Nahl Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 128 âyetten oluşan, adını 68. âyette geçen ve “bal arısı” manasındaki النَّحْل en-nahl kelimesinden alan Nahl sûresi, inişe göre 74, resmî sıralamada ise 16. sûredir. Son üç âyetinin, sadece 126. âyetin, 41, 106, 126 ve 127. âyetlerin, ilk 40 âyetinin, hatta tümünün Medenî olduğunu söyleyen âlimler olsa da Râzî’nin de isabetle vurguladığı gibi bu sûre bütünüyle Mekkî bir içerikte görünmektedir ve bir adı da en-ni‘am “nimetler”dir.

Nahl sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hıcr sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Buna göre her iki sûrede de “Mekkeli müşriklerin inkârcı ve alaycı yapısı ile mucize istekleri” (Hıcr 6-7; Nahl 33), “kâinat kitabından âyetler” (Hıcr 16-22; Nahl 10-16), “insanın yaratılış kaynağı” (Hıcr 26-29; Nahl 4), “İblis’in insanlar üzerindeki sapkınlık girişimleri” (Hıcr 39-43; Nahl 98-100), “Hz. İbrahim’le ilgili bilgiler” (Hıcr 51-60; Nahl 120-122) gibi ortak konuların ele alındığı görülmektedir.

Nahl sûresinin ilk 32 âyetlik bölümünde, inkârcıların acele azap isteklerinin yersizliği, vahyin indirilişi ve gayesi, insanın yaratılışı, hayvanlarla ilgili çeşitli bilgiler ve kâinat kitabından çeşitli âyetler, Yüce Allah’ın nimetlerinin sayılamayacağı, putperestliğin çıkmazları, sorumlulukların şahsiliği, kâfirlerin ve müminlerin ölüm anında yaşayacakları akıbet gibi konular ele alınmaktadır.

33. âyetten itibaren, inkârcıların mucize istekleri, Yüce Allah’ın bütün insanlığa peygamberler gönderme sistemi, risaletin temel öğretileri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti gündeme getirilmekte, sonra da vahyin gerçekliğine kitap ehlinden insanların şahitliği konusu ile inkârcıların çeşitli şekillerde dünya hayatında bile cezalandırılacakları haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, mahlûkatın secdesi, meleklerin Yüce Allah’ın iradesinin dışına çıkmamaları sistemi, kâinattaki her şeyin Allah’ın kontrolünde ve O’na ait oluşu zikredilmekte, sonrasında müşriklerin kız çocuklarına karşı insanlık dışı muamelesine yer verilmekte, insanların zulümlerine hemen ceza verilseydi yeryüzünde hiçbir canlının bırakılmayacağı bildirilmektedir.

66. âyetten itibaren, hayvanların ibretlik yapısı, bal arısının mucize ürünü balı nasıl yaptığıyla ilgili bilgi verilmekte, insanların yaratılışıyla ilgili ilahi hikmetlere kısmen gönderme yapılmakta, farklı özellikte iki insanın mukayesesine yer verilmektedir. 77. âyetten sonra Yüce Allah’ın eşsiz bilgisine, kudret ve kuvvetine, insanlara sunduğu çeşitli nimetlere ve mahşer şartlarında yaşanacak şahitlik kurumuna dikkat çekilmektedir.

90. âyetten itibaren, İslâm’ın en temel üç emri ve üç temel yasağı gündeme getirilmekte, insanların verdikleri sözleri tutmaları gerektiği, onların az bir dünyevi bedele satmamaları gerektiği bildirilmekte, bu hayatın geçiciliği ile fedakârlıkların hem dünyada hem de mahşerdeki karşılıklarına dikkat çekilmekte, bu arada Kur’ân’ı anlayarak okuyanlara yönelik şeytanın müdahalesi ile bundan kurtulmanın yolu beyan edilmektedir.

101. âyetten itibaren, vahyin kaynağı, beşer sözü olmayışı, diğer yaklaşımların birer iftira oluşu, inkârcıların kalplerinin mühürlenişi zikredilmekte, rızıklara karşı nankörlüğün akıbetine dikkat çekilmekte, dört haram zikredilmekte, Yüce Allah adına helal veya haram nitelendirmesinde bulunanların akıbeti gündeme getirilmektedir.

120. âyetten itibaren, Hz. İbrahim’in tek başına ümmet oluşu ve diğer özellikleri ile Yüce Allah’ın yoluna nasıl davet edilmesi gerektiği ifade edilerek, cezalandırılmada maksimum ölçülerin aşılmaması gerektiği, sabrın önemi ve Yüce Allah’ın muttaki ve muhsinlerle birlikte olduğu, onları desteklediği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 111-119. âyetlerinde mahşerde herkesin kendi derdine düşeceğini, güvenli bir belde sakinlerinin daha sonraki nankörlüklerini, bunun sonuçlarını, Allah’ın verdiği rızıklardan yararlanmayı, haram yiyecekleri ve Allah’a yalan iftira edenlerin akıbetini dile getirmektedir.

a) Mahşer Şartları ve Helal-Haram Kılma Yetkisi

Yüce Allah, sûrenin 111-113. âyetlerinde mahşerde her canın kendi işiyle meşgul olacağını, herkese dünyada yaptıklarının karşılığının verileceğini beyan ettikten sonra, bir beldeyle ilgili şu bilgilere yer vermektedir: “Allah, (ibret için) güvenli, huzurlu olan, rızkı her yerden bol bol gelen bir belde (halkını) örnek vermektedir. Sonra onlar Allah’ın nimetlerine karşı nankörlük etmişlerdi. Allah da onlara, yaptıklarından ötürü açlık ve korku sıkıntısını tattırmıştı.”

Ardından, onlara kendi içlerinden peygamber geldiği, onu yalanladıkları, sonuçta onlar zulmederlerken azabın kendilerini yakaladığı haber verilmektedir.

ı. Herkesin Kendi Derdine Düşmesi

يَوْمَ تَاْت۪ي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا وَتُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “O gün herkes kendi canını savunmak (azaptan kurtarmak) için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir. Herkese yaptığının tam karşılığı ödenecektir; onlara haksızlık edilmeyecektir.”

Âyetteki يَوْمَ yevme kelimesi “o gün”; تَاْت۪ي te’tî fiili “gelir, gelecektir”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her can, herkes”; تُجَادِلُ tücâdilü fiili “tartışır, uğraşır, savunur”; عَنْ نَفْسِهَا ‘an nefsihâ ifadesi “onun kendi nefsini”; وَتُوَفّٰى ve tüveffâ edilgen fiili “ve tam karşılığı verilir”; كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin tamlaması “her cana, herkese”; مَا عَمِلَتْ mâ ‘amilet fiili “yapıp ettiği şey(ler)”;وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; لَا يُظْلَمُونَ lâ yuzlemûne edilgen fiili ise “kendilerine zulm edilmez, edilmeyecektir, haksızlığa uğratılmayacaklardır” demektir.

Burada insanların mahşerdeki durumları ve dünyada yaptıklarının karşılıklarının kendilerine verilmesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.يَوْمَ تَاْت۪ي كُلُّ نَفْسٍ تُجَادِلُ عَنْ نَفْسِهَا “O gün herkes kendi canını savunmak (azaptan kurtarmak) için uğraşmak üzere (huzura) gelecektir.” Yüce Allah hem inkârcılarla ilgili geniş bilgilendirmeler yeptıktan, hem de hicret edip sabırla cihad edenleri hatırlattıktan sonra, bütün insanları içerecek ve ilgilendirecek şekilde konuyu mahşerdeki yargılamaya getirmektedir.

Âyette yer alan تَاْت۪ي te’tî fiili sonrasındaki كُلُّ نَفْسٍ küllü nefsin ifadesiyle ilişkilidir ve her canın “(mahşerde) hazır bulunması” manasına gelmektedir. Bu arada her canın mahşerde uğraşısı hakkında âyette تُجَادِلُ tücâdilü fiili kullanılmakta ve “kendi başının derdine düşmek”, “kendi akıbeti için çabalamak” gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılan o ki o gün herkes nefsî nefsî “benim nefsim, benim nefsim” diyerek kendi başının derdiyle ilgilenecektir. Bu durum ‘Abese 80/34-34’de şöyle buyrulmaktadır: “İşte o gün, kişi kardeşinden, annesinden, babasından, eşinden ve çocuklarından kaçar. (Çünkü) o gün, herkesin kendine yetip artacak bir işi, meşguliyeti olacaktır.”

