Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 30-42. âyetlerinde şehirdeki kadınların Züleyhâ’yı ayıplamasını, sonrasında yaşananları, Yûsuf’un haksız yere hapse atılmasını, oradaki tebliğ faaliyetlerini ve iki gencin rüyalarına yaptığı yorumlarını haber vermektedir.

a) Züleyhâ’nın Çağırdığı Hanım Misafirler

Yüce Allah, sûrenin 30-32. âyetlerinde şehirdeki kadınların Züleyhâ’yı kör kütük âşık olmakla suçladıklarını, bunun üzerine Züleyhâ’nın o kadınları bir yemeğe davet ettiğini, ellerine birer bıçak verdiğini, Yûsuf yanlarına geldiğinde onun güzelliğinin etkisinde kalarak ellerini kestiklerini, Yûsuf’un insan değil, bir melek olabileceğini söylediklerini beyan etmektedir.

Ardından, Züleyhâ’nın onlara cevaben “İşte hakkında beni kınadığınız şahıs budur. Ben onun nefsinden murat almak istedim. Fakat o, masumdu (bundan şiddetle sakındı)” dediği ve eğer emrettiği şeyi yapmazsa hapsedileceğini ve aşağılananlardan olacağını söylediği nakledilmektedir.

ı. Şehir Hanımlarının Züleyhâ ile Alay Etmesi

وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَد۪ينَةِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ تُرَاوِدُ فَتٰيهَا عَنْ نَفْسِه۪ قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا اِنَّا لَنَرٰيهَا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Şehirdeki bazı kadınlar şöyle demişti: Aziz’in hanımı (cinsel olarak) delikanlısından yararlanmak istiyormuş. (Yusuf’un) sevdası onu tamamen kaplamış! Doğrusu biz onu apaçık bir şaşkınlık içinde görüyoruz.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; نِسْوَة nisvetün kelimesi “kadınlar”; فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti ifadesi “şehirdeki”; امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ imraetü’l-‘azîzi tamlaması “Aziz’in hanımı”; تُرَاوِدُ türâvidü fiili “yararlanıyor, yararlanmak istiyor”; فَتٰيهَا fetâhâ tamlaması “onun kendi gencinden, uşağından”; عَنْ نَفْسِه۪ ‘an nefsihî ifadesi “ondan, onun nefsinden”;قَدْ شَغَفَهَا kad şağafehâ fiili “elbette onu kaplamış, içine işlemiş”;حُبًّا hubben kelimesi “sevgi bakımından”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; لَنَرٰيهَا lenerâhâ fiili “elbette onu görüyoruz”; ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ fî dalâlin mübînin ifadesi ise “apaçık şaşkınlık içinde” demektir.

Burada şehirdeki bazı kadınların Aziz’in hanımıyla ilgili ayıplayıcı ifadeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ نِسْوَةٌ فِي الْمَد۪ينَةِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ تُرَاوِدُ فَتٰيهَا عَنْ نَفْسِه۪ “Şehirdeki bazı kadınlar şöyle demişti: Aziz’in hanımı (cinsel olarak) delikanlısından yararlanmak istiyormuş.” Yüce Allah bu âyette Hz. Yûsuf’un hayatının bir başka evresini dile getirmekte ve Aziz’in hanımı Züleyhâ’nın yaptığının duyulması üzerine şehirdeki kadınların ona yönelik sözlerini zikretmektedir.

Âyette geçen تُرَاوِدُ فَتٰيهَا عَنْ نَفْسِه۪ ifadesi “gencinden, delikanlısından murat almak, yararlanmak istiyormuş, ondan yararlanmak istiyormuş, gönlünü çelmeye çalışıyormuş” manasına gelmektedir. Burada zikredilen تُرَاوِدُ türâvidü fiili geniş zaman kalıbında olduğu için, ilgili kadının Hz. Yûsuf’tan cinsel anlamda yararlanma isteğinde devam ettiğini göstermektedir. Bu ifadenin benzerleri daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/23 ve 26. âyetlerinde de geçmektedir. Böylece Hz. Yûsuf’un o dönemde genç bir delikanlı olduğuna dikkat çekmişlerdi. Zira فَتٰيهَا fetâhâ tamlaması “genç delikanlısı, genç uşağı, kölesi, hizmetçisi” demektir.

Âyetteki نِسْوَة nisveh kelimesi “kadınlar topluluğu” manasında müfret/tekil bir isimdir ve bu kelimenin müennesliği yani dişiliği hakiki değildir. Bu nedenle baştaki âmil olan fiil قَالتْ kâlet şeklinde değil de قَالَ kâle şeklinde müzekker kalıpta gelmiştir.

2. قَدْ شَغَفَهَا حُبًّا “(Yusuf’un) sevdası onu tamamen kaplamış!” Burada geçen شَغَفَ şeğafe fiili Kur’ân’da sadece burada geçmekte ve birlikte kullanıldığı حُبّ hubb kelimesiyle birlikte “âşık olmak”, “aşkla dolmak”, “bağrını yakmak”, “sevgi yüreğini kavurmak”, “aşk yüreğine işlemek” gibi anlamlara gelmekte(1) ve bu ifade Züleyha’nın “kör kütük âşık olduğu”nu ortaya koymaktadır.

3. اِنَّا لَنَرٰيهَا ف۪ي ضَلَالٍ مُب۪ينٍ “Doğrusu biz onu apaçık bir şaşkınlık içinde görüyoruz.” Bu ifadeleriyle şehirdeki kadınlar Züleyhâ’nın apaçık sapkınlık, sapıklık ve şaşkınlık içerisinde olduğunu, hata işlediğini, yoldan çıktığını, iyice azıttığını ve adeta çıldırdığını dile getirmişlerdi. Burada geçen ضَلَالٍ مُب۪ينٍ dalâl-i mübîn tamlaması tıpkı Yûsuf 12/8’de de olduğu üzere, yani oğullarının Hz. Yakub’a dediği gibi “apaçık şaşkınlık” manasına gelmektedir.

ıı. Züleyhâ’nın Şehir Hanımlarını Daveti

فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ اَرْسَلَتْ اِلَيْهِنَّ وَاَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَـًٔا وَاٰتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكّ۪ينًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ فَلَمَّا رَاَيْنَهُٓ اَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ وَقُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا هٰذَا بَشَرًا اِنْ هٰذَآ اِلَّا مَلَكٌ كَر۪يمٌ “(Züleyha) onların dedikodusunu duyunca, onlara (davetçi) göndermiş, onlar için dayanacak yastıklar (iyi bir sofra ortamı) hazırlamış, her birine bir bıçak vermiş, (Yusuf’a da): ‘Çık karşılarına!’ demişti. (Kadınlar) onu görünce, onu (gözlerinde) büyütmüş, (şaşkınlıklarından) ellerini kesmişler ve şöyle demişlerdi: Haşa! Allah için! Bu, bir insan olamaz. Bu ancak değerli bir melektir!”

Âyetteki فَلَمَّا سَمِعَتْ fe lemmâ semi‘at fiili “işitince”; بِمَكْرِهِنَّ bimekrihinne ifadesi “onların tuzaklarını, dedikodularını”; اَرْسَلَتْ arselet fiili “göndermişti”; اِلَيْهِنَّ ileyhinne ifadesi “onlara”; وَاَعْتَدَتْ ve a‘tedet fiili “ve hazırlamıştı”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”; مُتَّكَـٔا müttekeen kelimesi “yastık, dirsek dayanağı, yemek, sofra”; وَاٰتَتْ ve âtet fiili “ve vermişti”; كُلَّ وَاحِدَةٍ külle vâhıdetin tamlaması “her birine”; مِنْهُنَّ minhunne “o (hanım)lardan”;سِكّ۪ينًا sikkînen kelimesi “bıçak”; وَقَالَتِ ve kâlet fiili “ve demişti ki”; اخْرُجْ uhruc emri “(Yusuf) çık”; عَلَيْهِنَّ ‘aleyhinne ifadesi “onlara, onların yanına, huzuruna”;فَلَمَّا رَاَيْنَهُٓ fe lemmâ raeynehû fiili “onu gördükleri zaman”; اَكْبَرْنَهُ ekbernehû fiili “onu gözlerinde büyütmüşlerdi, ona hayran kalmışlardı”; وَقَطَّعْنَ ve katta‘ne fiili “ve kesmişlerdi”; اَيْدِيَهُنَّ eydiyehunne tamlaması “onların ellerini”; وَقُلْنَ ve kulne fiili “ve demişlerdi ki”; حَاشَ لِلّٰهِ hâşe lillâh ifadesi “aman Allah’ım, hâşâ, Allah’a sığınırım, Allah için, mâzallah”;مَا هٰذَا mâ hâzâ ifadesi “bu değildir, bu olamaz”; بَشَرًا beşeran sözcüğü “bir insan, beşer (değildir)”; اِنْ هٰذَآ in hâzâ ifadesi “bu (şundan başka bir şey) değildir”; اِلَّا مَلَكٌ illâ melekün ifadesi “bir melekten başka bir şey”; كَر۪يم kerîmun sıfatı ise “üstün, değerli” demektir.

Burada Züleyhâ’nın şehirdeki kadınları Hz. Yûsuf’la buluşturması ve o esnada yaşananlar gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ اَرْسَلَتْ اِلَيْهِنَّ وَاَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَـًٔا وَاٰتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكّ۪ينًا وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ “(Züleyha) onların dedikodusunu duyunca, onlara (davetçi) göndermiş, onlar için dayanacak yastıklar (iyi bir sofra ortamı) hazırlamış, her birine bir bıçak vermiş, (Yusuf’a da): ‘Çık karşılarına!’ demişti.” Yüce Allah Züleyhâ’nın durumunu diline dolayan şehir kadınlarına yaptığı bir işlemi dile getirmekte, bu bağlamda onlara birer elçi gönderip kendilerini çağırdığını haber vermektedir.

a) فَلَمَّا سَمِعَتْ بِمَكْرِهِنَّ اَرْسَلَتْ اِلَيْهِنَّ “(Züleyhâ) onların dedikodusunu duyunca, onlara dâvetçi göndermişti.” Âyette geçen مَكْرِهِنَّ mekrihinne ifadesi “tuzakları, dedikoduları” manasına gelmektedir. Muhtemelen Züleyhâ Hz. Yûsuf’la ilgili duygularını onlara söyleyince bunu saklamalarını istemiş, ancak onlar bunu dillerine dolamışlardı. Gıybet, bir anlamda gizli yapıldığı ve ilgili kişi kınandığı(2) için yapılan dedikodu tuzağa benzetilmiş, bu nedenle onların bu durumu مَكْر mekr kelimesiyle ifade edilmiştir. Züleyhâ şehir kadınlarının dedikodularını işitince onlara elçilerle haber göndermişti.

b) وَاَعْتَدَتْ لَهُنَّ مُتَّكَـًٔا “Onlar için dayanacak yastıklar hazırlamıştı.” Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُتَّكَـٔا müttekeen kelimesi “yastık, dirsek dayanağı, yiyecek, turunçgil”(3) gibi anlamlar içermektedir. Anlaşılan o ki Züleyhâ davet ettiği kadınların rahatça yaslanabilecekleri bir ortam hazırlamış, bu arada kendilerine bıçakla kesebilecekleri yiyecek veya meyveler ikram etmişti.

c) وَاٰتَتْ كُلَّ وَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ سِكّ۪ينًا “Herbirine bir bıçak vermişti.” Züleyhâ davet ettiği kadınların her birine birer bıçak vermişti ki onunla önlerine konulmuş olan yiyecekleri veya meyveleri kessinler. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سِكّ۪ينً sikkîn kelimesi “bıçak” manasına gelmekte ve kadınların ellerine verildiği ifade edilmektedir.

d) وَقَالَتِ اخْرُجْ عَلَيْهِنَّ “(O esnada Yûsuf’a da): ‘Çık karşılarına!’ demişti.” Züleyhâ şehirdeki kadınların yaslanabileceği bir mekânda önlerine yiyecekler koymuş ve ellerine de bıçak verdikten sonra Hz. Yûsuf’a seslenmiş ve çıkıp yanlarına, huzura gelmesini istemişti. Amacı, şehirdeki kadınların dedikodularının önünü kesmek ve kendisinden yararlanmak istediği kişinin öyle sıradan biri olmadığını onlara göstermekti.

