da geçmektedir.

a) كَذٰلِكَ يُبَيِّنُ اللّٰهُ لَكُمُ الْاٰيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ “Allah, düşünesiniz diye ayetleri size işte böyle açıklıyor.” Yüce Allah âyetlerini insanlara ve özellikle de müminlere açıklayıp duyuruyor ki onlar dünya ve âhiret hayatları hakkında nelerin kendi lehlerine olduğunu düşünüp anlasınlar ve ona göre doğru ve faydalı şekilde hareket edebilsinler. Yüce Allah’ın beyan ettiği şeyler insanların hem dünya hayatında hem de mahşer hayatında onların yararına olacak şeylerdir; kendilerini huzura ve esenliğe çıkaracak değerlerdir. Bu nedenle, âyette geçen لَكُم leküm ifadesi esasında “sizin lehinize” manasını vermektedir.

Bu ifadeye benzer başka ifadeler(95) de Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi insanların “tefekkür etmeleri”,(96) “akıllarını kullanmaları”,(97) “takvâ sahibi olmaları”,(98) “gerçeği hatırlamaları”,(99) “hidayete ermeleri”(100) ve “şükretmeleri”(101) şeklinde zikredilmektedir.

İnsanlar eğer Yüce Allah’ın emir ve yasaklarını tefekkür ederlerse yani derin bir anlayış ve düşünce ile onları anlamaya çalışırlarsa bütün bunlarda yer alan mesajların kendilerinin lehine şeyler olduğunu kavrayabilirler. Öyle üstünkörü denebilecek bakışlar kişilere bu anlayışı sağlamaz. Sırf bu yüzdendir ki Kur’ân’da derin düşünceyle ilgili olarak tedebbür yani “inceden inceye, köklerine inerek, arka planını görerek incelemek”, tezekkür yani “hakikatlerin fıtrattaki ilk kodlarını hatırlamak”, tefekkür yani “bu incelemeler sayesinde doğru ve faydalı fikirler üretmek”, te‘akkul yani “bu istenenleri aklını çalıştırarak gerçekleştirmek” ve tefekkuh yani “ulaşılan hakikatleri fıkhetmek, hayata aktarmak” kavramlarına yer verilmekte ve ulu’l-elbâb denen “derin anlayış ve sağduyu sahipleri”nin bu düşünme eylemlerinin hepsini gerçekleştirdiğine değinilmektedir.

b) فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ “(Bu açıklamalar) dünya ve ahiret hakkındadır.” Bu ifade aslında Kur’ân metninde bir sonraki âyetin başında yer almaktadır; yani Bakara 2/219. âyet لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ le‘alleküm tetefekkerûne “umulur ki düşünürsünüz” ifadesiyle sona ermektedir. Konu gereği, biz bu ifadeyi açıklarken farklı başlıkları değil de aynı başlığı tercih etmek istedik.

Bu arada şu hususu belirtelim: فِي الدُّنْيَا وَالْاٰخِرَةِ fi’d-dünyâ ve’l-âhırati “dünya ve âhiret hakkında” Bakara 2/219. âyete ait olabileceğini ifade eden âlimler de bulunmaktadır. Cümle ve anlam bitişinin yani âyet numarasının hatalı yere konulduğu ifade edilmektedir.

Yüce Allah, bu ifadeyi esasında insanoğluna ilettiği mesajların sadece dünya hayatı, sadece âhiret hayatı için de açıklamadığını, aksine her iki hayat için de bunların gerekli ve vazgeçilmez olduğunu ortaya koymayı amaçladığını göstermek istemektedir. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/201’de “hem dünyada hem de âhirette iyilik istenmesi”nden söz edilen duadaki mesaj da bu istikamette anlaşılmalıdır. Buradan hareketle, Bakara 2/143’te belirtildiği üzere, bu ümmetin vesat yani “orta, dengeli, ideal” ümmet oluşunun sebebinin de ifrat ve tefrit denen iki uçlu aşırılıktan kaçınmak olduğunu belirtmek gerekmektedir.

ııı. Yetimlere Nasıl Davranılmalı

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْيَتَامٰى قُلْ اِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَاِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ وَاللّٰهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَاَعْنَتَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “(Bu açıklamalar) dünya ve ahiret hakkındadır. Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: ‘Onları(n durumunu) düzeltmek, (yüzüstü bırakmaktan) hayırlıdır. Onlarla birlikte yaşıyorsanız, (unutmayın ki) onlar, sizin kardeşlerinizdir. Allah işleri bozanı düzeltenden (ayırmayı) bilir. Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı.’ Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).”

Âyetteki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûneke fiili “ve sana soruyorlar”; عَنِ الْيَتَامٰى ani’l-yetâmâ ifadesi “yetimlerden”; قُلْ kul emri “de ki”; اِصْلَاحٌ ıslâhun kelimesi “ıslah etmek, düzeltmek”; لَهُمْ lehum ifadesi “onları”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; وَاِنْ تُخَالِطُوهُمْ ve in tuhâlitûhum ifadesi “ve eğer onlarla birlikte yaşarsanız”; فَاِخْوَانُكُمْ fe ıhvânüküm tamlaması “(onlar) sizin kardeşleriniz(dir)”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; يَعْلَمُ ya‘lemu fiili “bilir, bilmektedir”; الْمُفْسِدَ el-müfside kelimesi “işleri bozanı”; مِنَ الْمُصْلِحِ mine’l-muslihı ifadesi “düzeltenden”; وَلَوْ شَآءَ ve lev şâe ifadesi “eğer dileseydi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَاَعْنَتَكُمْ lea‘neteküm cümlesi “sizi de elbette sıkıntıya sokardı”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; عَز۪يزٌ ‘azîzun kelimesi “güçlü(dür)”; حَك۪يمٌ hakîmun kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada yetimlerle ilgilenmenin önemi, onları din kardeşi bilmenin gereği, ıslaha çalışanların fesata çalışanlardan ayrılacağı gündeme getirilmektedir.

1.وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْيَتَامٰى قُلْ اِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ وَاِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ “Sana yetimler hakkında soruyorlar. De ki: “Onları(n durumunu) düzeltmek, (yüzüstü bırakmaktan) hayırlıdır. Onlarla birlikte yaşıyorsanız, (unutmayın ki) onlar, sizin kardeşlerinizdir.” Yüce Allah toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan yetimler ve onların mallarıyla ilgili olarak nasıl davranılması gerektiğine dikkat çekmekte ve bu konuda sorulan soruyu cevaplamaktadır.

a) وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْيَتَامٰى “Sana yetimler hakkında soruyorlar.” Âyetin metninden de anlaşılacağı üzere, Müslümanlar Medine toplumunun en önemli unsurlarından birisi olan “yetimler”le ilgili nasıl bir tavır ve davranış sergilemeleri gerektiğini soruya konu edinmişlerdi. Rivayet edildiğine göre, cahiliye Arapları yetimlerin mallarından yararlanmayı alışkanlık haline getirmişlerdi. Çoğu zaman yetim kızların mallarına tamah ederek onlarla evleniyorlar veya o yetimin malı elinin altından gitmesin diye onu oğullarından biriyle evlendiriyorlardı.

Buna karşılık “Yetimlerin mallarını haksız yere yiyenler karınlarına sadece ve sadece ateş yiyenlerdir; onlar ileride ateşe yaslanacaklardır” meâlindeki Nisâ’ 4/10. âyet indirildiğinde, Müslümanlar artık yetimlere karşı nasıl davranmaları gerektiğinde tereddüt göstermeye başlamışlar, genellikle de onlarla ilgilenmemeyi tercih etmişlerdi. Dahası, Yüce Allah Nisâ’ 4/3, 127, En‘âm 65/152 ve İsrâ 17/34 gibi âyetlerde yetimlerle ilgili çeşitli hükümler indirmiş olduğu için, Müslümanlar bu çekingenliği daha da ileri götürmüşlerdi. Onların bu ilgisiziliği sonucunda yetimlerin menfaatleri zedelenmiş ve geçimleri de sıkıntıya girmişti. Onların bu hali Müslümanları derinden üzmüş, böylece ne yapacaklarını adeta şaşırmışlardı. İşte Yüce Allah böyle bir ortamda yorumunu yapmakta olduğumuz âyeti indirmiştir.(102)

Bakara 2/177’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, yetimler toplumun elinde onlara emanet edilmiş en önemli sınav sorusu ve takvâyı elde etme imtihanıdır. Çünkü islam davası için savaş ve cihad meydanlarında hayatını kaybeden şehitlerin çocuklarıyla ilgilenmek elbette Medine İslam devleti için son derece önemli ve haysiyetli bir görev idi. Mekke dönemi sûrelerde bu kelime el-yetîm şeklinde tekil kullanılmaktayken, Medine döneminde kelimenin الْيَتَامٰى el-yetâmâ kalıbında çoğul getirilmesi ve ekonomik işleyişlerde özellikle yetimlerin öncelenmesi gerektiğine dair bildirimler artık yetimlerle ilgilenmenin toplumsal bir görev olarak kabul edildiğinin bir göstergesidir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu sorumluluğun nasıl yerine getirilmesi gerektiğine dair prensipler ele alınmakta, ilahi bildirimler Müslümanların gündemine getirilmektedir.

b)قُلْ اِصْلَاحٌ لَهُمْ خَيْرٌ “De ki: Onları(n durumunu) ıslah etmek (kendileriyle ilgilenip onları iyi yetiştirmek, yüzüstü bırakmaktan) mutlak manada hayırlıdır.” Yüce Allah çekingenlik gösterdikleri için müslümanların uzak durdukları yetimlerle ilgilenmelerini, durumlarını düzeltici müdahalelerde bulunmalarını, bu sebeple fesada uğramış olan ekonomik şartlarını ıslaha çalışmalarını kendilerine emrederek onlarla ilgilenmenin yüzüstü bırakmaktan hayırlı olacağını bildirmektedir.

ı. Âyette kullanılmakta olan اِصْلَاح ıslâh kelimesi “düzeltmek” manasına gelmekte, ilgisizliğin ve sahipsizliğin sonucu olarak meydana gelen fesadın yani bozulmanın, yerini ıslaha yani düzgün ve olması gereken türden bir istikamete bırakması gerektiği manasını içermektedir. Nisâ’ 4/2’de belirtildiği gibi, yetimlerin mallarını kendilerine vermek, onların hakkını kendi mallarına katarak pis olan bu kazancı temiziyle değiştirmemek, hatta onların mallarını kendi mallarına katarak temiz ve helal malı kirleterek yememek gerektiği üzerinde durulmaktadır. Şüphe yok ki bu âyet yetimlerin mallarını haksız yere gasp etmek isteyenlere yönelik bir uyarıdır. Bu arada Nisâ’ 4/6’da olgunluk ve erişkinlik çağına ulaşıncaya kadar yetimlerin denenmesi gerektiği, onlarda bir olgunluk görülürse mallarının kendilerine verilmesi, tez elden mallarının yenmemesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

ıı. Yetimlerin mallarına kötü niyetle yaklaşılmaması gerektiğiyle ilgili olarak En‘âm 6/152’de şöyle buyrulmaktadır: “Yetimin malına, eşüdd’üne erinceye (yani aklını yeterince kullanabileceği erişkinlik ve yetişkinlik zamana) kadar, en güzel davranışın dışında (onlara yardımcı olmanın dışında) sakın yaklaşmayın!” Aynısı İsrâ’ 17/34’te geçen bu cümlede Yüce Allah sağlıklı bir toplum oluşturmak için yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşılmaması gerektiğini beyan etmektedir. Bu ifade gereği, yetimin malını “yemek” bir tarafa, kötü niyetlerle ona “yaklaşmak” bile haramdır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/220, Nisâ’ 4/2, 6, 10, En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34. âyetlerde verilen bilgilerin mutlak surette göz önünde bulundurulması ve yetimlerin mallarıyla ilgili nasıl bir tutum içerisine girilmesi gerektiği unutulmamalıdır.

ııı. Kur’ân’da “yapmak” bir tarafa, “yaklaşma”nın bile yasaklandığı fiiller söz konusudur. Bunlar “açık ve gizli fuhşa”,(103) “yetimin malına”,(104) “zinaya”(105) ve “oruçla ilgili olarak Allah’ın belirlediği sınırlara”(106) yaklaşmamak şeklinde belirlenmiştir.

Belli bir yaş olgunluğuna gelinceye kadar yetimlerin yakınları onların mallarını koruyup kollamak ve başlarına bir şeyler gelmemesi için çaba sarfetmek zorundadırlar. Nitekim Bakara 2/220’de onların durumunu ıslaha çalışmanın gerçek manada hayırlı olacağı bildirilmektedir. En‘âm 6/152 ve İsrâ’ 17/34. âyetlerde geçenاِلَّا بِالَّت۪ي هِيَ اَحْسَن ifadesi “en güzel olanın dışında”, “onun iyiliği için olmadıkça” demektir ki maksat yetimlerin mallarına kötü niyetlerle yaklaşmanın yasak olduğunu bildirmektir. Yorumunu yapmakta olduğumuz Bakara 2/220 gereği, kişiler yetimlerin mallarını korumak ve ticaretle onların artışını sağlamak gibi yükümlülüklere muhataptırlar. Âyette geçenخَيْر hayr kelimesi de “daha hayırlı” değil de “mutlak ve gerçek manada hayırlı” şeklinde anlaşılmalıdır. Çünkü yetimlerin mallarıyla ilgili ıslahın dışında herhangi bir hayırlı tavır söz konusu olamaz.

c) وَاِنْ تُخَالِطُوهُمْ فَاِخْوَانُكُمْ “Eğer onlarla birlikte yaşarsanız, (unutmayın ki) onlar sizin kardeşlerinizdir.” Yüce Allah yetimleri toplumdan soyutlamayı değil, aksine onlarla karışık bir şekilde ve birlikte yaşamayı önermekte ve kendilerini kardeş bilmek gerektiğini beyan etmektedir. Burada sözü edilen “birbirine karışarak oluşturulan kardeşlik” bir anlamda içiçe yaşamak, onları evlendirmek, hısımlık kurmak, yiyecek, içecek, mesken, alış veriş, çeşitli hizmetler vs. şeklindeki birliktelikleri kapsamaktadır.(107) Din kardeşliği kan kardeşliğinden daha ileri bir önem arz eder. Hucürât 49/10’da sadece müminlerin kardeş olduğunun bildirilmesinde gözetilen mesaj da bu olsa gerektir. Yetimlere karşı böyle davranılmaması durumunda sonucun çok kötü gelişebileceği, kardeş olunması gereken bir noktada düşmanlık tohumlarının atılıp filizlenebileceği tehlikesine dikkat çekilmiş olmaktadır.

Sâd 38/24’te yer aldığı üzere Hz. Dâvûd mallarını birbirine karıştıran ortaklardan söz ederken el-hulatâ’ kelimesine yer vermekte ve bu kelime bir anlamda “ortaklık yapma, ortaklar” manasını içermektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen تُخَالِطُوهُمْ tühâlitûhum ifadesi de esasında “onlarla ortaklık yapmak” manasına gelmekte, böylece “yetimlerle bir arada yaşamak” ifadesi onlarla ticari olarak ortaklık yapılmasını da içermektedir. Eğer böyle bir durum olursa, yetimlerin de diğer insanların dinde kardeşleri olduğunun unutulmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. “Dinde kardeşiniz” ifadesinin bir benzeri Ahzâb 33/5’te babalarının adı bilinmiyorsa evlatlık edinilen çocukların din kardeşleri olduğunun bildirildiği pasajda zikredilmektedir.

2. وَاللّٰهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَاَعْنَتَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah, işleri bozanı düzeltenden (ayırmayı) bilir. Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah toplum hayatında kimlerin neyi, niçin yaptığını gayet iyi bildiğini beyan etmekte ve dilemesi halinde yanlış davrananları sıkıntıya sokabileceğini, buna gücünün yeteceğini haber vermektedir.

a)وَاللّٰهُ يَعْلَمُ الْمُفْسِدَ مِنَ الْمُصْلِحِ “Allah, işleri bozanı düzeltenden (ayırmayı) bilir.” Bu cümle “Allah bozgunculuk yapanı düzeltmeye çalışandan ayırt etmesini bilir” veya “Allah bozanı düzeltenden ayırır” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah bu âyet bağlamında yetimlerle ilgilenmemenin aslında bir anlamda fesatlık oluşturacağını, bozgunculuğa sebebiyet vereceğini beyan ederek, kimlerin bu noktada hata yapıp bozgunculuk ettiğini, kimlerin de bu sıkıntıyı giderecek şekilde ıslah faaliyetleri ortaya koyacağını gayet iyi bildiğini beyan etmektedir. Bu ve benzer ifadeler aslında Yüce Allah’ın bir taraftan fesatlık yapanları cezalandıracağı haberini, diğer taraftan da ıslaha çalışanları ödüllendireceği müjdesini içermektedir.

Önceki kısımda da ele aldığımız üzere, yetimlerin mallarıyla en güzel şekilde ilgilenip onların sıkıntıya düşmemesini temin etmek için ıslaha çalışmak, gerçek manada hayırlı bir faaliyet olarak tanıtılmaktadır. İşte aynı gaye ile yetimlerle ilgilenmeyerek onların fesadına kimlerin sebep olduğu, kimlerin de ıslaha çalışarak durumlarını düzeltmeye gayret ettiği Yüce Allah tarafından bilinmekte, dolayısıyla bu fedakârlıklar kişilerin amel defterlerine kaydettirilmektedir. Yetimlerle ilgilenecek kimseler olmayınca Yüce Allah bizzat kendisinin bunu üstlendiğini ve çevredekilerin hangi durumda olduğunu çok iyi bilip onları takip ettiğini haber vermektedir. Nitekim Hz. Peygamber’in hayatı bunun bir örneğidir. Yetimler topluma emanettir. Onlarla ilgilenmemek ise felaket sebebidir. Zaten devam eden cümlede bu hususa değinilmketdir.

b) وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَاَعْنَتَكُمْ اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı. Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Yüce Allah yetimlerle ilgilenmeyenlere uyarıda bulunmaya devam etmekte ve dilemesi durumunda onlarla ilgilenmeyenlere de sıkıntı verebileceğini, nihayetinde herkesten güçlü olduğunu ve dilediği şekilde davranıp hikmetsiz iş yapmayacağını ifade etmektedir.

ı. وَلَوْ شَآءَ اللّٰهُ لَاَعْنَتَكُمْ “Allah dileseydi sizi de sıkıntıya sokardı.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَعْنَتَ a‘nete fiili “ağır sorumluluk yüklemek, zora sokmak, sıkıntıya düşürmek, taşınamayacak yükleri omuzlara yüklemek, zahmetlere sokmak, zorluklara koşmak” gibi anlamlar içermektedir. Bu manalara uygun olarak, Yüce Allah dilemesi durumunda yetimlerle ilgilenmeyip fesadı ıslaha çalışmayanları da zora sokabileceğini, çok daha ağır sorumluluklarla onları başbaşa bırakabileceğini, kendilerine dert vererek aciz bırakabileceğini, kendi dertlerine düştükleri için başkalarını düzeltmeye mecalsiz olabileceklerini haber vermektedir. Cümlenin başında yer alan لَوْ lev edatı Yüce Allah’ın bunu dilemediğini, dolayısıyla bu nimetin kadrinin bilinmesi gerektiğini ifade etmek istemektedir.

ıı. اِنَّ اللّٰهَ عَز۪يزٌ حَك۪يمٌ “Şüphesiz ki Allah ‘azîz’dir (güçlüdür); hakîm’dir (hükmünde hikmet sahibidir).” Böylece muhatapların yetimlerle ilgili olarak çok daha dikkatli davranmaları gerektiğini kendilerine tavsiye etmekte, aksi takdirde عَز۪يز ‘azîz oluşu gereği hiç kimsenin O’nu ve kararını alt edemeyeceğini, herkesten üstün ve güçlü olduğunu, حَك۪يم hakîm sıfatı gereği de verdiği her bir hükmünde hikmet sahibi olduğunu beyan etmektedir.

d) Nikâh, Ay Hali ve Kadınlar

Yüce Allah, sûrenin 221-223. âyetlerinde konuyu müşriklerle evlenilmemesi gerektiğine getirmekte ve şu uyarılara yer vermektedir: “İman edinceye kadar müşrik kadınlarla evlenmeyin! İmanlı bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından kesinlikle hayırlıdır. İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin! İnanmış bir köle, hoşunuza gitse de müşrik bir (kişi)den kesinlikle hayırlıdır. Onlar (müşrikler) ateşe çağırır. Allah ise izni (buyruğu) ile cennete ve mağfirete çağırır. (Allah, gerçeği) hatırlasınlar diye âyetlerini insanlara açıklıyor.”

Ardından, kadınların ay halleriyle ilgili sorulan soruya karşılık şu bilgiler dile getirilmektedir: “O, bir sıkıntıdır. (Bu sebeple) ay halinde kadınlardan uzak durun. Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın. Temizlendiklerinde Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın. Muhakkak ki Allah tevbe edenleri de sever, temizlenenleri de sever.”

Daha sonra, kadınların insan nesli için önemine değinilmekte onlarla ilişki noktasında şu ifadeler zikredilmektedir: “Kadınlarınız sizin için bir (tür) tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın. Kendiniz için takdimde bulunun. Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun. Biliniz ki siz muhakkak ki O’na kavuşacaksınız. (Ey Peygamber,) müminleri (büyük ödülle) müjdele!”

ı. Müşriklerle Evlilik Yasağı

وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتّٰى يُؤْمِنَّ وَلَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَتّٰى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ اَعْجَبَكُمْ اُو۬لٰٓئِكَ يَدْعُونَ اِلَى النَّارِ وَاللّٰهُ يَدْعُوٓا اِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِاِذْنِه۪ وَيُبَيِّنُ اٰيَاتِه۪ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “Müşrik kadınlarla, (onlar) iman edinceye kadar evlenmeyin! İmanlı bir cariye, -hoşunuza gitse de- müşrik bir kadından elbette daha hayırlıdır. İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin! İnanmış bir köle, -hoşunuza gitse de- müşrik bir (kişi)den elbette daha hayırlıdır. Onlar (müşrikler), ateşe çağırır. Allah ise buyruğu ile cennete ve bağışlanmaya çağırır. (Allah gerçeği) hatırlasınlar diye ayetlerini insanlara açıklıyor.”

Âyetteki وَلَا تَنْكِحُوا ve lâ tenkihû emri “nikâhlanmayın”; الْمُشْرِكَات el-müşrikâti kelimesi “müşrik hanımları”; حَتّٰى يُؤْمِنَّ hattâ yü’minne ifadesi “iman edinceye kadar”; وَلَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ ve le emetun mü’minetün tamlaması “inanmış bir câriye”; خَيْر hayrun sözcüğü “hayırlıdır”; مِنْ مُشْرِكَةٍ min müşriketin ifadesi “müşrik bir kadından”; وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ ve lev a‘cebetküm ifadesi “(o müşrik kadın) sizin hoşunuza gitse de”; وَلَا تُنْكِحُوا ve lâ tünkihû emri “(kızlarınızı) evlendirmeyin”; الْمُشْرِك۪ين el-mişrikîne kelimesi “müşrik erkeklerle”; حَتّٰى يُؤْمِنُوا hattâ yü’minû ifadesi “iman edinceye kadar”;وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ ve le ‘abdün mü’minun tamlaması “mümin bir köle”; خَيْر hayrun sözcüğü “hayırlıdır”;مِنْ مُشْرِكٍ min müşrikin ifadesi “müşrik birinden”; وَلَوْ اَعْجَبَكُمْ ve lev a‘cebeküm cümlesi “(o müşrik erkek) sizin hoşunuza gitse de”; اُو۬لٰٓئِكَ ülâike kelimesi “işte onlar”; يَدْعُونَ yed‘ûne fiili “çağırırlar”; اِلَى النَّارِ ile’n-nâri ifadesi “ateşe”; وَاللّٰهُ vallahu kelimesi “Allah”; يَدْعُوا yed‘û fiili “çağırır”; اِلَى الْجَنَّةِ ile’l-cenneti ifadesi “cennete”; وَالْمَغْفِرَةِ ve’l-mağfireti kelimesi “ve bağışlamaya”; بِاِذْنِه bi iznihî ifadesi “O’nun izni ve buyruğu ile”;وَيُبَيِّنُ ve yübeyyinu fiili “ve açıklar, açıklamaktadır”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; لِلنَّاسِ li’n-nâsi ifadesi “insanlara”; لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ le‘allehum yetezekkerûne ifadesi ise “(gerçeği) hatırlasınlar, öğüt alsınlar diye” demektir.

Burada evlilikte inanç farkının nikâha engel oluşu, müşrik birisiyle evlenmektense köle veya cariyelerin tercih edilmesi gerektiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتّٰى يُؤْمِنَّ وَلَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ “Müşrik kadınlarla, (onlar) iman edinceye kadar evlenmeyin! İmanlı bir cariye, -hoşunuza gitse de- müşrik bir kadından elbette daha hayırlıdır.” Yüce Allah sûrenin bu bölümünde toplumsal hayatın en önemli unsurlarından biri olan “evlilik”le ilgili konuya değinmekte ve tarafların birisinin müşrik olması durumunda böyle bir evliliğin yapılamayacağını hükme bağlamaktadır. Genelde kimlerle evlenilemeyeceği konusu Nisâ’ 4/22-25, Nûr 24/3, 26 ve Mümtehane 60/10. âyetlerde ele alınmasına rağmen, burada konunun “şirk” boyutu dile getirilmektedir.

a) Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir olay rivayet edilmektedir:

“İbn Abbâs’tan rivayet edildiğine göre, Hz. Peygamber müslümanları oradan gizlice çıkarsın di­ye Haşimoğullarının müttefiki olan Mersed İbn Ebî Mersed el-Ğanevî’yi Mekke’ye göndermişti. Bu zât Mekke’ye geldiğinde câhiliyyede kendi­sinin sevgilisi Mersed olup da Mersed müslüman olunca ondan yüz çeviren, böylece inzivaya çekilen ‘Anâk adındaki kadın gelmişti. Mersed ise ona İslâm’ın buna müsaade etmeyeceğini, ama Allah’ın Rasûlü’nden mü­saade isteyeceğini ve onunla evleneceğini ona vaadetmişti. Mersed, Hz. Peygamber’in yanına varınca ‘Anâk ile ilgili meseleyi ona anlatmıştı ve ‘Anâk’la evlenmesinin caiz olup olmadığı’nı sormuştu. Bunun üzerine Yüce Allah bu ayeti indirmiştir.”(108)

Bu rivayete karşılık olarak, Ebû Müslim el-Isfehânî bu hükmün önceki âyette dile getirilen yetimlerle evlenilmesi konusuyla ilişkili olduğunu, müşrik kadınlarla evlenmektense yetimlerle evliliğin onlarla içli dışlı olmayı sağlayacağı fikrini dile getirmektedir(109) ki bu yaklaşım bağlama daha uygundur.

b)وَلَا تَنْكِحُوا الْمُشْرِكَاتِ حَتّٰى يُؤْمِنَّ “İman edinceye kadar müşrik kadınlarla evlenmeyin!” Yüce Allah iman edinceye kadar şirke bulaşmış kadınların nikâh altına alınmasını yasaklamakta, evlilikle ilgili olarak konunun inanç boyutunun öncelenmesi gerektiğini ifade etmektedir.

ı. Burada sözü edilen تَنْكِحُوا tenkihû/nikâh kelimesi “bir şeyi bir şeye eklemek, katmak” manasına gelmekte, buradan hareketle terim olarak da “zinanın zıddına olarak ve cinsel birleşmeyi meşru kılan sözleşme” anlamını vermektedir. Nikâh, dini boyutu da olan hukuki bir sözleşmedir. Nikâh sayesinde iki insan arasında yeni bir hukuk başlar ve bununla iki aile arasında da hısımlık denen bir yakınlık meydana gelir. Durum böyle olunca, nikâhın toplumsal hayata bakan ve sosyal hayatta çok ciddi sonuçları olan bir kurum olduğunu unutmamak gerekmektedir. Bu nedenle, nikâhı sadece iki insan arasındaki “icab ve kabul”den ibaret saymak doğru değildir. Konunun hukuk boyutu bulunduğu için, ilan ve şahitlikle birlikte resmen onaylanmış olmanın zorunlu olduğu özellikle bilinmelidir. Buradan hareketle, ilan edilmemiş ve resmen tescillenmemiş bir işlemin nikâh olarak isimlendirilmesi bile doğru olamaz.

ıı. Yüce Allah âyette kendileriyle nikâhlanmayı yasakladığı kadınlar için الْمُشْرِكَات el-müşrikâti yani “şirk koşan kadınlar” sözcüğünü kullanmaktadır. Şirk kavramı, yaratmada, idare etmede, öldürmede, diriltmede vs. sıfatlarında Yüce Allah’a herhangi bir şeyi veya birisini ortak isnat etmek demektir; müşrik de bunu yapan kişi manasına gelmektedir. Âyetin ilk cümlesinde şirke düşmüş kadınlardan söz edilerek, bunlarla nikâhlanılmaması gerektiği beyan edilmekte, onlar iman edinceye kadar kendileriyle nikâhlanılması yasaklanmaktadır.

ııı. Âyette geçen حَتّٰى يُؤْمِنَّ hattâ yü’minne ifadesi “iman edinceye kadar” manasına gelmekte ve “iman” kavramı “şirk”in zıddı olarak sunulmaktadır. Buradan hareketle, kendileriyle evlenilmesi yasak olanlar kapsamında inançsızlar anlamında “ateistler”in, tevhdi zedeleyecek şekilde “yanlış veya eksik inananlar”ın, “kâfirler”in ve “müşrikler”in bulunduğunu söyleyebiliriz. Nitekim Mümtehane 60/10’da verilen bilgilere göre de kâfirlerin nikâhlarının elde tutulmaması gerektiği açıkça belirtilmektedir.

ıv. Yüce Allah Tevbe 9/30’da bazı Yahudilerin Hz. Üzeyr’i, bazı Hıristiyanların da Hz. İsa’yı Yüce Allah’ın oğlu saymalarını eleştirmekte, onların bu sözlerinin önceki kâfirlerin sözlerine benzediğini, dolayısıyla bu gibilerin şirk koşmalarından uzak ve münezzeh olduğunu bildirerek Allah’a oğul isnadının da şirk olduğunu beyan etmektedir. Dahası Mâide 5/17, 72 ve 73’te böylesi iddası olanların kâfir olduğu ifade edilmekte, özellikle Mâide 5/72’de bu tür kabullerin şirk olduğu ve sahiplerine cennetin haram kılındığı haber verilmektedir. Bütün bu gerçeklerin ışığında Mâide 5/5’te sözü edilen “ehl-i kitabın hanımları” ifadesinden maksadı bu âyetlerle birlikte düşünmeli ve âyette bu türden şirke ve küfre düşmeyen hanımların kastedildiği belirtilmelidir. Bunlar Âl-i İmrân 3/113-115, Mâide 5/82-85, İsrâ 17/107-109, Kasas 28/52-55 ve Hadîd 57/28-29 gibi âyetlerde kendilerinden söz edilen kitap ehlinin şirke ve küfre düşmemiş mümin hanımları olduğu özellikle bilinmelidir.

c) وَلَاَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكَةٍ وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ “İmanlı bir câriye, hoşunuza gitse de putperest bir kadından kesinlikle hayırlıdır.” Yüce Allah evlilikte inancın ne kadar önemli ve belirleyici olduğunu ortaya koymak üzere, çok etkileyici bile olsa müşrik bir kadınla evlenmektense mümin bir cariye ile evlenmenin mutlak ve gerçek manada hayırlı olacağını hükme bağlamaktadır. Zemahşerî buradaki اَمَةٌ مُؤْمِنَةٌ emetün mü’minetün ifadesinin “hür olsun, cariye olsun bütün mümin hanımları” içerdiğini belirtmiştir.(110) Âyetin bu bölümünde yer alan وَلَوْ اَعْجَبَتْكُمْ ve lev a‘cebetküm “hoşunuza gitse de” ifadesi müşrik kadınların güzellikleri, mal ve servetleri, hal ve tavırları, terbiye ve nezaketleri gibi hallerini içermektedir. Durumları böyle de olsa, Yüce Allah putperest bir kadınla evlenmektense mümin bir câriyenin onlardan hayırlı olduğunu ve bunlarla evlenmenin tercih edilmesi gerektiğini içerik olarak hükme bağlamış olmaktadır.

2. وَلَا تُنْكِحُوا الْمُشْرِك۪ينَ حَتّٰى يُؤْمِنُوا وَلَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ خَيْرٌ مِنْ مُشْرِكٍ وَلَوْ اَعْجَبَكُمْ “İman edinceye kadar müşrik erkekleri de (kızlarınızla) evlendirmeyin! İnanmış bir köle, -hoşunuza gitse de- müşrik bir (kişi)den elbette daha hayırlıdır.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde bu defa sözü müşrik erkeklerle evlenmemeye yani müslüman kızları onlarla evlendirmemeye getirmektedir. Küfürleri nasıl olursa olsun, hiçbir kâfir veya müşrik bir kişiye müslüman bir kız verilemez, onunla evlendirilemez.

Gerek hürriyeti, gerek mal ve serveti, gerek makam ve mevkisi, gerek dünyadaki diğer durumları ve davranışları, gerekse güzelliği, yakışıklılığı ve ahlaki duruşları bakımından olsun hiçbir müşrik erkek mümin bir köleden daha hayırlı değildir. Zemahşerî buradaki لَعَبْدٌ مُؤْمِنٌ le‘abdün mü’minün ifadesinin “hür olsun, köle olsun bütün mümin erkekleri” içerdiğini belirtmiştir.(111) Durum böyle olunca, böylesi müşrik birisine kız vermektense o kızları mümin bir köle ile evlendirmek çok daha hayırlı ve erdemli bir davranış olarak tanıtılmakta, müslümanlar bu noktada özellikle uyarılıp bilinçlendirilmek istenmektedir. Eğer mümin bir kız bir köle ile evlendirilirse onun hürriyeti de sağlanmış olacağı için bu ifade çok yönlü faydalar içermektedir.

3.اُو۬لٰٓئِكَ يَدْعُونَ اِلَى النَّارِ وَاللّٰهُ يَدْعُوٓا اِلَى الْجَنَّةِ وَالْمَغْفِرَةِ بِاِذْنِه۪ “Onlar (müşrikler), ateşe çağırır. Allah ise buyruğu ile cennete ve bağışlanmaya çağırır.” Yüce Allah başta müşrikler olmak üzere bütün kâfirlerin sonuçta ateşe çağırmakta olduklarını, kendisinin ise izni ve buyruğu ile cennete ve bağışlanmaya davet etmekte olduğunu haber vermekte, tercihin Allah’tan yana belirlenip şirkin ve her çeşit küfrün ötelenmesi gerektiğine dikkat çekmek istemektedir.

Âyette geçen اُو۬لٰٓئِكَ ülâike “işte onlar” kelimesi ister kadın olsun, isterse erkek olsun bütün müşrikleri ve kâfirleri kapsamaktadır. Sonuçta Yüce Allah’ın daveti kurtuluş mekânı olan cennete ve ebedi bağışlanmaya yönelik olunca, konumunu savaş, infak, evlilik vs. meselelerde ilahi buyrukların karşısında bir yer olarak belirleyenlerin de muhataplarını cehenneme yani ateşe çağıracakları anlaşılmaktadır.

4. وَيُبَيِّنُ اٰيَاتِه۪ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ “(Allah, gerçeği) hatırlasınlar diye ayetlerini insanlara açıklıyor.” Yüce Allah bağlam gereği kimlerle evlenilmemesi gerektiği noktasındaki hükmü başta olmak üzere, genel manada da dile getirdiği her bir meseleyi insanların istifadesine sunduğunu, tezekkür etsinler diye yani “gerçeklerin farkına varsınlar ve bu hükümlerin fıtrata ve vicdana uygun olduğunu hatırlayıp farketsinler diye” bütün hüküm içerikli âyetlerini bu şekilde apaçık olarak dile getirmekte olduğunu bildirmektedir. Bakara 2/219’da da ifade ettiğimiz üzere, bu ifadeye benzer başka ifadeler(112) Kur’ân’da yer almakta ve Yüce Allah’ın âyetlerini açıklamasının gerekçesi nihai olarak aklederek hidayete erdirilmek şeklinde zikredilmektedir.

ıı. Ay Halindeki Yasak

وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْمَح۪يضِ قُلْ هُوَ اَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَآءَ فِي الْمَح۪يضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّٰى يَطْهُرْنَ فَاِذَا تَطَهَّرْنَ فَاْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ اَمَرَكُمُ اللّٰهُ اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوَّاب۪ينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّر۪ينَ “Sana kadınların âdet hâlini soruyorlar. De ki: “O, bir sıkıntıdır. (Bu sebeple) adet hâlinde kadınlardan (cinsel olarak) uzak durun! Temizleninceye kadar onlara (cinsel olarak) yaklaşmayın! Temizlendiklerinde (kan akışı durunca) Allah’ın size emrettiği yerden onlara varın (yaklaşın)! Şüphesiz ki Allah tevbe edenleri de temizlenenleri de sever.”

Âyetteki وَيَسْـَٔلُونَكَ ve yes’elûneke fiili “ve sana soruyorlar”; عَنِ الْمَح۪يضِ ‘ani’l-mehîdı ifadesi “ay halinden”; قُلْ kul emri “de ki”; هُوَ huve zamiri “o (durum)”; اَذًى ezen kelimesi “bir sıkıntıdır”; فَاعْتَزِلُوا fa‘tezilû emri “uzak durun”; النِّسَآء en-nisâe kelimesi “kadınlardan”; فِي الْمَح۪يضِ fi’l-mehîdı ifadesi “ay hallerindeyken”; وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ ve lâ takrabûhunne emri “ve onlara yaklaşmayın”; حَتّٰى يَطْهُرْنَ hattâ yathurne ifadesi “temizleninceye kadar”; فَاِذَا تَطَهَّرْنَ fe izâ tetahharne ifadesi “temizlendikleri zaman”; فَاْتُوهُنَّ fe’tûhunne emri “onlara varın”; مِنْ حَيْثُ min haysü ifadesi “(şu) şekilde”; اَمَرَكُمُ emeraküm fiili “size emretmiştir”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يُحِبُّ yuhıbbu fiili “sever, sevmektedir”; التَّوَّاب۪ين et-tevvâbîne kelimesi “tevbe edenleri, (hakka) yönelenleri”; وَيُحِبُّ ve yuhıbbu fiili “ve yine sever, sevmektedir”; الْمُتَطَهِّر۪ينَ el-metatahhirîne kelimesi ise “temizlenenleri” demektir.

Burada ay halindeki kadınlarla ilgili olarak erkeklere yönelik yasaklama ve sonrasında zikredilen serbestiyet gündeme getirilmektedir.

1. وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْمَح۪يضِ قُلْ هُوَ اَذًى فَاعْتَزِلُوا النِّسَآءَ فِي الْمَح۪يضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّٰى يَطْهُرْنَ “Sana kadınların âdet hâlini soruyorlar. De ki: “O, bir sıkıntıdır. (Bu sebeple) adet hâlinde kadınlardan (cinsel olarak) uzak durun! Temizleninceye kadar onlara (cinsel olarak) yaklaşmayın!” Yüce Allah müşriklerle evlenmenin yasak olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa aile hayatının normal bir şekilde sürdürülebilmesinde son derece önemli olan bir konuya değinmekte ve kadınların ay haliyle ilgili soruyu ve ona verdiği cevabı dile getirmektedir.

a)وَيَسْـَٔلُونَكَ عَنِ الْمَح۪يضِ قُلْ هُوَ اَذًى “Sana kadınların ay halinden sorarlar. De ki: O, bir sıkıntıdır.” Yüce Allah Bakara 2/215, 217, 219, 220. âyetlerde “infakın kimlere yapılacağı”, “haram aylarda savaş”, “içki ve kumar”, “nelerin infak edileceği”, “yetimlerle ilgilenme durumu” gibi konularda çeşitli sorular sorduklarını haber vermektedir. Bu âyetlerde geçen sorularla ilgili ifadelerin ilk üç tanesinin başında atıf vâv’ı yokken, son üç tanesinde vâv atıf harfi vardır. Buradan hareketle, ilk üç konunun ayrı ayrı zamanlarda sorulduğunu, diğerlerinin ise aynı zamanda sorulmuş olabileceğini ifade edebiliriz. Bu çerçevede yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de Medine toplumunda bazı insanların Hz. Peygamber’e kadınların “ay hali”yle ilgili nelerin serbest veya yasak olduğunu sorduklarını ifade etmekte ve bunun bir “ezâ/sıkıntı” hali oluşturduğunu beyan etmektedir.

ı. Bu âyetin hangi sebeple indirildiği hakkında çeşitli bilgiler nakledilmektedir. Bu çerçevede Râzî şunları belirtmektedir:

“Rivayet edildiğine göre, Yahûdîler ve Mecûsîler, kadın hayızlı iken ondan son derece uzak duruyorlardı. Hıristiyanlar ise, hayız falan dinlemeden kadınlarla cinsel ilişkide bulunuyorlardı. Câhiliyye dönemindekiler ise kadın hayızlı olduğu zaman, onunla aynı sofraya oturmuyorlar, verdiği şeyleri içmiyorlar, onunla aynı ya­takta yatmıyorlar, Yahûdîlerin ve Mecûsilerin yaptığı gibi aynı çatı altında barınmı­yorlardı. Bu âyet indirilince bu defa Müslümanlar da âyetin zahirine sarılarak hayız olan kadınları evlerinden çıkarıyorlardı. Bedevilerden bir grup, ‘Ya Rasûlallâh! Soğuk çok fazla, elbiselerimizse çok az! Elbiseleri dışarı attığımız kadınlara versek, evde kalanlar bu sefer soğuktan üşürler. Elbiseleri kendimize alıkoysak, hayızlı olan kadınlar soğuktan ölürler!’ Bunun üzerine Hz. Pey­gamber, ‘Kadınlar hayızlı oldukları zaman, ben size kadınlarla cinsel ilişkide bulunmamanızı emrettim; yoksa Acemlerin yaptığı gibi onları evlerinizden çı­karmanızı emretmedim’ buyurmuştu.”

“Yahûdîler bunu duyunca şöyle demişlerdi: ‘Bu adam bize muhalif davranmadığı hiç bir mesele bırakmıyor.’ Sonra, ‘Abbâd b. Beşîr ile Useyd b. Hudayr Hz. Peygamber’e gelerek ona bu du­rumu haber vermişler ve ‘Yâ Rasûlallah, hayızlı iken onlarla cinsel ilişkide bulunmayalım mı?’ demişler. Bunun üzerine Hz. Peygamber’in yüzünün rengi değişmişti; bu iki zât da onun kendilerine kızdığını zannederek kalkıp gitmişlerdi. Tam o sırada Hz. Peygamber’e bir süt hediye ve ikram edilmişti. Ardından Hz. Peygam­ber o iki kişiye haber salarak bu sütü onlara ikram etmişti. Böylece kendi­sinin onlara kızmamış olduğunu bize göstermişti.”(113)

ıı. Âyette geçen الْمَح۪يض el-mehîd kelimesi “aybaşı kanının akması”, “o kanın akma yeri veya zamanı” manasına gelmekte, bunun cevabı olarak zikredilen اَذًى ezen/ezâ kelimesi ise “eziyet”, “zayıflık”, “sıkıntı”, “rahatsızlık” gibi “hoşa gitmeyen her şey”i içermektedir. Âyette kadınların ay halinin esasında onlar için bedensel anlamda bir rahatsızlık sebebi olduğunu ortaya koymayı amaçlamaktadır. Ay hali vücuttaki değişik bir durum olduğu için her zaman yaşanabilen bir uygulamanın o dönemde yapılamayacağı anlaşılmaktadır. Nitekim devam eden cümlede ay halindeki bir kadınla ilgili yasağın ne olduğu beyan edilmektedir.

b) فَاعْتَزِلُوا النِّسَآءَ فِي الْمَح۪يضِ وَلَا تَقْرَبُوهُنَّ حَتّٰى يَطْهُرْنَ “(Bu sebeple) ay halinde (cinsel ilişki manasında) kadınlardan uzak durun! Temizleninceye kadar onlara yaklaşmayın!” Yüce Allah ay halindeki kadınlarla ilgili olarak yasağın erkeklere yönelik olduğunu ortaya koymakta ve hayız halindeki kadınlardan uzak durulmasını ve temizleninceye kadar onlara yaklaşılmamasını emretmektedir. Burada sözü edilen “temizlenme”den maksat, ay halindeki kadınların kirli oluşları veya cünüp sayılmaları değildir; aksine maksat dinin her çeşidini pis saydığı kan akışının kesilmesi,(114) artık kan akışı nedeniyle yaşanan böyle bir maddî kirlenmenin bitmesidir.

ı. Âyette zikredilen يَطْهُرْنَ yathurne fiili bazı kıraatlere göre yattahrarne/yetetahharne kalıbında okunarak âyetin sonundaki الْمُتَطَهِّر۪ين el-mutetahhirîne kelimesiyle aynı kalıptan kabul edilmiştir. Sözü edilen yattahrarne şeklindeki kıraat tıpkı el-müzzemmil ve el-müddessir kelimelerinde olduğu gibi tefe‘‘ul kalıbından getirilmektedir. Buradaki يَطْهُرْنَ yathurne fiili bu kıraate göre “ay halindeki kanın kesilmesi” manasına gelirken, يتطهرن yetetahharne kalıbı gelen kanın su vs. kullanılarak bedenden temizlenmesi anlamına gelmektedir.(115)

ıı. Âyetin bu kısmından açıkça anlaşılan şudur: Ay halindeki kadınlara yönelik yasak erkeklerle ilgilidir; kadınların görevleriyle ilgili olarak âyette herhangi bir kısıtlamadan söz edilmemektedir. Yani ay halindeki kadınlara “siz şunu şunu yapamazsınız” manasına gelebilecek herhangi bir kısıtlama yoktur. Bu dönemde bulunan “kadınlardan uzak durmak” ve “temizleninceye kadar onlara yaklaşmamak”tan söz edilmesi, tam olarak neyin yasak olduğunu ortaya koymamaktadır.

Bazı yorumlara göre, buradaki maksadı ay halindeki kadınlardan tamamen uzaklaşmak, onları yanına yöresine yaklaştırmamak, farklı mekânlarda yaşamak vs. olamaz. Bu nedenle, âyetteki asıl maksadı devam eden cümleden anlamak gerekmektedir. Yasağın gerekçesi olan kan akışı nedeniyle “temiz olmama hali” sona erip temizlenme gerçekleşince hangi yasağın ortadan kalkacağı ve neyin yapılabileceği dile getirilmektedir. Bir anlamda âyette verilmek istenen mesajı başka yerlerde aramak yerine aynı âyetin devam eden cümlesinde aramak en doğru metottur.

c) İslâm kültüründe bu âyette verilen mesajın “ay halindeki kadınlarla cinsel ilişkide bulunmamak olduğu” öncelikle ifade edilmesine rağmen, bununla yetinilmemekte, birtakım rivayetleri delil getirerek ay hali cünüplük olarak kabul edilmekte ve cünüplere yasak olan her şeyin ay halindeki kadınlara da yasak olduğu sonucuna varılmış olmaktadır.

Nüzul sebebi rivayetinde de geçtiği üzere, ay halindeki kadınlara farklı davranış Yahûdî ve Mecûsilerde yaşanan bir olguydu. Onların kabulüne göre, ay halindeki kadınlar pis kabul edildikleri için kendilerinden ayrı yaşanırdı. Oysa Kur’ân bu dönemin sadece bedensel manada bir eziyet ve sıkıntı olduğunu ortaya koymakta ve o dönemde yapılamayacak şeyin kadınlara değil, erkeklere yönelik bir uygulama olduğu hükmünü getirmiştir ki bu da “cinsel ilişki”dir.

Bu arada unutulmamalıdır ki hazların karşılığı olan “cünüplük durumu” ile kadın vücudunun normal işleyişi demek olan “ay hali”nin karşılığı aynı değildir. Hazlar isteğe bağlı oldukları için onların karşılığında bazı şeyler ceza olarak yasaklanabilir; bundan kurtulmak için gusül şartı getirilmiştir. Ancak kadın vücudunun normal bir halini hazlarla ilişkilendirmek ve hazların sonundaki yasakları regl gibi normal olan bir duruma da uygulamak doğru olmasa gerektir.

Bilindiği üzere, ay halindeki kanama bir anlamda kadının genital organ yapısında yaşanan bir olaydır. Durum böyle olunca, onun kadında birtakım sıkıntılar meydana getirdiği muhakkak olduğu için, ay halindeki kadınlarla cinsel ilişkide bulunmak erkeklere yasaklanmıştır. Ay hali sona erince artık yasak ortadan kalkmaktadır ve neslin meydana geleceği yerden olmak şartıyla cinsel ilişki erkeklere serbest kılınmıştır.

Konu sadece ve sadece ay halindeki yasağın cinsel ilişki olduğunu ortaya koymasına, hatta bir sonraki âyette ilişkinin nasıl olması gerektiğine dair bilgi verilmesine, yani konu esasında bütün yönleriyle ele alınmasına rağmen, vahyin dedikleriyle yetinmeyip arka planında israiliyyatın ve cahiliyye uygulamalarının bulunma ihtimali yüksek olan Kur’ân’a aykırı bazı rivayetleri esas alarak ay halindeki kadınların namaz kılamayacakları, oruç tutamayacakları, Kur’ân’a dokunmayacakları, Kâbe’yi tavaf edemeyecekleri vs. türden yasaklamaların uygulanması son derece düşündürücü ve Kur’ân’ın onlarca açık emrine aykırı bir kabuldür. Dahası bunlar Kur’ân’a açıkça aykırı oldukları için onların Hz. Peygamber’e aidiyetleri de elbette sorunludur. Çünü Rasûlüllâh (as) elbette ve elbette Kur’ân’a aykırıs sözler söylemezdi; aykırı bir söz söylemişse de bu durum hemen vahiy ile düzeltilirdi.

Regl dönemiyle ilgili çeşitli yasaklar üretenlere karşı verilmesi gereken en önemli cevaplardan birisini de oruçla ilgili görmekteyiz. Bakara 2/185’te “o aya erişen kişi o ayı oruç tutsun” buyrulmakta, dolayısıyla bir aylık süreçte oruç tutulması emredilmektedir. Regl döneminde eğer oruç tutulamayacaksa bu âyetin mesajı zedelenmekte, âyetin bir ay oruç tutma şeklindeki hükmü regl dönemindeki kadınlarla ilgili noktada geçerliliğini yitirmektedir.

Benzer şekilde aynı durum Nisâ’ 4/92’de zikredildiği üzere hataen insan öldürmenin cezasında da söz konusudur. Hataen bir insan öldüren kadının peşpeşe iki ay oruç tutması emredildiği halde, regl döneminde eğer oruç tutulamayacaksa bu âyetin “peşpeşe iki ay oruç tutulması” gerektiği şeklindeki hükmü geçerliliğini yitirecektir. Benzer bir durum Mücâdele 58/3-4’te de belirtildiği gibi iki ay oruç cezasının istendiği zıhâr uygulamasında da söz konusudur.

Meryem 19/26’da belirtildiği üzere, muhtemelen Hz. Meryem Hz. İsa’yı doğurduğu gün Rabbine oruç adadığını ifade ettiğine göre, demek ki hayız halinde oruç tutulabildiğini göstermiş olmaktadır. Gerçeği Rabbimiz bilmektedir, vesselâm.

2.فَاِذَا تَطَهَّرْنَ فَاْتُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ اَمَرَكُمُ اللّٰهُ “Temizlendiklerinde (kan akışı durunca) Allah’ın size emrettiği yerden onlara varın (yaklaşın)!” Yüce Allah ay halindeki kadınlar temizlendiklerinde yani ay hali demek olan kan akışı sona erdiğinde, artık o dönemde yasak olan “kadınlarla cinsel ilişki”nin yapılabileceğini hükme bağlamaktadır. “Allah’ın emrettiği yerden” ifadesinden neyin kast edildiğinin cevabı da bir sonraki âyette verilmekte ve kadınlarla cinsel ilişkinin neslin devam ettiği ferc denen cinsel organdan yapılması gerektiğine dikkat çekilmiş olmaktadır.

3. اِنَّ اللّٰهَ يُحِبُّ التَّوَّاب۪ينَ وَيُحِبُّ الْمُتَطَهِّر۪ينَ “Şüphesiz ki Allah, tevbe edenleri de temizlenenleri de sever.” Yüce Allah âyetin sonunda insanların daha önce yaptıkları yanlışlıklardan dönenleri, tevbe ederek günahlardan arınmak isteyenleri, yani ahlaka ve terbiyeye aykırı davranışlardan ve pisliklerden arınmaya çalışanları sevdiğini haber vermektedir.(116) Âyetteki التَّوَّابين et-tevvâbîne ve الْمُتَطَهِّر۪ين el-mütetahhirîne kelimelerinin erkek kalıpta getirilmeleri de maksadın sadece ay halindeki kadınlar olmadığını, bütün müminleri içerdiğini göstermektedir.(117)

Daha önce izah ettiğimiz Bakara 2/37’de de belirttiğimiz üzere, Kur’ân’da 11 kez geçen التَّوَّاب/تّوَّاب et-tevvâb/tevvâb kelimeleri Yüce Allah’ın tevbeleri, yani yönelişleri çokça kabul ettiği manasını içermektedir. Bu arada bu kelimenin çoğulu olan التَّوَّابين et-tevvâbîne kelimesi ise sadece yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyette geçmekte, kullar için kullanılmakta ve “çokça tevbe edenler”, “Allah’a çokça yönelenler” manasını içermektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُتَطَهِّر۪ين el-mütetahhirîne sözcüğü “temizlenenler” manasına gelmekte, bağlam gereği ay hali nedeniyle gelen kanı temizleyenler başta olmak üzere, inanç ve ahlakla ilgili olarak bütün kötülük ve pisliklerden arınmayı gerçekleştirenleri de içermektedir. Bu arada kelimenin şeddeli hali olan el-muttahhirîne kalıbı ise Tevbe 9/108’de ve “arınanlar, temizlenenler” şeklinde aynı manada kullanılmaktadır.

4. Konunun burasında daha önce kaleme aldığımız bir makalemizdeki bölümü(118) burada aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Kadının din açısından iddia edilen eksikliğine gelince burada da büyük problemler söz konusudur. Konu kadınların aybaşı hallerinde bazı ibadetleri yapamamalarıyla ilgilidir. Hayızlı kadınlar konusunda Yahudilerdeki “hayızlı kadınlarla yemek yememek veya onlarla aynı evde oturmamak” şeklindeki uygulama müslümanların da büyük oranda ibadetlerine yansıtılmıştır.”

“Hayızlı kadınların “murdar” veya “pis” kabul edilmesi Yahudiler kaynaklı bir kabuldür. Tevrat’taki ilgili ifadeler şöyledir: “Ve eğer bir kadının akıntısı olur ve bedeninde akıntısı kan olursa yedi gün murdarlığında kalacak ve ona her dokunan akşama kadar murdar olacaktır. Vu murdarlığında üzerinde yattığı herşey murdar olacak; üzerinde oturduğu her şey murdar olacaktır. Ve onun yatağına dokunan her adam esvabını yıkıyacak ve suda yıkanacak ve akşama kadar murdar olacaktır. Ve kadının üzerinde oturmakta olduğu herhangi bir bir şeye dokunan her adam esvabını yıkayacak ve suda yıkanacak ve akşama kadar murdar olacaktır…”(119)

“Buradan anlaşılıyor ki aybaşı halindeki kadınlar ve onlarla beraber yaşayan eşleri, hatta o kadınların dokundukları veya oturdukları herşey mevcut Tevrat’a göre murdar kabul edilmektedir.”

“İranlılar da eskiden adet halindeki kadını evden çıkarırlar, kent dışında küçük bir çadıra kapatırlar; ona yemek götüren hizzmetçi dahi ona veya onun temas ettiği eşyaya değip pis olmaması için ellerini, burnunu ve kulaklarını bez parçasıyla sarardı.”(120)

“Kaynağı Yahudiler ve bazı eski İranlılar olduğu anlaşılan bu konuda Kur’ân’da yasak sadece “cinsel ilişkide bulunmak”(121) diye belirlenmesine ve üstelik Hz. Peygamber de bunu te’yid edecek ifadeler kullanmasına rağmen(122) müslümanlar arasında hayızlı kadınlar namaz, oruç, Kur’ân okuma, ona dokunma, mescidlere girme ve tavaf gibi bazı ibadetleri yapamama konusunda çeşitli kısıtlamalara tabi tutulmuşlardır.”

“Âdetli kadının namaz kılamayacağı veya oruç tutamayacağı vs. ile ilgili kanaatler çeşitli rivayetlere dayandırılmaktadır.(123) Bu rivayetler hakkında ilim adamları hep olumlu şeyler de söylememektedirler. Bir örnek olması bakımından şu ifadeleri burada nakletmek istiyoruz:

“Kur’ân’ın sınırlamadığı bir şeyi kimse sınırlayamaz. Kur’ân’a ters şeyler hadis olamaz. O rivayetler, Peygamber’e iftiradır. Adetli kadın hakkında Yahudilikten ve çeşitli uluslardan Araplara sızan gelenekler hadis biçimine getirilerek İslam literatürüne sokulmuştur. Bunların aslı olsaydı mutlaka Kur’ân’da kadının hayd halinde bu ibadetleri yapamayacağına dair bir açıklama olacaktı. Zira Kur’ân, ibadet yapmama gibi önemli bir hali kapalı bırakmaz, bunu belirtirdi. Kur’ân, hayd halindeki kadınla cinsel ilişki yapılmamasını söylüyor da hayd halindeki kadının namaz kılamayacağını, oruç tutamayacğını, diğer ibadetleri yapamayacağını neden söylemiyor? Yoksa Allah katında, cinsel ilişki namazdan, oruçtan, Kur’ân okumaktan daha mı önemlidir? Kur’ân’a ters bu tür düşünce ve uygulamaları bırakıp Kur’ân’a dönmeli ve Kur’ân ne diyorsa onu uygulamalıyız.”(124)

“Bu değerlendirmeler ışığında bakıldığında din adına rivayetlere konu olan meseleler hakkında nasıl bir tutum sergilemek zorunda olduğumuz ortaya çıkmaktadır. İbadeti Yüce Allah emrettiğine göre din adına onu sınırlandırmak da sadece O’nun yetkisindedir. Başkası O’nun emirlerini emir olmaktan çıkartamaz. Bir insanın, kendisine değer verilmesine sebep olan en önemli özelliklerinin başında aklı gelmektedir. Hem akıl yönünden insanı eksik görmek, hem de dinini eksik bırakmak Allah adına din kuralları koymak anlamına gelir ki Hz. Peygamber’in böyle bir şey yapmayacağı herkesin malumudur.”

“Zan ifade eden bu rivayetlerle Kur’ân’ın kesin emri nasıl askıya alınabilir? Hz. Peygamber, düzensiz adet gören kadına, yıkanıp namaz kılmasını emretmiş ve bu kadın, her namazında yıkanarak (veya abdest alarak) namaz kılmıştır. Şimdi düzensiz adet görme ile düzenli adet görme arasında ne fark vardır? İkisinde de kadından gelen kan aynı kandır. Gelen kan, pis görüldüğü için bu kadına temizlenip, yani abdest alıp namazını kılması emredilmiştir. İnsanın elinde olmayan bir hal, neden onun ibadetine engel olsun? Düzensiz adet görme özür sayılıyor da normal adet görme neden özür sayılmasın? Şu rivayet, Hz. Peygamber’in normal âdeti özür saydığını kanıtlar: Hz. Ayşe’nin bir rivayetine göre adet halinde bulunan Ayşe, Mescidde bulunan Peygamber’in başını yıkayıp tarardı. Peygamber, adetli Ayşe’ye, “Mescidden bana humre (seccade)yi getir, demiş.” Ayşe, adetli olduğunu söylemiş. Peygamber, “Adet, senin isteğinle olan bir şey değildir. Sen Mescide git, bana seccadeyi getir” demiş…(125) Kendi içinde olağanüstü çelişki olan bu kişi rivayetleriyle maalesef din bozulmuş, Kur’ân’ın söylemediği şeyler dine sokulmuştur. Kur’ân, adetli kadının neyi yapamayacağını söylüyor: O da cinsel ilişkidir…”(126)

“Bu genel değerlendirmelerin ardından konuyla ilgili bazı hususları da hatırlatmak gerekmektedir. Namazda temizlik namazın şartlarından olduğu için hayızlı kadının namaz kılmasının doğru olmadığı söylenirken temizlik şartı bulunmayan oruç için makul gerekçeler ileri sürülememektedir. Oysa hayızlı kadında oruç ibadetine engel olabilecek şey, kadının hissettiği rahatsızlık, ağrı, zayıflık, halsizlik vs. hallerdir. Bu durumda da konu hayız değil, hastalıktır ki zaten Bakara 184. âyette bu husus ifade edilmektedir. Nitekim hayızlı olmamasına rağmen başka hastalıklardan muzdarip olan kadınların veya erkeklerin o günlerde oruç tutmamaları, daha sonra oruçlarını iade edebilmeleri âyetin açık hükmüyle belirlenmiştir.”

“Namaza göre elbette daha az önemli olan orucun kaza edilmesi hükme bağlanmasına rağmen namazın iadesinin gerekli görülmemesine dair söylenenler de ikna edicilikten uzaktır. Farziyeti ve önemi Kur’ân’da defalarca vurgulanan namazı bazı rivayetleri esas alarak terk edebilmenin sağlam delillerle desteklenip desteklenmediğini Kur’ân ışığında yeniden değerlendirmek gerekmektedir.”

“Namaz ve diğer ibadetler Yüce Allah tarafından emredildiğine göre O’nun emrini Hz. Peygamber’in sınırlandırması veya bazı insanlar için geçersiz hale getirmesi ister istemez Hâkka sûresinin şu âyetlerini akla getirmektedir: “Eğer o bize bazı sözler isnat etseydi onun sağ elini (veya gücünü) elinden alırdık, sonra da onun can damarını keserdik.”(127) Yüce Allah’ın çok açık bir emrini, -üstelik Yahudilikteki “murdarlık” kabulü ve İranlılardaki uygulama örnekleri de devredeyken- Hz. Peygamber’in bazı insanlar için iptal etmesi anlamına gelebilecek bu tür anlayışlar, mutlaka yeniden gözden geçirilmelidir. “Murdar” olarak kabul edilme ile “temizlik şart olduğu için namaz kılamama” arasında bu anlamda net bir anlamdaşlık bulunduğu için söz konusu kabul taraftarlarının bu ikisi arasında nasıl bir fark olduğunu izahta daima sıkıntı çekeceklerini düşünmekteyiz.”(128)

ııı. Kadınların Nesil Kaynağı Oluşu

نِسَآؤُ۬كُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَاْتُوا حَرْثَكُمْ اَنّٰى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın! Kendiniz için (ileriye) hazırlık yapın! Allah’a karşı takvâlı (duyarlı) olun! Bilin ki şüphesiz siz O’na kavuşacaksınız. Müminleri (büyük ödülle) müjdele!”

Âyetteki نِسَآؤُ۬كُمْ nisâüküm tamlaması “sizin kadınlarınız”; حَرْثٌ harsün kelimesi “ürün yeridir, tarladır”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; فَاْتُوا fe’tû emri “varın, gidin”; حَرْثَكُمْ harseküm tamlaması “sizin tarlanıza”; اَنّٰى شِئْتُمْ ennâ şi’tüm ifadesi “nasıl dilerseniz”; وَقَدِّمُوا ve kaddimû emri “ve takdimde bulunun, önceden sunun”; لِاَنْفُسِكُمْ li enfüsiküm emri “sizin nefisleriniz için, kendiniz için”; وَاتَّقُوا vettekû emri “muttaki (duyarlı) olun”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a karşı”; وَاعْلَمُوا va‘lemû emri “ve bilin ki”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مُلَاقُوهُ mulâkûhu ifadesi “O’na ulaşacaksınız, O’na ulaşıcılar(sınız)”; وَبَشِّرِ ve beşşir emri “ve müjdele, müjde ver”; الْمُؤْمِن۪ينَ el-mü’minîne kelimesi ise “müminleri” demektir.

Burada kadınlarla cinsel ilişkinin asıl amacı ile Yüce Allah’ın buyruklarına karşı duyarlı davranılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

1.نِسَآؤُ۬كُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَاْتُوا حَرْثَكُمْ اَنّٰى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ “Kadınlarınız sizin için bir tarladır. Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın! Kendiniz için (ileriye) hazırlık yapın!” Yüce Allah önceki âyette “Temizlendiklerinde Allah’ın size emrettiği yerden onlara yaklaşın” şeklinde buyurunca, kadınlara yaklaşılabilecek yerin nesil gelecek organ olduğunu bu şekilde ortaya koymaktadır.

Bu âyetin iniş sebebi olarak bazı rivayetler nakledilmektedir. Bir kısmını aktarmak, âyetin mesajını doğru anlamada çok önemli katkılar sunacaktır.

“Rivayet edildiğine göre, Yahûdîler şöyle diyorlardı: ‘Kim, hanımına arka taraftan olmak üzere, cinsel organına yaklaşırsa onun çocu­ğunun gözleri şaşı ve sakat olur.’ Ayrıca onlar bunun Tevrat’ta bulunan bir hüküm olduğunu söylüyorlardı. Bu husus Hz, Peygamber’e anlatılınca ‘Ya­hûdîler yalan söylüyor’(129) buyurmuş ve sonra bu âyet nazil olmuştur.”

“İbn Abbâs’tan rivayet edildiğine göre, Hz. Ömer Hz. Peygamber’e ge­lerek ‘Ya Rasûlallah, ben mahvoldum!’ demiş ve kendisinden böyle bir şeyin meydana geldiğini söylemişti; işte bunun üzerine de Yüce Allah bu âyeti indirmiştir.”

“Ensâr, kocanın hanımıyla arka taraftan olmak üzere cinsel organından cinsel ilişkide bulunmayı hoş görmüyorlardı. Bu düşünceyi de Yahûdîlerden almışlardı. Muhâcirler ise bunu yapıyorlardı. İşte bunun üzerine ensâr bunu onlara çok görmüştü. Bu sebebten dolayı da bu âyet indirilmiştir.”(130)

Âyetin iniş sebebi olarak nakledilen bu ve benzer rivayetlerden anlaşıldığına göre, kadınlarla cinsel ilişkide bulunmanın yeri sadece ve sadece cinsel organlarıdır; başka türden ilişkiler ise serbestiyet içermeyen uygulamalar yani yasak kapsamında değerlendirilmelidir.

a)نِسَآؤُ۬كُمْ حَرْثٌ لَكُمْ “Kadınlarınız sizin için bir (tür) tarladır.” Yüce Allah âyetin bu kısmında kadınların insanlar için bir حَرْث hars olduğunu beyan etmekte ve o hars denen şeye nasıl istenirse o şekilde varılması gerektiğini hükme bağlamaktadır. Âyette geçen حَرْث hars kelimesi “ekin ekmek”, “ekin yeri”, “ekilecek tarla”, “çocuk doğması için ekin ekilen tarla” gibi bir mana vermektedir. Bu durumda kadının nesil gelen cinsel organı bir “tarla”ya, erkeğin spermi “tohum”a, çocuk da haliyle bitecek “ürün”e benzetilmiş olmaktadır. Kadınlar insanların ekinliğidir; siz onlara insan ve müslüman tohumları ekip ürün olarak nesil, döl yetiştirmek durumu söz konusudur.(131)

b) فَاْتُوا حَرْثَكُمْ اَنّٰى شِئْتُمْ “Tarlanıza nasıl dilerseniz öyle varın!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kadınlarla cinsel ilişkide bulunmanın yerini belirlemekte, oraya varmanın şeklinde herhangi bir kısıtlama olmadığını, bir anlamda Yahûdîlerin ortaya koyduğu yaklaşımların doğru olmadığını hükme bağlamış olmaktadır. Demek ki cinsel organdan olmak kaydıyla herhangi bir yasak söz konusu değildir. Özellikle unutulmamalıdır ki kadınlarla ilişkide nesil gelen organ manasına alınan hars yani “tarla” kelimesi kullanılmakta ve ilişki mekânının cinsel organ olduğu ifade edilmiş olmaktadır. Esasında “kadınlarınıza dilediğiniz şekilde varın” denmeyip “tarlanıza yani ürün manasında nesil elde edeceğiniz yere dilediğiniz şekilde yaklaşın/varın” buyrulması, maksadın cinsel organ olduğunu bildirmeyi amaçlamaktadır. Zaten bir sonraki cümlede de bu anlamda bir mesaja yer verilmektedir.

c)وَقَدِّمُوا لِاَنْفُسِكُمْ “Kendiniz için takdimde bulunu! Bu ifade “kendiniz için önceden (uygun davranışlarla) hazırlık yapın” şeklinde de tercüme edilebilir. Biz bu cümleyi önceki iki cümle ile ilişkili gördüğümüz için kadınlara yaklaşılmasının nedeninin çocuk yani nesil girişiminde bulunmak olduğu görüşünü benimsemekteyiz. Bazı müfessirlerimiz de bu anlamı tercih etmişlerdir.

Başka bazı âlimlerimiz ise bu cümleyi bağımsız bir beyan olarak görmekte ve maksadı da Yüce Allah’a itaat noktasında çalışmalar ve fedakârlıklar yapmak manasına almışlardır.(132) Dahası, bu yaklaşımlarına âyetin devam eden cümlelerini de delil getirmişlerdir ki bu da elbette doğrudur. Biz önceki cümleleri esas alarak buradaki emrin de kadınlarla cinsel ilişkide bulunmanın çocuk doğmasına vesile edinilmesi gerektiğini ve onlarla cinsel ilişkinin yerinin de cinsel organları olduğunu kavratmayı amaçladığı kanaatindeyiz.

Her iki yaklaşımı da düşünerek âyet hakkında şöyle toparlayıcı bir yorum yapabiliriz: Yüce Allah âyetin bu cümlesinde insanların kendi geleceklerini, ileriyi düşünmelerini, önlemler almalarını, sadece şehvetle meşgul olmamaları gerektiğini, gelecek için sâlih amellerle hazırlık yapmalarını, haramdan sakınmalarını ve kendileri için hayırlı çocuk istemelerini kendilerine emretmiş olmaktadır.

2. وَاتَّقُوا اللّٰهَ وَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun! Bilin ki siz şüphesiz ki O’na kavuşacaksınız. Müminleri (büyük ödülle) müjdele!” Yüce Allah âyetin bu bölümünde bütün muhataplara seslenmekte ve kendisine karşı muttaki olmalarını, yani sorumluluklarının gereğini yerine getirmelerini, duyarlılık göstermelerini emretmektedir. Nihayetinde bu hayatta kendilerine yöneltilen bütün prensiplerin hesabını vermek üzere O’nun huzuruna çıkacaklarını bilmeleri gerektiği beyan edilerek, bu noktalarda bilinçli davrananları müjdelemesi gerektiği Hz. Peygamber’e emredilmektedir.

a)وَاتَّقُوا اللّٰهَ “Allah’a karşı takvalı (duyarlı) olun!” Âyetteki takvâ emri Yüce Allah’ın başta aile hayatının cinsel ilişkiyle ilgili temel ilkeleri olmak üzere, kullarına yönelttiği bütün emir ve yasaklarına karşı duyarlı davranılması gerektiğini içermekte, bir imtihan alanı olan bu hayatın hesabının mutlaka sorulacağı ve bu amaçla da insanların Yüce Allah’ın huzuruna çıkacakları gerçeği dile getirilmektedir.

b)وَاعْلَمُوٓا اَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ “Bilin ki siz şüphesiz ki O’na kavuşacaksınız.” Burada yer alan “Allah’a kavuşmak” ifadesi elbette fiziksel bir buluşma değil, hesaba çekilmek üzere huzura çıkarılmak manasında mecazi bir kullanımdır. Konuyla ilgili olarak Bakara 2/46’da şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, Rablerine kavuşacaklarına ve O’na döneceklerine kesin olarak iman eden kimselerdir.” Yüce Allah muttaki kişilerin derin duyarlılığının imanlarıyla ilgili olduğunu, bir taraftan Yüce Allah’a döndürüleceklerine, diğer taraftan da O’nunla karşılaşacaklarına yani O’na hesap vereceklerine kesin olarak inandıklarını ifade etmektedir.

c) وَبَشِّرِ الْمُؤْمِن۪ينَ “Müminleri (büyük ödülle) müjdele!” Yüce Allah âyetin sonunda Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve özelde aile ilişkilerini, genelde bütün ilahi buyruklarını kapsayacak şekilde duyarlı davranan müminleri müjdelemesini kendisine emretmekte, böylece fedakârlık yapan yiğitleri cennetle ödüllendireceğini dolaylı olarak kendilerine bildirmiş olmaktadır. Zira Ahzâb 33/47’de verlen mesaj da bu istikamettedir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 111; Taberî, age., XI, 98; Zemahşerî, age., II, 325; Râzî, age., XVII, 62.
• 2 - Buhârî, Cenâiz, 92; Müslim, Kader, 25; Ebû Dâvûd, Sünneh, 17; Tirmizî, Kader, 5; İmâm Mâlik, Cenâiz, 52; Ahmed b. Hanbel, II, 233, 275, 393, 410, 481; III, 353. 3 - Râzî, age., VI, 12.
• 4 - Bakara 2/129, 213, 246, 247; Âl-i ‘Imrân 3/164; Nisâ’ 4/35; Mâide 5/12, 31; En‘âm 6/29, 60, 65; A‘râf 7/103; Yûnus 10/74, 75; Hûd 11/7; Nahl 16/36; İsrâ’ 17/15, 49, 94, 98; Kehf 18/19; Meryem 19/15; Mü’minûn 23/37, 82; Furkân 25/41, 51; Şu‘arâ’ 26/36; Kasas 28/59; Sâffât 37/16; Mü’min 40/34; Vâkı‘a 56/47; Cum‘a 62/2; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 5 - Bakara 2/56, 259; En‘âm 6/29, 36; A‘râf 7/14; Hûd 11/7; Hıcr 15/36; Nahl 16/21, 38, 84, 89; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/15, 33; Hacc 22/5, 7; Mü’minûn 23/16, 37, 82, 100; Şu‘arâ’ 26/87; Neml 27/65; Rûm 30/56; Lokmân 31/28; Yâsîn 36/52. Sâffât 37/16, 144; Sâd 38/79; Vâkı‘a 56/47; Mücâdele 58/6, 18; Teğâbun 64/7; Cinn 72/7; Mutaffifûn 83/4. 6 - Kehf 18/12, 19. 7 - A‘râf 7/167; İsrâ’ 17/5. 8 - İsrâ’ 17/79. 9 - Şems 91/12. 10 - Tevbe 9/46. 11 - Bu kelimenin kullanım çeşitliliği bağlamında bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, b-‘a-s maddesi.
  • Bakara 2/129 Bakara 2/213 Bakara 2/246 Bakara 2/247 Âl-i İmrân 3/164 Nisâ 4/35 Mâide 5/12 Mâide 5/31 En‘âm 6/29 En‘âm 6/60 En‘âm 6/65 A‘râf 7/103 Yûnus 10/74 Yûnus 10/75 Hûd 11/7 Nahl 16/36 İsrâ 17/15 İsrâ 17/49 İsrâ 17/94 İsrâ 17/98 Kehf 18/19 Meryem 19/15 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Furkân 25/41 Furkân 25/51 Şu‘arâ 26/36 Kasas 28/59 Sâffât 37/16 Mü'min 40/34 Vâkı‘a 56/47 Cum‘a 62/2 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Bakara 2/56 Bakara 2/259 En‘âm 6/29 En‘âm 6/36 A‘râf 7/14 Hûd 11/7 Hicr 15/36 Nahl 16/21 Nahl 16/38 Nahl 16/84 Nahl 16/89 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/15 Meryem 19/33 Hacc 22/5 Hacc 22/7 Mü'minûn 23/16 Mü'minûn 23/37 Mü'minûn 23/82 Mü'minûn 23/100 Şu‘arâ 26/87 Neml 27/65 Rûm 30/56 Lokmân 31/28 Bakara 2/56 En‘âm 6/29 A‘râf 7/14 Sâd 38/79 Vâkı‘a 56/47 Mücâdele 58/6 Mücâdele 58/18 Teğâbun 64/7 Cinn 72/7 Mutaffifîn 83/4 Kehf 18/12 Kehf 18/19 A‘râf 7/167 İsrâ 17/5 İsrâ 17/79 Şems 91/12 Tevbe 9/46
• 12 - Bu konuda Kur’ân Sempozyumu’nda sunmak üzere uzunca bir tebliğ hazırlamıştık: Bk. Okuyan, “Kendisine Kitap Verilen ve Verilmeyen Peygamberler (Rasûl-Nebî Ayrımı ve Bunun İstismarı)”, Kur’ân Sempozyumu, Fecr ve Dost-Der, Samsun, 2008.
• 13 - Âl-i İmrân 3/19.
  • Âl-i İmrân 3/19
• 14 - Bakara 2/113; Nisâ’ 4/141; A‘râf 7/87; Yûnus 10/93, 109; Ra‘d 13/41; Nahl 16/124; Hacc 22/17, 56, 69; Neml 27/78; Secde 32/25; Mumtehıne 60/3; Câsiye 45/17; Zümer 39/3.
  • Bakara 2/113 Nisâ 4/141 A‘râf 7/87 Yûnus 10/93 Yûnus 10/109 Ra‘d 13/41 Nahl 16/124 Hacc 22/17 Hacc 22/56 Hacc 22/69 Neml 27/78 Secde 32/25 Mümtehine 60/3 Câsiye 45/17 Zümer 39/3
• 15 - Taberî, age., II, 339. 16 - Râzî, age., VI, 15-16.
• 17 - Semerkandî, age., I, 140; Râzî, age., VI, 17.
• 18 - Bakara 2/142, 213, 272; En‘âm 6/88; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Nahl 16/93; Hacc 22/16; Nûr 24/35, 46; Kasas 28/56; Fâtır 35/8; Zümer 39/23; Şûrâ 42/13; Müddessir 74/31. 19 - Semerkandî, age., II, 114.
  • Bakara 2/142 Bakara 2/213 Bakara 2/272 En‘âm 6/88 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Nahl 16/93 Hacc 22/16 Nûr 24/35 Nûr 24/46 Kasas 28/56 Fâtır 35/8 Zümer 39/23 Şûrâ 42/13 Müddessir 74/31
• 20 - Ahzâb 33/10. 21 - Râzî, age., VI, 19.
  • Ahzâb 33/10
• 22 - Zâriyât 51/56. 23 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16. 24 - Zâriyât 51/56. 25 - Furkân 25/77. 26 - Hûd 11/119.
  • Zâriyât 51/56 Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16 Zâriyât 51/56 Furkân 25/77 Hûd 11/119
• 27 - Bakara 2/177, 214; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94. 28 - Semerkandî, age., I, 140; Taberî, age., II, 341; Râzî, age., VI, 19. 29 - Bakara 2/177, 214; Âl-i İmrân 3/134; En‘âm 6/42; A‘râf 7/94, 95; Yûnus 10/21; Hûd 11/10; Fussılet 41/50. 30 - Râzî, age., VI, 19. 31 - Semerkandî, age., I, 447; Taberî, age., VII, 192; Zemahşerî, age., II, 22.
  • Bakara 2/177 Bakara 2/214 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 Bakara 2/177 Bakara 2/214 Âl-i İmrân 3/134 En‘âm 6/42 A‘râf 7/94 A‘râf 7/95 Yûnus 10/21 Hûd 11/10 Fussilet 41/50
• 32 - Buhârî, İkrâh, 1. 33 - Râzî, age., VI, 20.
• 34 - Semerkandî, age., I, 141; Zemahşerî, age., I, 254; Râzî, age., VI, 22-23. 35 - Bakara 2/3.
  • Bakara 2/3
• 36 - Münâfikûn 63/1. 37 - En‘âm 6/35. 38 - Okuyan, Kur’ân-ı Kerîm’de Çok Anlamlılık, s. 606-607.
  • Münâfikûn 63/1 En‘âm 6/35
• 39 - Buhârî, Zekât, 16.
• 40 - Bakara 2/207, 265, 272; Nisâ’ 4/114; Ra‘d 13/22; Rûm 30/38, 39; Hadîd 57/27; Mümtehıne 60/1; Leyl 92/20. 41 - Mâ‘ûn 107/1-7. Ayrıca bk. Enfâl 8/47.
  • Bakara 2/207 Bakara 2/265 Bakara 2/272 Nisâ 4/114 Ra‘d 13/22 Rûm 30/38 Rûm 30/39 Hadîd 57/27 Mümtehine 60/1 Leyl 92/20 Mâ‘ûn 107/1 Enfâl 8/47
• 42 - Bakara 2/267, 177; Âl-i İmrân 3/92; İnsân 76/8-9.
  • Bakara 2/267 Bakara 2/177 Âl-i İmrân 3/92 İnsân 76/9
• 43 - Müslim, İmân, 71, 72; İbn Mâce, Süne, 9; Tirmizî, Sıfatü’l-Kıyâme, 59; Dârimî, Rikâk, 29.
• 44 - Müslim, Zekât, 55.
• 45 - Müslim, Salâtü’l-Îdeyn, 14. 46 - Tirmizî, Cum‘a, 79. 47 - Müslim, Zekât, 69.
• 48 - Müslim, Vasiye, 14.
• 49 - Tirmizî, Birr ve Sıla, 39.
• 50 - Tirmizî, Birr ve Sıla, 45; Müslim, Zekât, 52. 51 - Buhârî, Zekât, 9.
• 52 - Müslim, Birr ve Sıla, 69. 53 - İbn Mâce, Sünnet, 20. 54 - Örnek âyetler için bk. Bakara 2/264, 271; Tevbe 9/60, 103.
  • Bakara 2/264 Bakara 2/271 Tevbe 9/60 Tevbe 9/103
• 55 - Bakara 2/180, 215, 272, 273; Hûd 11/84; Kasas 28/24; Sâd 38/32; Fussılet 41/49; Me‘âric 70/21; ‘Âdiyât 100/8.
  • Bakara 2/180 Bakara 2/215 Bakara 2/272 Bakara 2/273 Hûd 11/84 Kasas 28/24 Sâd 38/32 Fussilet 41/49 Me‘âric 70/21 ‘Âdiyât 100/8
• 56 - İsrâ’ 17/23.
  • İsrâ 17/23
• 57 - Râzî, age., VI, 24.
• 58 - Bakara 2/178, 180, 183, 216, 246; Âl-i İmrân 3/154; Nisâ’ 4/77, 127; Tevbe 9/120, 121; Hacc 22/4.
  • Bakara 2/178 Bakara 2/180 Bakara 2/183 Bakara 2/216 Bakara 2/246 Âl-i İmrân 3/154 Nisâ 4/77 Nisâ 4/127 Tevbe 9/120 Tevbe 9/121 Hacc 22/4
• 59 - Âl-i İmrân 3/178. 60 - Âl-i İmrân 3/180.
  • Âl-i İmrân 3/178 Âl-i İmrân 3/180
• 61 - Bu rivayet için bk. Tirmizî, Birr, 59.
• 62 - Râzî, age., VI, 29-30. Benzer rivayetler için de ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 142-143; Taberî, age., II, 347-352; Zemahşerî, age., I, 255-256.
• 63 - Semerkandî, age., I, 142; Taberî, age., II, 353; Zemahşerî, age., I, 256; Râzî, age., VI, 32.
• 64 - Nisâ 4/1.
  • Nisâ 4/1
• 65 - Râzî, age., VI, 32-33.
• 66 - Râzî, age., VI, 37.
• 67 - Semerkandî, age., I, 142-143; Taberî, age., II, 354-355; Zemahşerî, age., I, 256; Râzî, age., VI, 35-38.
• 68 - Semerkandî, age., III, 305; Taberî, age., XXVI, 60. 69 - Mâide 5/5; En‘âm 6/88; Hûd 11/16. 70 - Bakara 2/217; Âl-i İmrân 3/22; Mâide 5/53; A‘râf 7/147; Tevbe 9/17, 69; Kehf 18/105. 71 - Hucürât 49/2. 72 - Zümer 39/65.
  • Mâide 5/5 En‘âm 6/88 Hûd 11/16 Bakara 2/217 Âl-i İmrân 3/22 Mâide 5/53 A‘râf 7/147 Tevbe 9/17 Tevbe 9/69 Kehf 18/105 Hucurât 49/2 Zümer 39/65
• 73 - Zemahşerî, age., I, 257; Râzî, age., VI, 40.
• 74 - Râzî, age., VI, 40-41.
• 75 - Tûr 52/23; Vâkı‘a 56/25. 76 - Bakara 2/85, 173, 181, 182, 188, 203, 206, 219; Âl-i ‘Imrân 3/178; Nisâ’ 4/20, 48, 50, 111, 112; Mâide 5/2, 3, 29, 62, 63, 107; En‘âm 6/120; A‘râf 7/33; Nûr 24/11; Ahzâb 33/58; Şûrâ 42/37; Hucürât 49/12; Necm 53/32; Mücâdele 58/8, 9. 77 - Bakara 2/276; Nisâ’ 4/107; Şu‘arâ’ 26/222; Dühân 44/44; Câsiye 45/7; Kalem 68/12; Mütaffifûn 83/12. 78 - Bakara 2/283; İnsân 76/24. 79 - Mâide 5/106. 80 - Furkân 25/68. 81 - Bu konuda bk. Okuyan, Kur’ân Sözlüğü, e-s-m kökü.
  • Tûr 52/23 Vâkı‘a 56/25 Bakara 2/85 Bakara 2/173 Bakara 2/181 Bakara 2/182 Bakara 2/188 Bakara 2/203 Bakara 2/206 Bakara 2/219 Âl-i İmrân 3/178 Nisâ 4/20 Nisâ 4/48 Nisâ 4/50 Nisâ 4/111 Nisâ 4/112 Mâide 5/2 Mâide 5/3 Mâide 5/29 Mâide 5/62 Mâide 5/63 Mâide 5/107 En‘âm 6/120 A‘râf 7/33 Nûr 24/11 Ahzâb 33/58 Şûrâ 42/37 Hucurât 49/12 Necm 53/32 Mücâdele 58/8 Mücâdele 58/9 Bakara 2/276 Nisâ 4/107 Şu‘arâ 26/222 Duhân 44/44 Câsiye 45/7 Kalem 68/12 Mutaffifîn 83/12 Bakara 2/283 İnsân 76/24 Mâide 5/106 Furkân 25/68
• 82 - Râzî, age., VI, 44. 83 - Râzî, age., VI, 40.
• 84 - Ebû Dâvûd, Eşribe, 4; Tirmizî, Eşribe, 8, 65; İbn Mâce, Eşribe, 5; Ahmed b. Hanbel, II, 118. 85 - Buhârî, Edeb, 80; Ahkâm, 22; Meğâzî, 60; Müslim, Eşribe, 73-75; Ebû Dâvûd, Eşribe, 5, 7; Tirmizî, Eşribe, 1, 2; Nesâî, Eşribe, 40, 49, 53; İbn Mâce, Eşribe, 9, 13, 14; Muvatta’, Dahâyâ, 8; Ahmed b. Hanbel, I, 274, 289, 350. 86 - Ebû Dâvûd, Eşribe, 5; Tirmizî, Eşribe, 3; Nesâî, Eşribe, 25; İbn Mâce, 10.
• 87 - Bakara 2/219; Nahl 16/5; Hacc 22/28, 32; Mü’minûn 23/21; Yâsîn 36/73; Mü’min 40/80; Hadîd 57/25. 88 - Semerkandî, age., I, 144; Taberî, age., II, 359-360.
  • Bakara 2/219 Nahl 16/5 Hacc 22/28 Hacc 22/32 Mü'minûn 23/21 Yâsîn 36/73 Mü'min 40/80 Hadîd 57/25
• 89 - Semerkandî, age., I, 145. 90 - Taberî, age., II, 367.
• 91 - Semerkandî, age., I, 145; Taberî, age., II, 364-367; 92 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 33. 93 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 70. 94 - Esed, age., s. 63.
• 95 - Nûr 24/18, 58, 59. 96 - Bakara 2/219, 266. 97 - Bakara 2/242; Âl-i İmrân 3/118; Nûr 24/61. 98 - Bakara 2/187. 99 - Bakara 2/221. 100 - Âl-i İmrân 3/103. 101 - Mâide 5/89.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59 Bakara 2/219 Bakara 2/266 Bakara 2/242 Âl-i İmrân 3/118 Nûr 24/61 Bakara 2/187 Bakara 2/221 Âl-i İmrân 3/103 Mâide 5/89
• 102 - Semerkandî, age., I, 145; Taberî, age., II, 369-371; Zemahşerî, age., I, 260; Râzî, age., VI, ??
• 103 - En‘âm 6/151. 104 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34. 105 - İsrâ’ 17/32. 106 - Bakara 2/178.
  • En‘âm 6/151 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 İsrâ 17/32 Bakara 2/178
• 107 - Semerkandî, age., I, 145; Taberî, age., II, 369; Zemahşerî, age., I, 260; Râzî, age., VI, ?
• 108 - Bu ve benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 146; Taberî, age., II, 376-378; Zemahşerî, age., I, 261; Râzî, age., VI, 54.
• 109 - Râzî, age., VI, 54.
• 110 - Zemahşerî, age., I, 261.
• 111 - Zemahşerî, age., I, 261.
• 112 - Nûr 24/18, 58, 59.
  • Nûr 24/18 Nûr 24/58 Nûr 24/59
• 113 - Râzî, age., VI, 63. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., I, 146; Taberî, age., II, 380-381; Zemahşerî, age., I, 262.
• 114 - Taberî, age., II, 385. 115 - Semerkandî, age., I, 146-147; Taberî, age., II, 385; Zemahşerî, age., I, 263; Râzî, age., VI, 68.
• 116 - Taberî, age., II, 390-391. 117 - Zemahşerî, age., I, 263.
• 118 - Okuyan, Kadına Yönelik Şiddete Kur’ân’ın Bakışı, OMÜ İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sayı: XXIII, Samsun, 2007.
• 119 - Tevrat Levililer: 15/19-22.
  • Hicr 15/22
• 120 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, VIII, 19. 121 - Bakara 2/222. 122 - Müslim, Hayd, 3. 123 - Bu rivayetler hadis kaynaklarının “hayd” kitaplarında veya başlıklarında yer almaktadır.
  • Bakara 2/222
• 124 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, İstanbul, 1997, VIII, 17.
• 125 - Rivayet için bkz: Müslim, Hayd, 3. 126 - Ateş, Kur’ân Ansiklopedisi, VIII, 16-17.
• 127 - Hâkka 69/44-46. 128 - Bu konuda geniş açıklamalar için bkz: Hidayet Şefkatli Tuksal, Kadın Karşıtı Söylemin İslam Geleneğindeki İzdüşümleri, Ankara, 2000, s. 148-192.
  • Hâkka 69/46
• 129 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 39; Müslim, Talâk, 7, 8; Ebû Dâvûd, Nikâh, 45; Tirmizî, Tefsîru Sûre-i Bakara, 25; İbn Mâce, Nikâh, 29.
• 130 - Râzî, age., VI, 71. Benzer rivayetler için bk. Semerkandî, age., I, 147; Taberî, age., II, 392-393; Zemahşerî, age., I, 263.
• 131 - Râzî, age., VI, 71; Yazır, age., II, 100.
• 132 - Semerkandî, age., I, 147; Taberî, age., II, 398-399; Zemahşerî, age., I, 263.