İnsanların mahşerde diriltilme şekillerinin nasıllığı noktasında Hz. Ayşe’den Rasûlüllah (as)’ın şöyle buyurduğu rivayeti nakledilmektedir: “Kıyâmet gününde insanlar çıplak, yalın ayaklı, elbisesiz ve sünnetsiz olarak haşr edilecektir. Hz. Ayşe, ‘Yâ Rasûlallah, erkekler ve kadınlar hep bir arada birbirlerine bakarak mı?’ deyince, Nebî (as) şöyle buyurdu: Ey Ayşe; o gün yaşanacaklar, insanları birbirilerine baktıramayacak kadar ağır olacaktır.”(1)

Başka bir rivayette ise, söz konusu cevabından sonra Nebî (as)’ın ‘Abese sûresinin son grup âyetini okuduğu bildirilmektedir.(2) İşte bu hadîs-i şerif, mahşerde yaşanacakların insanları nasıl etkileyeceğini, başkasıyla nasıl ilgilenemez duruma getireceğini açıkça ortaya koymaktadır. Özellikle bu hadiste yer alan ifadeler, âyette kastedilen anlamın kavranmasında son derece kolaylık sağlamakta, akla gelebilecek muhtemel bütün soruları cevaplandırmaktadır.

2. وَتُوَفّٰى كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Herkese yaptığının tam karşılığı ödenecektir; onlara haksızlık edilmeyecektir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde(3) de geçmektedir. Yüce Allah insanların dünyada yapıp ettikleri her ne varsa onların tam karşılığının kendilerine verileceğini, hiç kimseye hiçbir şekilde haksızlık edilmeyeceğini bildirmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet(4) vardır ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.(5) Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

Yüce Allah âyetin وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ “Onlara haksızlık edilmeyecektir” cümlesinde hiç kimseye haksızlık edilmeyeceğini ilan etmektedir. “Muhakkak ki Allah insanlara hiçbir şekilde zulmetmez; fakat insanlar kendilerine zulmederler” mealindeki Yûnus 10/44’te de açıkladığımız gibi, burada Yüce Allah’ın kullarına karşı tutumu ve insanların kendilerine karşı haksızlık yapmaları gündeme getirilmektedir. Konuyla ilgili olarak Nisâ’ 4/40’ta şöyle buyrulmaktadır: “Allah (hiç kimseye veya hiçbir şeye) zerre kadar bile olsa haksızlık etmez.”

Burada ilk muhataplar müşrikler olduğu için hitabın da öncelikle onlara yönelik olarak anlaşılması gerekmektedir. Ancak mesajı bütün insanları içerecek şekilde evrensel manada anlamakta da herhangi bir sakınca yoktur. Yüce Allah’ın insanlara yapılmayacağını haber verdiği haksızlık, elbette hem dünyada hem de âhirette hak ettiklerini kendilerine tastamam vereceğiyle ilgilidir. Hak ettikleri ödüller veya nimetler her ne ise Yüce Allah onu hak sahiplerine eksiksiz verecektir.

Başkalarının yaptığı kötülükleri diğerlerinin üzerine sorumluluk olarak yazmaz; birinin suçunun cezasını başkasına yüklemez. Yarattığı mahlûkata hak etmediklerini yapmaz; onları hak etmedikleriyle asla ve asla cezalandırmaz. İmanlarını ve amellerini eksiltip zayi etmez; uyguladığı birtakım imtihanlar hariç, hak etmedikleri sıkıntılarla da onları başbaşa bırakmaz.

ıı. Nankör Bir Belde Halkı Örneği

وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ اٰمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَاْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “Allah güvenli, huzurlu olan, rızkı her yerden bol bol gelen bir şehir (halkını) örnek vermektedir. (Sonra) onlar, Allah’ın nimetlerine karşı nankörlük etmişler, Allah da onlara, yaptıkları yüzünden açlık ve korku sıkıntısını tattırmıştı.”

Âyetteki وَضَرَبَ ve darabe fiili “ve yine örnek verdi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; مَثَلًا meselen kelimesi “(şöyle bir) misal olarak”; قَرْيَة karyeten kelimesi “(şöyle) bir beldeyi, ülkeyi”; كَانَتْ اٰمِنَةً kânet âmineten ifadesi “güvenli idi, güvenli olan”; مُطْمَئِنَّة mutmainneten sözcüğü “huzurlu(ydu)”; يَاْت۪يهَا ye’tîhâ fiili “ona gelmektedir”; رِزْقُهَا rızkuhâ ifadesi “onun rızkı”; رَغَدًا rağaden kelimesi “bolca”; مِنْ كُلِّ مَكَانٍ min külli mekânin ifadesi “her yerden”;فَكَفَرَتْ fe keferat fiili “nankörlük etti”; بِاَنْعُمِ اللّٰهِ bien‘umillâhi tamlaması “Allah’ın nimetlerine karşı”; فَاَذَاقَهَا fe ezâkahâ ifadesi “ve onlara tattırdı”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لِبَاسَ الْجُوعِ libâse’l-cû‘ı tamlaması “açlık elbisesini”; وَالْخَوْفِ ve’l-havfi sözcüğü “ve korkuyu”; بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ bimâ kânû yasne‘ûne ifadesi ise “yapmış oldukları nedeniyle, yaptıklarının karşılığı olarak” demektir.

Burada rızkı geniş, güvenli bir şehir halkının nankörlük etmesi durumunda kendilerine uygunabilecek bir sonuç gündeme getirilmektedir.

1.وَضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا قَرْيَةً كَانَتْ اٰمِنَةً مُطْمَئِنَّةً يَاْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ “Allah güvenli, huzurlu olan, rızkı her yerden bol bol gelen bir şehir (halkını) örnek vermektedir.” Burada ifade her ne kadar ضَرَبَ darabe şeklinde geçmiş zaman kalıbından gelmiş olsa da anlamın genel olduğunda şüphemiz yoktur. Yüce Allah bu âyette bir şehrin halkının örneğini vermekte, bunların hem güven içinde olduklarını, hem de huzur içerisinde bulunduklarını, çünkü her taraftan oraya bolca rızık geldiğini beyan etmektedir.

Âlimlerimiz bu şehrin veya ülkenin Mekke veya Medine olduğu kanaatindedirler.(6) Âyette herhangi bir isim zikredilmemesi, dahası ضَرَبَ اللّٰهُ مَثَلًا darabellâhu meselen “Allah bir misal verdi” denmesi burasının mutlaka belirli bir yer olmasının gerekmediğini, aksine böyle bir yerin misal olarak düşünülmesini ilk muhataplar olarak Mekkelilerden istemekte ve bu noktada ibret almaları gerektiğine dikkat çekmektedir.

Burada sözü edilen belde Mekke olarak kabul edilirse, Mekke’nin güvenli olması için Hz. İbrâhim’ın duası hatırlanabilir.(7) Dahası Kasas 28/57, ‘Ankebût 29/67, Tîn 95/3 ve Kureyş 106/4’te verilen bilgiler Mekke’nin güvenilir bir şehir kılındığını göstermektedir.

Buna ilave olarak, oraya يَاْت۪يهَا رِزْقُهَا رَغَدًا مِنْ كُلِّ مَكَانٍ ifadesi gereği “rızkının her taraftan bolca geliyor oluşu”yla ilgili olarak da Kasas 28/57’deki şu bilgiler hatırlanabilir: “(İnkârcılar), ‘Biz, seninle beraber doğru yola uyarsak, yurdumuzdan atılırız!’ demişlerdi. Onları, kendi katımızdan bir rızık olarak her şeyin ürünlerinin toplanıp getirildiği güvenli, dokunulmaz bir yere (Mekke’ye) yerleştiren de biz değil miydik!? Fakat onların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Mekkelilere Mekke örneğinin verilmesinde herhangi bir sorun yoktur. Ancak âyetin devam eden kısmı bu beldenin önceki dönemlerde yaşayan insanların ülkesi olduğunu, isminin bilinmediğini ve yapıp ettikleri nedeniyle Yüce Allah’ın kendilerini cezalandığını ortaya koymaktadır.

2. فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ “(Sonra) onlar, Allah’ın nimetlerine karşı nankörlük etmişler, Allah da onlara, yaptıkları yüzünden açlık ve korku sıkıntısını tattırmıştı.” Burada mecazi bir ifade olarak كَفَرَتْ keferat fiili قَرْيَةً karyeh kelimesine gitse de, maksat o beldenin halkıdır. Bu fiilin gerçek faili elbette beldenin sakinleri olan nankörlerdir. Zira kendilerine açlık ve korku elbisesi tattırılanlar da aynı şekilde beldenin kendisi değil, inkarcı ahalisidir Bu belde halkının Yüce Allah’ın kendilerine verdiği çeşitli nimetlere karşı nankörlük ettikleri beyan edilmekte, yaptıkları bu nankörlüğün karşılığında da Yüce Allah’ın onlara hem açlık hem de korku elbisesini giydirdiği özellikle bildirilmektedir.

Âyette geçen فَكَفَرَتْ بِاَنْعُمِ اللّٰهِ fe keferat bi en‘umillâhi ifadesi “Allah’ın nimetlerine karşı azgınlık yapmak”,(8) “küfran-ı nimette bulunmak” demektir. Burada geçen اَنْعُم en‘um kelimesi nı‘meh kelimesinin çoğuludur ve “nimetler” manasına gelmektedir. İşte Yüce Allah böyle bir nankörlük içerisine giren söz konusu misal beldenin halkına فَاَذَاقَهَا اللّٰهُ لِبَاسَ الْجُوعِ وَالْخَوْفِ ifadesi gereği “açlık ve korku elbisesini tattırdığını” bildirmektedir.

Bu ifade elbette mecazdır. Zira açlık ve korku elbisesi tadılamaz; ancak buradaki maksat söz konusu belde halkının açılık, korku ve sıkıntılarla başbaşa bırakılması, bu şekilde cezalandırılmaları, imtihana tâbi tutulmaları,(9) bir anlamda ağızlarının tadının kaçırılmasıdır. Burada geçen ve “elbise” manasına gelen لِبَاس libâs kelimesi açlık ve korkunun onların bütün benliğini tıpkı bir elbise gibi “örtmesi, kaplaması” manasında deyimsel bir ifadedir.

Âyetin sonunda yer alan بِمَا كَانُوا يَصْنَعُونَ bimâ kânû yasne‘ûne ifadesi Yüce Allah’ın o belde halkına verdiği sıkıntıların kendi hak edişlerinin karşılığı olduğunu, O’nun hiç kimseye haksızlık etmediğini, sebep-sonuç ilişkisi içerisinde bütün bunların yaşandığını göstermektedir. Zira ifadenin başındaki bâ/bi harfi sebebiyye veya mukâbele manasında bir “karşılıklık” anlamı içermektedir. Yüce Allah sebepsiz yere hiç kimseye ceza vermeyeceği gibi, hiç kimseyi sebepsiz ve haksız yere denemez de. Eğer bir şey ceza olarak uygulanmışsa, bilinmelidir ki bunun mutlak sûrette bir hak edişi vardır.

ııı. Elçileri Yalanlamanın Sonu

وَلَقَدْ جَآءَهُمْ رَسُولٌ مِنْهُمْ فَكَذَّبُوهُ فَاَخَذَهُمُ الْعَذَابُ وَهُمْ ظَالِمُونَ “Yemin olsun ki kendi içlerinden onlara elçi gelmişti de onu yalanlamışlardı. Onlar haksızlık ederlerken azap onları yakalamıştı.”

Âyetteki وَلَقَدْ جَآءَهُمْ ve lekad câehum fiili “yemin olsun ki onlara gelmişti”; رَسُول rasûlün kelimesi “elçi, resül”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “içlerinden, onlardan”; فَكَذَّبُوهُ fe kezzebûhu ifadesi “onu yalanlamışlardı”; فَاَخَذَهُمُ fe ehazehum fiili “onları hemen almıştı, yakalamıştı”; الْعَذَاب el-‘azâbu kelimesi “o azap”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar (şöyle iken)”; ظَالِمُونَ zâlimûne ifadesi ise “zalimler, haksızlık edenler iken” demektir.

Burada önceki âyette misali verilen nankör belde halkının başka neler yaptığıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Burada sözü edilen رَسُول rasûl kelimesinden maksat eğer “Hz. Peygamber” ise o zaman önceki âyette geçen karyeh kelimesinden maksat da “Mekke” olur. Ancak meseleyi genel görmekte yarar vardır. Çünkü rasûl kelimesi nekra gelmekte ve maksat evrensel olarak bütün elçileri kapsamaktadır.

Yüce Allah her ümmete kendi içlerinden bir peygamber gönderdiği için ümmetlerin sapkın ahalileri peygamberlere itibar etmemişler ve onları sebepsiz yere yalanlamışlardı. İşte böyle bir tutum onların cezalandırılmasını gerektirdiği için, hem şirke bulaşarak kendilerine, hem de tevhide inananlara eziyet ederek başkalarına zulmederlerken onları korkunç bir azap yakalayıvermişti.

Önceki âyette sözü edilen belde halkının güven ve huzur içerisindeki halleri ile her taraftan bolca rızıkla buluşturulmaları durumu azaba dönüşmüş, böylece Yüce Allah kendilerini açlık ve korku elbisesiyle cezalandırmıştır. Yorumunu yapmakta olduğumuz yette geçen الْعَذَاب el-‘azâb kelimesi önceki âyette zikredilen iki sıkıntıya işaret edildiğini söyleyebiliriz.

b) Dinde Helal ve Haramı Kimin Belirleyeceği

Yüce Allah, sûrenin 114-117. âyetlerinde “Allah’ın size verdiği rızıktan helâl ve temiz olarak yiyin! Eğer (gerçekten) yalnız Allah’a ibadet ediyorsanız, onun nimet(ler)ine şükredin” ifadelerine yer vermekte, sonrasında ise şu çok önemli uyarıyı zikretmektedir: “(Allah) size, sadece ölü hayvanı (leşi), kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvan)ı haram kılmıştır. (Ancak, fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Allah çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

Ardından, Yüce Allah adına yalan iftira edenlerle ilgili olarak şöyle bir uyarıya yer verilmektedir: “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘şu helâldir, şu da haramdır’ demeyin; (aksi takdirde) sonuçta Allah’a karşı yalan uydurmuş olursunuz. Allah’a karşı yalan uyduranlar kurtuluşa eremezler. (Kazandıkları) pek az bir menfaattir. (Hâlbuki) onlar için elem verici bir azap vardır.”

ı. Temiz Rızıklardan Yararlanma ve Nimete Şükür

فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالًا طَيِّبًا وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “Allah’ın size verdiği rızıktan temiz, helal olarak yiyin! (Gerçekten) yalnız O’na ibadet ediyorsanız Allah’ın nimet(ler)ine şükredin!”

Âyetteki فَكُلُوا fe külû emri “ve yiyin”; مِمَّا رَزَقَكُمُ mimmâ razekaküm ifadesi “size rızık olarak verdiği şeylerden”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; حَلَالًا halâlen kelimesi “helal olarak”; طَيِّبًا tayyiben kelimesi “temiz olarak”;وَاشْكُرُوا veşkürû emri “ve şükredin”; نِعْمَتَ اللّٰهِ nı‘metellâhi tamlaması “Allah’ın nimet(ler)ine”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer siz (şöyle) iseniz”; اِيَّاهُ iyyâhu ifadesi “sadece O’na”; تَعْبُدُونَ ta‘büdûne fiili ise “ibadet etmekte (olanlar)” demektir.

Burada helal ve temiz rızıkların yenmesi ve Yüce Allah’a şükredilmesiyle ilgili emirler gündeme getirilmektedir.

1. فَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللّٰهُ حَلَالًا طَيِّبًا “Allah’ın size verdiği rızıktan temiz, helal olarak yiyin!” Bu ifadenin bir benzeri bütün insanlara hitap edecek şekilde Bakara 2/168’de şu şekilde yer almaktadır: “Ey insanlar! Yeryüzünde bulunanların helâl ve temiz olanlarından yiyin.” Benzer bir beyan bu defa müminlere hitap edilerek Bakara 2/172’de, ayrıca Mâide 5/88 ve En‘âm 6/142’de de yer almaktadır.