2. فَلَمَّا رَاَيْنَهُٓ اَكْبَرْنَهُ وَقَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ “(Kadınlar) onu görünce, onu (gözlerinde) büyütmüş, (şaşkınlıklarından) ellerini kesmişlerdi.” Züleyhâ’nın davetine katılan hanımlar karşılarına çıkan delikanlıyı görünce, güzelliğine hayran kalıp şaşkınlıklarını gizleyememişler, bu arada ellerindeki bıçaklarla da farkında olmadan ellerini kesmişlerdi. Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَكْبَرْنَ ekberne fiili “gözlerinde büyütmek, hayran kalmak, akılları başlarından gitmek, çok güzel bulmak, güzellikte üstün bulmak” gibi anlamlar içermektedir.(4) Bu hayranlık içerisindelerken ellerine verilen ve meyveleri soyup yemeleri istenen bıçaklarla da ellerini kesmişlerdi. Elbetteki burada sözü edilen kesme işlemi ellerin kesilip kopartılması değil, muhtemelen parmakların küçük çiziklerle kanatılmasıdır.

3. وَقُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا هٰذَا بَشَرًا اِنْ هٰذَآ اِلَّا مَلَكٌ كَر۪يمٌ “Ve şöyle demişlerdi: Haşa! Allah için! Bu, bir insan olamaz. Bu ancak değerli bir melektir!” Şehirdeki kadınlar yaşanan bunca şaşkınlık ve hayranlık duyguları içerisinde Hz. Yûsuf için sıradışı ifadeler kullanmak zorunda kalmışlardı. Yûsuf 12/51’de de geçen حَاشَ لِلّٰهِ hâşe lillâhi ifadesi “hâşâ! Allah var”, “Allah korusun”, “hâşâ! Allah için söylüyoruz”, “me‘âzellâhi/Allah’a sığınıyoruz” manasına gelmektedir.(5) Sonrasındaki sözleri ise “bu bir beşer (insan) olamaz; olsa olsa harika bir melek olabilir” şeklinde dile getirilmiştir. Âyette geçen مَا mâ edatı olumsuz mana veren leyse gibi bir durumdadır ve هٰذَا hâzâ kelimesi onun ismi, بَشَر beşer kelimesi ise haberidir.

Âyetin son cümlesinde اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak cümleye bir vurgu manası katılması amaçlanmıştır ki şehir kadınlarının bu konudaki kanaatlerinin kesin olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Kültürümüzde “insanlar mı yoksa melekler mi üstündür?” şeklinde tartışmalar yapılagelmektedir. Bazı âlimler buradaki ifadelerden hareketle meleklerin daha üstün olduğu kanaatine varmışlardır. Meleklerin كَر۪يم kerîm olarak nitelendirilmesi ve Hz. Yûsuf’un bir meleğe benzetilmesi, meleklerin insanlardan üstün olduğunun bir delili olarak sunulabilir ki Râzî bu görüşü tefsirinde aktarmıştır.(6)

ııı. Züleyhâ’nın Yeni Tehdidi

قَالَتْ فَذٰلِكُنَّ الَّذ۪ي لُمْتُنَّن۪ي ف۪يهِ وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ فَاسْتَعْصَمَ وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَآ اٰمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِنَ الصَّاغِر۪ينَ “(Züleyha) şöyle demişti: İşte hakkında beni kınadığınız (şahıs) budur. Yemin olsun ki ben (cinsel olarak) ondan yararlanmak istedim; o, masumdu. Şüphesiz ki kendisine emredeceğimi yapmazsa mutlaka hapse atılacak ve elbette aşağılananlardan olacaktır!”

Âyetteki قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; فَذٰلِكُنَّ الَّذ۪ي fe zâlikünnellezî ifadesi “şu kişi varya işte o”; لُمْتُنَّن۪ي lümtünnenî ifadesi “beni kınamaktasınız, beni kınadığınız kişidir”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “hakkında”;وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ ve lekad ravettühû fiili “yemin olsun ki ben ondan yararlanmak istemiştim”;عَنْ نَفْسِه۪ ‘an nefsihî ifadesi “onun nefsinden, kendisinden”; فَاسْتَعْصَمَ festa‘same fiili “o ise reddetmişti, sakınmıştı, masumdu”; وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ ve lein lem yef‘al ifadesi “eğer yapmazsa”; مَآ اٰمُرُهُ mâ âmuruhû ifadesi “ona emretmekte olduğum şeyi”; لَيُسْجَنَنَّ leyüscenne edilgen fiili “kesin olarak hapse atılacak”;وَلَيَكُونًا ve leyekûnen fiili “ve muhakkak ki olacak”; مِنَ الصَّاغِر۪ينَ mine’s-sâğırîne kelimesi ise “zelillerden, aşağılananlardan” demektir.

Burada Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’la ilgili şehirdeki kadınlara söylediği sözler gündeme getirilmektedir.

1. قَالَتْ فَذٰلِكُنَّ الَّذ۪ي لُمْتُنَّن۪ي ف۪يهِ “(Züleyha) şöyle demişti: İşte hakkında beni kınadığınız (şahıs) budur.” Âyette geçen ذٰلِكُنَّ zâlikünne ifadesi “o” manasına gelmektedir. Hz. Yûsuf belli ki o esnada kadınların yanında olmadığı ve onların gözündeki büyük yeri nedeniyle bu işaret ismi tercih edilmiştir.(7) Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada geçen لُمْتُنَّ lümtünne fiili de “kınamak” manasına gelmektedir.

Züleyhâ kendisini kınadıkları Hz. Yûsuf’la ilgili olarak şehirdeki kadınlara seslenmiş ve “işte hakkında beni kınayıp durduğunuz kişi bu” diyerek muhataplarını susturmuştu. Çünkü onlar Yûsuf’u bir kez görmüş ve korkunç bir şaşkınlık içerisine girip ellerini dahi kesecek duruma gelmişlerdi. Oysa Züleyhâ Hz. Yûsuf ile birlikte aynı evde yaşadığı için, kendince ondan yararlanmak istemesinde kendisini çok daha uygun hissetmişti, kendini haklı bulmuştu. Zaten şehirdeki kadınların artık herhangi bir şey söylememesi onların da ona hak verdiğine bir işaret olarak görülebilir.(8)

2. وَلَقَدْ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ فَاسْتَعْصَمَ “Yemin olsun ki ben (cinsel olarak) ondan yararlanmak istedim; o, masumdu.” Züleyhâ yanındaki kadınlara suçunu itiraf etmiş ve Yûsuf 12/23. âyette dile getirilen o sarkıntılık fiilini kendisinin yaptığını, Hz. Yûsuf’un ise bunu reddettiğini, onun masum olduğunu, o fiilden şiddetle sakındığını beyan etmişti. Âyette geçen اسْتَعْصَمَ ista‘same fiili “reddetmek, sakınmak, masum olmak, kendini engellemek, namuslu davranmak”(9) gibi anlamlar içermekte ve Hz. Yûsuf’un söz konusu fiile bulaşmadığı manasını vermektedir. Züleyha’nın bu itirafı bir kez de Melik’in huzurunda dile getirileceği Yûsuf 12/51’de beyan edilmektedir.

3. وَلَئِنْ لَمْ يَفْعَلْ مَآ اٰمُرُهُ لَيُسْجَنَنَّ وَلَيَكُونًا مِنَ الصَّاغِر۪ينَ “Şüphesiz ki kendisine emredeceğimi yapmazsa mutlaka hapse atılacak ve elbette aşağılananlardan olacaktır!” Züleyhâ, daha önce giriştiği o ahlaksızlıktan vazgeçmediğini beyan edercesine yeniden kendisine benzer tekliflerde bulunacağını ifade etmiş, eğer ondan isteyeceği şeyleri yapmazsa mutlak surette hapse atılacağını ve aşağılananlardan olacağını belirtmiştir. Anlaşılıyor ki Züleyhâ fiziksel anlamda hür, ama duygusal anlamda köleydi; Yûsuf ise fiziksel anlamda köle, ruh ve değerler anlamında ise alabildiğine hürdü.

Âyette geçen لَيُسْجَنَنَّ leyüscenne edilgen fiili “kesin olarak hapse atılmak” manasına gelmekte, başındaki lâm/le ile sonundaki şeddeli nûn harfi anlama te’kid denen pekiştirilmiş, güçlü bir anlam katmaktadır. Daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/25’te de geçtiği üzere Züleyha onu hapisle tehdit etmişti. Buradk, ifadesi ile öncesinde yer alan tehdit bir anlamda buluşmaktadır.

Bu arada âyette yer alan الصَّاغِر۪ين es-sâğırîne kelimesi ise “zeliller, aşağılananlar, zillete uğrayanlar, sürünenler”(10) demektir. Bu iki ifadeden anlaşıldığına göre, isteklerini yerine getirmemesi durumunda Hz. Yûsuf’un kesin olarak hapse atılacağı ve dolayısıyla aşağılananlardan olacağı ifade edilmiş olmaktadır.

Bu arada âyette yer alan ve sonu tenvinli okunan لَيَكُونًا leyekûnen ifadesi bir fiildir. Fiillerin sonuna tenvin gelmemesi Arapçada bir kuraldır. Bu kuralın Kur’ân’da iki tane istisnası vardır ki bunların birisi ‘Alak 96/15’teki lenesfe‘an, diğeri ise yorumunu yapmakta olduğumuz لَيَكُونًا leyekûnen fiilidir. Bu iki fiilin de hem başında te’kid lâmı, hem de sonunda muhaffef yani “şeddesiz okunan te’kid nûn”u bulunmaktadır. Bilinmelidir ki, bu fiillerin sonundaki tenvin ismin sonuna gelen mutlak umum anlamına gelen tenvin değil, şeddesiz muhaffef nûn’un tenvin şeklinde yazılmasıdır.

b) Hz. Yûsuf’un Dik Duruşu ve Samimiyeti

Yüce Allah, sûrenin 33-35. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un ahlaklı duruşunu, onların davetine “evet” demektense hapiste yatmanın daha sevimli olduğunu, Allah’ın yardımını istediğini, aksi takdirde bir yanlışa düşmekten korktuğunu söylediğini haber vermektedir.

Ardından, Yüce Allah’ın onun duasını kabul ettiği, onu kötülüklerden uzaklaştırdığı, görevlilerin her türlü delili görüp bilmesine rağmen yine de onu belirsiz bir süreliğine hapse attıkları bildirilmektedir.

