Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, surenin 41-55. ayetlerinde fedakârlıkların karşılıklarını, bilmeyenlerin bilenlere sormaları gerektiğini, hakikate tuzak kuranlara verilecek karşılıkları, kâinat kitabından ayetlerin Allah’a secde edişlerini, nimetlerin kaynağını ve bazı insanların nankörlüklerini beyan etmektedir.

ııı. (54-55. Ayetler): Nimete Karşı Nankörlük

ثُمَّ اِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar! Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz!”

Buradaki ثُمَّ [sümme] edatı “sonra”; اِذَا كَشَفَ [izâkeşefe] fiili “giderdiği zaman, açtığı zaman”; الضُّرَّ [ed-durra] kelimesi “o sıkıntıyı”; عَنْكُمْ [‘anküm] ifadesi “sizden”; اِذَا فَر۪يقٌ [izâferîkun] kelimesi “bir de bakarsın ki bir grup”; مِنْكُمْ [minküm] ifadesi “sizden, içinizden”; بِرَبِّهِمْ [birabbihim] ifadesi “onların Rab bine”; يُشْرِكُونَ [yüşrikûne] fiili “ortak koşuyorlar”; لِيَكْفُرُوا [liyekfurû] ifadesi “n ankörlük etmek için”; بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ [bimâ âteynâhum] ifadesi “kendilerine verdiğimiz şeylere karşı”; فَتَمَتَّعُوا [fetemette‘û] emri “(bir süre) yararlanın”; فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ [fesevfe ta‘lemûne] ifadesi ise “ileride (gerçeği) bilip anlayacaksınız” demektir.

Burada nankör insan tipinin ikiyüzlü tutumu ile ileride başlarına gelecek olan sıkıntılı akıbet gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ اِذَا كَشَفَ الضُّرَّ عَنْكُمْ اِذَا فَر۪يقٌ مِنْكُمْ بِرَبِّهِمْ يُشْرِكُونَ “Sonra da sizden o zararı giderdiğinde içinizden bir grup hemen Rablerine ortak koşarlar!” Bu ifadenin mesaj olarak bir benzeri Rûm 30:33’te şu şekildedir: “Sonra (Allah), katından onlara bir rahmet (nimet ve bolluk) tattırınca, bakarsınız ki onlardan bir grup yine Rablerine ortak koşuyorlar.” Benzer bir cümle ‘Ankebût 29:65’te de yer almaktadır.

Yüce Allah kullarına inanç bakımından ayırım yapmayıp yardım isteyen insanlara yardım etmesine rağmen, üstelik sıkıntı esnasında tek ilah olarak kabul ettikleri, sıkıntıdan kurtarılmaları için yalvarıp yakardıkları büyük kudret onları sahiplenip ölümden kurtarmasına rağmen, tehlike geçince bunların içinden bir kısmının eski nankörlüklerine ve şirklerine dönmeleri tam bir samimiyetsizlik olarak tanıtılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak geniş açıklamalarımızı “Fakat biz ondan sıkıntısını kaldırınca, sanki kendisine dokunan bir sıkıntıdan ötürü bize dua etmemiş gibi geçip gider” mealindeki Yûnus 10:12’de yaptığımız için burada aynı bilgileri tekrarlamayacak, önemine binaen bazı noktaları yeniden vurgulamakla yetineceğiz.

Yüce Allah söz konusu inkârcı insan tipinin başına gelen sıkıntıyı kendisinden kaldırınca daha önce o sıkıntının kaldırılması için sanki hiç yalvarıp yakarmamış gibi aynı duyarsızlığa devam ettiğini haber vermektedir. Yûnus 10:21’de bu nankör insan tipinin kendisine dokunan herhangi bir sıkıntı geçtikten sonra Yüce Allah’ın ayetlerine karşı hemen tuzaklar kurmaya kalkıştığı beyan edilmektedir. Ayrıca, Hûd 11:10 ve Fussilet 41:50’de de sıkıntılardan sonra böbürlenip inkâra devam ettiği bildirilmektedir.

Benzer bir nankörlük ifadesi İsrâ 17:68’de de şu şekilde yer almaktadır: “Sizi kurtarıp karaya çıkardığında, (yine eski halinize) dönersiniz. İnsanoğlu çok nankördür.” Yüce Allah ayetin bu cümlesinde nankör insanları bu tür bir sıkıntıdan kurtarınca hak ve hakikatten yüz çevirdiklerini, çünkü çok nankör olduklarını haber vermektedir. İşte ayetin bu bölümü tam bir psikolojik tahlildir ve nankörlüğün sınır tanımadığını ortaya koymaktadır.

Konuyla ilgili olarak Zümer 39:8’de şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanın başına bir sıkıntı gelince, Rabbine yönelerek O’na yalvarır. Sonra Allah kendisinden ona bir nimet verince, önceden yalvarmış olduğunu unutur. Allah’ın yolundan saptırmak için O’na eşler koşar. (Ey Muhammed!) De ki: Küfrünle biraz eğlenedur; çünkü sen, muhakkak cehennem ehlindensin!”

Benzer bir başka nankörlük örneğiyle ilgili olarak Zümer 39:49’da da şöyle buyurulmaktadır: “İnsana bir zarar dokunduğu zaman bize yalvarır. Sonra, kendisine tarafımızdan bir nimet verdiğimiz vakit, ‘Bu bana ancak bilgimden dolayı verilmiştir’ der. Hayır, o bir imtihandır, fakat çokları bilmezler.”

İşte bütün bu ve benzer ayetlerde verilen bilgilerden hareketle, anlaşılıyor ki nankör insan tipi korkunç bir şekilde kadir kıymet bilmez bir yapıya bürünmekte ve Rabbine karşı derin bir nankörlüğü tercih etmektedir. Yorumunu yapmakta olduğumuz ayette de bu noktada bir tahlil yer almakta, sıkıntılı durumdan kurtarıldıktan sonra inkârcı nankörlerin gruplara ayrıldığı ve bir kısmının hemen eski şirklerine geri döndükleri haber verilmektedir. Lokmân 31:32’de böyle bir sıkıntı sonrasında nankörlerin farklı tepkiler verdiği ifade edilmektedir.

Ayetteki اِذَا [izâ] edatı “anilik” manasında [mufâce‘a] yani “bir de bakarsınız ki” gibi bir mana vermekte ve bazı nankörlerin hiç zaman kaybetmeden şirke geri döndüklerini göstermektedir. Bu yüzden, duyarlı müminlerin böyle bir sıfata sahip olmaması gerektiği kendilerine öğretilmek istenmektedir.

Fahruddîn Râzî bu ayetleri tefsir ettiği gün hicrî 602 yılının Muharrem ayının ilk gününde şiddetli bir deprem meydana geldiğini, insanların o esnada Yüce Allah’a yalvarıp yakardıklarını, ancak deprem sonrasında eski cehalet ve sefahetlerine geri döndüklerini ifade etmekte,(189) bir anlamda ayetin vermek istediği mesajı birebir yaşayıp gözlemlediğini beyan etmiş olmaktadır.

2. لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar). Bir süre (daha) yararlanın! İleride bileceksiniz!” Benzerleri ‘Ankebût 29:66 ve Rûm 30:34’te geçen bu ayette iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) لِيَكْفُرُوا بِمَآ اٰتَيْنَاهُمْ “Kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük etmeleri için (öyle yaparlar).” Ayetin bu kısmıyla ilgili çeşitli tercüme ihtimalleri vardır:

ı. Bu ifadenin başındaki [lâm/li] harfi gerekçe bildiren [ta‘lîl ]edatı olabilir ki bu durumda tercüme verdiğimiz gibi olur.

ıı. Söz konusu edat Nahl 16:39, Kasas 28:8 ve Rûm 30:41 gibi örneklerde de olduğu gibi [âkıbet] yani sonuç bildiren bir mana da verebilir. Buna göre anlam “Sonuçta kendilerine verdiklerimize karşılık nankörlük ederler” şeklini alır. Her iki tercüme de metne uygundur ve her ikisi de doğrudur.

ııı. Bir başka ihtimale göre buradaki [lâm/li] harfinin “tehdit” manası da söz konusudur. Bu durumda ayetin tercümesi şöyle olur: “Kendilerine verdiğimiz nimetleri inkâr edip dursunlar bakalım. Bir süre daha keyfinize göre hayat sürün bakalım; zira sizi ne feci bir akıbetin beklediğini nasılsa yarın bir gün anlayacaksınız.”

ıv. Bu ifadeye şöyle mana vermek de bağlama ve vakaya uygundur: “(Sanki) kendilerine bahşettiğimiz (nimetler)e karşı nankörlüklerini göstermek istiyorlar. Madem (böyle düşünüyorsunuz,) bu (kısa) ömrünüzün tadını çıkarın; ama zamanı geldiğinde (gerçeği) göreceksiniz.”(190)

Yüce Allah sıkıntılarını giderdiği inkârcıların bir grubunun şirke geri dönüş gerekçesini beyan etmekte ve kendilerine verdiği çeşitli nimetlere böylece nankörlük ettiklerini, ancak bir süre yaşasalar da sonuçta feci akıbeti anlayacaklarını haber vermektedir. Yüce Allah Nahl suresinin 53. ayetinde insanlara ulaşan her bir nimeti kendisinin verdiğini beyan etmekte, burada da nankörlerin işte o nimetlerin sahibine karşı inkârcı bir tutumu tercih ettiklerini bildirmekte ve bu durumu kınamaktadır.

b) فَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ تَعْلَمُونَ “(O halde) bir süre daha faydalanın; (fakat) ileride (gerçeği) bileceksiniz!” Yüce Allah nankörlerin bu samimiyetsiz tutumunu aktardıktan sonra, kendilerine zaman tanıdığını, ancak eninde sonunda y anlış bir yolda olduklarını ve akıbetlerinin son derece feci olacağını anlayacaklarını haber vermektedir.

Ayetteki فَتَمَتَّعُوا [fetemette‘û] “eğlenin, faydalanın, avunun” kelimesi bir emir sigası olsa da Fussilet 41:40’da da olduğu gibi maksat, muhatapları tehdit edip,(191) gidişatlarının yanlış olduğunu kendilerine hatırlatmak, sonrasında ise gerçekleri yani feci akıbetlerini zamanı gelince ölüm anlarında veya mahşerde anlayacaklarını, ancak bunun kendilerine hiçbir faydasının bulunmayacağını ifade etmektir.

Bu arada ayetin başındaki emir kalıbı üçüncü şahıslara yönelikken bu cümlelerde muhatap kalıplara dönülmesi bir “iltifat sanatı” örneğidir ve bu sanat sayesinde muhatapların daha canlı ve zihnen diri olmalarının sağlanması hedeflenmektedir.

Dipnotlar

• 189-) Razi, age ., XX, 51-52.
• 190-) Esed, age ., s. 827.
• 191-) Semerkandi , age ., II, 290; Taberi , age ., XIV, 122; Zemahşeri , age ., II, 588.