Yüce Allah nankör inkârcılarla ilgili bilgi verdikten sonra, mesânîlik gereği bu defa sözü müminlere getirmekte ve kendilerine verdiği rızıklardan helal ve temiz olarak yemelerini emretmektedir. Zira âyetin devam eden cümlesinden de bu anlaşılmaktadır. Esasında bu ifadeyle nimetlere nankörlük eden, bu yüzden açlık ve korku elbisesi kendilerine tattırılan nankörlere de hitap ediliyor olabilir. Bu durumda maksat, onların helal ve temiz rızıklardan yemeye devam edebilmeleri için nankörlükten sıyrılmalarının ve rızkın sahibi olarak Yüce Allah’ı tanımalarının gerekliliğine dikkat çekilmiş olmasıdır.(10)

İbn Abbâs, buradaki maksadı ilerleyen dönemlerle alakalı görerek müslümanlara verilecek ganimetlerle ilişkilendirerek anlamıştır.(11) Taberî ise muhatapları bütün insanlar olarak evrensel manada yorumlamıştır.(12) Âyetteki حَلَالًا طَيِّبًا halâen tayyiben tamlaması hem “rızıkların helal ve temiz olanları” manasını içerebilir;(13) hem de rızıklardan “helal ve temiz olarak yemeyi” ifade edebilir; metin her iki anlama da uygundur.

2. وَاشْكُرُوا نِعْمَتَ اللّٰهِ اِنْ كُنْتُمْ اِيَّاهُ تَعْبُدُونَ “(Gerçekten) yalnız O’na ibadet ediyorsanız Allah’ın nimet(ler)ine şükredin!” Yüce Allah bu cümlesinde eğer muhataplar sadece Allah’a kulluk ediyorlarsa kendisinin ihsan ve ikram ettiği nimetlere şükretmelerini aynı şekilde emretmektedir. Nimetin kaynağında Yüce Allah’ı bilenler eğer ibadetlerini sadece ve sadece O’na yönelik olarak gerçekleştiriyorlarsa, kendilerine verilen sayısız nimetler için Allah’a şükretmeleri gerektiği noktasında bilgilendirilmektedirler. Âyetin bu cümlesnide muhataplar müslümanlar olduğu için ilk cümlesindeki emrin de müslümanlara yönelik olduğu söylenebilir.

Yüce Allah’a kulluk edenler O’nun helal kıldıklarını helal, haram kıldıklarını da haram bilmek ve böylece Allah’ın rızasını kazanmak durumundadırlar.(14) Bu nedenle, sadece Yüce Allah’a ibadet edenler bu duyarlılıklarının gereği olarak nimetler vermesinin karşılığında da sadece O’na şükretmeleri, böylece ilahi rızayı kazanabilmeleri noktasında da bilgilendirilmiş olmaktadırlar.

Yüce Allah’a şükretmek, O’nun emir ve yasaklarına itibar ederek şükrü bilfiil uygulamalarında da ortaya koymak demektir; işte âyetin bu cümlesinde müminlerin davet edildiği husus budur. Kulluğu Yüce Allah’a yapıp şükrü başkasına yönlendirmek kullukta samimiyetsizlik göstergesi olacağı için, kulluk kime ediliyorsa şükür de O’nun hakkıdır; zaten kulluğun gerekçesi nimetlerin ihsan edilmesi olduğuna göre, nimeti yaratan kudret Yüce Allah’tır; O, hem kulluk hem de şükür için yegâne muhataptır, adrestir. Bu ifade insanlardaki duygu ve davranış parçalanmışlıklarının giderilmesini, inançta, kullukta, ahlakta, ibadette ve bütün davranışlarda tevhidi sağlayıp Yüce Allah’ın rızasını kazanmak asıl erdem olarak belirlenmiştir.

ıı. Haram Olan Dört Yiyecek

اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Allah) size, özellikle leşi, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvanlar)ı haram kılmıştır. (Ancak) azgınlık yapmayacak ve sınırı aşmayacak şekilde kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki اِنَّمَا حَرَّمَ innemâ harrame fiili “mutlak surette haram kılmıştır”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْمَيْتَة el-meytete kelimesi “ölüyü, leşi”; وَالدَّمَ ve’d-deme sözcüğü “ve kanı”; وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِve lahme’l-hınzîri tamlaması “ve domuz etini”; وَمَآ اُهِلَّ ve mâ ühille ifadesi “ve kesilmiş olan (hayvan)ı”; لِغَيْرِ اللّٰهِ li ğayrillâhi ifadesi “Allah’tan başkasına, başkası adına”; بِه۪ bihî ifadesi “onu, kendisini”; فَمَنِ اضْطُرَّ fe menidturra edilgen fiili “her kim mecbur kalırsa”; غَيْرَ بَاغٍ ğayra bâğın ifadesi “haddi aşmadan”; وَلَا عَادٍ ve lâ ‘âdin ifadesi “ve sınırı aşmaksızın”;فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada Yüce Allah’ın neleri haram kıldığı ve mecburiyet durumunda neler olabileceği gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak benzerleri Bakara 2/173, Mâide 5/3 ve En‘âm 6/145’te geçmektedir.

1.اِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْز۪يرِ وَمَآ اُهِلَّ لِغَيْرِ اللّٰهِ بِه۪ “(Allah) size, özellikle leşi, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilen (hayvanlar)ı haram kılmıştır.” Yüce Allah önceki âyette temiz ve helal rızıkların tüketilmesini emrettikten sonra, bu âyette de neleri haram kıldığını beyan etmekte ve bu bağlamda “ölü hayvanı, kanı, domuz etini ve Allah’tan başkası adına kesilmiş hayvanları” haram kıldığını hasr/kasr edatı olan اِنَّمَا innemâ vurgu edatını kullanarak ifade etmektedir.

Nelerin haram kılıdığıyla ilgili olarak En‘âm 6/145’te şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Bana vahyolunanda, leş veya akıtılmış kan yahut domuz eti -ki pisliğin kendisidir- ya da günah işlenerek Allah’tan başkası adına kesilmiş bir hayvandan başka, yiyecek kimseye haram kılınmış birşey bulamıyorum.”

Dinde haram kılma yetkisinin sadece Yüce Allah’ta olduğu konusunu A‘râf 7/33’te ele almıştık. Yüce Allah bu âyette de yiyecek anlamında neleri haram kıldığını ifade etmekte ve yorumunu yapmakta olduğumuz Nahl 16/116’da, ayrıca Bakara 2/173, Mâide 5/3 ve En‘âm 6/145’te bunları açıkça saymaktadır.

Bakara 2/173 ile Nahl 16/115’te haram kılınan bu dört şeyle ilgili olarak cümlenin başında hasr/kasr yani “vurgu” manası veren اِنَّمَا innemâ edatı kullanılmışken, En‘âm 6/145’te لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarıyla aynı “vurgulu mana” ortaya konulmuş olmaktadır. Konu hakkında Bakara 2/173, Mâide 5/3 ve En‘âm 6/145’te detaylı bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Mâide 5/3’te ise “leş” hükmüne giren hayvanlarla ilgili bir detay verilmektedir. Türkçede “bismil olmayarak ölen hayvanlar” manasına gelen مَيْتَة meyteh kelimesinin açılımı olarak el-munhanıkah yani “boğulmuş olan”, el-mevkûzeh yani “taş vs. şeylerle vurulurak öldürülmüş olan”, el-müteraddiyeh yani “yukarıdan (yüksekten) düşmüş olan”; en-netîhah yani “boynuzlanmış olan”, ayrıca “canavarların parçalayıp öldürdüğü hayvanlar” sayılmaktadır.

Bunlara ilave olarak “putlar adına kesilen hayvanlar” ile “fal oklarıyla kısmet aramak” da haram kılınmıştır. En‘âm 6/121’de “üzerine Allah’ın adı anılmadan kesilen hayvanlar”ın yenmesi de haramdır. İşte Kur’ân’da sayılan “haram etler” bunlardan ibarettir. Elbette bu kapsamda içecekler zikredilmemektedir ki Kur’ân’da verilen bilgilere göre(15) sarhoşluk veren içki de haramlar arasında yer almaktadır. Hırsızlık, dolandırıcılık, yolsuzluk, gasp, batıl yollarla elde edilen şeyler, kumarla kazanılanlar vs. de elbette haramdır. Bu konudaki detayları En‘âm 6/145 ve A‘râf 7/33’te verdiğimiz için burada tekrara düşmek istemiyoruz.

2. فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَاِنَّ اللّٰهَ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “(Ancak) azgınlık yapmayacak ve sınırı aşmayacak şekilde kim (bunlardan yemek) zorunda kalırsa, (bilsin ki) Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah âyetin bu bölümünde haram kıldığı gıdalarla ilgili olarak bir istisnaya yer vermekte ve hangi şartlarda bu haramlardan bile az da olsa istifade edilebileceği hakkında bilgi vermektedir.

Konuyla ilgili benzer bir ifade En‘âm 6/145’te şu şekildedir: “(Fazlasına veya başkasının hakkına) saldırmamak ve sınırı aşmamak üzere kim (bunlardan) yemek zorunda kalırsa bilsin ki Rabbin çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.” Bu mesaja benzer şekilde En‘âm 6/119’da “Kendisine mecbur bırakıldıklarınız müstesna” buyrularak aynı konuya değinilmektedir. Bu ifadenin anlam ve mesaj olarak benzerleri haram yiyecekler konusunun işlendiği başka âyetlerde de yer almaktadır.(16)

Konunun ele alındığı En‘âm 6/119 ve 145’te de belirttiğimiz üzere, burada geçen اضْطُرَّ udturra edilgen fiilinin anlam olarak bir benzeri En‘âm 6/119’da اضْطُرِرْتُمْ udturirtüm şeklinde yine mazî çoğul edilgen kalıpta geçmektedir. Yüce Allah yiyecek, içecek vs. şeylerle ilgili olarak insanların bazen kendi iradeleri dışında gelişebilecek birtakım durumları da hatırlatmaktadır. İfadenin edilgen getirilmesinin nedeni de bu olsa gerektir.

Böyle mecburiyetlerin ve kaçınılmaz durumların yaşandığı anlarda, daha önce haram kılındığı belli olan hükümlerin askıya alınabileceğini, bu yasak hükümlerin o zamanlarda uygulanmayabileceğini haber vermekte, benzer sıkıntılı durumlarda, yaşanabilecek çaresizlik hallerinde müminleri rahatlatmak istemektedir. Konu gıdalarla ilgili böyle geçince, meselenin inanç boyutunun ihmal edildiği sanılmamalıdır. Çünkü daha önce ele aldığımız üzere Nahl 16/106’da kalbinde iman bulunmasına rağmen çok ciddi boyutlarda olmak üzere dış baskılarla zorlamaya tâbi tutulan kişilere zahiren inkârları nedeniyle azap ve gazap edilmeyeceği müjdelenmektedir.

Yüce Allah, haram etleri saydıktan sonra, bunun istisnasının olabileceğini hatırlatmakta ve açlıktan ölmek gibi çok büyük bir zorunluluk halinde غَيْرَ بَاغٍ ğayra bâğ(in) yani “arzu ve iştah duymamak, benzer durumdaki bir başkasının hakkına saldırmamak”, bir deلَا عَادٍ lâ ‘âd(in) yani “ihtiyaç sınırını aşmamak”(17) kaydıyla bu yasaklanan şeylerden ölmeyecek kadar yemenin caiz olduğunu beyan etmektedir.

Bu ifade Mâide 5/3’te yer alan غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِاِثْمٍۙ ğayra mütecânifin li ismin ifadesi “günaha, harama girme kastının, harama eğilim gösterme isteğinin, gönülden günaha girme niyetinin dışında” cümlesini karşılamaktadır. Böylesi çaresiz durumda kalanların mecburiyet hallerindeki davranışlarını bağışlayacağını, çünkü merhamet sahibi olduğunu da rabb sıfatını hatırlatarak ifade etmektedir.

ııı. Dinde Yalan Hüküm Vermenin Korkunç Sonu

وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ مَتَاعٌ قَل۪يلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘Şu helaldir, şu da haramdır!’ demeyin; sonunda Allah’a yalan uydurmuş olursunuz. Allah’a yalan uyduranlar kurtulamazlar. (Kazandıkları) az bir menfaattir. Onlar için elem verici bir azap vardır.”

Buradaki وَلَا تَقُولُوا ve lâ tekûlû emri “ve sakın demeyin”; لِمَا تَصِفُ limâ tesıfü ifadesi “nitelendirdiği şeyi”; اَلْسِنَتُكُمُ elsinetüküm ifadesi “sizin dilleriniz(in)”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan olarak”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; حَلَال helâlün kelimesi “helal(dir)”; وَهٰذَا ve hâzâ kelimesi “ve işte bu da”; حَرَام harâmun sözcüğü “haram(dır)”; لِتَفْتَرُوا litefterû ifadesi “iftira etmeniz için, sonuçta iftira edersiniz”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ innellezîne yefterûne ifadesi “muhakkak ki iftira edenler”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; الْكَذِب el-kezibe kelimesi “yalan”; لَا يُفْلِحُونَ lâ yüflihûne fiili “kurtuluşa eremezler”; مَتَاع metâ‘un kelimesi “(bu hayat) bir geçimlik(tir)”; قَل۪يل kalîlün sözcüğü “az”;وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “onlar için vardır, onlar için olacaktır”; عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâbun elîmun tamlaması ise “elem verici bir azap” demektir.

Burada insanların kendi kafalarına göre dinde haram ve helal kılmamaları gerektiği ve bunu yaparlarsa kendilerini büyük bir azabın beklediğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

Dinde helal veya haram kılma konusunu A‘râf 7/32-33, Hûd 11/18 ve Yûnus 10/59-60’ta ele aldığımız için burada sadece bu âyeti ele almakla yetineceğiz.

1.وَلَا تَقُولُوا لِمَا تَصِفُ اَلْسِنَتُكُمُ الْكَذِبَ هٰذَا حَلَالٌ وَهٰذَا حَرَامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ “Dillerinizin uydurduğu yalana dayanarak ‘Şu helaldir, şu da haramdır!’ demeyin; sonunda Allah’a yalan uydurmuş olursunuz.” Yüce Allah bu âyette özellikle Mekkeli müşrikleri muhatap almaktadır. Çünkü onlar kendi kafalarına göre bazı hayvanların yenmesini haram, bazı haram yiyecekleri de kendilerine göre helal kılıyorlardı. Bu konuların ele alındığı çok önemli iki âyet grubunu hatırlatmak gerekmektedir.

a) En‘âm 6/137-139’da şu bilgiler yer almaktadır: “Bunun gibi ortakları, müşriklerden çoğuna çocuklarını (kızlarını) öldürmeyi hoş gösterdi ki, hem kendilerini mahvetsinler hem de dinlerini karıştırıp bozsunlar! Allah dileseydi bunu yapamazlardı. Öyle ise onları uydurdukları ile başbaşa bırak! Onlar zanlarına göre dediler ki: ‘Bu (ilahlar için ayrılan) hayvanlarla ekinler haramdır. Bunları bizim dilediğimizden başkası yiyemez. Bunlar da binilmesi yasaklanmış hayvanlardır.’ Birtakım hayvanlar da vardır ki, (Allah böyle emrediyor diye) O’na iftira ederek üzerlerine Allah’ın adını anmazlar. Yapmakta oldukları iftiraları yüzünden Allah onları (zamanı geldiğinde) cezalandıracaktır. Dediler ki: ‘Şu hayvanların karınlarında olanlar(ın etleri) yalnız erkeklerimize aittir, kadınlarımıza ise haram kılınmıştır. Şâyet (yavru) ölü doğarsa, o zaman (kadın erkek) hepsi onda ortaktır.’ (Allah zamanı gelince) bu değerlendirmelerinin cezasını verecektir. Şüphesiz ki O hikmet sahibidir; hakkıyla bilendir.” İşte bu üç âyette konu bir anlamda özetlenmektedir.

Kendilerince haram kıldıkları bir başka hayvan grubu ise Mâide 5/103’te isimleri zikredilen behîrah yani “beş kez doğuran ve beşinci yavrusu dişi olan deve”; sâibeh yani “putlara adandığı için sağılmayan ve üstüne binilmeyen deve”; vasîleh yani “hem dişi hem de erkek yavru doğurduğu için erkek kardeşi (koç) kesilemeyen koyun” ve hâm yani “on kez doğurduğu için sırtı haram sayılan deve” hayvanlarıydı. Yüce Allah böyle bir hüküm belirlemediğini ilgili âyette dile getirmektedir.

Konuyla ilgili âyetlerin hükmü elbette tarihsel değil, evrenseldir. Buna göre, benzer şekilde Yüce Allah’ın vermediği bir hükmü O vermiş gibi kabul edip uygulamanın korkunç bir hata olduğu bütün muhataplara iletilmektedir. En‘âm 6/137-140, Yûnus 10/59, Hûd 11/18, Nahl 16/116-117 ve Hâkka 69/44-47 gibi âyetlerde Yüce Allah’a iftira etmenin ne kadar büyük bir suç ve günah olduğu ve bunu işleyenleri nasıl bir sonun beklediği açıkça ortaya konulmaktadır. Âyetleri indirildiği ortama hapsederek benzer yanlışlıkları yapmakta herhangi bir sorun görmemek, Kur’ân’ı güne ve hayata getirmemektir. Böyle davrananlar da işledikleri hatanın cezasını çekmekten elbette kurtulamayacaklardır.

b) Yüce Allah kendisinin helal ve haram kılma yetkisini başka varlıklarla paylaşan inkârcılara ve müşriklere yönelik hitabının sonunda bunu yapanların sonuçta Allah’a yalan iftira etmiş olacakarını bildirmektedir. Böyle bir akıbete düşülmemesi noktasında herkes uyarılmaktadır. Âyette geçenلِتَفْتَرُوا li tefterû ifadesinin başındaki lâm/li harfi sebebiyye veya ta‘lîl değil de âkıbeh “sonuç” manası vermekte,(18) buna göre mesaj “sonuçta Allah’a iftira edileceği” şeklini almaktadır. Nahl 16/39. âyette de belirttiğimiz gibi bu tür kullanımların Kur’ân’da başka örnekleri de vardır.(19)

2. اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ مَتَاعٌ قَل۪يلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “Allah’a yalan uyduranlar kurtulamazlar. (Kazandıkları) az bir menfaattir. Onlar için elem verici bir azap vardır.” Yüce Allah kendisine yalan iftira edenlerin akıbetini ele almakta, dünyalıkların geçiciliğine ve mahşerdeki azaba değinmektedir.

a) اِنَّ الَّذ۪ينَ يَفْتَرُونَ عَلَى اللّٰهِ الْكَذِبَ لَا يُفْلِحُونَ “Allah’a yalan uyduranlar kurtulamazlar.” Bu ifadenin bir benzeri Yûnus 10/69’da da yer almaktadır. Bilmedikleri şeyleri ve üretttikleri yalanları Yüce Allah’a isnat etmek günahların en büyüklerindendir ve bunu yapanlar da şiddetle kınanmaktadır.(20) Yüce Allah âyetin sonunda böylelerinin kurtulamayacağını, yani başarıya ulaşamayacaklarını ve azaptan azade olamayacaklarını(21) haber vermekte, bu durumda olan herkesi uyarmaktadır.

A‘râf 7/32’de de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah’ın helal kıldığını haram, haram kıldığını helal yapmak, Allah’ın demediğini söylemek ve dolayısıyla Allah hakkında bilmediklerini iddia etmektir. Bu bağlamda Kur’ân’da verilen bilgilerin çok iyi anlaşılması gerekmektedir.(22)

Sonuç olarak şunu belirtelim: Yüce Allah’a iftira etmek korkunç bir hatadır ve sahiplerine çok kötü bir akıbetin hazırlanmasına sebeptir. Çünkü Allah’a yalan iftira edenler en zalimler olarak tanıtılmaktadır.(23) Bu konuyu Hûd 11/18-19’da geniş bir şekilde ele aldığımız için burada detaya girmeyecek, sadece ilgili âyetlerin mealini vermekle yetineceğiz:

“Allah’a yalan iftira edenden daha zalim kim olabilir ki! Onlar (kıyamet gününde) Rablerine arz edilecekler; şahitler de ‘İşte bunlar Rablerine karşı yalan söyleyenlerdir’ diyeceklerdir. Dikkat edin (bilin ki), Allah’ın lâneti o zalimlerin üzerinedir! Onlar, (insanları) Allah’ın yolundan alıkoyan ve onu eğri göstermek isteyenlerdir. Ahireti inkâr edenler de işte onlardır.”

b) مَتَاعٌ قَل۪يلٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Kazandıkları) az bir menfaattir. Onlar için elem verici bir azap vardır.” Bu ifadenin bir benzeri İbrâhim 14/30’da yer almakta, içerik noktasında benzeşen bir başka cümle ise Âl-i İmrân 3/197’de zikredilmektedir. Âyette geçen مَتَاع metâ‘ kelimesi Kur’ân’da 34 kez(24) geçmekte ve çoğunlukla dünya hayatının ve dünya nimetlerinin geçiciliğini ifade bağlamında kullanılmaktadır.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de dünya nimetlerinin ve dünya hayatının geçiciliğini beyan için yer almaktadır. Esasında bu kelime beraberindeki قَل۪يل kalîlün kelimesiyle birlikte zaten az olan dünyalıkların çok daha az olduğu manasını içermektedir. Nisâ’ 4/77’de de “bütünüyle dünya metaının az olduğu” açıkça vurgulanmaktadır.

Yüce Allah adına yalan konuşanların, O’na helal ve haram kılma noktasında iftira atanların daha çok dünyevi bir beklenti için bunu yaptıkları, sonuçta birtakım dünyalıklar elde ettikleri bilinmektedir. İşte bu yanlış ve haksız kazanımların insanlara çok kötü sonuçlar getireceği beyan edilmekte, akıbetin elem verici azap olacağı bildirilmektedir.

c) Yahûdilerin Tutumu ve Yüce Allah’ın Bağışlayıcılığı

Yüce Allah, sûrenin 118-119. âyetlerinde daha önce Hz. Peygamber’e anlatılan şeyleri Yahudilere de haram kıldığını, bu yasaklara itibar etmeyerek kendilerine haksızlık ettiklerini beyan etmektedir.

Ardından, başta müminler olmak üzere, bütün insanlığa şu mesaj verilmektedir: “Sonra muhakkak ki Rabbin, cahillik sebebiyle kötülük yapan, sonra da bunun ardından tevbe edip durumunu düzeltenlerin (yardımcısıdır). Muhakkak ki ondan (tevbe ve ıslahtan) sonra Rabbin elbette çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

ı. Yahûdilerin Kendilerine Haksızlıkları

وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Sana daha önce anlattıklarımızı yahudi olanlara da haram kılmıştık. Biz onlara haksızlık etmedik fakat onlar kendilerine yazık ediyorlardı.”

Âyetteki وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا ve ‘alellezîne hâdû ifadesi “yahudi olanlara da, yahudi olmuş kişilere”; حَرَّمْنَا harramnâ fiili “haram kılmıştık”; مَا قَصَصْنَا mâ kasasnâ ifadesi “anlattığımız şey(ler)i”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”; مِنْ قَبْلُ min kablü ifadesi “daha önce”; وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ ve mâ zalemnâhum fiili “ve biz onlara haksızlık etmedik”;وَلٰكِنْ ve lâkin edatı “ve lakin, ancak”; كَانُوا kânû fiili “onlar (şöyle) idiler, oldular”; اَنْفُسَهُمْ enfüsehum ifadesi “onların nefislerine, kendilerine”; يَظْلِمُونَ yazlimûne fiili ise “zulmediyorlar(dı), haksızlık ediyorlar(dı)” demektir.

Burada Yahudilere özel olarak haram kılınan şeylere gönderme yapılamakta ve Yüce Allah’ın onlara değil, onların kendilerine haksızlık ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَعَلَى الَّذ۪ينَ هَادُوا حَرَّمْنَا مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْلُ “Sana daha önce anlattıklarımızı yahudi olanlara da haram kılmıştık.” Burada geçen الَّذ۪ينَ هَادُوا ellezîne hâdû ifadesi “İslam’dan meyledenler, yani Yahûdi olanlar” demektir.(25) Yüce Allah mesajlarının evrensel olduğunu beyan etmekte ve önceki âyette saydığı ve haram kıldığını bildirdiği şeyleri Yahûdilere de haram kılmış olduğunu haber vermektedir.

a) Bu âyet, ilahi mesajların kaynak, ruh ve amaç birlikteliğinin en önemli elillerindendir. Zira Kâf 50/29’da belirtildiği gibi Yüce Allah katında söz değiştirilmez. Esasında Şûrâ 42/13’te verilen şu bilgiler de aynı doğrultuda mesaj içermektedir: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin!’ diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. (Fakat) kendilerini çağırdığın bu (din, Allah’a) ortak koşanlara ağır geldi. Allah, dilediğini/layık gördüğünü kendisine (peygamber olarak) seçer ve kendisine yöneleni de doğru yola iletir.”

Fussılet 41/43’te şöyle buyrulmaktadır: “(Ey Peygamber!) Sana söylenmekte olan, senden önceki rasullere/elçilere söylenmiş olandan başka bir şey değildir. Muhakkak ki senin Rabbin, hem bağışlama sahibidir hem de elem verici bir azabın sahibidir.”

Bu noktada En‘âm 6/90’yı da hatırlatmalıyız: “İşte onlar (peygamberler), Allah’ın hidayet ettiği kimselerdir. Sen de onların (hidayet) yoluna uy! ‘De ki: Ben buna (peygamberlik görevime) karşılık sizden hiçbir ücret istemiyorum. Bu (Kur’an), âlemler için ancak bir hatırla(t)madır.”

Necm 53/36-37’da şu ifadeler zikredilmektedir: “Yoksa Musa’nın ve çok vefalı (sözü tam yerine getiren) İbrahim’in sahifelerinde bulunan (şu gerçekler kendisine) haber verilmedi mi!?” Benzer mesajlar A‘lâ 87/18-19’da da verilmektedir.

b) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan مَا قَصَصْنَا عَلَيْكَ مِنْ قَبْل “Daha önce sana kıssa ettiklerimizi” ifadesi iki türlü anlaşılabilir. Buna göre “daha önce anlatılan şeyler”den kasıt, bu sûreden önce indirilen En‘âm 6/146’da beyan edilenler de olabilir.(26) Âyet mealen şöyledir: “Yahudilere bütün tırnaklı hayvanları haram kılmıştık. Sırtlarında yahut bağırsaklarında taşıdıkları ya da kemiğe karışan yağlar hariç olmak üzere sığır ve koyunun iç yağlarını da onlara (haram kılmıştık). Bu (durum), zulümleri yüzünden onlara verdiğimiz cezâdır. Muhakkak ki biz elbette doğru söyleyenleriz.”

Hem aktardığımız bu âyet, hem Nisâ’ 4/160-161, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin devam eden cümlesi âyette kast edilenin bu ihtimal olduğunun delilidir. Yahudilere bunların neden haram kılındığıyla ilgili açıklamalarımızı En‘âm 6/146’da yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

İkinci ihtimale göre ise, maksat daha önce geçen ve yorumunu yaptığımız Nahl 16/115. âyette sayılan “leş, kan, domuz eti ve Allah’tan başkası adına kesilen hayvanlar”dan oluşan dört şeyle ilişkilendirilebilir. Bu durumda, Yüce Allah’ın bu dört şeyi Yahudilere de haram kılındığı beyan edilmiş olur. Bu ikinci görüş bir ihtimal olarak düşünülse de, asıl maksat ilk görüşte zikrettiğimiz ihtimal olsa gerektir.

2. وَمَا ظَلَمْنَاهُمْ وَلٰكِنْ كَانُوٓا اَنْفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ “Biz onlara haksızlık etmedik fakat onlar kendilerine yazık ediyorlardı.” Yüce Allah işte bu cümlede Yahudilere aslında helal olan bazı şeyleri neden haram kıldığını beyan etmekte, bunun sebebinin kendileri olduğunu ifade etmektedir.

Yüce Allah, insanlara asla zulmetmediğini, aksine onların kendilerine zulmettiklerini beyan etmketedir. Bu konuda Yûnus 10/44’te çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah Kur’ân’da çeşitli konularda insanlara haksızlık etmediğini beyan ederek, insanların kendilerine haksızlık ettiklerini, kendi zulümlerinin sonuçlarına katlandıklarını bildirmektedir.(27)

ıı. Tevbe Edenlere Yönelik İlâhi Bağış ve Merhamet

ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ عَمِلُوا السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوٓا اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Sonra şüphesiz ki Rabbin, cahillik sebebiyle kötülük yapan, sonra da bunun ardından tevbe edip kendilerini düzeltenleri (bağışlayacaktır). Şüphesiz ki ondan (tevbe ettikten) sonra Rabbin elbette ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; لِلَّذ۪ينَ عَمِلُوا lillezîne ‘amilû ifadesi “yapmış olanlar için, yapanlar için”; السُّوٓء es-sûe kelimesi “kötülük”; بِجَهَالَةٍ bicehâletin kelimesi “bilmeden”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”; تَابُوا tâbû fiili “tevbe ettiler, yöneldiler”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”; وَاَصْلَحُوا ve aslehû fiili “ve ıslah ettiler, ıslah oldular”; اِنَّ رَبَّكَ inne rabbeke ifadesi “muhakkak ki senin Rabbin”; مِنْ بَعْدِهَا min ba‘dihâ ifadesi “ondan sonra”; لَغَفُورٌ leğafûrun sıfatı “elbette çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada bilmeden hata yapanların tevbe etmeleri ve ıslah edici davranışlar ortaya koymaları durumunda Yüce Allah’ın onları bağışlayacağı gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ عَمِلُوا السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ثُمَّ تَابُوا مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ وَاَصْلَحُوٓا ““Sonra şüphesiz ki Rabbin, cahillik sebebiyle kötülük yapan, sonra da bunun ardından tevbe edip kendilerini düzeltenleri (bağışlayacaktır).” Âyetin başındaki ثُمَّ sümme edatına “sonra” manasının yanında “yeniden hatırlanmalıdır”(28) gibi bir mana da verilebilir. Yüce Allah, önceki âyetlerde kendi kafalarına göre helal ve haram belirleyenlerin kendisine iftira ettiğini, dünyada kısa süreliğine geçinseler de elem verici azabın kendilerini beklediğini, Yahudilere de çeşitli şeyleri haram kıldığını, nihayet bu haramlığın sebebinin onların kendilerine haksızlık etmeleri olduğunu beyan ettikten sonra, bu defa sözü iyi insanlara getirmektedir.

Bu bağlamda insanların iradelerine hâkim olamayarak, yani cehaletleri sebebiyle hata işlemiş olabileceklerini, fakat hatada ısrar etmeyip tevbe ederler, durumu ıslah edici işler yaparlarsa, bu durumda onların yanında olacağını yani onlara yardım edeceğini ifade etmektedir. Âyetin başındaki ثُمَّ اِنَّ رَبَّكَ لِلَّذ۪ينَ sümme inne rabbeke lillezîne ifadesi Nahl sûresinin 110. âyetinde de geçmekte ve Yüce Allah’ın söz konusu kişilere yardım edeceği, onların yanında olduğu manasını içermektedir. Çünkü buradaki لِ lâm/li edatı istihkâk manası vermektedir.

Âyette geçen عَمِلُوا السُّوٓءَ بِجَهَالَةٍ ‘amilü’s-sûe bicehâletin ifadesi “bilmeden”, “farkında olmadan”, “kendine hâkim olamadan” gibi manalar içermektedir. Anlaşılıyor ki önceki âyetlerde dile getirilen kötlükleri işleyenlerin bile, tevbe etmeleri ve kendilerini de ifsat ettikleri şeyleri ve insanları da ıslah ettikten sonra, Yüce Allah’ın onları bile bağışlayabileceği mesajını vermektedir. Kötülük yapan herkes onu bilmediği için yapmışsa ondan vazgeçebilme imkânına her zaman sahiptir. Bir hata eğer inkârda ısrar ve kararlılıkla yapılıyorsa ondan kolay kolay vazgeçilmez. Fakat hataların çoğu bilmeden yapılan işlerdir.

Böyle bir cehalet durumunda yapılan hatalardan sonra tevbe edilirse böylelerinin tevbelerinin kabul edileceği Nisâ’ 4/17’de şu şekilde belirtilmektedir: “Allah’ın kabul edeceği tevbe, ancak bilmeden kötülük edip de sonra tez elden tevbe edenlerin tevbesidir. İşte Allah bunların tevbesini kabul eder; Allah her şeyi bilendir; hikmet sahibidir.” Bu âyette “hemen, yakınında” manasına gelen karîb kelimesi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ثُمَّ sümme edatıyla karşılanmakta, dolayısıyla hataen yapılan bu tür yanlışlıklardan sonra hemen tevbe edilmesi gerektiği anlaşılmaktadır.

Bu arada âyette تَابُوا tâbû “tevbe” fiilinden sonra bir deاَصْلَحُوا aslehû fiiline yer verilmektedir ki bu fiilin getirilmesi son derece manidardır. Cehaleti sebebiyle hata eden bir kişi eğer tevbe ederse bu o kişinin tevbesine neden olan olaydan vazgeçtiği, istiğfâr ettiği, dolayısıyla artık tersini yapmaya başladığını göstermektedir. Bir kişinin tevbe etmesi yetmez; onun tevbe öncesi halinde hem kendisinde birtakım fesat görüntüleri meydana getirmiş, hem de çevresinde böyle bir bozulmaya neden olmuştu. Bozdukları her ne ise onu ıslah etme zorunluluğu hem bu âyette hem de Bakara 2/160, Furkân 25/70 ve 71 gibi âyetlerde tevbe ile birlikte salih amel işlemekten de söz edilmektedir.

Buradan hareketle, insanı kurtaracak olan şeyin sadece tevbe değil, beraberinde salih ameller de istendiği unutulmamalıdır. Salih amellerle desteklenmeyen, sadece iddia ve sloganda kalan inanç söylemleri kişilerin kurtulmasına yetmez. Çünkü kurtuluş için iman ve salih amel birlikteliği şarttır.

2. اِنَّ رَبَّكَ مِنْ بَعْدِهَا لَغَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki ondan (tevbe ettikten) sonra Rabbin elbette ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah âyetin sonunda yeniden tevbe ve ıslaha dikkat çekmekte ve bağışlayıcılığı ile merhametinin böyle bir şarta bağlı olduğunu açıkça zikretmektedir.

İnsanlar hata işlemiş olsalar da işledikleri hatalardan sonra bundan samimiyetle vazgeçerler ve ıslah edici faaliyetlere girişirlerse, Yüce Allah onları bağışlayabileceğini ve kendilerine rahmetiyle muamelede bulunacağını haber vermektedir. Esasında âyette Yüce Allah’ın rabb sıfatının kullanılması “bağışlayıcılığının” ve “merhametinin” rablığının sonucu ve gereği olduğunu hissettirmektedir.

Dipnotlar

• 1 - Buhârî, Enbiyâ, 8, 48; Rikâk, 45; Müslim, Cennet, 56, 59; Tirmizî, Kıyâmet, 3; Nesâî, Cenâiz, 118, 119; İbn Mâce, Zühd, 33; Dârimî, Rikâk, 80, 82; Ahmed b. Hanbel, I, 220, 223, 229, 235, 253, 397; VI, 53, 90. 2 - Semerkandî, age., III, 549.
• 3 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 57, 161, 185; Nisâ’ 4/173; Enfâl 8/60; Hûd 11/15, 111; Nûr 24/25; Fâtır 35/30; Zümer 39/10, 70; Ahkâf 46/19. 4 - Bakara 2/272, 281; Âl-i İmrân 3/25, 161; Nisâ’ 4/49, 77, 124; En‘âm 6/160; Yûnus 10/47, 54; Enfâl 8/60; Nahl 16/111; İsrâ’ 17/71; Meryem 19/60; Enbiyâ’ 21/47; Mü’minûn 23/62; Zümer 39/69; Mü’min 40/17; Câsiye 45/22; Ahkâf 46/19. 5 - Yûnus 10/4, 47, 54; Enbiyâ’ 21/47; Zümer 39/69.
  • Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/57 Âl-i İmrân 3/161 Âl-i İmrân 3/185 Nisâ 4/173 Enfâl 8/60 Hûd 11/15 Hûd 11/111 Nûr 24/25 Fâtır 35/30 Zümer 39/10 Zümer 39/70 Ahkâf 46/19 Bakara 2/272 Bakara 2/281 Âl-i İmrân 3/25 Âl-i İmrân 3/161 Nisâ 4/49 Nisâ 4/77 Nisâ 4/124 En‘âm 6/160 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enfâl 8/60 Nahl 16/111 İsrâ 17/71 Meryem 19/60 Enbiyâ 21/47 Mü'minûn 23/62 Zümer 39/69 Mü'min 40/17 Câsiye 45/22 Ahkâf 46/19 Yûnus 10/4 Yûnus 10/47 Yûnus 10/54 Enbiyâ 21/47 Zümer 39/69
• 6 - Semerkandî, age., II, 310; Taberî, age., XIV, 185-186.
• 7 - Bakara 2/126; İbrâhim 14/35.
  • Bakara 2/126 İbrâhîm 14/35
• 8 - Semerkandî, age., II, 310. 9 - Semerkandî, age., II, 310; Taberî, age., XIV, 185-186.
• 10 - Zemahşerî, age., II, 615.
• 11 - Râzî, age., XX, 130. 12 - Taberî, age., XIV, 188. 13 - Taberî, age., XIV, 188.
• 14 - Semerkandî, age., II, 310.
• 15 - Bakara 2/219; Mâide 5/90.
  • Bakara 2/219 Mâide 5/90
• 16 - Bakara 2/173; Mâide 5/3; En‘âm 6/145; Nahl 16/115.
  • Bakara 2/173 Mâide 5/3 En‘âm 6/145 Nahl 16/115
• 17 - Zemahşerî, age., II, 72.
• 18 - Râzî, age., XX, 132. 19 - Âl-i İmrân 3/156, Nahl 16/39, 116, Kasas 28/8; Rûm 30/41; Zümer 39/35; Necm 53/31.
  • Âl-i İmrân 3/156 Nahl 16/39 Kasas 28/8 Rûm 30/41 Rûm 30/41 Zümer 39/35 Necm 53/31
• 20 - Bakara 2/80, 169; A‘râf 7/33; Yûnus 10/68. 21 - Semerkandî, age., II, 311; 22 - En‘âm 6/143-146; Yûnus 10/59-60; Nahl 16/116-117; Tahrîm 66/1; Hâkka 69/44-47.
  • Bakara 2/80 Bakara 2/169 A‘râf 7/33 Yûnus 10/68 En‘âm 6/146 Yûnus 10/60 Nahl 16/117 Tahrîm 66/1 Hâkka 69/47
• 23 - En‘âm 6/21, 93, 144, 157; A‘râf 7/37; Yûnus 10/17; Hûd 11/18; Kehf 18/15; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32; Saff 61/7. 24 - Bakara 2/36, 236, 240, 241; Âl-i İmrân 3/14, 185, 197; Nisâ’ 4/77; Mâide 5/96; A‘râf 7/24; Tevbe 9/38; Yûnus 10/23, 70; Hûd 11/3; Yûsuf 12/17, 65, 79; Ra‘d 13/17, 26; Nahl 16/80, 117; Enbiyâ’ 21/111; Nûr 24/29; Kasas 28/60, 61; Ahzâb 33/53; Yâsîn 36/44; Mü’min 40/39; Şûrâ 42/36; Zuhruf 43/35; Vâkı‘a 56/73; Hadîd 57/20; Nâzi‘ât 79/33; ‘Abese 80/32.
  • En‘âm 6/21 En‘âm 6/93 En‘âm 6/144 En‘âm 6/157 A‘râf 7/37 Yûnus 10/17 Hûd 11/18 Kehf 18/15 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Saff 61/7 Bakara 2/36 Bakara 2/236 Bakara 2/240 Bakara 2/241 Âl-i İmrân 3/14 Âl-i İmrân 3/185 Âl-i İmrân 3/197 Nisâ 4/77 Mâide 5/96 A‘râf 7/24 Tevbe 9/38 Yûnus 10/23 Yûnus 10/70 Hûd 11/3 Yûsuf 12/17 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/79 Ra‘d 13/17 Ra‘d 13/26 Nahl 16/80 Nahl 16/117 Enbiyâ 21/111 Nûr 24/29 Kasas 28/60 Kasas 28/61 Ahzâb 33/53 Yâsîn 36/44 Mü'min 40/39 Şûrâ 42/36 Zuhruf 43/35 Vâkı‘a 56/73 Hadîd 57/20 Nâzi‘ât 79/33 ‘Abese 80/32
• 25 - Semerkandî, age., II, 311.
• 26 - Semerkandî, age., II, 311; Taberî, age., XIV, 189-190; Zemahşerî, age., II, 616; Râzî, age., XX, 133.
• 27 - Bakara 2/57; Âl-i İmrân 3/117; A‘râf 7/160, 177; Tevbe 9/70; Yûnus 10/44; Hûd 11/101; Nahl 16/33, 118; Kehf 18/49; ‘Ankebût 29/40; Rûm 30/9; Zuhruf 43/76.
  • Bakara 2/57 Âl-i İmrân 3/117 A‘râf 7/160 A‘râf 7/177 Tevbe 9/70 Yûnus 10/44 Hûd 11/101 Nahl 16/33 Nahl 16/118 Kehf 18/49 ‘Ankebût 29/40 Rûm 30/9 Zuhruf 43/76
• 28 - Esed, age., s. 556.