ı. Yüce Allah’tan Yardım Talebi

قَالَ رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَن۪يٓ اِلَيْهِ وَاِلَّا تَصْرِفْ عَنّ۪ي كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَاَكُنْ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ “(Yusuf:) ‘Rabbim! Hapis, bunların benden istediklerinden bana daha sevimlidir! Onların hilelerini benden çevirmezsen (korkarım ki) onlara eğilim gösteririm ve cahillerden olurum!’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; السِّجْن es-sicnü kelimesi “hapishane”; اَحَبّ ehabbü kelimesi “daha sevimli(dir)”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; مِمَّا يَدْعُونَن۪ي mimmâ yed‘ûnenî ifadesi “beni çağırdıkları şeyden”; اِلَيْهِ ileyhi ifadesi “ona, kendisine”;وَاِلَّا تَصْرِفْ ve illâ tasrif ifadesi “eğer uzaklaştırmazsan”; عَنّ۪ي ‘annî ifadesi “benden”; كَيْدَهُنَّ keydehunne tamlaması “onların tuzaklarını”; اَصْبُ asbu fiili “meylederim”; اِلَيْهِنَّ ileyhinne ifadesi “onlara”; وَاَكُنْ ve ekün fiili “ve olurum”; مِنَ الْجَاهِل۪ينَ mine’l-câhilîne ifadesi ise “cahillerden” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un Yüce Allah’a yönelik nidası gündeme getirilmekedir.

1. قَالَ رَبِّ السِّجْنُ اَحَبُّ اِلَيَّ مِمَّا يَدْعُونَن۪يٓ اِلَيْهِ “(Yusuf:) ‘Rabbim! Hapis, bunların benden istediklerinden bana daha sevimlidir!’ demişti.” Bu âyetteki يَدْعُونَ yed‘ûne fiili ve kullanılan zamirler çoğul yani kadınlarla ilgili kalıpta geldiği için maksat Züleyhâ’nın evine gelen kadınlar olarak anlaşılmalıdır. Bu âyette yer alan يَدْعُونَن۪ي yed‘ûnenî, كَيْدَهُنَّ keydehunne ve اِلَيْهِنَّ ileyhinne ifadeleri ile bir sonraki âyette zikredilen كَيْدَهُنَّ keydehunne tamlamasındaki kalıplar ve zamirler çoğul olarak getirildiği için, Hz. Yûsuf’a ahlaksız teklifte bulunanların sadece Aziz’in hanımı değil, diğer kadınların da aynı arzu ile hareket ettikleri anlaşılmalıdır. Konunun açığa çıkartıldığından söz edilen Yûsuf 12/50 ve 51’deki çoğul kullanımlar da bu yorumun delili durumundadır.

Züleyhâ şehirdeki kadınlara Hz. Yûsuf’u gösterince onlar aşırı derecede etkilenmiş, Züleyhâ’ya hak vermiş ve kendileri de onunla birlikte olmak için adeta kuyruğa girmişlerdi. Hz. Yûsuf bu korkunç ve cazip durum karşısında Yüce Allah’a seslenerek o şehirdeki kadınların kendisini çağırdığı ahlaksızlığa düşmeme kararlılığında olduğunu beyan etmiş, hapse atılmanın kendisi açısından onların çağırdığı ahlaksızlığa göre çok daha sevimli olduğunu dile getirmişti.

2. وَاِلَّا تَصْرِفْ عَنّ۪ي كَيْدَهُنَّ اَصْبُ اِلَيْهِنَّ وَاَكُنْ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ “Onların hilelerini benden çevirmezsen (korkarım ki) onlara eğilim gösteririm ve cahillerden olurum! (demişti).” Hz. Yûsuf karşısında bulunduğu durumun ne kadar şiddetli ve tehlikeli olduğunu fark etmiş, bundan kendi başına kurtulmasının mümkün olmadığını anlamış ve ilâhî yardım talebinde bulunmuştu.

Daha önce Yûsuf 12/24. âyette de ifade ettiğimiz gibi, Yüce Allah kötülük ve çirkinlikleri ondan uzaklaştırmış, böylece Aziz’in hanımının kötü emellerine uğramaktan kurtulmuştu. Bu defa da aynı talebi dile getirmiş ve şehirdeki kadınların tuzağından kurtarılması için Yüce Allah’a niyazda bulunmuştu. Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen تَصْرِفْ tasrif fiili ile pek çok âyette zikredilen كَيْد keyd kelimeleri birlikte “tuzaklarından uzaklaştırılmak, tuzakların ondan uzaklaştırılması” manasına gelmektedir.

Hz. Yûsuf eğer kadınların tuzaklarını Yüce Allah kendisinden uzaklaştırmazsa duruma dayanamayabileceğini, kadınlara ve dolayısıyla isteklerine meyletmek durumunda kalabileceğini, sonuçta cahillerden, yani günahkârlardan(11) olabileceğini dile getirmiştir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَصْبُasbu fiili hem zorunlu “meyletme”yi, hem de “gönlün kayması” manasını içermektedir.(12)

Demek ki Hz. Yûsuf karşılaştığı bu çaresizlikten kurtulamama ihtimalini dile getirmiş, Yüce Allah’ın yardımını talep etmişti. Nahl 16/98’de de belirtildiği gibi, şeytanın müdahalesine karşılık Yüce Alah’ın yardımını istemek bir emirdir. İşte Hz. Yûsuf da bu gerçeğin farkında olarak ilâhî yardım talebinde bulunmuştu. Yüce Allah’a sığınmayla ilgili benzer mesajlar A‘râf 7/200, Mü’minûn 23/97-98, Fussilet 41/36 ve Felak ile Nâs surelerinde de yer almaktadır.

Hz. Yûsuf tıpkı Bakara 2/67’de dile getirildiği üzere, Hz. Mûsâ gibi Yüce Allah’a sığınmanın karşılığında eğer ilahi yardım gelmezse cahillerden olmanın kaçınılmaz olduğunun farkındaydı. Bu nedenle, eğer Yüce Allah yardım etmezse hem kadınların isteklerine meyledebileceğini hem de bunun sonucunda cahillerden, yani kendini bilmez şaşkınlardan olabileceğini ifade etmiştir. Bu samimi duanın cevabı ise devam eden âyette verilmektedir.

ıı. Duasını Kabul Edişi

فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Rabbi onun duasına cevap vermiş ve onların hilesini ondan uzaklaştırmıştı. Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki فَاسْتَجَابَ festecâbe fiili “icabet etmişti”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; فَصَرَفَ fe sarafe fiili “uzaklaştırmıştı”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; كَيْدَهُنَّ keydehunne tamlaması “onların tuzaklarını”; اِنَّهُ هُوَ innehû hüve ifadesi “muhakkak ki sadece ve sadece O’dur”; السَّم۪يع es-semî‘u sıfatı “işiten”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı ise “bilen” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Yûsuf’un duasına icabetiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَاسْتَجَابَ لَهُ رَبُّهُ فَصَرَفَ عَنْهُ كَيْدَهُنَّ “Rabbi onun duasına cevap vermiş ve onların hilesini ondan uzaklaştırmıştı.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un yaptığı içten duasını kabul etmiş ve şehirdeki kadınların korkunç ve ahlaksızlık içeren tuzaklarını ondan uzaklaştırmıştı.

Bakara 2/186 ve Mü’min 40/60’ta beyan edildiği gibi, eğer bir insan cân-ı gönülden bir duada bulunursa Yüce Allah onun duasını karşılıksız bırakmayacaktır. Bu duayı yapan kişi eğer peygamber ise bu dua elbette daha da icabeti hak eden bir durumdadır ve Yüce Allah onlara icabet edecek, cevap verecektir. Konuyla ilgili durum Bakara 2/186, 214, En‘âm 6/34 ve Yûsuf 12/110’da da aynı şekilde beyan edilmektedir. Bu çerçevede Hz. Yûsuf’un duasına icabet edildiği bu âyette dile getirilmektedir.

2. اِنَّهُ هُوَ السَّم۪يعُ الْعَل۪يمُ “Şüphesiz ki yalnızca O, es-semî‘dir (her şeyi işitendir); el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un durumunu çok iyi bildiğini, dilinden ve gönlünden yaptığı bütün duaları gayet iyi işittiğini beyan etmektedir.

Âyetteki اِنَّهُ هُوَ innehû hüve “Muhakkak ki sadece ve sadece O’dur” ifadesi “fasl zamiri” tekniğiyle elde edilen bir hasr/kasr ifadesidir; bir “vurgu” içermektedir ki gerçek manada, tam olarak her şeyi işitenin ve her şeyi hakkıyla bilenin sadece ve sadece Yüce Allah olduğunu ortaya koymaktadır. Esasında, burada Hz. Yûsuf’la ilgili olan söylemler anlaşılıyor ki sadece onun bildiklerinden ibaret değildi; ona yansımayan daha nice şeyler de o ortamda konuşuluyordu ki Yüce Allah her şeyi hakkıyla işiten ve bilen kudretin sadece ve sadece kendi zatı olduğunu bu şekilde ifade etmektedir.

Öte yandan, yorumladığıız bu cümle Yüce Allah’ın sadece dile getirilen duaları değil, insanların içinde sakladıkları veya içlerinden geçirdiklerini de gayet iyi bildiğini içermektedir. Çünkü son derece sıkıntılı bir durumda olan Hz. Yûsuf’un istekleri elbette burada ifade edilenlerden ibaret değil, daha nice arzuları kapsamaktaydı. İşte bu nedenle, Yüce Allah mutlak işiten ve her şeyi bilen kudretin sadece kendisi olduğunu bu ifade üslubuyla dile getirmekte ve neticede evrensel manada bütün zamanları içerecek bir mesaj vermektedir.

ııı. Hapse Atılması

ثُمَّ بَدَا لَهُمْ مِنْ بَعْدِ مَا رَاَوُا الْاٰيَاتِ لَيَسْجُنُنَّهُ حَتّٰى ح۪ينٍ “Sonunda kesin delilleri görmelerine rağmen onu bir süreliğine mutlaka hapse atmaları (gerektiği fikri), onlar (Aziz ve arkadaşları) için belirmişti.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra; بَدَا bedâ fiili “ortaya çıkmıştı, belirmişti”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; مِنْ بَعْدِ مَا رَاَوُا min ba‘di mâ raev ifadesi “gördükten sonra”; الْاٰيَاتِ el-âyâti ifadesi “delilleri”;لَيَسْجُنُنَّهُ leyescününnehû fiili “onu mutlaka hapsecekler”; حَتّٰى ح۪ينٍ hattâ hînin ifadesi ise “belirli bir süreye kadar, bir süreliğine” demektir.

Burada yöneticilerin Hz. Yûsuf’la ilgili son derece haksız bir karara vardıkları gündeme getirilmektedir.

Âyette geçen بَدَا لَهُمْ bedâ lehum ifadesi Kur’ân’da beş,(13) sadece بَدَا bedâ fiili ise bir kez(14) geçmekte ve “onlar için ortaya çıkmak”, “görünmek”, “göz önüne serilmek”, “karşılarına çıkmak”, “kendilerine uygun görünmek”, “akıllarına gelmek” gibi manaları içermektedir. Bu arada الْاٰيَات el-âyât kelimesi ise “deliller, alametler, işaretler” manasında olayı işaret eden her türlü delil manasına gelmektedir.

Bu arada âyetteki ح۪ين hîn kelimesi de “belirli olmayan bir süre” demektir.(15) Yüce Allah Aziz’in ve çevresindekilerin her türlü delili görmüş olmasına ve durumun vahametini anlamış olmalarına rağmen, halkın dedikodusunu kesmek için Hz. Yûsuf’un yine de bir süreliğine hapiste kalması gerektiğine dair fikir geliştirdiklerini haber vermektedir.

Hz. Yûsuf’un hapse atılmasıyla ilgili olarak, âyette geçen لَيَسْجُنُنَّهُ leyescününnehû “onu muhakkak ki hapsedecekler” ifadesi çoğul bir kalıptır ve hapse atma kararını bir kişinin değil, bir grubun verdiğini ortaya koymaktadır. Bu şekliyle âyetin içeriğinde zikredilen لَهُمْ lehum ifadesinde de رَاَوُا raevv fiilinde de aynı “çoğul” ifade durumu söz konusudur ki kararın bir gruba ait olduğu bu şekilde dile getirilmiş olmaktadır.

Aziz ve çevresindeki ev halkı veya adamları Züleyhâ’yı ve şehir kadınlarını frenleyemeyeceklerini anlayınca, çareyi Hz. Yûsuf’u suçsuz yere zindana atmakta bulmuşlardı. Bu durum aslında Züleyhâ’nın daha önce Yûsuf 12/25 ve 32. âyetlerde de dile getirildiği üzere, isteyip teklif ve tehdit ettiği hususlardan birisiydi. Eşi maalesef durumun ve gidişatın hiç de içaçıcı olmadığını farketmiş ve adaletli bir çözüme ulaşmasının mümkün olmadığını anlamıştı. Ona ve çevresindekilere göre tek çıkar yol çevredekilerin dedikodusu dininceye kadar Hz. Yûsuf’un belirsiz bir süre hapse atılmasıydı ve o da bunu yapmak zorunda kalmıştı.

Hz. Yusuf sanıldığı gibi Aziz’in eşi Züleyha’nın ona sarkmasından sonra değil, daha sonra diğer kadınların da sarkıntılık teşebbüslerinden sonra hapse atılmıştır. Hz. Yusuf’un hapse atılması elbette görünüşte bir haksızlıktı; çünkü suçsuz yere bir cezaya çarptırılmıştı. Ancak şehirdeki kadınların onunla ilgili farklı düşünceler beslediklerini söylemeleri nedeniyle belki de Hz. Yûsuf’un hapse atılması onun için bir anlamda korumaya alınması gibi de düşünülebilir.

c) Hapisteki Faaliyetleri

Yüce Allah, sûrenin 36-38. âyetlerinde Hz. Yûsuf’la beraber iki gencin daha hapse girdiğini, birisinin rüyasında şaraplık üzüm sıktığını, diğerinin başının üzerinde kuşların ekmek gagaladığını gördüğünü söylediklerini haber vermekte ve Hz. Yûsuf’tan bunları yorumlamasını istediklerini bildirmektedir.

Bunun üzerine Hz. Yûsuf’un da onların rüyalarını yemek servis edilmeden kendilerine bildireceğini söylediği, bu tür konuları Yüce Allah’ın kendisine öğrettiğini belirttiği aktarılmaktadır. Dahası, sapkın atalarının dininden uzaklaştığı, onların Yüce Allah’a da âhirete de inanmadığı, kendisinin ataları Hz. İbrâhim, Hz. İshâk ve Hz. Yakup’un dinine tabi olduğu, Allah’a hiçbir şekilde ortak koşmadığı, bunun yani tevhidin Yüce Allah’ın bütün insanlara büyük bir ikramı olduğu, fakat insanların çoğunun buna şükretmediği bildirilmektedir.

ı. Muhpus İki Gencin Gördükleri Rüyalar

وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ اَحَدُهُمَآ اِنّ۪يٓ اَرٰين۪يٓ اَعْصِرُ خَمْرًا وَقَالَ الْاٰخَرُ اِنّ۪يٓ اَرٰين۪يٓ اَحْمِلُ فَوْقَ رَاْس۪ي خُبْزًا تَاْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنَا بِتَاْو۪يلِه۪ اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “Onunla birlikte hapse iki delikanlı daha girmişti. Onlardan biri ‘Ben kendimi (rüyamda) içki için (üzüm) sıktığımı görüyorum.’ demişti. Diğeri de ‘Ben de kendimi başımın üzerinde kuşların yemekte (gagalamakta) olduğu bir ekmek taşıdığımı görüyorum.’ demişti. ‘Bunun yorumunu bize bildir! Çünkü biz seni güzel davrananlardan görüyoruz.’ (demişlerdi).”

Âyettekiوَدَخَلَ ve dehale fiili “ve girmişti”; مَعَهُ me‘ahû ifadesi “onunla birlikte”; السِّجْن es-sicne kelimesi “hapishaneye”; فَتَيَان feteyâni kelimesi “iki genç”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَحَدُهُمَا ehadühümâ ifadesi “onların birisi”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَرٰين۪ي erânî ifadesi “kendimi görüyorum”; اَعْصِرُ a‘sıru fiili “sıkıyorum”; خَمْرًا hamran sözcüğü “içki, üzüm suyu”; وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْاٰخَر el-âharu kelimesi “diğeri”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben de”; اَرٰين۪ي erânî ifadesi “kendimi görüyorum”; اَحْمِلُ ahmilü fiili “taşıyorum”; فَوْقَ رَاْس۪ي favke re’sî tamlaması “başımın üstünde”;خُبْزًا hubzen sözücüğü “ekmek”; تَاْكُلُ te’külü fiili “yiyor, gagalıyor”; الطَّيْر et-tayru kelimesi “kuş”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”;نَبِّئْنَا nebbi’nâ hitabı “bize haber ver”; بِتَاْو۪يلِه۪ bi te’vîlihî ifadesi “onun (bu iki rüyanın) yorumunu”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;نَرٰيكَ nerâke fiili “seni görüyoruz”; مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ mine’l-muhsinîne ifadesi ise “iyilerden, iyilik edenlerden” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishane günlerinde hapis arkadaşlarıyla ilgili yaşadıklarının bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ قَالَ اَحَدُهُمَآ اِنّ۪يٓ اَرٰين۪يٓ اَعْصِرُ خَمْرًا “Onunla birlikte hapse iki delikanlı daha girmişti. Onlardan biri ‘Ben kendimi (rüyamda) içki için (üzüm) sıktığımı görüyorum.’ demişti.” Aziz ve beraberindekiler Hz. Yûsuf’un bir süreliğine hapse atılması fikrini edindikten sonra bunu uygulamaya koymuş ve Hz. Yûsuf’u sorgusuz süalsiz bir şekilde hapse atmışlardı. “Onunla birlikte iki genç daha hapse girmişti” ifadesi bunun bir delilidir.

a) وَدَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيَانِ “Onunla birlikte hapse iki delikanlı daha girmişti.” Hz. Yûsuf’la birlikte hapse giren iki gencin kim oldukları hakkında Kur’ân’da bilgi yoktur. Tevrât’ta ve bizim bazı tefsir kaynaklarımızda bunların birinin Kral’ın sâkîsi (su vericisi), diğerinin de fırıncısı olduğu ve Kral’ı zehirleme teşebbüsleri veya iddiaları nedeniyle hapse atıldıkları ifade edilmektedir.(16) Hapse atılan bu iki gencin Kral ile ilişkisinin olduğu sûrenin 41 ve 42. âyetlerindeki rabbehû “rabbi, efendisi, yöneticisi, kralı” ifadelerinden anlaşılmaktadır.

Bu iki genç hapistelerken gördükleri rüyalarla ilgili olarak Hz. Yûsuf’tan rüyalarını tabir etmelerini istemişlerdi. Belli ki Hz. Yûsuf’un hayat tecrübesi ve en başta gördüğü rüyayı kendilerine anlatması, dahası detaylı bir şekilde kendileriyle hemhal olması nedeniyle, onun kendilerine yardım edebileceğini düşünmüşler ve yardımına müracaat etmişlerdi.

b) قَالَ اَحَدُهُمَآ اِنّ۪يٓ اَرٰين۪يٓ اَعْصِرُ خَمْرًا “Onlardan biri şöyle demişti: Ben kendimi (rüyamda) şaraplık üzüm sıktığımı görüyorum.” Hapisteki delikanlıların ikisi de gördükleri rüyaları Hz. Yûsuf’a yorumlaması için anlatmışlardı. Âyetteki اِنّ۪يٓ اَرٰين۪ي innî erânî ifadesi görülenin “rüya” olduğunu göstermektedir. Aksi takdirde bu ifade kullanılmaz, sadece اَعْصِرُ خَمْرًا a‘sıru hamran cümlesiyle yetinilirdi. Bu arada اَرٰي erâ fiilinin geniş zaman kalıbında getirilmesinin nedeni de, gençlerin bu rüyaları bir süreden beri gördüklerini ortaya koymaktır.

Hapisteki gençlerden birisi rüyasında şaraplık üzüm sıktığını gördüğünü ifade etmiştir. İfadede ‘ıneb “üzüm” kelimesi olmasa da bir içecekten söz edilmesi nedeniyle manada bunun gözetilmesi gerektiği kanaatindeyiz. Hem اَعْصِرُ a‘sıru fiili hem de خَمْر hamr kelimesi maksadın “üzüm sıkmak” olduğunu göstermektedir. Zaten bazı lügatlerde hamr kelimesinin “üzüm” manasında kullanıldığı ifade edilmektedir.(17) Anlaşılıyor ki bu delikanlılardan birisi rüyasında şaraplık üzüm sıktığını görüyordu.

2. وَقَالَ الْاٰخَرُ اِنّ۪يٓ اَرٰين۪يٓ اَحْمِلُ فَوْقَ رَاْس۪ي خُبْزًا تَاْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ “Diğeri de ‘Ben de kendimi başımın üzerinde kuşların yemekte (gagalamakta) olduğu bir ekmek taşıdığımı görüyorum.’ demişti.” Hapistekilerden diğer delikanlı da rüyasında başının üzerinde bir ekmek taşıdığını ve onu bir kuşun gagalamakta olduğunu gördüğünü ifade etmiştir.

3. نَبِّئْنَا بِتَاْو۪يلِه۪ اِنَّا نَرٰيكَ مِنَ الْمُحْسِن۪ينَ “(O iki genç devamla) ‘Bunun yorumunu bize bildir! Çünkü biz seni güzel davrananlardan görüyoruz.’ (demişlerdi).” Hapisteki iki genç rüyalarını Hz. Yûsuf’a anlattıktan sonra, ondan bunlarla ilgili yorum yapmasını istemişlerdi. Âyette geçen تَاْو۪يل te’vîl kelimesi “bir şeyin varıp döneceği yer” demektir.(18) Rüyaların te’vili de bu anlamda “tabir edilmesi” ve onlardan ne anlamak gerektiğiyle ilgili “yorum yapılması” manasını içermektedir.

Buradaki الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi “işini iyi ve güzel yapanlar, güzel davrananlar, bilgililer, muvahhitler”(19) manasına geldiği için, bağlam gereği Hz. Yûsuf’la ilgili olarak kullanılan bu kelime “iyi ve güzel bir şekilde rüya yorumu yapan” manasına alınmalıdır. Hz. Yûsuf hapiste dürüst davranan bir örneklik oluşturduğu için, muhtemelen ibadetine dikkat ettiği, hak hukuk gözettiği, yardım severlik yaptığı ve bilgin bir duruş ortaya koyduğu için oradakiler bu durumu fark etmişler ve onun bilgisinden istifade etmişlerdi.(20)

Yûsuf sûresinin 22. âyetinde de belirtildiği gibi, ona “ilim ve hikmet” verilmiş, hem bilgili bir duruş hem de muhakemesi yerli yerince bir bilgelik ortaya koymuştu. Durum böyle olunca, hapistekilere göre çok daha ileri düzeyde bir pozisyona sahip olduğu gözlemlenen Hz. Yûsuf’un rüya yorumunda da usta olacağı düşüncesiyle kendisinden yardım talep edilmişti. Esasında Yûsuf sûresinin 37 ve 101. âyetlerinde de geçtiği üzere, Yüce Allah Hz. Yûsuf’a olayların arka planını öğrettiğini beyan etmektedir. Buradan hareketle, Hz. Yûsuf sıradışı bir duruş sahibi olması itibariyle çevresindekilere bu konuda da yardım etmeye başlamıştı.

ıı. Hz. Yûsuf’un Tevhidi Tebliği

قَالَ لَا يَاْت۪يكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِه۪ٓ اِلَّا نَبَّاْتُكُمَا بِتَاْو۪يلِه۪ قَبْلَ اَنْ يَاْتِيَكُمَا ذٰلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَن۪ي رَبّ۪ي اِنّ۪ي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ “(Yusuf ise onlara) şöyle demişti: Size verilecek yemek gelmeden önce, onun (gördüğünüz rüyaların) yorumunu mutlaka size bildireceğim. Bu, Rabbimin bana öğrettiklerindendir. Şüphesiz ki ben Allah’a inanmayan bir kavmin milletinden (dininden) uzaklaştım. Onlar, ahireti inkâr edenlerin ta kendileridir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”;لَا يَاْت۪يكُمَا lâ ye’tîkümâ fiili “size gelmez”; طَعَام ta‘âmun kelimesi “yemek”; تُرْزَقَانِه türzekânihî edilgen fiili “onunla rızıklandırılacaksınız”;اِلَّا نَبَّاْتُكُمَا illâ nebbe’tükümâ istisnası “size mutlak surette haber vermiş olacağım”; بِتَاْو۪يلِه۪ bi te’vîlihî ifadesi “onun yorumunu”; قَبْل kable kelimesi “önce”; اَنْ يَاْتِيَكُمَا en ye’tiyekümâ ifadesi “size gelmeden önce”; ذٰلِكُمَا zâlikümâ kelimesi “sizin ikinizle ilgili mesele”; مِمَّا عَلَّمَن۪ي mimmâ ‘allemenî ifadesi “öğrettiklerinden(dir)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbimin”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; تَرَكْتُ teraktü fiili “terk ettim”; مِلَّةَ قَوْمٍ millete kavmin tamlaması “(şöyle) bir kavmin dinini, yolunu”; لَا يُؤْمِنُونَ lâ yü’minûne fiili “iman etmezler”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; وَهُمْ ve hum zamiri “onlar”; بِالْاٰخِرَةِ bi’l-âhirati ifadesi “âhireti”; هُمْ hum zamiri “onlar”; كَافِرُون kâfirûne kelimesi ise “inkâr edenler(dir)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishane arkadaşlarına rüya tabirinden önce söylediği bazı sözler ve “tevhidin lâ ilâhe yani red kısmı” gündeme getirilmektedir.

Bu ve bundan sonra gelecek âyetler güncel manada bizlere “her ne şartta olursak olalım; tevhidi tebliğ etmemiz gerektiğini” öğretmektedir.

1. قَالَ لَا يَاْت۪يكُمَا طَعَامٌ تُرْزَقَانِه۪ٓ اِلَّا نَبَّاْتُكُمَا بِتَاْو۪يلِه۪ قَبْلَ اَنْ يَاْتِيَكُمَا “(Yusuf ise onlara) şöyle demişti: Size verilecek yemek gelmeden önce, onun (gördüğünüz rüyaların) yorumunu mutlaka size bildireceğim.” Hz. Yûsuf gördükleri rüyaların yorumuyla ilgili olarak kendisinden yardım isteyen gençlere cevap vermiş ve günlük yemekleri kendilerine verilmeden önce rüyaların yorumunu mutlak surette yapacağını beyan etmiştir.

a) Hz. Yûsuf’un rüyaların yorumunu yapmadan önce neden böyle bir cümle kurduğuyla ilgili olarak şunları söylememiz mümkündür: Rüyası yorumlanacak gençlerden birisine vereceği cevap olumsuz ve nihayet ölümüyle ilgili olacağı için onun bu haberi duymadan önce bilgilendirilmesi ve tevhid noktasında bilinçlendirilmesini istemiş olabilir. Çünkü kişi böyle çok kötü bir haber alınca artık zihni dağılacağı ve morali bozulacağı için bu süreçte başka konularda söylenenleri anlayamayacaktır. Bu nedenle, önce tevhidi tebliğ etmeyi seçmesi son derece önemli bir metottur.

Esasında yaşadığı toplumda anlaşılıyor ki halkın çoğunluğu şirk ve küfür üzere yaşadıkları için rüyası yorumlanması istenen kişi de muhtemelen o müşriklerden birisiydi ve onun şirk veya küfür üzere ölmesini istemiyordu. Bu yüzden, risalet öğretilerinin en başında yer alan “tevhid”in muhataplara aktarılması büyük önem arz etmekteydi ve Hz. Yûsuf da bunu yapmıştır.

b) Hz. Yûsuf’un bu sözlerinden “hapishanedekilere günlük yemek verildiği” anlaşılabileceği gibi, o dönemdeki Kral’ın öldürmek istediği kişileri zehirlediğini, bu nedenle de Hz. Yûsuf’un yemeklerde zehir olup olmadığını muhataplara söylemek istediği manası da söz konusu olabilir.(21) Hz. Yûsuf’un bu sözünün bir benzeri Âl-i İmrân 3/49’da da geçtiği gibi Hz. İsâ’nın da muhataplarına söyledikleri arasında görülmektedir. Hz. Yûsuf’un hem rüya tabirini hem de diğer konulardaki bilgilendirmeleri nasıl yapabileceği ise devam eden şu cümlede yer almaktadır:

2. ذٰلِكُمَا مِمَّا عَلَّمَن۪ي رَبّ۪ي “Bu, Rabbimin bana öğrettiklerindendir.” Hz. Yûsuf gerek rüyalarla ilgili yorumlarını, gerekse başka konulardaki tebliğ ilkelerini Yüce Allah’ın kendisine vahyettiği yani öğrettiği şeyler çerçevesinde yaptığını beyan etmektedir. Buradan hareketle, onun yapacağı bilgilendirmelerin hiçbir şekilde büyü, kehanet ve yıldızname türünden olmadığı, kendine özel birer tahmin niteliğinde de değerlendirilemeyeceği anlaşılmaktadır.(22)

Âyette geçen مِمَّا mimmâ ifadesindeki مِنْ min edatı “bir kısmı” manasına geldiği için, Yüce Allah’ın kendisine çok daha fazla şeyler öğrettiği anlaşılmaktadır. Bu arada ifadenin başındaki ذٰلِكُمَا zâlikümâ kelimesi “sizin ikinizle ilgili mesele” manasında “bu konu” demektir. Hz. Yûsuf’un bu ifadesi sûrenin altıncı âyetinde Hz. Yakup’un kendisine haber verdiği, müjdelediği hususların tecelli ettiğinin bir delilidir. Ayrıca Hz. Yûsuf’un bu türden bilgilendirilmelere muhatap kılındığı Yûsuf sûresinin 101. âyetinde de belirtilmektedir.

3. اِنّ۪ي تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ بِاللّٰهِ وَهُمْ بِالْاٰخِرَةِ هُمْ كَافِرُونَ “Şüphesiz ki ben Allah’a inanmayan bir kavmin milletinden (dininden) uzaklaştım. Onlar, ahireti inkâr edenlerin ta kendileridir.” Hz. Yûsuf hapishanedeki gençlere tebliğde bulunarak “Allah’a inanmayan ve âhireti de inkâr eden bir kavmin dinini, yolunu terk ettiğini” söylemekle söze başlamıştır.

a) Hz. Yûsuf’un tebliği, tıpkı lâ ilâhe illallâh şeklindeki kelime-i tevhiddeki gibi önce lâ ilâhe ile yani nefy “olumsuzlama” ile başlamaktadır. Yani Hz. Yûsuf öncelikle neyi benimsemediğini söyleyerek lâ ilâhe kısmını dile getirmiş ve neyi reddettiğini açıkça ortaya koymuştur. Kur’ân’da pek çok âyette dile getirildiği gibi, iman değerlerinin başında “Allah’a şirksiz iman etmek” ve “âhirete şeksiz şüphesiz inanmak” gelmektedir. Bu nedenle Hz. Yûsuf da imanın çok önemli iki değerini gündeme getirmiş ve hapishanedeki gençlerin de sonrasında bu kıssayı okuyanların da tevhid ve şirk noktasında sağlam bir inanca sahip olmaları gerektiğini ortaya koymuş olmaktadır.

b) Bir kavmin milletini yani “dinini, yolunu” terk etmek, önceden o yolda olunması manasına gelmez. Bir şeyi terk etmek, o şeye hiç ilişmemek, onu baştan beri hiç benimsememek manasına da gelmektedir; burada da böye bir anlam söz konusu edilmektedir diyebiliriz. Çünkü bir sonraki âyette de dile getirildiği üzere, Hz. Yûsuf bir peygamber ailesinin çocuğuydu.

Bir taraftan babası Hz. Yakup peygamberdi; diğer taraftan dedesi Hz. İshâk, dedesinin kardeşi Hz. İsmâil ve onların babası olan Hz. İbrâhim, o dönemin peygamberlerinden olan Hz. İbrâhim’in yeğeni Hz. Lût onun peygamber yakınlarını oluşturmaktaydı.

Durum böyle olunca, Hz. Yûsuf’un “Yüce Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yaraşmaz” dediği gibi, herhangi bir şekilde şirke veya küfre saplanmış olması da elbette mümkün değildir. Bu konuda Hz. Peygamber başta olmak üzere, bütün peygamberlere yönelik ilahi bildirimlerde de onların kavimleri uyardıkları yanlış inanç ve uygulama şeklindeki konuları önceden bizzat kedilerinin benimsediği, yaptığı ve yaşadığı gibi bir yaklaşım doğru olamaz. İşte Hz. Yûsuf’un “terk ettim” sözü “zaten ona hiç bulaşmamıştım” manasını içermektedir.

ııı. Peygamberlerin Yolunu İzlemesi

وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ اٰبَآء۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ مَا كَانَ لَنَآ اَنْ نُشْرِكَ بِاللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ ذٰلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Atalarım İbrahim, İshak ve Yakup’un milletine (dinine) uydum. Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yakışmaz. Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.”

Âyetteki وَاتَّبَعْتُ veteba‘tü fiili “ve tabi oldum, uydum”; مِلَّة millete kelimesi “dine, yola”; اٰبَآء۪ي âbâî tamlaması “benim atalarımın, babalarımın”; اِبْرٰه۪يمَ ibrâhime kelimesi “İbrahim’im”; وَاِسْحٰقَ ve ishâka sözcüğü “ve İshak’ın”; وَيَعْقُوبَ ve yakûbe kelimesi “ve Yakup’un”; مَا كَانَ لَنَا mâ kâne lenâ ifadesi “bizim için olacak şey değildir”;اَنْ نُشْرِكَ en nüşrike fiili “şirk koşmamız, ortak koşmamız”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; مِنْ شَيْءٍmin şey’in ifadesi “hiçbir şeyi”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ min fadlillâhi tamlaması “Allah’ın ihsanından(dır)”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize yönelik”; وَعَلَى النَّاسِ ve ‘ale’n-nâsi ifadesi “ve insanlara yönelik”; وَلٰكِنَّ ve lâkinne ifadesi “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يَشْكُرُونَ lâ yeşkürûne fiili ise “şükretmezler” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishanedekilere yönelik tevhidle ilgili yaptığı bildirim yani “kelime-i tevhidin illallâh kısmı” gündeme getirilmektedir.

1. وَاتَّبَعْتُ مِلَّةَ اٰبَآء۪يٓ اِبْرٰه۪يمَ وَاِسْحٰقَ وَيَعْقُوبَ “Atalarım İbrahim, İshak ve Yakup’un milletine (dinine) uydum.” Hz. Yûsuf’un bu sözleriyle kendisini ortaya koyduğu da anlaşılmaktadır. Kardeşleri tarafından bir kuyuya atılan Yûsuf’u evlat edinen aile, onun kim olduğunu bilmiyordu. Muhtemelen o döneme kadar başkaları da bu durumun farkında değillerdi. Ancak Hz. Yûsuf اٰبَآء۪ي âbâî “atalarım” diyerek kendisinin Hz. Yakup’un oğlu olduğunu ortaya koymuş olmaktaydı.

Hz. Yûsuf hapishanedeki bütün muhataplarına seslenmiş ve tevhid öğretilerini izini sürdüğü atalarıyla ilişkilendirmiştir. İmansızların yolunu terk ettiğini beyandan sonra kelime-i tevhidin illallâh yani ispat ve olumlulama kısmını beyan etmiştir. Peygamberler birbirlerinin yolunu takip eden, aynı kaynaktan beslenen, birbirlerini tasdik eden insanlar olduğu için, Hz. Yûsuf da durumunu bu şekilde ortaya koymuştur.

Peygamberler ve ilâhî mesajlar birbirinin reddiyesi değil, birbirlerinin musaddıkı “onaylayıcısı” ve müheymini “koruyucusu ve sahiplenicisi”dirler. Bu yüzden, peygamberler birbirlerine iman etmek ve birbirlerini desteklemekle emrolunmuşlardır.(23) Kur’ân’da bunu ifade eden pek çok âyet vardır.(24) En‘âm 6/83-89’da pek çok peygamberin ismi zikredildikten sonra, En‘âm 6/90’da Hz. Peygamber’e onların izinden gitmesinin emredilmesinde de aynı gerekçe ve mantık söz konusudur.

İşte Hz. Yûsuf da bir peygamber olduğu için, aynı hassasiyeti ortaya koymuş ve peygamber olan atalarının milletini yani dinini ve yolunu izleyip onları takip ettiğini beyan etmiştir. Burada ve önceki âyette geçen مِلَّة milleh kelimesi “din, yol” manasına gelmektedir.(25) Hakikat vahyin söylediğidir. Bu nedenle, Hz. Yûsuf da vahyin kendisine bildirdiği esasları muhataplarına iletmiş ve yolunu açıkça beyan ederek muhatapların zihninde herhangi bir şüphe oluşmasına izin vermemiştir.

Onun bu tutumu din tebliğinde bulunan herkese de bir yol ve yordam öğretmeyi amaçlamaktadır. Peygamberlerin izinden gitmek onları da yol sahibi yapan vahyin izinden gitmeyi gerektirmektedir; âyette verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

2. مَا كَانَ لَنَآ اَنْ نُشْرِكَ بِاللّٰهِ مِنْ شَيْءٍ “Allah’a herhangi bir şeyi ortak koşmamız bize yakışmaz.” Âyetin başındaki مَا كَانَ لَنَا mâ kâne lenâ ifadesi “bizim için olacak şey değil”, “asla ve asla yapabileceğimiz, sahip olabilebileceğimiz bir şey değil” manasına gelmektedir. Hz. Yûsuf peygamberliğini ve peygamberlerin en önemli değerini ortaya koymuş ve hiçbir şeyi Allah’a ortak koşmalarının kesinlikle mümkün ve doğru olmadığını beyan etmiştir. Onun bu sözü risaletin en temel öğretilerinin başında gelen ve Nahl 16/36 gibi âyetlerde de geçtiği gibi “şirkten uzak kalıp tevhide sarılma” prensibini ortaya koymaktadır.

Âyetteki مِنْ شَيْءٍmin şey’in ifadesi Kur’ân’daki شَيْـًٔا şey’en şeklinde mutlak nekra kalıbındaki kullanımlarla uyumlu olacak şekilde şirkin uygulanan, uygulanmayan, bilinen, bilinmeyen akla gelebilen, gelmeyen bütün türlerini kapsamaktadır. Hz. Yûsuf bu tebliğiyle her türlü şirkin risalet öğretilerine karşı bir inanç bozukluğu oluşturduğunu ifade etmek istemiştir.

3. ذٰلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır. Fakat insanların çoğu şükretmezler.” Bu ifadenin benzerleri çeşitli âyetlerde geçmektedir.(26) Âyette zikredilen üç ifadeyle ilgili açıklama yapmak durumundayız.

a) Buradaki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “bu” anlamı çerçevesinde önceki cümlede yer alan “küfre düşmek ve şirk koşmama” manasıyla ilişkilidir. Anlaşılıyor ki küfre düşmeyip şirk koşmamak ve tevhid inancına sahip olmak fıtrat gereğidir. Âyetin devamında gelen وَعَلَى النَّاسِ ve ‘ale’n-nâsi “ve insanlara” ifadesi maksadın diğer insanlara yönelik fıtrat düzenlemesi olduğunun delilidir. Bu kelimenin aynı şekilde bağlama uygun olarak “peygamberlik” manasına gelmesi de elbette mümkündür.(27) Zira âyetteki عَلَيْنَا ‘aleynâ “bize” ifadesi bunun delilidir. Yüce Allah’ın insanlara peygamberlik vermesi elbette lütuf ve ihsanın en büyüğüdür.

b) ذٰلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّٰهِ عَلَيْنَا وَعَلَى النَّاسِ “Bu, Allah’ın bize ve insanlara olan lütfundandır.” Yüce Allah bu çok önemli konuya dikkat çektikten sonra, İbrâhim 14/34 ve Nahl 16/18’de de belirtildiği gibi insanlara karşı çeşitli ihsan ve ikramlarının bulunduğunu, fakat çoğunluğun buna karşılık herhangi bir şükür içerisinde bulunmadığını haber vermektedir. Bu ifadeyi bütün insanlarla ilişkili görebiliriz.

Yorumunu yapmakta olduğumuz ifadeyi bütün insanlarla ilişkili görebiliriz. Buna göre asla ve asla unutulmamalıdır ki Yüce Allah insanlara çok önemli bazı nimetler ihsan etmiştir. Bu çerçevede insanlara verilen akıl, irade, fıtrat ve vicdan en önemli nimetler arasında vazgeçilmez bir yerdedir.

Bu durumda konuyla ilgili olarak Hucürât 49/7-8’de şöyle buyrulmaktadır: “Fakat Allah size imanı sevdirmiş ve onu gönüllerinize sindirmiştir. Küfrü, fıskı ve isyanı da size çirkin göstermiştir. İşte doğru yolda olanlar bunlardır. Bu, Allah’tan bir lütuf ve nimettir. Allah alîmdir; hakîmdir.” Bu âyetlerden anlaşıldığına göre, Yüce Allah insanoğluna imanı sevdirmiş ve onu kalplerinde süslemiştir; buna karşılık olarak, küfrü, yoldan çıkmayı ve isyanı da insanoğlunun fıtratına çirkin göstermiştir.

Esasında A‘râf 7/172’de dile getirilen “Elest Bezmi” denen sözleşme, Rûm 30/30’da beyan edilen “din=fıtrat” eşitlemesi ile Şems 90/7-8’de zikredilen “insana fucûr ve takvâ’nın ilham edilmesi” de bu nimetler bağlamında Yüce Allah’ın insanoğluna yönelik en büyük ihsan ve ikramları arasında düşünülmelidir. Dahası, Hz. Peygamber’in “insanoğlunun fıtrat üzere yaratıldığı”(28) ifadesi de bu nimetler kapsamında ele alınmalıdır.

İşte bu büyük ihsan ve ikram başta peygamberler olmak üzere Yüce Allah’ın bütün insanlara yönelik lütuflarından birisidir. Şüphe yok ki Yüce Allah’a ihsanları bundan ibaret değildir. Bu nedenle âyette “bir kısmı” manasına gelen مِنْ min edatı kullanılmıştır.

c) وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَشْكُرُونَ “Fakat insanların çoğu şükretmezler.” Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın insanların fıtratına yerleştirdiği iman nimetine dikkat çektikten sonra, insanların çoğunun bunun kıymetini bilmediğini ve şükretmediğini beyan etmektedir. Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre, kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır.(29)

d) Hapishanedeki Tebliğ İlkeleri

Yüce Allah, sûrenin 39-42. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un iki hapishane arkadaşına tebliğde bulunduğunu, tek ilahın mı yoksa pek çok ilahların mı hayırlı olduğunu sorduğunu, putperestlerin çeşitli simgelere taptığını, oysa hükmün sadece Yüce Allah’a ait olduğunu, başkasına tapınılmamasını emrettiğini, dosdoğru dinin bu olduğunu, ancak çoğu insanın bunu bilmediğini belirttiğini haber vermektedir.

Ardından, arkadaşlarının rüyalarını yorumladığı, ilkinin eskisi gibi efendisine içki sunacağını, diğerinin ise asılacağını, böylece istedikleri yorumun bunlar olduğunu beyan ettiği bildirilmektedir. Nihayet kurtulacağını bildiği arkadaşına kendisini efendisinin yanında hatırlamasını, durumunu ona aktarmasını istediği, ancak şeytanın bunu kendisine unutturduğu, bu nedenle yıllarca hapiste kaldığı bildirilmektedir.

ı. Tek İlâh Mı, Yoksa Çok Tanrıcılık Mı?

يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ ءَاَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ اَمِ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “Ey iki hapis arkadaşım! Çeşitli rabler mi hayırlıdır yoksa ezici güç sahibi olan tek bir Allah mı?”

Âyetteki يَا صَاحِبَيِ yâ sâhıbey tamlaması “ey iki arkadaşım”; السِّجْن es-sicni kelimesi “hapishanedeki”;ءَاَرْبَابٌ eerbâbun sorusu “(birden çok) rabler mi”; مُتَفَرِّقُون müteferrikûne kelimesi “çeşitli, farklı farklı”; خَيْر hayrun sözcüğü “hayırlı(dır)”; اَمِ اللّٰهُ emillâhu ifadesi “yoksa Allah mı”; الْوَاحِدُ el-vâhıdü kelimesi “tek olan”; الْقَهَّارel-kahhâru sıfatı ise “mutlak hükümran” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un zindan arkadaşlarına yönelik tevhid içerikli bir mukayese ifadesi gündeme getirilmektedir.

1. يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ “Ey iki hapis arkadaşım!” Bu hitap “ey zindan arkadaşlarım” şeklinde de tercüme edilebilir. Bu ifadede ve Yûsuf 12/41. âyette geçmekte olan صَاحِبَي sâhıbey tamlaması “iki arkadaş” demektir. Bu kelimenin sonunda صَاحِبَيْنِ sâhıbeyni şeklinde tesniye nûn’u vardı; ancak kesra harekeyle yetinildiği için o nûn düşürülmüş ve kelime صَاحِبَي sâhıbey şeklini almıştır.

2. ءَاَرْبَابٌ مُتَفَرِّقُونَ خَيْرٌ اَمِ اللّٰهُ الْوَاحِدُ الْقَهَّارُ “Çeşitli rabler mi hayırlıdır yoksa ezici güç sahibi olan tek bir Allah mı?” Âyette geçen مُتَفَرِّقُون müteferrikûne kelimesi “çeşitli, farklı farklı, değişik” gibi anlamlar içermektedir. Hz. Yûsuf bu mukayesesinde tıpkı Enbiyâ’ 21/22’de beyan edildiği gibi, birden çok ilah anlayışının göklerin ve yeryüzünün düzeninin bozulup fesada uğramasına neden olacağına dolaylı olarak dikkat çekmek istemiş olabilir. “Çok ilah anlayışı” bir fesattır; buna karşılık الْقَهَّار el-kahhâr olan “tek Allah inancı” ise başka ilah anlayışlarının güçsüzlüğünü ve çaresizliğini ortaya koymayı amaçlamaktadır.

Hz. Yûsuf zindandaki arkadaşlarına seslenmiş ve çoklu ilah anlayışının mı yoksa her şeye hükümran olan tek Allah inancının mı gerçek ve mutlak anlamda hayırlı olduğunu onlara sormuştur. Âyette geçen خَيْر hayrun kelimesine “daha hayırlı” değil de, “mutlak ve gerçek manada hayırlı” manası verilmelidir. Çünkü tek ilah anlayışına karşlılık, çok tanırıclık inancının hayırlı olabilecek hiçbir tarafı yoktur, olamaz; böyle bir mukayese de akla ziyandır.

Hz. Yûsuf daha önce izah ettiğimiz Yûsuf 12/37 ve 38. âyetlerdeki tevhid içerikli sunumunu gerçekleştirdikten sonra, hapishanedeki iki zindan arkadaşına seslenmiş ve çok tanrılı inançla her şeye gücü yeten ve mutlak hâkim olan tek Allah inancını mukayese etmelerini kendilerinden istemiştir. Burada geçen soru ifadesi elbette bir mukayese içermekte ve cevabı kendi içinde saklı bir mana vermektedir ki bu tür sorulara istifhâm-ı inkârî denmektedir. Bu tür sorularda maksat cevap beklemek değil, sorunun içerisinde bulunan cevabın itiraf edilmesini veya kabul edilmesini sağlamaktır.

Hz. Yûsuf hapishane arkadaşlarına Yüce Allah’ı iki sıfatıyla tanıtmaktadır. Bunların ilki الْوَاحِد el-vâhıd kelimesidir ve Yüce Allah’ın ehadiyyetini, yani “tek” oluşunu ifade etmektedir. Diğeri ise Rabbimizin الْقَهَّار el-kahhâr sıfatıdır ki bu da “her şeyden güçlü, mutlak otorite sahibi, mahlûkata üstün, sınır tanımayan, mutlak otorite sahibi, azap ediciliğinden korkulması, sakınılması gereken güç” manalarına gelmektedir. Bu iki sıfat hakkında Sâd 38/65’te bilgi vereceğimiz için, burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Yüce Allah’ın gücü ve kudreti karşısında hiçbir gücün esamesi bile okunmamalıdır; Hz. Yûsuf’un da dikkat çektiği husus bundan başkası değildir.

ıı. Putperestlerin Çıkmazı ve Dosdoğru Din

مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّآ اَسْمَآءً سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “(Allah’ın) peşi sıra taptıklarınız, haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka bir şey değildir. Hüküm yalnızca Allah’a aittir. O, size kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir. İşte doğru din budur fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.”

Âyetteki مَا تَعْبُدُونَ mâ ta‘büdûne fiili “tapmıyorsunuz, tapmazsınız”;مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’nun dışında, O’nun peşi sıra”; اِلَّآ اَسْمَآءً illâ esmâen istisnası “(şu) isimlerden başkasına”; سَمَّيْتُمُوهَا semmeytümûhâ fiili “onlara isim verdiniz”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz”; وَاٰبَآؤُ۬كُمْ ve âbâuküm tamlaması “ve sizin atalarınız”;مَآ اَنْزَلَ mâ enzele fiili “indirmemiştir”; اللّٰهُ allâhu kelişmesi “Allah”; بِهَا bihâ ifadesi “onlarla ilgili”;مِنْ سُلْطَانٍ min sültânin kelimesi “herhangi bir delil, otorite”;اِنِ الْحُكْمُ ini’l-hukmu ifadesi “hüküm değildir”; اِلَّا لِلّٰهِ illâ lillâhi istisnası “Allah’a ait olmanın dışında, hüküm sadece ve sadece Allah’ındır”; اَمَرَ emera fiili “emretti”; اَلَّا تَعْبُدُوا ellâ ta‘büdû emri “ibadet etmemenizi”; اِلَّآ اِيَّاهُ illâ iyyâhu ifadesi “O’ndan başkasına”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “şu, o”; الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ ed-dînu’l-kayyimu tamlaması “sağlam din(dir)”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne ifadesi “ancak, ve lakin”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “bilmezler” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishane arkadaşlarına yönelik dile getirdiği tevhid prensiplerinin bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1. مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّآ اَسْمَآءً سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “(Allah’ın) peşi sıra taptıklarınız, haklarında Allah’ın hiçbir delil indirmediği, sizin ve atalarınızın taktığı isimlerden başka bir şey değildir.” Bu konuyu daha önce ele aldığımız En‘âm 6/81 ve A‘râf 7/71’de ele aldığımız için burada detaya girmeden bazı kısa hatırlatmalarla yetineceğiz:

Hz. Yûsuf, âyetin bu bölümünde hapishane arkadaşlarının dini kabullerini eleştirmekte, onların ve atalarının putlara yaklaşımını ele almakta, ilâhî sistemde putperestliğin aslında ne anlama geldiğini gündeme getirmektedir. Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/81’de “Hz. İbrâhim’in”, A‘râf 7/71’de “Hz. Hûd’un” tebliğinde(30) ve Necm 53/23’te Mekkeli müşriklerin putperestliğini eleştirmek amacıyla “Hz. Peygamber’in tebliğinde” de yer almakta, putperestliğin aynı mantığın ürünü olduğu ortaya konulmaktadır.

a) مَا تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِه۪ٓ اِلَّآ اَسْمَآءً سَمَّيْتُمُوهَآ اَنْتُمْ وَاٰبَآؤُ۬كُمْ “(Allah’ın) peşi sıra taptıklarınız, sizin ve atalarınızın taktığı birtakım (boş ve anlamsız) isimlerden başka bir şey değildir.” Bu ifade Hz. Yûsuf’un hapishane arkadaşlarının ve onların da içinde bulunduğu toplumun korkunç bir taklit bataklığında bulunduğunun en belirgin ifadesidir. Hz. Yûsuf sahip olduğu ilâhî kaynaklı bilgi gereği putlarla ilgili durumu deşifre etmiş, onların boş, anlamsız “adı var, kendileri yok” hükmünde birer hayal olduğunu(31) ve hiçbir hakikatlerinin bulunmadığını beyan ederek, vahye karşı duranların aslında birer hayalperest olduklarını ifade etmiştir.

Âyette geçen مِنْ دُونِه۪ min dûnihî ifadesi “O’ndan başka, O’nun peşi sıra, O’nun daha aşağısında” gibi anlamlar içermektedir. Cümlede hasr/kasr, yani “vurgulu” ifade tekniklerinden birisi olan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, putperestliğin bütünüyle yalan ve aldatmaca olduğunu göstermekte, başka bir ihtimalin asla söz konusu olmadığını ortaya koymaktadır.

Âyette, Hz. Yûsuf döneminde yaşanan putperest tutumun atalarından miras kaldığı ve derin bir taklit bataklığında oldukları özellikle vurgulanmaktadır. Anlaşılan o ki, bu tür insanlar geçmişten kendilerine aktarılan şeyleri “atamdan kaldı, mutlaka doğrudur, bir bildikleri vardır” düşüncesiyle hareket etmişlerdir. Konu din ise ve Yüce Allah’a kulluktan söz ediliyorsa, her konudan çok daha fazla dikkatli olma mecburiyeti vardır. Kur’ân’da “ataların izinden gitmenin şiddetle reddedildiği” pek çok âyet zikredilmektedir.(32)

b) مَآ اَنْزَلَ اللّٰهُ بِهَا مِنْ سُلْطَانٍ “Allah onlar hakkında hiçbir delil indirmemiştir.” En‘âm 6/81, A‘râf 7/71 ve Necm 53/23’te de yer alan bu beyana “Allah onlara yetki ve otorite vermemiştir” şeklinde de anlam verilebilir. Buradan hareketle, Hz. Yûsuf’un ilk maksadının putperestlere iyi bir cevap vermek olduğunu söyleyebiliriz. Putların hiçbir hakikat ifade etmediklerini, onlar hakkında Yüce Allah’ın hiçbir şekilde olumlu bir beyanının olmadığını, aksi davranışın yani başka varlıklara tapmanın özür içermeyeceğini belirtmiştir.(33)

Kur’ân’da 37 kez(34) geçen سُلْطَان sültân kelimesi “delil”, “bürhan”, “otorite”, “güç”, “yetki”, “hakimiyet”, “nüfuz” gibi anlamlar içermektedir. Haklarında Yüce Allah’ın سُلْطَان sültân yani hiçbir “delil” indirmediği putlarla ilgili ifadeler Âl-i İmrân 3/151, En‘âm 6/81, A‘râf 7/71, Yûsuf 12/40, Hacc 22/71, Necm 53/23’te de geçmektedir.

2. اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ “Hüküm yalnızca Allah’a aittir. O, size kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir.” Hz. Yûsuf bu ifadelerinde iki hususa dikkat çekmiştir:

a) اِنِ الْحُكْمُ اِلَّا لِلّٰهِ “Hüküm yalnızca Allah’a aittir.” Hz. Yakup da oğullarına hitaben bu ifadenin aynısını Yûsuf 12/67. âyette dile getirmiştir. Bu beyan acele azap isteyen alaycı kavmine Hz. Peygamber’in verdiği cevap bağlamında En‘âm 6/57’de de geçmektedir. Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye vurgu anlamı katmakta ve dünyada da âhirette de hüküm konusunda Yüce Allah’tan başka hiç kimsenin yetkin olamayacağı beyan edilmiş olmaktadır.(35)

Cümlenin bağlamını dikkate aldığmızda şunu belirtmeliyiz: Hz. Yûsuf Yüce Allah’tan başkası için kabul edilmesi gereken bir hükmün, üstlenilmesi gereken herhangi bir emrin bulunmadığını beyan ederek, din, inanç ve ibadet gibi konularda hüküm vermenin,(36) emir ve teklifin sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğunu muhataplarına ilan etmiştir. Buna göre Hz. Yûsuf Yüce Allah’ın din ve inanç noktasındaki hükümünün ne olduğunu devam eden cümlede şu şekilde beyan etmektedir:

b) اَمَرَ اَلَّا تَعْبُدُوٓا اِلَّآ اِيَّاهُ “O size kendisinden başkasına ibadet etmemenizi emretmiştir.” Bu ifade Nahl 16/36’da beyan edildiği gibi bütün peygamberlerin en temel tebliğ ilkesidir ve bütün peygamberler de işte bu esası kavimlerine ulaştırmışlardır. “Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” mealindeki Yâsîn 36/61’de konuya dikkat çekilmektedir. Ayrıca Zâriyât 51/56’da da yer aldığı şekliyle, yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz gerekmektedir. Bu emir Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; bu nedenle bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(37)

Hz. Yûsuf tebliğine devam etmiş ve Yüce Allah’ın kendisinden başkasına kesin olarak ibadet etmemelerini emrettiğini tebliğ etmiştir. Hz. Yûsuf’un bu beyanı Nahl 16/36’da da geçtiği üzere bütün ilâhi prensiplerin ortak ilkesidir. Konuyla ilgili âyetlerin büyük çoğunluğunda burada olduğu gibi لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları kullanılarak “vurgulu” bir mana elde edilmekte, kulluk için başka hiçbir varlığın muhatap olamayacağı bildirilmiş olmaktadır. Hükmün, buyrukların ve sayısız nimet ve ihsanın sahibi olan, ayrıca yaratıcı, hayat verici, hidayet edici, rızık sunan, akıl, irade, fıtrat ve vicdan veren, peygamber görevlendirip kitap gönderen kudret sadece Yüce Allah olduğu için, kulluk edilmeye layık olan da sadece ve sadece O’dur.

3. ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “İşte doğru din budur fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Hz. Yûsuf bu tevhid tebliğinin sonunda söylediklerini özetlemiş ve anlattığı esasların hak ve dosdoğru din olduğunu beyan ederek insanların çoğunun bu gerçeği bilmediklerini belirtmiştir.

a) ذٰلِكَ الدّ۪ينُ الْقَيِّمُ “İşte dosdoğru din budur.” En‘âm 6/161 ve Rûm 30/30’da da benzerleri geçen ve ilâhî kaynaklı esasların oluşturduğu bu değerler sistemine dîn-i kayyim yani içinde eğrilik ve sapmalar bulunmayan, hakkında sayısız deliller bulunan “dosdoğru din”, “tevhid dini”, “islâm” denmektedir.(38) Bu tamlama dinin insanı ayağa kaldıran, dirilten ve insana hayat sunan vazgeçilmez değer olduğunu ortaya koymaktadır.

Tek üstün ve hükümran güç olan Yüce Allah’a kulluk etmek, hükmün ve emrin kaynağında Yüce Allah’ı görmek, dini sadece Allah’a ait kılmak, fıtrata sadakat göstermek, ilâhî yasalara itibar etmek, namaz kılıp zekât vermek, sırât-ı müstakîm denen “dosdoğru yolu” takip etmek, Hz. İbrâhim’in milletini, yani dinini ve yolunu izlemek, şirkten uzak durup tevhide sarılmak ilâhî dinin olmazsa olmazlarındandır. Bütün bu değerler, esasında bu ortak mesajı vermek içindir. Elmalılı’nın da belirttiği gibi “sabit ve payidar kalacak olan milletin dini”(39) bu esaslardan meydana gelmektedir.

b) وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Fakat insanların çoğu (bu gerçeği) bilmezler.” Hz. Yûsuf Mısır’daki hapishane arkadaşlarına yaptığı tebliğde dile getirdiği tevhid değerlerinin sonunda bu insanların çoğunluğunun söz konusu gerçekleri bilmediğini beyan ederek insan duyarsızlığına dikkat çekmiştir. Yûsuf 12/38’de de ifade ettiğimiz üzere, Kur’ân’da yer alan pek çok âyetten de anlaşıldığına göre kesîr veya ekser kelimeleriyle ifade edilen “çoğunluk” hakikatin ölçüsü olarak sunulmamakta, pek çok âyette eleştirilmekte ve kınanmaktadır. Hz. Yûsuf da 38. âyette de geçtiği üzere bu gerçeği bir kez daha dile getirmiştir.

Hz. Yûsuf’un hapishanede yaptığı bu tevhid tebliği, elbette hayatın her alanında da yapılabilmelidir. Hapishane mekân anlamında kısıtlamaların yaşandığı yerdir; ancak asıl kısıtlama beyne, ruha, akla ve iradeye yapılandır. Bu yüzden aklını, iradesini, fıtratını ve vicdanını manen hapse mahküm edenlere de ilahi bildirimlerin tebliğ edilmesi her zamanda ve her mekânda Müslümanların görevidir.

ııı. İki Rüyanın Yorumu

يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ اَمَّآ اَحَدُكُمَا فَيَسْق۪ي رَبَّهُ خَمْرًا وَاَمَّا الْاٰخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَاْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَاْسِه۪ قُضِيَ الْاَمْرُ الَّذ۪ي ف۪يهِ تَسْتَفْتِيَانِ “Ey iki hapis arkadaşım! (Rüyalarınıza gelince), biriniz (eskisi gibi) efendisine içki içirecek (sâkîlik yapacak); diğeri ise asılacak ve kuşlar onun başından (beynini) yiyecekler. Yorumunu sorduğunuz iş (bu şekilde) kesinleşmiştir.”

Âyetteki يَا صَاحِبَيِ yâ sâhıbey hitabı “ey iki arkadaşım”; السِّجْن es-sicni kelimesi “hapishanedeki”; اَمَّآ اَحَدُكُمَا emmâ ehadükümâ ifadesi “birinize gelince, (ilkinizin sorusuna gelince)”; فَيَسْق۪ي fe yeskî fiili “içecek verecek, içecek servis edecek”; رَبَّهُ rabbehû tamlaması “onun efendisine”; خَمْرًا hamran kelimesi “içki, üzüm meşrubatı”; وَاَمَّا الْاٰخَرُ ve emme’l-âharu sözcüğü “diğerine gelince”; فَيُصْلَبُ fe yuslebu edilgen fiili “asılacak”; فَتَاْكُلُ fe te’külü fiili “yiyecek, gagalayacak”; الطَّيْر et-tayru kelimesi “kuş”; مِنْ رَاْسِه۪ min ra’sihî ifadesi “onun başından”; قُضِيَ kudiye edilgen fiili “yerine getirilmiş (olacaktır), hüküm verildi”; الْاَمْرُ el-emru kelimesi “hüküm, iş”; الَّذ۪ي ف۪يهِ ellezî fîhi ifadesi “hakkında (yorum) istediğiniz şey”; تَسْتَفْتِيَانِ testeftiyâni fiili ise “yorumunu sormakta (olduğunuz)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishanede kendisine rüyalarını anlatan iki arkadaşına verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ اَمَّآ اَحَدُكُمَا فَيَسْق۪ي رَبَّهُ خَمْرًا “Ey iki hapis arkadaşım! (Rüyalarınıza gelince), biriniz (eskisi gibi) efendisine içki içirecek (sâkîlik yapacak).” Âyetin başındaki يَا صَاحِبَيِ السِّجْنِ yâ sâhıbeyi’s-sicni hitabı “ey iki zindan arkadaşım”, “ey zindan arkadaşlarım” demektir. Bu âyette geçen رَبّ rabb kelimesi Yûsuf 12/23, 41 ve 50. âyetlerde de olduğu gibi “efendi, yönetici, hükümdar” gibi bir anlam vermektedir. Âyetteki خَمْر hamr kelimesi ise “içki, şarap, üzüm suyu, meşrubat” gibi anlamlar içermektedir.

Hz. Yûsuf hapishanedeki iki gencin kendisine sorup tabir istediği rüyalarının yorumunu yapmadan önce bir peygamber duyarlılığı göstermiş ve oradaki bütün muhataplarına tevhidi ve şirki anlatarak, doğru bir din anlayışı geliştirmelerine dair tebliğde bulunmuştu. Bu arada Yûsuf 12/ 37. âyette dile getirildiği gibi, hapisteki iki gence de “yemek gelmeden önce size yorum yapacağım” sözünün gereği olarak tebliğinden sonra bu sözünü tutmuş ve açıklama yapmıştır.

Hz. Yûsuf bu çerçevede sûrenin 36. âyetinde de ele aldığımız üzere, önce hapishanedeki iki gençten birisinin sorduğu rüyayı tabir etmiş ve onun eskiden olduğu gibi efendisine içki sofralarında sâkilik yapacağını, şaraplık üzüm suyu sunacağını, bir anlamda eski işine ve görevine devam edeceğini bildirmiştir.

2. وَاَمَّا الْاٰخَرُ فَيُصْلَبُ فَتَاْكُلُ الطَّيْرُ مِنْ رَاْسِه۪ “Diğeri ise asılacak ve kuşlar onun başından (beynini) yiyecekler.” Hz. Yûsuf hapisteki iki gencin diğerinin rüyasını da tabir etmiş ve onun asılacağını ve başından kuşların gagalayacağını beyan etmiştir. Demek ki bu kişi idam edilecek ve idam sehpasında kuşlar onun başını yani cesedini didikleyeceklerdir.

3. قُضِيَ الْاَمْرُ الَّذ۪ي ف۪يهِ تَسْتَفْتِيَانِ“Yorumunu sorduğunuz iş (bu şekilde) kesinleşmiştir.” Hz. Yûsuf iki gencin gördüğü rüyaların yorumunu yaptıktan sonra, kendisinden istedikleri konunun artık kesinleştiğini kendilerine beyan etmiştir. Bu ifade esasında Yûsuf 12/37. âyette geçen “Bu (iki konu), Rabbimin bana öğrettiklerindendir” sözü gereği, Hz. Yûsuf’a Yüce Allah’ın bildirdiği konular arasında yer aldığı için, işin bitirildiğini yani hükmün verildiğini belirtmiştir. قُضِيَ الْاَمْرُ ifadesi Yazır’ın da belirttiği gibi “iş böylece halloldu” yani sorduğunuz melese böylece halloldu” manasına da alınabilir.(40)

ıv. Arkadaşından Hatırlanma İsteği

وَقَالَ لِلَّذ۪ي ظَنَّ اَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْن۪ي عِنْدَ رَبِّكَ فَاَنْسٰيهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّه۪ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِن۪ينَ “O iki (arkadaş)ından, kurtulacağını bildiği kişiye ‘Beni efendinin yanında an.’ demişti. Fakat şeytan ona, efendisine anmayı unutturmuştu. Dolayısıyla (Yusuf), birkaç sene daha hapiste kalmıştı.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; لِلَّذ۪ي ظَنَّ lillezî zanne ifadesi “zannettiği, düşündüğü kişiye”; اَنَّهُ ennehû ifadesi “muhakkak ki o”; نَاج nâcin kelimesi “kurtulacak olan”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden”;اذْكُرْن۪ي üzkurnî emri “beni hatırla”; عِنْدَ رَبِّكَ ‘ınde rabbike tamlaması “senin efendinin yanında”; فَاَنْسٰيهُ fe ensâhu fiili “ona unutturmuştu”; الشَّيْطَان eş-şeytânu kelimesi “şeytan”; ذِكْرَ رَبِّه۪ zikra rabbihî tamlaması “efendisine hatırlatmayı”;فَلَبِثَ fe lebise fiili “kalmıştı”; فِي السِّجْنِ fi’s-sicni ifadesi “hapiste”; بِضْعَ سِن۪ينَ bıd‘a sinîne ifadesi ise “yedi yıl, üç ila dokuz yıl arası” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un zindandaki iki gençten kurtulacağını söylediğine yönelik bir isteği ve sonrası gündeme getirilmektedir.

Bu âyette iki kez geçen رَبِّ rabb kelimesinin Yûsuf 12/23, 41 ve 50. âyetlerdeki gibi “efendi, Kral, seyyid” gibi anlamlara geldiğini, maksadın Yüce Allah olmadığını belirtmeliyiz.

1.وَقَالَ لِلَّذ۪ي ظَنَّ اَنَّهُ نَاجٍ مِنْهُمَا اذْكُرْن۪ي عِنْدَ رَبِّكَ “O iki (arkadaş)ından, kurtulacağını bildiği kişiye ‘Beni efendinin yanında an.’ demişti.” Hz. Yûsuf, hapisten kurtulacağını bilip söylediği gence seslenmiş ve kendisini efendisinin yanında hatırlamasını, yani durumunu Kral’a bildirmesini istemiştir. Burada geçen ظَنَّ zanne fiili “kesin olarak bilmek” manasına alınmalıdır.(41) Çünkü Hz. Yûsuf sûrenin 37. âyetinde de belirttiği gibi bu tür yorumları Yüce Allah’ın bildirmesi sayesinde yapmıştı. Durum böyle olunca, Hz. Yûsuf bu gence hitaben hapisten çıktıktan sonra kendisini Kral’ın yanında hatırlamasını, kendisinden söz edip durumunu anlatmasını, suçsuz olduğunu bildirmesini, haksız yere hapse atıldığını, bu nedenle hapisten çıkmasına yardımcı olmasını istemişti.(42)

2. فَاَنْسٰيهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّه۪ فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِن۪ينَ “Fakat şeytan ona, efendisine anmayı unutturmuştu. