İsrâ Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen “gece yürütmek” anlamındaki اَسْرٰى esrâ/isrâ’ kelimesinden alan İsrâ’ sûresi, inişe göre 68, resmî sıralamada ise 17. sûredir. 2-8 ve 101-104. âyetlerinde ele alınan konu gereği bu sûreye Benî İsrâil sûresi de denmektedir.

İsrâ’ sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Nahl sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de kâinat kitabının âyetlerinden söz edilmekte (İsrâ’ 13; Nahl 10-16), öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenler kınanmakta (İsrâ’ 49-51; Nahl 38), şeytanın insanları etkilemeye çalışacağı (İsrâ’ 62-65; Nahl 98-100), Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşu (İsrâ’ 40; Nahl 56-60), Allah’a ortak koşan müşriklerin şirkinden O’nun yüce ve münezzeh olduğu (İsrâ’ 43; Nahl 1) gibi konular iki sûrenin ortak içerikleri arasında yer almaktadır. İsrâ’ sûresi, isrâ’ denen olayı ifadeyle başlamakta, İsrailoğullarının nankörlüğüne dikkat çekilmekte, Kur’ân’ın tek gerçek yola ileticiliğine, mahşerde yaşanacak hakikatlere gönderme yapılmaktadır.

22. âyetten itibaren, tevhid vurgusu başta olmak üzere, ana-babaya iyilikten Yüce Allah’a çocuk isnadının korkunç bir hata oluşuna varıncaya kadar pek çok prensip gündeme getirilmektedir. Daha sonra kâinattaki bütün mahlûkatın Yüce Allah’ı tesbih ettiği, öldükten sonra diriltilmeyi inkâr edenlerin hatalı inanışları, mucize beklentilerinin reddediliş gerekçeleri ele alınmaktadır.

61. âyetten itibaren, Hz. Âdem için İblis’in secdeden kaçınması, sonrasında insanları saptırmaya çalışacağını söylemesi, Yüce Allah’ın insanlara pek çok ihsanı ve ikramı dile getirildikten sonra, müşriklerin Hz. Peygamber’i rahatsız etmeye çalışmaları ve sonrasında onlara verilen cevaplar ele alınmaktadır.

78. âyetten itibaren, namaz ibadeti, gece Kur’ân okuyuşları, vahyin inançsızlıklara karşı şifa oluşu, ruhun insan idrakini aşan yönü ile insanların ve cinlerin Kur’ân’ın bir benzerini getiremeyecekleri bilgisi ifade edilmektedir.

90. âyetten itibaren, muhatapların Hz. Peygamber’den sıra dışı beklentileri ve bunlara verilen cevaplar, mahşeri inkâr edenlerin oradaki diriltiliş biçimi ile Yüce Allah’ın kudretine dair bilgilendirmeler gündeme getirilmektedir.

100. âyetten itibaren, İsrailoğullarına verilen dokuz delil ile Firavun’un Hz. Mûsâ’yı suçladığı cümlelere yer verilmekte, vahyin peyderpey okunması gerekliliği ile ona gönül verenlerin ayırt edici hassasiyetleri beyan edilmektedir.

Sûrenin sonunda ise Yüce Allah’ın hamde layık yegâne kudret oluşu, çocuk edinmediği, yaratmada ortağının bulunmadığı, acizliğe düşmediği, bu yüzden de yardımcıya ihtiyaç hissetmediği dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 101-111. âyetlerinde Hz. Mûsâ’yı, İsrailoğullarını ve Firavun’un tutumunu ele almakta, sonrasında vahyin indirilişinin amacı olduğunu beyan etmekte, muhataplara aktarılma biçimi hakkında bilgi vermekte, vahye inanmayanların karşısında inananların bulunduğunu ve onların örnek tutumlarını dile getirmektedir.

a) Hz. Mûsâ, İsrailoğulları ve Firavun

Yüce Allah, sûrenin 101-104. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya dokuz tane delil verdiğini, buna karşılık Firavun’un Hz. Mûsâ’yı büyülenmiş ve büyücü olmakla suçladığını beyan etmekte, bu delilleri göklerin ve yeryüzünün Rabbi olan Allah’ın indirdiğini ve Hz. Mûsâ’nın Firavun’a “Ben de senin gerçekten mahvolacağını düşünüyorum” dediğini haber vermektedir. Bu arada Firavun’un İsrailoğullarını ülkelerinden çıkarmak istediği, bu yüzden Firavun’un ve beraberindekilerin boğulduğu bildirilmektedir. Ardından İsrailoğullarına “O topraklarda oturun! Âhiret vaadi geldiğinde yani kıyamet koptuğunda, hepinizi toplayıp bir araya getireceğiz” dendiği ifade edilmektedir.

ı. Hz. Mûsâ’ya Verilen Deliller ve Firavun’un Suçlaması

وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسٰى تِسْعَ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ فَسْـَٔلْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِذْ جَآءَهُمْ فَقَالَ لَهُ فِرْعَوْنُ اِنّ۪ي لَاَظُنُّكَ يَا مُوسٰى مَسْحُورًا “Yemin olsun ki Musa’ya apaçık dokuz ayet (mucize) vermiştik. (Musa) yanlarına geldiğinde Firavun’un ona ‘Ey Musa, senin büyülenmiş olduğunu sanıyorum.’ dediğini İsrailoğulları’na sor!”

Âyetteki وَلَقَدْ اٰتَيْنَا ve lekad âteynâ fiili “yemin olsun ki vermiştik”; مُوسٰى mûsâ kelimesi “Mûsâ’ya”; تِسْعَ اٰيَاتٍ tis‘a âyâtin tamlaması “dokuz delil”; بَيِّنَات beyyinâtin kelimesi “apaçık belgeler”; فَسْـَٔلْ fes’el emri “sor”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; اِذْ جَآءَهُمْ iz câehum fiili “hani onlara geldiğinde”;فَقَالَ fe kâle fiili “demişti ki”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; فِرْعَوْن fir‘avnu sözcüğü “Firavun”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَاَظُنُّكَ le ezunnuke fiili “muhakkak ki seni sanıyorum”; يَا مُوسٰى yâ mûsâ hitabı “ey Mûsâ”; مَسْحُورًا meshûran kelimesi ise “büyülenmiş (bir kişi) olarak” demektir.

Burada İsrailoğullarının nankörlüklerine karşılık Hz. Mûsâ’ya verilen deliller ve Firavun’un Hz. Mûsâ’yı nasıl suçladığı gündeme getirilmektedir.

İsrâ’ 17/90-93. âyetlerinde Mekkeli müşriklerin Hz. Peygamber’den mucize istemelerinin yersiz olduğu beyan edilmek istenmekte ve mucize isteyip gerekeni yapmayanların sonunun nasıl olduğu belirtilerek müşriklerin dikkatleri çekilmiş olmaktadır. Yani Yüce Allah Mekkeli müşriklere hitap ederek onların istediği türden mucizeler bağlamında Hz. Mûsâ’ya onların benzerlerini hatta çok daha büyüklerini ve güçlü olanlarını mucize olarak verdiğini hatırlatmaktadır. Onların faydası olsaydı yine getirilirlerdi; ancak İsrâ’ 17/59. âyette de belirtildiği gibi öncekilerin yalanlamış olması nedeniyle o tür mucizeler gönderilmemiştir.

1.وَلَقَدْ اٰتَيْنَا مُوسٰى تِسْعَ اٰيَاتٍ بَيِّنَاتٍ “Yemin olsun ki Musa’ya apaçık dokuz ayet (mucize) vermiştik.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya dokuz tane “delil, mucize” yani “risaletinin temel öğretileri”ni verdiğini beyan etmektedir. Konuyla ilgili olarak hem bu ayette hem de Neml 27/12’de geçen تِسْع tis‘a “dokuz” kelimesi rakamsal anlam ifade edebileceği gibi “pek çok, oldukça fazla” gibi çokluk manası da verebilir.

a) Hz. Musa’ya verildiği belirtilen “apaçık dokuz ayet, dokuz delil”den maksadı Hz. Mûsâ’nın kavmine yönlendirdiği “tevhid ilkeleri, çeşitli emirler, yasaklar ve ahlâkî ilkeler” şeklinde “dokuz” içerikte şu şekilde sıralayabiliriz:

Tâhâ 20/44: “Ona yumuşak söz söyleyin; umulur ki (gerçeği) hatırlar veya saygı duyar!”

Tâhâ 20/46: “(Allah ise şöyle) demişti: “Korkmayın, elbette ben sizinle beraberim, duyuyor ve görüyorum.”

Tâhâ 20/47: “Ona (Firavun’a) gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz Rabbinin elçileriyiz. İsrailoğulları’nı bizimle gönder; onlara eziyet etme! Elbette biz sana Rabbinden bir delil ile geldik. Selam (esenlik), rehbere (vahye) uyanlara olacaktır.”

Tâhâ 20/48: “Azabın, (gerçeği) yalanlayıp yüz çevirenlere (uygulanacağı) elbette bize vahyolunmuştur.”

Tâhâ 20/50: “(Musa da) ‘Bizim Rabbimiz her şeye yaratılışını veren sonra da (yaratılışa uygun) yol gösterendir.’ demişti.”

Tâhâ 20/52: “(Musa) şöyle demişti: Onlar hakkındaki bilgi Rabbimin katında bir kitaptadır. Rabbim şaşırmaz ve unutmaz.”

Tâhâ 20/53: “(Allah) yeri sizin için beşik yapan, onda sizin için yollar açan ve gökten de su indirendir. O (su) saye(sin)de çeşitli bitkilerden de çiftler çıkarmıştık.”

Tâhâ 20/54: “Yiyin; hayvanlarınızı otlatın! Şüphesiz ki bunda (kötülüklerden) engelleyen akıl sahipleri için deliller vardır.”

Tâhâ 20/55: “Sizi topraktan yarattık; sizi yine oraya döndüreceğiz ve bir kez daha sizi oradan çıkaracağız.”

Bu konuda sözü edilebilecek “dokuz” delille ilgili olarak Şu‘arâ 26/16-33 ve Neml 27/10-12’de şu bilgiler zikredilmektedir:

Şu‘arâ 26/16-17: “Firavun’a gidin ve deyin ki: Şüphesiz ki biz, İsrailoğulları’nı bizimle göndermen için âlemlerin Rabbi’nin elçi(leri)yiz.”

Şu‘arâ 26/24: “(Musa) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/26: “(Musa) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/28: “(Musa) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.”

Şu‘arâ 26/32: “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!”

Şu‘arâ 26/33: “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Neml 27/10: “Asanı (yere) bırak! Onu yılan gibi depreşir görünce, arkasına bakmadan geri dönmüştü. (Ona şöyle söylenmişti): Ey Musa! Korkma! Çünkü benim huzurumda elçiler korkmaz.”

Neml 27/11: “Ancak haksızlık edip sonra da işlediği kötülüğün ardından güzel davranan kişi (bilsin ki) ben ğafûr’um (çok bağışlayıcıyım); rahîm’im (çok merhamet sahibiyim).”

Neml 27/12: “Elini koynuna sok ki kusursuz bembeyaz çıksın! (Sen de) dokuz delil (mucize) ile Firavun’a ve kavmine (git)! Çünkü onlar, yoldan çıkmış bir topluluk oldular.”

Konuyla ilgili olarak bir rivayette kendisine soru soran Yahudilere Hz. Peygamber’in şunları ifade ettiği nakledilmektedir: “Şirk koşmamak, haksız yere cana kıymamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, faiz yememek, büyü yapmamak, namuslu bir kadına iftira atmamak, savaştan kaçmamak, özellikle Cumartesi yasağını çiğnememek.”(1) Bu cevabı alan Yahudiler “Eğer kavmimizin bizi öldürmesinden korkmasaydık sana tâbi olurduk” demişlerdi.

b) Hz. Musa’ya verildiği bildirilen “dokuz delil”den maksat eğer “mucizeler” veya delil/ibret anlamında “cezalandırmalar” ise o zaman da şu bilgiler söz konusu olabilir:

Ayette geçen تِسْعَ اٰيَاتٍ tis‘a âyâtin “dokuz ayet” ifadesinden maksat bilinen manada “dokuz” rakamı ile de anlaşılabilir; “çokluk” anlamının kast edildiği de düşünülebilir. Bu durumda “dokuz delil”in Hz. Mûsâ’ya verilen çeşitli “mucizeler” ile “İsrailoğullarına uygulanan çeşitli cezalar” olduğunu söylemeliyiz. Sözü edilen “ayetlerin yani delillerin” bir kısmı A‘râf 7/133’te zikredildiği gibi şu şekilde sayılmaktadır: “Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler.”

Diğerleriyle birlikte bu delilleri şu şekilde sayabiliriz: Bunlar “‘asâ “değnek”,(2) yed-i beydâ’ “beyaz el”,(3) “denizin yarılması”,(4) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(5) “tufan”,(6) “çekirge sürüsü”,(7) “haşarat/kımıl (yaban sineği)”,(8) “kurbağa istilası”,(9) “suyun kana dönüşmesi”(10) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(11) Bu sayılanlara “kuraklık ve ürün kıtlığı”,(12) “dilinin dönmemesi ve sonrasında açılması”(13) da ilave edilebilir.

Âyeti her iki şekilde de yorumlamak mümkündür. Hatta Râzî bu çerçevede sayılabilecek delillerin 16 tane olduğunu, âyetteki “dokuz” rakamının Hz. Musa’ya daha fazla mucizenin verilmiş olmasına engel olmadığını beyan etmiştir.(14)

2. فَسْـَٔلْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اِذْ جَآءَهُمْ فَقَالَ لَهُ فِرْعَوْنُ اِنّ۪ي لَاَظُنُّكَ يَا مُوسٰى مَسْحُورًا “(Musa) yanlarına geldiğinde Firavun’un ona ‘Ey Musa, senin büyülenmiş olduğunu sanıyorum.’ dediğini İsrailoğulları’na sor!” Yüce Allah Hz. Peygamber’den mucize isteyen müşrikler adına daha önce kendilerine peygamber olarak gönderilen ve dokuz mucize verilmesine rağmen inanmayan İsrailoğullarının durumunu sormasını kendisinden istemektedir. Bu sorgulamada anlaşılacaktır ki Kur’ân’ın bu konuda anlattıkları doğrudur; çünkü benzer bilgiler kendi kitaplarında da vardır; dolayısıyla her iki kitaptaki bilgilerin doğruluğu ve Hz. Peygamber’in risaletinin gerçek olduğu ortaya çıkmış olacaktır.

Âyetteki bilgiye göre Hz. Mûsâ Firavun’a ve adamlarına müracaat etmiş, A‘râf 7/105 ve Şu‘arâ’ 26/17’ye göre İsrailoğullarını kendisiyle birlikte göndermesini ondan istemişti. Bu isteğin karşılığında Firavun Hz. Mûsâ’ya “Seni büyülenmiş biri olarak görüyorum” diyerek onu büyücülükle itham etmişti.

Âyetteki مَسْحُور meshûr kelimesi “büyülenmiş, büyüyle donanmış” manasına gelmektedir. A‘râf 7/109, Tâhâ 20/71 ve Şu‘arâ’ 26/34’te belirtildiği gibi, Firavun Hz. Mûsâ’yı büyü yapmakla, hatta en büyük büyücü olmakla suçlamıştı. İşte burada da dile getirilen husus onun başkası tarafından büyülenmiş olmasından ziyade, bizzat kendisinin büyü ile donanmış olduğunu belirtmektir.

Bu arada özellikle hatırlatılması gereken bir nokta da âyette geçen اَظُنُّ ezunnu fiilinin “sanmak” değil de “bilmek, öyle düşünmek, kabul etmek” manasına geldiğidir. Firavun onca delile rağmen Hz. Mûsâ’ya “büyücü” dediğine göre, onun bu sözü bir sanı değil, kendince bir bilgi ve inancın sonucu olmalıdır. Zaten sonraki âyetin başındaki لَقَدْ عَلِمْتَ lekad ‘alimte “muhakkak ki biliyorsun” ifadesi onun bu suçlamayı bile bile ve inadına yaptığını göstermektedir.

Bazı âlimlerimiz buradaki فَسْـَٔلْ بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ ifadesindeki فَسْـَٔلْ fes’el emrini feseele şeklinde mazi (geçmiş zaman) kalıpta okumuş ve “(Mûsâ, Firavun’dan) İsrailoğullarını istemişti” manasının kast edildiğini belirtmişlerdir.(15) Hatta söz konusu kelimenin emir kalıbında ve maksadın “Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarından kendisine iman edip uymalarını istemesi” olduğu da belirtilmektedir.(16) Bu yaklaşımlar mümkün görünse de maksadın ilk yaptığımız açıklamalar doğrultusunda olduğunu belirtmekle yetinelim.

ıı. Hz. Mûsâ’nın Firavun’a Cevabı

قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَآ اَنْزَلَ هٰٓؤُ۬لَآءِ اِلَّا رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ بَصَآئِرَ وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّكَ يَا فِرْعَوْنُ مَثْبُورًا “Musa da) ‘Bunları (mucizeleri) öngörüler olarak, göklerin ve yerin Rabbinden başkasının indirmediğini gayet iyi biliyorsun. Ey Firavun! Doğrusu ben senin mahvolacağını sanıyorum.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;لَقَدْ عَلِمْتَ lekad ‘alimte fiili “muhakkak ki bildin”; مَآ اَنْزَلَ mâ enzele fiili “indirmedi, indirmemiştir”; هٰٓؤُ۬لَآءِ hâülâi kelimesi “onları”; اِلَّا رَبُّ السَّمٰوَاتِ illâ rabbu’s-semâvâti istisnası “göklerin Rabbinden başkası”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı ifadesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbinden başkası)”; بَصَآئِر besâira kelimesi “ibretler olarak”; وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَاَظُنُّكَ leezunnuke fiili “elbette seni sanıyorum, biliyorum”; يَا فِرْعَوْنُ yâ fir‘avnu ifadesi “ey Firavun”;مَثْبُورًا mesbûran sözcüğü ise “mahvolmuş (bir kişi) olarak” demektir.

Burada kendisini büyücülük veya büyülenmiş olmakla suçlayan Firavun’a Hz. Mûsâ’nın verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ لَقَدْ عَلِمْتَ مَآ اَنْزَلَ هٰٓؤُ۬لَآءِ اِلَّا رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ بَصَآئِرَ “Musa da) ‘Bunları (mucizeleri) öngörüler olarak, göklerin ve yerin Rabbinden başkasının indirmediğini gayet iyi biliyorsun.’ demişti.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın Firavun’a verdiği cevabı hatırlatmakta, bu arada son derece önemli olacak şekilde bir de tebliğde bulunmaktadır.

Hz. Mûsâ Firavun’un kendisini “büyülenmiş veya büyücü diye sandığını” beyan etmesine karşılık, bunun bir sanı değil, suçlama olduğunu ortaya koymakta ve onun sözünün inadına inadına gerçeği tersyüz etmek için hakikatı çarpıtmak amacıyla “sanıyorum” şeklinde söylediğini beyan etmek istemektedir. Bu nedenle âyetin başında لَقَدْ عَلِمْتَ lekad ‘alimte ifadesi getirilerek Firavun’un mutlak sûrette bu gerçeği bildiği ortaya konulmaktadır. Zira hem lâm/le hem de kad edatları anlama muhakkaklık manası katmaktadır.

Hz. Mûsâ’nın dikkat çektiği ve Firavun’un mutlak sûrette bildiğini söylediği şey önceki âyette ifade edilen dokuz delili Yüce Allah’ın indirdiğidir. Âyette kullanılan اَنْزَلَ enzele fiili “indirmek” manasından ziyade, “vermek, ihsan ve ikram etmek, öğretmek” gibi anlamlarda yorumlanmalıdır. Bu arada fiilin başındaki مَا mâ ve sonrasında gelen اِلَّا illâ edatları da bu konuda başkasının değil, sadece Yüce Allah’ın etkin ve belirleyici olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır.

Hz. Mûsâ, elinden görülen veya muhataplarının yaşadığı birtakım sıradışı olayları kendiliğinden yapmadığını, bunları sadece ve sadece Yüce Allah’ın indirdiğini, ihsan ve ikram ettiğini söyleyerek tam bir teslimiyet içerisinde peygamberce bir tutum ortaya koymuştur.

Şu‘arâ’ 26/29, Kasas 28/38 ve Nâzi‘ât 79/24’te belirtildiği gibi, rablık iddiasında bulunan Firavun’a kendisinin asla ve asla rab olamayacağını, çünkü göklerin ve yeryüzünün yani yaratılmış olan her bir şeyin Rabbinin Yüce Allah olduğunu vurgulayarak beyan etmiş, tam bir tevhid vurgusu ile tebliğini şekillendirmiştir. Benzer vurgular Tâhâ 20/50, Şu‘arâ’ 26/24-28 gibi âyetlerde de yer almaktadır.

Âyette yer alan ve “uyarıcı, aydınlatıcı, apaçık mucizeler, (peygamberliğe ait) deliller, basiret kazandıran (bilgiler, belgeler)”(17) manalarına gelen بَصَآئِر besâir kelimesi ise Hz. Mûsâ’ya verilen sıra dışı delillerin veriliş amacını göstermektedir. En‘âm 6/104’te ele aldıımız üzere, Kur’ân’daki besâir(18) ve tebsırah(19) kelimeleri basiretler (öngörüler, idrak kabiliyetleri, hakikat belgeleri, görüntüler) demektir. Hz. Mûsâ’nın eliyle İsrailoğullarına verildiği beyan edilen dokuz delil de Yüce Allah’tan gelen basiretler kaynağıdır.

Bunların بَصَآئِر besâir diye nitelendirilmesinin muhtemel sebebi, kalplerde hakkı görmeye, doğruyu anlamaya ve onu kavramaya yardımcı olmaları, basiretle hakikatın görülmesini sağlamalarıdır. Yüce Allah tarafından insanlara gönderilen bu tür sıra dışı bilgiler ve belgeler akılların tevhid, nübüvvet ve âhiret delillerini görmelerini sağlamayı amaçlamaktadır.

2.وَاِنّ۪ي لَاَظُنُّكَ يَا فِرْعَوْنُ مَثْبُورًا “Ey Firavun! Doğrusu ben senin mahvolacağını sanıyorum.” Hz. Mûsâ tevhid tebliğinin ardından inkârda ısrarcılık yaptığını gördüğü Firavun’a seslenmekte ve onun mahvolacağını bildirmektedir. Elbette bu ifade gaybdan haber vermekle değil, inkârda ısrar edenlerin akıbetinin ne olacağını beyanla ilgilidir.

Hz. Mûsâ önceki âyette aktardığımız üzere Firavun’un kendisini suçlayıcı cümlesine karşılık olarak aynı kelimeleri kullanarak bu defa onun مَثْبُور mesbûr olacağını haber vermektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen bu kelime, “mahvolmak, helak ve hüsranda olmak, mağlup olmak, ziyan içinde olmak, tükenip bitmek, laneti hak etmiş olmak, haktan çevrilmiş olmak, kalbi mühürlenmek”(20) gibi anlamlara gelmektedir.

ııı. Tehditleri ve Yaşadıkları Akıbet

فَاَرَادَ اَنْ يَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْاَرْضِ فَاَغْرَقْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ جَم۪يعًا “(Firavun) onları o yerden (o ülkeden) çıkarmak istemişti. Bu yüzden biz de onu ve beraberindekileri (denizde) boğmuştuk.”

Âyettekiفَاَرَادَ fe erâde fiili “istemişti”;اَنْ يَسْتَفِزَّهُمْ en yestefizzehum ifadesi “onları sarsmak, çıkarmak”; مِنَ الْاَرْضِ mine’l-ardı ifadesi “ülkeden”;فَاَغْرَقْنَاهُ fe ağraknâhu fiili “biz de hemen onu boğmuştuk”; وَمَنْ مَعَهُ ve men me‘ahû ifadesi “ve onunla birlikte olanları da”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi ise “hepsini” demektir.

Burada Firavun’un kendi halkına reva gördüğü bir uygulaması ve sonrasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. فَاَرَادَ اَنْ يَسْتَفِزَّهُمْ مِنَ الْاَرْضِ “(Firavun) onları o yerden (o ülkeden) çıkarmak istemişti.” Yüce Allah Firavun’un kendi emrinde yaşamakta olan kavmine hayatı dar etmek istediğini beyan etmekte, onların kökünü kazımak, dolayısıyla yeryüzünden tamamen yok olmalarını sağlamak arzusunda bulunduğunu hatırlatmaktadır. İsrâ’ 17/64, 76 ve 103’te geçmekte olan istefziz/yestefizz(ûn)e kelimeleri “sarsmak, yerinden oynatmak, kökünü sökmek, ayartmak, yoldan çıkarmak”(21) manalarına gelmektedir.

İsrâ’ 17/76. âyette dile getirildiği gibi, Mekkeli müşrikler de Hz. Peygamber’i Mekke’den çıkarmak için çaba içerisinde girmişlerdi. Konuyla ilgili âyette şöyle buyrulmaktadır: “Onlar, seni yurdundan çıkarmak için nerdeyse dünyayı başına dar edecekler. (Ancak) o takdirde, senin ardından kendileri de (o yurtta, yani Mekke’de) fazla kalamayacaklar.” Bunu yapmayı düşünenlerin aslında Firavun ahlakını uyguladıkları anlaşılmaktadır. Çünkü her iki âyette de konuyla ilgili kullanılan fiiller aynıdır. Yeryüzünden söküp atmak bir anlamda köklerini kazımak manasına gelmekte ve Firavun’un bu korkunç isteğe sahip olduğu ifade edilmektedir.

2. فَاَغْرَقْنَاهُ وَمَنْ مَعَهُ جَم۪يعًا “Bu yüzden biz de onu ve beraberindekileri (denizde) boğmuştuk.” Yüce Allah kendi kavminin kökünü kazımayı düşünen Firavun’u ve onun yanındaki diğer azgınların hepsini boğduğunu beyan etmektedir. Bu ifadeden hareketle, Hz. Mûsâ’nın yanında bulunanların kurtarıldığı anlaşılmaktadır. Fâtır 35/43’te de belirtildiği gibi, Firavun ve adamları Hz. Mûsâ’ya ve ona iman edenlere karşı tuzak kurmuşlardı; ancak “kötülük tuzakları kuranların başına kendi tuzaklarının geçirileceği genel kuralı” işlemiş ve hepsi boğulmuştur.

ıv. İnsanlığın Mahşerde Bir Araya Toplanacak Olması

وَقُلْنَا مِنْ بَعْدِه۪ لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اسْكُنُوا الْاَرْضَ فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الْاٰخِرَةِ جِئْنَا بِكُمْ لَف۪يفًا “Arkasından da İsrailoğulları’na ‘O topraklarda yerleşip oturun! Ahiret vaadi geldiğinde hepinizi toplayıp bir araya getireceğiz.’ demiştik.”

Âyettekiوَقُلْنَا ve kulnâ fiili “ve (şöyle) demiştik”; مِنْ بَعْدِه۪ min ba‘dihî ifadesi “ondan sonra”;لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ libenî isrâîle tamlaması “İsrailoğullarına”; اسْكُنُوا üskünû emri “kalın, yerleşin”; الْاَرْض el-arda kelimesi “yeryüzüne, ülkeye”; فَاِذَا جَآءَ fe izâ câe fiili “geldiği zaman”; وَعْدُ الْاٰخِرَةِ va‘dü’l-âhirati tamlaması “âhiret vaadi, son vaad”; جِئْنَاci’nâ fiili “getiririz”; بِكُمْ biküm ifadesi “sizi”; لَف۪يفًا lefîfen sözcüğü ise “bir araya” demektir.

Burada İsrailoğullarının o ülkede yerleştiği ve mahşerde yaşanacak bir hakikat gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلْنَا مِنْ بَعْدِه۪ لِبَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ اسْكُنُوا الْاَرْضَ “Arkasından da İsrailoğulları’na ‘O topraklarda yerleşip oturun!’ demiştik.” Yüce Allah Firavun’u ve adamlarını suda boğduktan sonra İsrailoğullarına yönelik “O ülkede yerleşip oturun” şeklinde bir emir verdiğini beyan etmektedir. Bu konu A‘râf 7/129, Kasas 28/5-6’da da yer almaktadır. Yüce Allah’ın İsrailoğullarını yerleştirdiği yer veya ülke “Filistin-Şam”(22) veya “Ürdün, Filistin, Mısır”(23) toprakları olarak zikredilmektedir.

Âyette yer adı verilmemesi nedeniyle, bu toprakların neresi olduğu hakkında net bilgiler vermek doğru olmayabilir. Ancak İsrailoğullarının Firavun’un helakinden önce yaşadığı Mısır toprakları da daha sonra onların gittiği kuzeydeki Filistin, Şam, Ürdün vs. topraklar da kast ediliyor olabilir.

Azgınların helakinden sonra daha önce onların hor ve hakir gördüğü kişilerin o ülkelere vâris kılındıkları ilâhi bir uygulama olarak zikredilmektedir. Konuyla ilgili olarak Enbiyâ’ 21/105’te şu ifadeler yer almaktadır: “Andolsun Zikir’den sonra Zebûr’da da ‘Yeryüzüne iyi kullarım vâris olacaktır’ diye yazmıştık.” İşte İsrailoğullarına yönelik buyrukta da verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

İnkârcıların helak edilmesinden sonra yerlerine iyilerin yerleştirileceği konusunda İbrâhim 14/13-14’te şöyle buyrulmaktadır: “Kâfir olanlar peygamberlerine dediler ki: ‘Elbette sizi ya yurdumuzdan çıkaracağız ya da mutlaka dinimize döneceksiniz!’ Rableri de onlara ‘Zalimleri mutlaka helâk edeceğiz!’ diye vahyetti. (Ey inananlar!) Onlardan sonra sizi mutlaka o yerde yerleştireceğiz. İşte bu, makamımdan korkan ve tehdidimden sakınan kimselere mahsustur.”

Son ümmet bağlamında benzer bir mesaj ise Nûr 24/55’te şu şekildedir: “Allah, sizlerden iman edip iyi davranışlarda bulunanlara, kendilerinden öncekileri sahip ve hâkim kıldığı gibi onları da yeryüzüne sahip ve hâkim kılacağını, onlar için beğenip seçtiği dini (İslâm’ı) onların iyiliğine yerleştirip koruyacağını ve (geçirdikleri) korku döneminden sonra, bunun yerine onlara güven sağlayacağını vâdetti. Çünkü onlar bana kulluk ederler; hiçbir şeyi bana eş tutmazlar. Artık bundan sonra kim inkâr ederse, işte bunlar asıl büyük günahkârlardır.”

2. فَاِذَا جَآءَ وَعْدُ الْاٰخِرَةِ جِئْنَا بِكُمْ لَف۪يفًا “Ahiret vaadi geldiğinde hepinizi toplayıp bir araya getireceğiz.” Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik emrini zikrettikten sonra, âhiret vaadi gerçekleşince yani kıyamet-âhiret sürecinde bütün insanları kendi huzurunda toplayacağını haber vermektedir. Âyetin bu cümlesi meseleyi tarihteki örneklerden çıkarıp bütün insanlığı ilgilendirecek şekilde evrensel bir anlama ve alana çekmektedir.

Bu ayet İsrâ suresinin 6. ayetiyle birlikte okunursa mesajın çok daha kolay anlaşılması sağlanacaktır. İlgili âyet mealen şu şekildedir: “(Bu ilk sıkıntıdan) sonra onlara karşı size tekrar (fırsat) vermiştik; servet ve çocuklarla sizi (gücünüzü) desteklemiş, sayınızı daha da çoğaltmıştık.”

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَف۪يفًا lefîfen kelimesi “her kabileden topluluk halinde”,(24) “karışık insanlar olarak”(25) demektir. Râzî’ye göre burada kast edilen mana “kıymetli-kıymetsiz, itaatkâr-âsi, kuvvetli-zayıf, Müslüman-kâfir gibi birbirine karışık bir şekilde meydana gelmiş büyük bir topluluk” manasında bütün insanlıktır.(26)

Burada dikkat çekilen asıl mesajlardan birisi de, dünya hayatında birbirini beğenmeyen, kendilerini diğer insanlardan üstün görenlerin mahşer şartlarında aynı pozisyonda diriltilecekleri ve aralarında herhangi bir konum farkı olmayacağını beyandır. Yargılama esnasında bu durum eşit mekânda gerçekleşecek, ardından salih amel sahibi olarak ölenler yüksek cennetlerde ağırlanırken, dünyada kibirli davrananlar ise alçak ve çukur ateş mekânı olan cehennemde yanacaklardır.

b) Vahye Karşı Tutumlar

Yüce Allah, sûrenin 105-109. âyetlerinde Kur’ân’ı bir amaç için indirdiğini, onun da bu amaç uğrunda indiğini, Hz. Peygamber’in müjdeci ve uyarıcı olduğunu, Kur’ân’ın insanlara ağır ağır okunup aktarılması için onu yavaş yavaş yani peyderpey indirdiğini beyan etmektedir.

Ardından, muhatapların ister inanabilecekleri, istemezlerse inanmayabilecekleri, kendilerine daha önceden ilahi bilgi verilenlerin “Rabbimizi tesbîh ederiz ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir” diyerek derin bir saygı içerisinde ve ağlayarak derhal yüzüstü secdeye kapandıkları haber verilmektedir.

ı. Vahyin Amacı ve Hz. Peygamber’in İki Temel Görevi

وَبِالْحَقِّ اَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذ۪يرًا “Biz onu (Kur’an’ı), bir amaç ile indirdik; zaten o da gerçeği getirmiştir. Seni yalnızca müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.”

Âyetteki وَبِالْحَقِّ ve bi’l-hakkı ifadesi “hak ile, bir amaç ile”; اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu fiili “onu indirdik”; وَبِالْحَقِّ ve bi’l-hakkı ifadesi “ve yine bir hak ile, bir amaç ile”; نَزَلَ nezele fiili “o da inmişti”; وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ ve mâ arselnâke fiili “biz seni göndermedik”; اِلَّا مُبَشِّرًاillâ mübeşşiran istisnası “müjdeleyici olmanın dışında”; وَنَذ۪يرًا ve nezîran kelimesi ise “ve uyarıcı” demektir.

Burada vahyin indiriliş gayesi ile Hz. Peygamber’in misyounu gündeme getirilmektedir.

1.وَبِالْحَقِّ اَنْزَلْنَاهُ وَبِالْحَقِّ نَزَلَ “Biz onu (Kur’an’ı), bir amaç ile indirdik; zaten o da gerçeği getirmiştir.” Bu âyette indirildiğinden söz edilen şey vahiydir, Kur’ân’dır. Zira اَنْزَلْنَاهُ enzelnâhu ifadesindeki hu zamiri İsrâ’ 17/9, 81, 88 gibi âyetlerde geçen el-kur’ân kelimelerini karşılamaktadır.

Yüce Allah Kur’ân’ın şanının yüceliğini göstermeye yönelik olarak, “Onu biz hak olarak indirdik ve o da hak olarak indi” buyurmuştur. Bu, “Biz, Kur’ân’ı indirmekle ancak hakkı ve doğruluğu anlatmayı gaye edindik. Bu gayemiz de olduğu gibi tahakkuk etti, gerçekleşti” demektir. Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ sûresinin 9, 41, 45, 81, 88. âyetlerinde Kur’ân vahyine dikkat çekmekte ve nihayet vahyi bir amaç için indirdiğini, vahyin de bu şekilde indiğini haber vermektedir.

Âyette geçen بِالْحَقِّ bi’l-hakkı kelimeleri “bir amaç uğruna, bir maksatla”,(27) “hikmetle, delille”(28) manasına gelmekte, vahyin indirilişinin anlamsız ve amaçsız olmadığı ortaya konulmaktadır. Vahyin indiriliş amacı bağlamında, adalet, insaf, güzel ahlak, övülmüş güzel işler vs. emredilirken, zulüm, çirkin işler, düşük ahlak ve kötülenmiş fiiller vs. de yasaklanmıştır.(29)

Vahiy, ilahi kaynaktan hiç bozulmadan indirilmiştir ve o da hedefine yani Hz. Peygamber’e bozulmadan, değişmeden ulaşmıştır. Bu ifade Mâide 5/67 ve Cinn 72/27’de de beyan edildiği gibi, vahyin indirilişinde Yüce Allah’ın koruyucu olacağı garantisinin ispatıdır. Hıcr 15/9’da belirtildiği üzere, Yüce Allah zikrini kendisi indirmiştir ve onun koruyucusu da kendisi olduğunu ilan etmiştir.

Bu âyetlerin de delaleti ile vahiy bir amaç için kaynağından hiçbir şekilde bozulma yaşanmadan ve şeytanların müdahalesinden korunmuş bir şekilde indirilmiş ve o da muhatabı olan Hz. Peygamber’e bir amaç için inmiştir. Vahyin nazmı da haktır; indirilişi ve inişi de. Hakk’ın hikmeti ile hakikaten hak Peygamber’e inmiştir. Dolayısıyla onun haber verdiği hakikatlar da elbette haktır ve hakikattır.(30)

İsrâ’ 17/81. âyette sözü edilen الْحَقّ el-hakk kelimesi ile bu âyette geçen her iki el-hakk kelimesi aynı hakikati yani Kur’ân’ı ifade etmektedir. Vahyin indirilişi de inişi de haktır, yani bir amaca yönelik olarak insanlıkla buluşturulmuştur. İndirilişinin bir amacı olan vahyin, inişinde de bu amaca hizmet edecek şekilde bir gerçeklik yaşanmıştır.

وَبِالْحَقِّ اَنْزَلْنَاهُ “Onu bir amaç ile indirdik” ifadesi hasr/kasr yani “sadece ve sadece bunun için” manasına gelmektedir. Bu devrik cümle “Allah onu, hakkı ortaya koymanın dışında başka hiçbir maksat için indirmedi” demektir. Demek ki Kur’ân’ın indiriliş gayesi hiç kimseyi saptırmak, azdırmak veya İslâm’dan döndürmek değil, aksine bütün insanlığı hak ve hakikata ulaştırmaktır.

2. وَمَآ اَرْسَلْنَاكَ اِلَّا مُبَشِّرًا وَنَذ۪يرًا “Seni yalnızca müjdeleyici ve uyarıcı olarak gönderdik.” Âyette geçen مَا mâ ve اِلَّا illâ edatları cümleye vurgu manası katmaktadır. Yüce Allah vahyin indirilişinin bir amacı olduğunu beyan ettikten sonra, Hz. Peygamber’in görevlendiriliş gayesinin de sadece ve sadece “müminler için müjdeleyicilik ve inkârcılar için ise uyarıcılık” olduğunu belirtmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’den çeşitli sıra dışı şeyler isteyen müşriklere cevap vermekte, onların isteklerinden rahatsız olan Hz. Peygamber’e moral vermeyi amaçlamaktadır. “Senden çeşitli mucizeler isteyen, dinini kabul etmemede direten o kâfirlerin küfründen dolayı sana hiçbir sorumluluk yoktur.

Çünkü seni ancak ve ancak itaatkârlar için bir mübeşşir yani ‘müjdeci’, inkâr edenler için de bir nezîr yani ‘uyarıcı ve azapla tehdit edici’ olarak gönderdim. Bu yüzden, eğer onlar hak dini kabul ederlerse, bundan kendileri yararlanırlar. Aksi halde onların küfründen dolayı senin herhangi bir sorumluluğun yoktur.”(31)

Âyetteki bu mesaj Bakara 2/272 ve ‘Abese 80/7’de yer alan “Onun arınmamasından sen sorumlu değilsin” şeklindeki mesajla da uyumludur. Hz. Peygamber’in görevi muhatapları cennetle müjdelemek ve cehennem azabıyla korkutmaktır. Bunun dışında sözlerine itibar etmeyenleri zorla inandırmak gibi bir görevi yoktur;(32) zira kendileri hak ve hakikattan ayrılanlar için üzülmemesi gerektiği ona dolaylı olarak belirtilmiş olmaktadır.

ıı. Kur’ân’ın Peyderpey İndiriliş Amacı

وَقُرْاٰنًا فَرَقْنَاهُ لِتَقْرَاَهُ۫ عَلَى النَّاسِ عَلٰى مُكْثٍ وَنَزَّلْنَاهُ تَنْز۪يلًا “Biz onu (Kur’an’ı), insanlara yavaş yavaş okuyasın diye (bölümlere) ayırdık ve onu bu şekilde indirdik.”

Âyetteki وَقُرْاٰنًا ve kur’ânen kelimesi “ve Kur’ân’ı”;فَرَقْنَاهُ feraknâhu fiili “onu ayırdık”; لِتَقْرَاَهُ۫ li takraehû ifadesi “onu kıraat edesin diye”; عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi “insanlara”; عَلٰى مُكْثٍ ‘alâ müksin ifadesi “ağır ağır”; وَنَزَّلْنَاهُ تَنْز۪يلًاve nezzelnâhu tenzîlen ifadesi “onu bu şekilde, peyderpey indirmiştik” demektir.

Burada Kur’ân’ın parça parça indirilişi ve muhataplara da bu şekilde aktarılması gerektiği gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen فَرَقْنَا feraknâ fiili “ayırt etmek, kısım kısım yapmak, peyderpey indirmek, parçalara ayırmak, bölüm bölüm ayırmak, birbirini tamamlayan bölümlere ayırmak, açık, tefrik edilebilir bir mesaj olarak ortaya koymak” demektir. Bu fiilin şeddeli olarak ferraknâ şeklinde de okunduğu ve “helali ve haramı beyan etmek, konuları peyderpey açıklamak” manasını verdiği de belirtilmektedir.(33)

Bu fiilin verdiği anlam ile Dühân 44/4’te geçen يُفْرَقُ yufraku edilgen fiilinin verdiği anlam mesaj olarak birbirini tamamlar mahiyettedir. Vahyin bu yapısı onun gerçekleri ayrıtılı olarak açıklayan yönünü de ortaya koymaktadır ki vahyin bu özelliği En‘âm 6/114, 119, A‘râf 7/52, İsrâ’ 17/12, 41, 89, Kehf 18/54, Furkân 25/33, 50, Rûm 30/58, Zümer 39/27 gibi pek çok âyette de zikredilmektedir.

Âyetin sonundaki نَزَّلْنَا nezzelnâ fiili öncesindeki feraknâ fiili ve sonrasındaki müksin kelimesi gereği burada “peyderpey indirmek” manasına gelse de Âl-i İmrân 3/3 ve Furkân 25/52 gibi pek çok âyette bu anlamı vermediği bilinmektedir. Ayrıca âyette vahyin kısım kısım indirilmesinin gerekçesini ortaya koyan kelime ise مُكْث müksin sözcüğüdür. Bu kelime de “bölüm bölüm, ağır ağır, yavaş yavaş” gibi manalara gelmekte ve vahyin insanlara bu şekilde peyderpey okunup kavratılması manasını içermektedir.(34) Sahâbîlerin vahyi beşer veya onar âyetlik gruplar halinde öğrendiği de bilinen bir gerçektir.(35)

Yüce Allah Kur’ân’ı neden parça parça indirdiğini beyan etmekte ve gerekçesini de “onu insanlara yavaş yavaş, ağır ağır, dura dura, tek tek okuyup kavratmak” olduğunu ifade etmektedir. Müşrikler, “Farz edelim ki bu Kur'ân bir mucizedir. Fakat bunun böyle olması durumunda, mucize olduğunun açıkça görülmesi için, Allah’ın onu sana bir defada indirmesi gerekirdi” demişlerdi.

Hz. Peygamber'in bu Kur'ân’ı parça parça getirmesini, onun böyle parça parça getirdiği şeyleri düşünüp-taşınıp icat ettiği, sonrasında da insanlara okuduğu hususunda bir şüphe saymışlardı. İşte Yüce Allah bu iddiaya “Hz. Peygamber’in ve müminlerin Kur'ân'ı daha kolay ezberlemeleri için, inceliklerini ve hakikatlerini daha iyi anlayıp yaşayabilsinler diye parça parça indirdiğini belirterek” cevap vermiştir.

Bu konuda Furkân 25/32’de şu bilgiler yer almaktadır: “Kâfirler, ‘Kur’an, ona bir defada topluca indirilmeli değil miydi?’ dediler. İşte böyle, kalbini Kur’ân’la iyice sağlamlaştırmak için (böyle parça parça indirdik) ve onu tane tane (ayırarak, yavaş yavaş) okuduk.”

Vahyin indirilişi nasılki 23 yıl civarında sürdüyse ve bunun gerekçesi de Hz. Peygamber’in kalbinin dayanıklı hale getirilmesi ve vahyin hayata aktarılması şeklinde belirlenmişse, onun okunması da ağır ağır gerçekleştirilmelidir. Bu konuda Müzzemmil 73/4’te verilen bilgi ve emir bundan ibarettir. İndirilişi ve okunuşu yavaş yavaş, ağır ağır ve peyderpey gerçekleşen vahyin insanlara aktarılması da aynı şekilde yavaş yavaş, ağır ağır yapılmalıdır; yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen husus budur.

Esasında âyette geçenلِتَقْرَاَهُ۫ li takraehû ifadesi de benzer bir gerekçe izlenimi vermektedir. Vahyin “kıraat edilmesi” onun “anlaşılarak okunması” manasına gelmektedir. Anlaşılmak için okunan bir metin de sadece ve sadece hayata aktarılmayı bekler.

Bu arada âyette geçen عَلَى النَّاسِ ‘ale’n-nâsi ifadesi vahyin muhatabının bütün insanlık ve mesajının da evrensel olduğunu ortaya koymaktadır. Vahiy yöresel bir müdahale değil, bütün insanlığı Son Saat’e kadar dönüştürmeyi gerçekleştirmek için indirilmiştir. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dikkat çekilen hususlardan birisi de budur.

ııı. Duyarlı İnsanların Teslimiyeti

قُلْ اٰمِنُوا بِه۪ٓ اَوْ لَا تُؤْمِنُوا اِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِه۪ٓ اِذَا يُتْلٰى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ سُجَّدًا وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَآ اِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا وَيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعًا “De ki: ‘Siz ona ister inanın, ister inanmayın! Şüphesiz ki daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca yüz üstü secdeye kapanırlar. Rabbimizi tesbih ederiz (yüceltiriz) ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir.’ derler. (Kur’an okumak) onların saygısını artırmış bir şekilde ağlayarak yüzüstü yere kapanırlar.”

Buradaki قُلْ kul emri “de ki”;اٰمِنُوا âminû emri “(ister) iman edin”; بِه۪ٓ bihî emri “ona”;اَوْ لَا تُؤْمِنُوا ev lâ tü’minû emri “veya (isterseniz) inanmayın”; اِنَّ الَّذ۪ينَ innellezîne ifadesi “şu kimseler ki”; اُو۫تُوا ûtû edilgen fiili “onlara verildi”; الْعِلْم el-‘ılme kelimesi “ilim, bilgi”; مِنْ قَبْلِه۪ min kablihî ifadesi “ondan önce”;اِذَا يُتْلٰى izâ yütlâ edilgen fiili “tilavet edildiği, aktarıldığı zaman”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; يَخِرُّونَ yahırrûne fiili “kapanırlar”; لِلْاَذْقَانِ li’l-ezkâni ifadesi “çeneleri üzere”;سُجَّدًا sücceden sözcüğü “secdeler halinde”;وَيَقُولُونَ ve yekûlûne fiili “ve derler ki”; سُبْحَانَ رَبِّنَا sübhâne rabbinâ tamlaması “Rabbimizi tenzih ederiz”; اِنْ كَانَ in kâne fiili “(şöyle) olmaktadır, (şöyle)dir”; وَعْدُ رَبِّنَا va‘dü rabbinâ tamlaması “bizim Rabbimizin vaadi”; لَمَفْعُولًا lemef‘ûlen kelimesi “elbette yapılmış(tır), yerine getirilmiş(tir)”;وَيَخِرُّونَ ve yahırrûne fiili “ve yine kapanırlar”; لِلْاَذْقَانِ li’l-ezkâni ifadesi “çeneleri üzere”; يَبْكُونَ yebkûne fiili “ağlayarak”;وَيَز۪يدُهُمْ ve yezîdühum fiili “ve onları arttırır”; خُشُوعًا huşû‘an kelimesi ise “derin saygı bakımından” demektir.

Burada inkârcılara gözdağı verilmekte, ilim sahibi kişilerin ise Yüce Allah’ı tesbih ederek vahiy karşısındaki saygılı tutumları gündeme getirilmektedir.

1. قُلْ اٰمِنُوا بِه۪ٓ اَوْ لَا تُؤْمِنُوا اِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِه۪ٓ اِذَا يُتْلٰى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ سُجَّدًا “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın! Şüphesiz ki daha önce kendilerine ilim verilenlere (Kur’an) okununca yüz üstü secdeye kapanırlar.” Yüce Allah bu âyette iki hususa dikkat çekmektedir.

a)قُلْ اٰمِنُوا بِه۪ٓ اَوْ لَا تُؤْمِنُوا “De ki: Siz ona ister inanın, ister inanmayın!” Yüce Allah bu âyette Hz. Peygamber’e ve müminlere moral kazandırmakta, inkârcılara ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır. İsrâ’ 17/90-93. âyetlerinde açıkladığımız üzere, Hz. Peygamber’den sıra dışı şeyler, yani mucizeler bekleyenlere tek mucize olarak Kur’ân sunulmaktadır. Artık isterlerse inanırlar; istemezlerse de sonuçlarına katlanmayı göze alarak inanmazlar. Yüce Allah hiç kimsenin imanına muhtaç değildir.

Lokmân 31/12’de de beyan edildiği gibi “Her kim şükrederse kendi lehine şükretmiş olur; nankörlük edenler de bilsinler ki Allah gerçek zengin olandır; övgüye de layık olandır.” Benzer bir ifade Zümer 39/7’de şu şekilde geçmektedir: “Eğer nankörlük ederseniz şüphesiz Allah siz(in imanınız)a muhtaç değildir. Fakat kulları için küfre razı olmaz. Eğer şükrederseniz sizin için ona razı olur.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz İsrâ’ sûresinin 15. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “Kim doğru yolu seçerse, bunu sadece kendi iyiliği için seçmiş olur; kim de şaşkın olursa, kendi zararına şaşmış olur.” Benzerleri Yûnus 10/108, Neml 27/92 ve Zümer 39/41’de yer alan bu ifadede verilmek istenen mesaj, “sorumluluğun şahsî olduğu”nu beyan etmektir.

Ayrıca Bakara 2/134, 141, 286, Fussılet 41/46 ve Câsiye 45/15 gibi âyetlerde de sorumluluğun şahsiliği noktasında konuya dair bilgiler verilmektedir. Bu bağlamda hidayetin ve dalaletin fayda ve zararının bunları seçen insanoğluna yönelik olduğunu ve özellikle bu tercihlerin Yüce Allah’a yararının da zararının da olamayacağını bildirmektir.

İnkârcı muhataplar özelinde şu husus asla unutulmamalıdır: Müşriklerin veya inkârcıların Hz. Peygamber’e indirilen bu son vahye inanıp inanmamaları Kur’ân’ın hak kitap olduğuna dair hiçbir şekilde belirleyici değildir. Kur’ân’ın hak kitap olduğu kaynağıyla sabittir. İnkârcıların veya bütünüyle insanların vahye iman etmeleri kendi şereflerini arttırır; yoksa onların imanlarının vahyin doğruluğunu ispat noktasında herhangi bir katkısından söz edilemez. Müşriklerin inanmaması ise vahyin değerinden herhangi bir şey kaybetmeye neden olamaz. Vahye iman edenlerin şeref ve itibarı artar; inkâr edenlerin ise ziyanı ve kaybı katlanır.

b) اِنَّ الَّذ۪ينَ اُو۫تُوا الْعِلْمَ مِنْ قَبْلِه۪ٓ اِذَا يُتْلٰى عَلَيْهِمْ يَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ سُجَّدًا “Muhakkak ki ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine ilim verilenlere (bu Kur’an) okununca derhal yüzüstü secdeye kapanırlar.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin inanmamalarının kendisi ve vahiy açısından sorun teşkil etmeyeceğini beyan ettikten sonra, Kur’ân gelmeden önceki ilâhî mesajları izleyen ve kendilerine ilim verilenlerin bu vahiy karşısında yere kapandıklarını bildirmektedir. Âyette sözü edilenlerin Zeyd b. Amr b. Nufeyl, Varaka b. Nevfel ve Abdullah b. Selâm olduğu bildirilmektedir.(36) Esasında kitap ehlinden insanların bu son vahye inandıkları noktasında başka âyetler de vardır.(37)

Kur’ân vahyedilmeden önce Mekke ve civarında bulunan kitap ehli kimselerin Kur’ân’ın ilahi kaynaklı olduğunu anladıkları ve hemen secdeye kapandıkları beyan edilmektedir. Burada geçen يُتْلٰى yütlâ edilgen fiili “okunup aktarılmak” manasına gelmektedir. Bu kelimenin edilgen fiil kalıbında Kur’ân’da yütlâ ve tütlâ şeklinde 23 kullanımı vardır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bunların bir kısmı olumlu içeriktedir;(38) ancak çoğunluğu inkârcıların vahye karşı olumsuz tavrını ortaya koymaktadır.(39)

Vahiy kendilerine aktarılan bu duyarlı kişilerin tavrıيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ سُجَّدًا cümlesiyle ifade edilmektedir. Bu cümle “yüzüstü kapanıp secde etmek, yüzüstü yere kapanmak, çeneleri üzerine yere kapanmak” gibi anlamlar vermektedir. İsrâ’ 17/109 ve Yâsîn 36/8’de de geçen الْاَذْقَان el-ezkân kelimesi zekan kelimesinin çoğuludur. Bu kelime her ne kadar “çeneler”(40) manasına gelmekteyse de, maksadın “yüzüstü secdeye kapanmak” olduğu aşikârdır.(41) Bu ifade tıpkı Secde 32/15’te geçen ve “secdeye kapanırlar” manasına gelen cümle gibi derin bir saygı, teslimiyet ve iman ifade eder.

Kitap ehlinden olan bu duyarlı kişilerin Kur’ân vahyi karşısındaki tutumu ve elde ettikleri hassasiyet bağlamında Kasas 28/52-55’te şöyle buyrulmaktadır: “Ondan (Kur’ân’dan) önce kendilerine kitap verdiklerimiz ona (Kur’ân’a) inanırlar. Kendilerine (Kur’ân) okunduğu zaman ‘Ona iman ettik. Çünkü o, Rabbimizden gelen gerçektir. Esasen biz daha önce de Müslümanlar idik’ derler. İşte bunlara (inanan kitap ehline), sabretmelerinden ötürü ödülleri iki defa verilecektir. Bunlar kötülüğü iyilikle savarlar ve kendilerine verdiğimiz rızıktan da infak ederler. Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Bu âyetlerde de dile getirildiği gibi, vahyin Yüce Allah katından olduğunu bilip ona iman etmek bu bağlamda kitap ehlinden olup iman edenlerin ilk özelliği olarak verilmektedir. Bu konuda Mâide 5/83-84’teki bilgiler mutlak surette hatırlanmalıdır. Muhatap kılındıkları vahyin Yüce Allah’tan gelen gerçek olduğuna inanmak için onu daha önce haber veren bir bilgiye ihtiyaç vardır. Bu noktada ellerinde bulunan kutsal metinlerde Kur’ân ve Hz. Muhammed’le ilgili bilgilerin bulunduğu ve her iki metnin de ortak noktalar içerdiğini söylemek hatalı olmasa gerektir. Bu arada En‘âm 6/19’da “kendilerine kitap verilenlerin Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanımakta oldukları” beyan edilerek aynı hakikata dikkat çekilmiş olmaktadır.

Kitap ehlinden olup vahye iman etmesi istenenlerin durumu hakkında Hadîd 57/28-29’da da şöyle buyrulmaktadır: “Ey iman edenler! Allah’a karşı muttaki (duyarlı) olun ve Rasûlü’ne de inanın ki O, size rahmetinden iki kat versin ve size ışığında yürüyeceğiniz bir nûr lütfetsin; sizi bağışlasın. Allah, çok bağışlayan, çok esirgeyendir. Böylece kitap ehli, Allah’ın lütfundan hiçbir şey elde edemeyeceklerini bilsinler. Lütuf bütünüyle Allah’ın elindedir, onu dilediğine bahşeder. Allah, büyük lütuf sahibidir.”

Bu mesajlarla uyumlu olacak şekilde Âl-i İmrân 3/110’da “kitap ehlinin içinden iman edenlerin bulunduğu, ancak çoğunun yoldan çıktığı” bildirilmektedir. Ayrıca yine Âl-i İmrân 3/113-115’te de şu bilgilere yer verilmektedir: “Hepsi bir değildir; ehl-i kitap içinde istikamet sahibi bir topluluk vardır ki, gece saatlerinde secdeye kapanarak Allah’ın âyetlerini okurlar. Onlar, Allah’a ve ahiret gününe inanırlar; iyiliği emreder, kötülükten menederler; hayırlı işlere koşuşurlar. İşte bunlar iyi insanlardandır. Onların yaptıkları hiçbir hayır karşılıksız bırakılmayacaktır. Allah, takvâ sahiplerini çok iyi bilir.”

Kitap ehlinin hem kendilerine, hem de Hz. Peygamber’e indirilen vahiyle ilgili durumları bağlamında Âl-i İmrân 3/199’da şöyle buyrulmaktadır: “Ehl-i kitaptan öyleleri var ki, Allah’a, hem size indirilene, hem de kendilerine indirilene tam bir samimiyetle ve Allah’a boyun eğerek iman ederler. Allah’ın âyetlerini az bir paraya satmazlar. İşte onlar için Rableri katında ecirleri vardır. Şüphesiz Allah, hesabı çabuk olandır.” İşte bu ve benzer âyetler kitap ehlinin hepsinin bir olmadığını, içlerinde iyilerin de bulunduğunu açıkça göstermektedir.

2. وَيَقُولُونَ سُبْحَانَ رَبِّنَآ اِنْ كَانَ وَعْدُ رَبِّنَا لَمَفْعُولًا “(Onlar) ‘Rabbimizi tesbih ederiz (yüceltiriz) ki O’nun vaadi mutlaka yerine getirilmiştir.’ derler.” Bu cümleyi hâl cümlesi olarak yorumlamak gerekir. Buna göre Yüce Allah kitap ehlinden duyarlı kişilerin vahye karşı teslimiyetçi ve mümince tavrını beyan etmek üzere, onların vahiy karşısında eğilirken dile getirdikleri sözlerini de aktarmaktadır. Söylediklerine bakıldığında öncelikle “Yüce Allah’ı tesbih ettikleri, yani O’nun yüceler yücesi olduğunu beyan ettikleri”, ardından da “Rablerinin vaadinin gerçekleşmiş olduğunu itiraf ettikleri” görülmektedir.

a) Tesbihin anlamı hakkında Bakara 2/30’da açıklamalarda bulunduğumuz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Burada tesbih aslında tenzihtir; yani Yüce Allah’ı eksikliklerden münezzeh ve uzak tutmaktır.

Bağlam gereği düşünüldüğünde Mekkeli müşriklerin şirk içerikli tutumları, Yüce Allah’a çocuk isnadı, mahşerdeki diriltilmeyi inkâr gibi konular onların olumsuz tavırlarının bir göstergesiydi. İşte kendilerince Yüce Allah’a yakıştırmalarda bulunmaları kitap ehlinin duyarlı kişileri tarafından eleştirilmekte ve Yüce Allah’ın onların yakıştırmalarından münezzeh ve uzak olduğunu beyan etmiş olmaktadırlar.(42)

b) “Yüce Allah’ın vaadi” denince de akla şu gelir: Belli ki kitap ehlinden olup vahye iman eden bu kişiler kendi ellerinde bulunan ilahi mesajlarda Hz. Peygamber’in geleceğini ve vahiy ile risaletin onunla tamamlanacağını biliyorlardı. Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği prensipleri duyunca geleceği müjdelenen peygamberin Hz. Muhammed olduğunu anlamışlardı. En‘âm 6/19’da “kendilerine kitap verilenlerin Hz. Peygamber’i kendi çocuklarını tanıdıkları gibi tanıyacakları” ifadesi ile A‘râf 7/157, Feth 48/29 ve Saff 61/6’daki bilgiler de aynı maksadı ortaya koymaktadır.

“Bu duyarlı kişiler kitap ehlinden oldukları için âyetteki ifadenin Kitab-ı Mukaddes’te Hz. Muhammed’in peygamber olarak çıkışını haber veren bölümlere ve özellikle (Tesniye xviii, 15 ve 18)’e ilişkin bir ima olması mümkündür. Her ihtimali içerecek şekilde Yüce Allah’ın vaadinin gerçekleşmiş olması en geniş anlamıyla O’nun belli bir vahyi indirmesiyle, yani Kur’ân’ı vahyetmesiyle ve dolayısıyla insanoğluna, manevî, kültürel ve toplumsal gelişim çizgisinin her adımında yol gösterecek olan bir rehber bahşetmiş olmasıyla ilgili olsa gerektir.”(43)

3. وَيَخِرُّونَ لِلْاَذْقَانِ يَبْكُونَ وَيَز۪يدُهُمْ خُشُوعًا “(Kur’an okumak) onların saygısını artırmış bir şekilde ağlayarak yüzüstü yere kapanırlar.” Burada kendilerine ilim verilen ve vahyin hak ve hakikat olduğunu anlayanların vahye karşı tutumları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah kitap ehlinden olan bu yiğitlerin Kur’ân karşısındaki duyarlı tutumlarını beyan bağlamında ağlayarak yere kapandıklarını ifade etmektedir. Kur’ân’ın hak kitap olduğunu anlayanların tutumu böyle olmalıdır. Önceki âyette secdelerindeki boyun büküşe dikkat çekilmişken, bu âyette ağlamaları hatırlatılmaktadır; ifadenin tekrarının amacı bu olsa gerektir.(44)

Konuyla ilgili olarak kitap ehlinden duyarlı insanların vahye karşı samimi ve muhabbetli tutumları Mâide 5/83-84’te şu şekilde beyan edilmektedir: “Rasûl’e indirileni duydukları zaman, tanış çıktıkları gerçekten dolayı gözlerinden yaşlar boşandığını görürsün. Derler ki: Ey Rabbimiz! İman ettik, bizi (hakka) şahit olanlarla beraber yaz. Rabbimizin bizi iyiler arasına katmasını umup dururken niçin Allah’a ve bize gelen gerçeğe iman etmeyelim?”

Öte yandan vahyin müminler üzerindeki etkisi bağlamında bir başka husus ise onların huşû‘unu, yani saygıyla boyun büküşlerini arttırmasıdır. Kur’ân, müminlerin imanlarını arttıran bir değerdir. Konuyla ilgili olarak Enfâl 8/2’de şu bilgiler yer almaktadır: “Müminler ancak, Allah anıldığı zaman yürekleri titreyen, kendilerine Allah’ın âyetleri okunduğunda imanlarını artıran ve yalnız Rablerine dayanıp güvenen kimselerdir.” Herhangi bir sûre indirildiğinde müminlerin imanlarının arttığının beyan edildiği Tevbe 9/124’te verilmek istenen mesaj da aynıdır. Dahası Müddessir 74/31’de kısmen değinilen nokta da budur.

Vahyin etkinliği bağlamında Haşr 59/21’de ise şöyle buyrulmaktadır: “Eğer biz bu Kur’an’ı bir dağa indirseydik, muhakkak ki onu, Allah’a derin saygısından dolayı boğun eğerek, parça parça olmuş görürdün. Bu misalleri insanlara düşünsünler diye veriyoruz.” İşte bu âyet vahyin mümin üzerinde meydana getirmeyi amaçladığı etkiyi en güzel şekilde ortaya koyan ifadelerden birisidir.

Bu arada Zümer 39/23’te de şu ifadeler vardır: “Allah sözün en güzelini, birbiriyle benzeşen ve (hakikatleri) tekrarlanan bir kitap olarak indirdi. Bu (Kitab)ın etkisiyle Rablerine derin saygı duyanların tüyleri ürperir. Sonra hem bedenleri ve hem de gönülleri Allah’ın zikrine (ısınıp) yumuşar. İşte bu (Kitap), Allah’ın dileyeni kendisiyle doğru yola ilettiği hidâyet rehberidir. Allah kimi de saptırırsa (sapıklığını onaylarsa) artık ona hiçbir yol gösteren olamaz.”

Vahye gönül vermenin önemini ortaya koyması bakımından arzu edilen düzeyde olmayanlara yönelik olarak uyarı içeren Hadîd 57/16. âyeti de hatırlamak gerekmektedir: “İman edenlerin Allah’ı anma ve O’ndan inen Kur’an sebebiyle kalplerinin ürpermesi zamanı daha gelmedi mi? Onlar daha önce kendilerine kitap verilenler gibi olmasınlar. Onların üzerinden uzun zaman geçti de kalpleri katılaştı. Onlardan birçoğu yoldan çıkmış kimselerdir.”

İşte bütün bu ve benzer âyetlerde ele alınan konular ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette dile getirilen mesele aynı noktada buluşmaktadır. Kitap ehlinden duyarlı kişilerin ortaya koyduğu tutum bir Müslüman tutumudur ve vahye muhatap olanlar bu duyarlı tutumu özenle ortaya koymaya çalışmalıdır.

c) Yüce Allah’ın Güzel İsimleri ve Dua Âdâbı

Yüce Allah, sûrenin 110-111. âyetlerinde Yüce Allah’a “ey Allah’ım” veya “ey Rahmân” diyerek dua edilebileceğini, zira en güzel isimlerin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, duada gürültü yapmanın da dua ifadelerini çok gizli söylemenin de yanlışlığını, bunun yerine orta bir yol takip edilmesi gerektiğini beyan etmektedir.

Son âyette ise şöyle buyrulmaktadır: “Övgü, çocuk edinmemiş olan, egemenliğinde ortağı bulunmayan, acze düşmekten kurtaracak bir yardımcıya ihtiyacı olmayan Allah’a aittir. O’nu gereği gibi yücelt!”

ı. “Allah” ve “Rahmân” İsimleriyle Dua

قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ اَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَ اَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَب۪يلًا “De ki: ‘İster Allah diye dua edin; ister Rahmân diye dua edin! Hangisiyle dua ederseniz edin, en güzel isimler yalnızca O’na aittir.’ Duanı yüksek sesle yapma; sesini fazla da kısma; bu (ikisi) arasında bir yol tut!”

Âyetteki قُلِ kul emri “de ki”;ادْعُوا ud‘û emri “dua edin, yalvarın”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “(ister) Allah diye”; اَوِ ادْعُوا evid‘û emri “veya dua edin, yalvarın”; الرَّحْمٰنَ er-rahmâne kelimesi “Rahmân diye (dua edin)”; اَيًّا مَا تَدْعُوا eyyen mâ ted‘û ifadesi “hangisiyle (nasıl) dua ederseniz edin”; فَلَهُ fe lehû ifadesi “sadece O’na aittir”; الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى el-esmâu’l-husnâ tamlaması “en güzel isimler”; وَلَا تَجْهَرْ ve lâ techer emri “ve gürültülü bir şekilde bağırıp çağırma(yın)”;بِصَلَاتِكَ bisalâtike tamlaması “senin duanda, duan(ız)da”; وَلَا تُخَافِتْ ve lâ tuhâfit emri “ve gizleme(yin)”; بِهَا bihâ ifadesi “onu”; وَابْتَغِ vebteğı emri “ve tut(un), edin(in)”; بَيْنَ ذٰلِكَ beyne zâlike ifadesi “bu (ikisi) arasında”; سَب۪يلًا sebîlen sözcüğü ise “bir yol” demektir.

Burada Yüce Allah’a yapılan duanın âdâbı hakkındaki bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. قُلِ ادْعُوا اللّٰهَ اَوِ ادْعُوا الرَّحْمٰنَ اَيًّا مَا تَدْعُوا فَلَهُ الْاَسْمَآءُ الْحُسْنٰى “De ki: İster Allah diye dua edin; ister Rahmân diye dua edin! Hangisiyle dua ederseniz edin, en güzel isimler yalnızca O’na aittir.” Yüce Allah Mekkeli müşriklerin bir karşı çıkışını cevaplamaktadır. Rivayete göre, birgün Nebî(as) Mekke’de dua ederken “ey Rabbimiz Allah, ey Rabbimiz Rahmân” deyince müşrikler kendilerince bir açık bulmuş edasıyla “Muhammed tek ilâha davet ediyordu; ama kendisi de iki ilâha dua ediyor” demişlerdi. Bu konuda benzer içerikte çeşitli rivayetler zikredilmektedir.(45)

İşte onların bu algısının yanlış olduğu bu âyette ortaya konulmakta, “en güzel isimler sadece Yüce Allah’a ait olduğu” için ister Allâh diye, isterse Rahmân diye dua edilsin, sonuç değişmemektedir. Âyette geçen اَو ev edatı Zemahşerî’nin de belirttiği gibi tahyîr, yani seçenek manasında “veya, ya da” anlamına gelmektedir. Maksat Yüce Allah’a dua edip yalvarmak olduktan sonra hangi ismi ve sıfatıyla dua edilirse edilsin sonuç değişmemektedir.

Bu âyetin iniş sebebi olarak şöyle bir rivayet de vardır: Abdullah b. Selâm gibi müslüman olan bir grup Yahudi Tevrât’ta yoğun olarak geçen rahmân ismiyle dua etmekte herhangi bir sakınca olup olmadığını sormuşlar; Yüce Allah da bunun sakıncalı olmadığını beyan için bu âyeti indirmiştir.(46)

Kur’ân’da benzer içeriklerde toplam dört kez(47) yer alan el-esmâü’l-husnâ ifadesi, Yüce Allah’ın mahlûkatın muhtaç olduğu her bir ihtiyacı karşılama noktasındaki gücünü ifade etmektedir.

Yüce Allah Mekkeli müşriklerin ağır tahrikleri ve baskıları karşısında bunalan Müslümanlara moral vermek amacıyla tek üstün güç olduğunu beyan ederek, bir insanın hayatta ve sonrasında ihtiyaç duyabileceği her bir şeyi sadece kendisinin yaratabileceğini çeşitli isimlerini kullanarak ortaya koymaktadır. Nitekim el-esmâü’l-husnâ adı verilen “en güzel isimler”in sadece O’na ait olduğunun bildirilmesindeki maksat da bundan başka bir şey değildir.

Burada esmâ-i husnâ’nın sadece Yüce Allah’a ait oluşunun hatırlatılma nedeni, bir taraftan bütün kemal isimlerin O’na ait olduğunu itiraf ettirmek, diğer taraftan da O’ndan yardım istenirken hangi isimlerin tecellisini arzu etmemiz gerektiğini öğretmektir. Bu nedenledir ki, A‘râf 7/180’de “En güzel isimler sadece Allah’ındır; onlarla O’na dua edin” buyrulmaktadır.

Tâhâ 20/8’de “Allah, kendisinden başka ilâh olmayandır; En güzel isimler de sadece O’na aittir” buyrulmakta, verilen mesaj dua ile buluşturulmaktadır. Haşr 59/22-24’te Yüce Allah’ın tek ilâh olduğu vurgulandıktan sonra çeşitli isimleri sıralanmakta ve sonunda “en güzel isimlerin sadece Allah’a ait olduğu” beyan edilmektedir.

Bütün güzel isimler sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; çünkü Kur’ân’daki dört kullanımda da hasr/kasr yani “vurgulu” anlam için devrik cümleler kullanılarak bu noktada başka bir ihtimalin bulunmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: Bütün güzel isimler sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir; dolayısıyla kulları O’na o isimlerin herhangi biriyle dua edebilirler.

2. وَلَا تَجْهَرْ بِصَلَاتِكَ وَلَا تُخَافِتْ بِهَا وَابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَب۪يلًا “Duanı yüksek sesle yapma; sesini fazla da kısma; bu (ikisi) arasında bir yol tut!” Yüce Allah bu cümlede duanın âdâbı hakkında bilgi vermekte, yüksek sesle yapılmaması gerektiği gibi çok kısık sesle de olmaması gerektiğini, orta bir yol tutulmasının zorunlu olduğunu beyan etmektedir.

Âyette geçen لَا تَجْهَرْ lâ techer emri “gürültülü bir şekilde bağırıp çağırmamak”; صَلَاتِكَ salâtike tamlaması “duanda”; لَا تُخَافِتْ lâ tuhâfit emri ise “gizlememek” manasına gelmektedir. Bazı âlimler konuyu namazla ilişkilendirerek âyette verilmek istenen mesajın müşriklerin bulunduğu bir ortamda yani Mekke’de yüksek sesli bir şekilde namaz kılınmaması gerektiğiyle ilgili olduğunu belirtmişlerdir. Aynı şekilde âyette bu defa tamamen de kısarak arkadaki müminlerin işitmesinin engellenmemesi gerektiği üzerinde de durmaktadırlar.(48)

Esasında Hz. Ayşe gibi bazı sahâbîlerden nakledilen görüşe göre, bu âyet “namaz”la değil de genel manada “dua” ile ilgili olarak indirilmiştir.(49) Esasında salât kelimesi beraberinde ekâme-yukîmu, ekım gibi kelimelerle kullanılınca bilinen anlamda özel manada “namaz” manasına gelmektedir. Burada ilgili kelimeler olmadığı ve sadece salâh kelimesi geçtiği için, bu kelimeyi genel anlamda “dua” olarak kabul etmek daha doğru olsa gerektir.

Namaz da sonuçta bir dua eylemi olarak kabul edildiğine göre, duanın namazı da içerdiği, böylece “bağıra çağıra okuma”nın da “çok çok gizli okuma”nın da doğru olmadığı ortaya konulmuş olmaktadır. Âyetin sonundaki وَابْتَغِ بَيْنَ ذٰلِكَ سَب۪يلًا ifadesi “ikisi arasında bir yol tut” manasına gelerek okumanın veya duanın nasıl yapılması gerektiğini açık ifadelerle bizlere öğretmektedir.

Furkân 25/77’de dua konusunda geniş bilgi vereceğimiz için burada sadece âyette geçen kelimelerle ilgili hatırlatmalar yapacağız. Duanın nasıl olması gerektiğiyle ilgili olarak ‘A‘râf 7/55-56’da şu bilgiler yer almaktadır: “Rabbinize yalvararak ve gizlice dua edin! Muhakkak ki O, haddi aşanları sevmez. Düzenine kavuşturulduktan sonra yeryüzünde bozgunculuk yapmayın! O’na (Allah’a, azabından) korkarak ve (rahmetini) umarak dua edin! Muhakkak ki Allah’ın rahmeti muhsinlere çok yakındır.” Her iki âyeti birlikte düşündüğümüzde duada aşırılığın hoş olmadığı ortaya çıkmaktadır.

Duada aslolan, pervasızlık değil, tam bir saygı ile yalvararak, bütün bir ihlas ve samimiyetle ve sadece Allah’tan istemektir; âyette vurgulanan husus budur. Hz. Peygamber konuyla ilgili olarak şöyle buyurmaktadır: “Siz ne bir sağıra, ne de bir gaibe (yakınınızda bulunmayana) dua ediyorsunuz. Siz, her şeyi işitene ve size çok yakın olana (Allah’a) dua ediyorsunuz.”(50)

Duada kafiyelerden, ses uyumundan ve şiirimsi ifadelerden kaçınmanın gerekliliği noktasında Hz. Peygamber’den gelen çok önemli bir uyarı vardır. Nebî (as) şöyle buyurmaktadır: “Duada kafiyelerden (seci‘den) kaçının. Sizden birinize şöyle demek yetsin: Ey Rabbim, senden cenneti ve cennete yaklaştıracak söz ve fiilleri ihsan etmeni niyaz ediyorum. Yine cehennemden ve ona yaklaştıracak söz ve fiillerden de sana sığınıyorum.”(51) Bu çerçevede Hz. Peygamber’in dua ederken seci‘den kaçındığı da nakledilmektedir.(52)

ıı. Tevhid Dairesinde Hamd ve Yüce Allah’ı Yüceltme

وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ وَكَبِّرْهُ تَكْب۪يرًا “De ki: ‘Hamd (övgü), çocuk edinmemiş olan, otoritesinde ortağı bulunmayan, düşkünlük sebebiyle dosta (ihtiyacı) olmayan Allah’a aittir.’ O’nu gerektiği gibi yücelt!”

Âyetteki وَقُلِ ve kul emri “ve de ki”; الْحَمْد el-hamdü kelimesi “övgü, hamd”; لِلّٰهِ lillâhi ifadesi “Allah’adır, Allah içindir”;الَّذ۪ي لَمْ يَتَّخِذْ ellezî lem yettehız ifadesi “(O) edinmeyen(dir)”;وَلَدًا veleden kelimesi “herhangi bir çocuk”; وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün fiili “olmamıştır, yoktur”; لَهُ lehû ifadeleri “O’nun için”; شَر۪يك şerîkün kelimesi “ortak”;فِي الْمُلْكِ fi’l-mülk sözcüğü “hükümranlıkta, otoritede”;وَلَمْ يَكُنْ ve lem yekün fiili “olmamıştır, yoktur”; لَهُ lehû ifadeleri “O’nun için”; وَلِيّ veliyyün kelimesi “herhangi bir veli, dost”;مِنَ الذُّلِّ mine’z-züll sözcüğü “zayıflık sebebiyle, acizlik nedeniyle”; وَكَبِّرْهُ ve kebbirhu emri “O’nu yücelt”; تَكْب۪يرًا tekbîran kelimesi ise “(O’na) yakışır şekilde bir yüceltme ile” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in şahsında bütün müminleri inşa amacıyla dört husus gündeme getirilmektedir.

Bu âyet “Yüce Allah’a çocuk isnat eden” Yahudi ve Hıristiyanlar gibi, “O’nun ortağı bulunduğunu sanan” müşrik Araplar gibi ve nihayet “Allah’ın yardımcıları olmasaydı acze düşerdi” diyen Sâbiî ve Mecûsileri yalanlamakta ve kanaatlerinin yanlış olduğunu ortaya koymaktadır; âyetin indiriliş nedeninin bu olduğu beyan edilmektedir.(53)

1.وَقُلِ الْحَمْدُ لِلّٰهِ الَّذ۪ي لَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا “De ki: Hamd (övgü), çocuk edinmemiş olan Allah’a aittir.” Yüce Allah önceki âyette duanın nasıl yapılması gerektiğiyle ilgili olarak en güzel isimlerin sadece kendisine ait oluğunu ve o isimlerle dua edilmesi gerektiğini beyan ettikten sonra, bu âyette duanın içeriği hakkında bilgi vermektedir. Bu bağlamda duanın hamd ile başlaması gerektiği ifade edilmek istenmektedir. Fâtiha 1/2’de geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, hamd sadece ve sadece Yüce Allah için söz konusu edilebilir; kesinlikle başkalarına yapılamaz. İnsanlar çeşitli iyilikler için birbirlerine şükr veya teşekkür edebilirler; ancak hamd edemezler.

Yüce Allah bu âyette zatıyla ilgili olarak çeşitli sıfatlar zikretmektedir. Bu bağlamda ilk konu Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediğidir. İsrâ’ sûresinin 40. âyetinde de ifade ettiğimiz üzere, Mekkeli müşriklerin en önemli inanç bozuklukları Yüce Allah’a çocuk isnat etmeleriydi.

Mekkeliler, “Yüce Allah’ın çocukları var” diyerek, melekleri O’nun kızları sayıyor ve O’na kız çocuklar isnat ediyorlardı. Bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(54) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette öncelikle hitap edilenler, bu tür şirk içerisinde bulunanlardır. Öte yandan, Sâffât 37/158. âyette de cinlerle Yüce Allah arasında bir nesep ilişkisinin olduğunu sanarak, Allah’ın kız ve erkek çocukları olduğunu iddia edenler de vardı. En‘âm 6/100’de bunlar hakkında bilgiler mevcuttur.

Dahası, bazı Hıristiyanlar Hz. İsa’nın,(55) bazı Yahudiler Hz. Üzeyir’in,(56) hatta bazı Yahûdî ve Hıristiyanlar bizzat kendilerinin “Yüce Allah’ın oğlu” olduklarını iddia ediyorlardı.(57) Mekkeli müşriklerin en temel problemi bu noktada şekillenmektedir; çünkü Yüce Allah’ın kızları olduğunu sanmaktalardı.

Yüce Allah hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Bu konuda pek çok âyette(58) açık ifadeler yer almaktadır. Yüce Allah’ın çocuğu olamaz; çünkü O’nun benzeri gibi bir şey yoktur.(59) Bu gerçeğe rağmen konuyu ısrarla gündemde tutanları acıklı bir azap beklemektedir. Yüce Allah kesinlikle ve hiçbir şekilde çocuk edinmemiştir. Eğer çocuk edinmek isteseydi yarattığı şeylerden dilediğini çocuk edinirdi.(60) Hz. Peygamber, “eğer -hâşâ- Allah’ın herhangi bir çocuğu olsaydı ona ilk kul olanın kendisi olacağını” beyan etmektedir.(61)

Yüce Allah’a çocuk isnadının ne kadar korkunç bir yalan ve iftira olduğuyla ilgili olarak Meryem 19/88-95. âyetlerin mealini vermeyi gerekli ve yeterli görmekteyiz: “(Müşrikler), ‘Rahmân çocuk edindi’ dediler. Gerçekten siz, çok çirkin bir şey ortaya attınız. Rahmân’a çocuk isnat etmeleri nedeniyle neredeyse gökler çatlayacak, yer yarılacak ve dağlar yıkılıp düşecekti! Oysa çocuk edinmek Rahmân’a yakışmaz. Göklerde ve yerde olan herkes, mutlak surette kul olarak Rahmân’a gelecektir. Muhakkak ki (Allah), onları(n hepsini bilgisiyle) kuşatmıştır ve teker teker onları sayıp tespit etmiştir. Kıyamet günü hepsi O’nun huzuruna tek başına (yapayalnız) gelecektir.”

Mealini verdiğimiz ve yorumunu yapmakta olduğumuz âyetten de anlaşılacağı gibi, konu bu kadar önemlidir ve insanlar bu noktada mutlak surette haddini bilmeye davet edilmektedir. Gökleri ve yeri yaracak düzeyde bir küstahlık içeren bu yaklaşım her ne türlü dile getirilmiş olursa olsun, hiçbir insana yakışmaz ve Rabbimiz böyle korkunç bir isnadı şiddetle reddetmektedir. Bu nedenledir ki, Nisâ’ 4/48 ve 116’da Rabbimizin bağışlamayacağını ilan ettiği günah da bu yüzden şirk olarak belirlenmiş olmaktadır.

2. وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَر۪يكٌ فِي الْمُلْكِ “Otoritesinde ortağı yoktur.” Furkân 25/2’de de yer alan bu ifadede Yüce Allah hamde layık yegâne kudret olduğunu beyan ederken, zikrettiği ikinci sıfatı “kâinatın yaratılışında ve idaresinde hiçbir şekilde ortağı bulunmadığı”dır.

Fâtır 35/40’te şöyle buyrulmaktadır: “Bana gösterin bakalım, onlar (putlar) yeryüzünden neyi yaratmışlar; yoksa onların gökler(in yaratılışıyla) ilgili herhangi bir ortaklığı mı varmış!” Yüce Allah tamamen aynısı Ahkâf 46/4’te de geçen bu cümlede, kendisi dışındaki varlıkların yeryüzünde hiçbir şey yaratamadıklarını, göklerin yaratılışında da hiçbir katkılarının veya ortaklıklarının bulunmadığını meydan okuma cümlesi ile ortaya koymaktadır.

Benzer bir soru Tûr 52/36’da “Yoksa gökleri ve yeri onlar mı yarattı” şeklinde inkârî bir kalıpta getirilmektedir. A‘râf 7/191 ve Furkân 25/3’te de beyan edildiği gibi Yüce Allah’ın dışında her şey yaratılmıştır. Müşriklerin ortak koştukları da bu bağlamda yaratılmış şeyler oldukları için onların hiçbir şekilde ilâh olamayacağı, hiçbir şey yaratamayacakları beyan edilmiş olmaktadır.

Sebe’ 34/22’de de şu bilgiler yer almaktadır: “(Müşriklere) de ki: Allah’ın peşi sıra tanrı saydığınız şeyleri çağırın! Onlar ne göklerde ne de yerde zerre ağırlığınca bir şeye sahiptirler. Onların buralarda hiçbir ortaklığı yoktur; Allah’ın onlardan bir yardımcısı da yoktur.”

Bu konuda son derece önemli ve meseleyi tartışma dışına itecek olan Ra‘d 13/16. âyeti özellikle hatırlatmak istiyoruz. “De ki: ‘Göklerin ve yerin Rabbi kimdir?’ De ki: ‘Allah’tır.’ O halde, de ki: ‘O’nu bırakıp da kendilerine fayda ya da zarar verme gücüne sahip olmayan dostlar mı edindiniz?’ De ki: ‘Körle gören bir olur mu hiç? Ya da karanlıklarla aydınlık eşit olur mu? Yoksa O’nun yarattığı gibi yaratan ortaklar buldular da bu yaratma kendilerine ayırt edilemeyecek kadar benzer mi göründü?’ De ki: Allah her şeyi yaratandır. O, tektir; karşı durulamaz güç sahibidir.”

Konuyla ilgili meallerini naklettiğimiz bu âyetlerin mesajlarının üzerine başka söz söylemeye bile gerek görmüyoruz. Sadece konuyla ilgili biraz daha farklı açıklamaların yer aldığı A‘râf 7/191-198, Nahl 16/17, 20, İsrâ’ 17/111, Hacc 22/73, Furkân 25/2. âyetlerin de bu noktada hatırlanması gerektiğini söylemekle yetinmek istiyoruz.

Son söz olarak şunu söyleyelim: Yüce Allah’ın kâinatın yaratılmasında ve idaresinde hiçbir ortağı yoktur. Çünkü bu noktada ortaklık ihtiyacı bir acziyet sonucudur. Hükümranlık alanı olan mahlûkatın yaratılmasında ve idaresinde Yüce Allah’ın ortağı yoktur; sadece görevlendirdiği melekleri vardır, vesselâm.

3. وَلَمْ يَكُنْ لَهُ وَلِيٌّ مِنَ الذُّلِّ “Düşkünlük sebebiyle dosta (ihtiyacı) olmayandır.” Yüce Allah hamde layık yegâne varlık olduğunu beyan ederken, zikrettiği üçüncü sıfatı “acze düşme korkusuyla yardımcıya ihtiyaç hissetmemesi” şeklinde belirlemektedir. İsrâ’ 17/24 ve Şûrâ 42/45’te de geçen الذُّلّ ez-züll kelimesi “acze düşmek, acizlik, güçsüzlük, düşkünlük”(62) gibi anlamlar içermektedir. Yüce Allah için böyle şeyler hiçbir şekilde mümkün olmadığı için O’nu bu tür bir acze düşmekten kurtarabilecek herhangi bir dosta da ihtiyacı yoktur. Acze düşen bir varlığı bir başkası kurtarıyorsa kurtaran varlık diğerinden daha güçlüdür demektir. Böyle bir durum Yüce Allah’ın zatı ve sıfatları için hayaldir, muhaldir, imkânsızdır, akla ziyandır.

4. وَكَبِّرْهُ تَكْب۪يرًا “O’nu gereği gibi yücelt!” Bu ifadenin bir benzeri Müddessir 74/3’te “Sadece Rabbini yücelt” şeklinde geçmektedir. Yüce Allah hükümranlığında ortağı olmadığını, acze düşme durumu bulunmadığı için onu koruyup kendisine yardım edecek bir dosta da ihtiyaç hissetmediğini beyan ederek, hamde layık yegâne kudretin kendisi olduğunu belirttikten sonra, âyetin son cümlesinde “gereği gibi yüceltilmesi”ni emretmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu cümle Cenâb-ı Hakk’ın yüceliğinin ilan edilmesi emrini içermektedir. Bu emrin ilk muhatabı zaten kullanımdan da anlaşılacağı üzere Hz. Muhammed’dir; ancak mesaj onunla sınırlı değil, bütün insanlığı içermektedir. Rabbimizin yüceliğini ilan etmek, kâinatın idaresinde ortağı olmadığını ve acze düşmeyen yegâne kudret olarak yardımcıya ihtiyaç hissetmediğini de bildirmek demektir. İşte böyle bir kudret sadece ve sadece hamde layıktır; yüceltilmeye değerdir. Buna karşılık putperestlerin itibar ettiği kim varsa hepsinin aciz ve yaratılmış varlıklar olduğu beyan edilerek, gereksiz korkuların ve beklentilerin de yersiz olduğu ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah’ı tekbir etmek, O’nu zâtında, isimlerinde, sıfatlarında, fiillerinde, hükümlerinde vs. O’na ait olan her bir şeyde yüceltmeyi içermelidir. Hakk’ın yüceliği karşısında kulluğunun bilincinde hareket edebilen, sadece Yüce Allah’a hamdedip O’nu yüceltebilen yiğitlere selâm olsun!

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XXI, 64. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 172-173; Zemahşerî, age., II, 670.
• 2 - Tâhâ 20/18. 3 - Tâhâ 20/22. 4 - Şu‘arâ’ 26/63. 5 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 6 - A‘râf 7/133. 7 - A‘râf 7/133. 8 - A‘râf 7/133. 9 - A‘râf 7/133. 10 - A‘râf 7/133. 11 - Bakara 2/63; Nisâ’ 4/154. 12 - A‘râf 7/130. 13 - Tâhâ 20/27; Şu‘arâ’ 26/13. 14 - Râzî, age., XXI, 64.
  • Tâhâ 20/18 Tâhâ 20/22 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Bakara 2/63 Nisâ 4/154 A‘râf 7/130 Tâhâ 20/27 Şu‘arâ 26/13
• 15 - Taberî, age., XV, 173; Zemahşerî, age., II, 670. 16 - Râzî, age., XXI, 65.
• 17 - Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 175; Zemahşerî, age., II, 670; Râzî, age., XXI, 65. 18 - En‘âm 6/104; A‘râf 7/203; İsrâ’ 17/102; Kasas 28/43; Câsiye 45/20. 19 - Kâf 50/8.
  • En‘âm 6/104 A‘râf 7/203 İsrâ 17/102 Kasas 28/43 Câsiye 45/20 Kâf 50/8
• 20 - Semerkandî, age., II, 348; Taberî, age., XV, 175-176; Zemahşerî, age., II, 670-671; Râzî, age., XXI, 65.
• 21 - Semerkandî, age., II, 335; Taberî, age., XV, 118; Zemahşerî, age., II, 650.
• 22 - Taberî, age., XV, 176. 23 - Semerkandî, age., II, 349.
• 24 - Semerkandî, age., II, 349. 25 - Taberî, age., XV, 177; Zemahşerî, age., II, 671. 26 - Râzî, age., XXI, 66.
• 27 - Zemahşerî, age., II, 671. 28 - Semerkandî, age., II, 349. 29 - Taberî, age., XV, 177.
• 30 - Yazır, age., V, 332.
• 31 - Râzî, age., XXI, 68. 32 - Zemahşerî, age., II, 671.
• 33 - Semerkandî, age., II, 349; Taberî, age., XV, 178; Zemahşerî, age., II, 671.
• 34 - Semerkandî, age., II, 349; Taberî, age., XV, 179; Zemahşerî, age., II, 671. 35 - Âlûsî, Rûhu’l-Me‘ânî, XV, 188.
• 36 - Râzî, age., XXI, 69. 37 - Âl-i İmrân 3/113-114, 199; A‘râf 7/159; Kasas 28/52-55; Hadîd 57/28-29.
  • Âl-i İmrân 3/114 Âl-i İmrân 3/199 A‘râf 7/159 Kasas 28/55 Hadîd 57/29
• 38 - Nisâ’ 4/127; Mâide 5/1; İsrâ’ 17/107; Meryem 19/58; Hacc 22/30; Kasas 28/53; Ahzâb 33/34. 39 - Âl-i İmrân 3/101; Enfâl 8/31; Yûnus 10/15; Meryem 19/73; Hacc 22/72; Mü’minûn 23/66, 105; ‘Ankebût 29/51; Lokmân 31/7; Sebe’ 34/43; Câsiye 45/8, 25, 31; Ahkâf 46/7; Kalem 68/15; Mütaffifûn 83/13. 40 - Taberî, age., XV, 181; Râzî, age., XXI, 69. 41 - Semerkandî, age., II, 349; Taberî, age., XV, 180-181; Zemahşerî, age., II, 672.
  • Nisâ 4/127 Mâide 5/1 İsrâ 17/107 Meryem 19/58 Hacc 22/30 Kasas 28/53 Ahzâb 33/34 Âl-i İmrân 3/101 Enfâl 8/31 Yûnus 10/15 Meryem 19/73 Hacc 22/72 Mü'minûn 23/66 Mü'minûn 23/105 ‘Ankebût 29/51 Lokmân 31/7 Sebe' 34/43 Câsiye 45/8 Câsiye 45/25 Câsiye 45/31 Ahkâf 46/7 Kalem 68/15 Mutaffifîn 83/13
• 42 - Taberî, age., XV, 180.
• 43 - Esed, age., s. 581’de 131. not.
• 44 - Zemahşerî, age., II, 672.
• 45 - Taberî, age., XV, 182-183; Zemahşerî, age., II, 672-673.
• 46 - Semerkandî, age., II, 349; Zemahşerî, age., II, 673. 47 - A‘râf 7/180; İsrâ’ 17/110; Tâhâ 20/8; Haşr 59/24.
  • A‘râf 7/180 İsrâ 17/110 Tâhâ 20/8 Haşr 59/24
• 48 - Buhârî, Tevhîd, 34; Müslim, Salât, 145. Rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 350; Taberî, age., XV, 184-185.
• 49 - Taberî, age., XV, 183-184.
• 50 - Buhârî, Meğâzî, 38; Cihâd, 131; Da‘avât, 50, 68; Kader, 7, Tevhîd, 9; Müslim, Zikir, 44-45; Ebû Dâvûd, Vitr, 26; Tirmizî, Da‘avât, 57; Ahmed b. Hanbel, IV, 394, 402, 403, 407, 418, 419.
• 51 - İmâm Ğazâlî, Ihyâu ‘Ulûmi’d-Dîn, I, 363. Duada kafiyeden kaçınmak gereği hakkında ayrıca bk. (Fethu’l-Bârî, 10/143). Benzer bir rivayet için de ayrıca bk. Zemahşerî, age., II, 107; Feyzu’l-Kadîr, II, 128. 52 - Buhârî, De‘avât, 20.
  • Münâfikûn 63/143 Münâfikûn 63/107
• 53 - Taberî, age., XV, 189.
• 54 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Nahl 16/57-62; İsrâ’ 17/111; Kehf 18/4; Meryem 19/87-92; Enbiyâ’ 21/26; Furkân 25/2; Sâffât 37/151-153; Zuhruf 43/15-19; Tûr 52/39; Necm 53/21; Cinn 72/3.
  • Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Nahl 16/62 İsrâ 17/111 Kehf 18/4 Meryem 19/92 Enbiyâ 21/26 Furkân 25/2 Sâffât 37/153 Zuhruf 43/19 Tûr 52/39 Necm 53/21 Cinn 72/3
• 55 - Mâide 5/17, 72, 73; Tevbe 9/30. 56 - Tevbe 9/30. 57 - Mâide 5/18. 58 - Bakara 2/116; Nisâ’ 4/171; En‘âm 6/101; Yûnus 10/68; İsrâ’ 17/111; Meryem 19/39, 92; Mü’minûn 23/91; Furkân 25/2; Cinn 72/3. 59 - Şûrâ 42/11; Ihlâs 112/4. 60 - Zümer 39/4. 61 - Zuhruf 43/81.
  • Mâide 5/17 Mâide 5/72 Mâide 5/73 Tevbe 9/30 Tevbe 9/30 Mâide 5/18 Bakara 2/116 Nisâ 4/171 En‘âm 6/101 Yûnus 10/68 İsrâ 17/111 Meryem 19/39 Meryem 19/92 Mü'minûn 23/91 Furkân 25/2 Cinn 72/3 Şûrâ 42/11 İhlâs 112/4 Zümer 39/4 Zuhruf 43/81
• 62 - Semerkandî, age., II, 350; Taberî, age., XV, 189; Zemahşerî, age., II, 673.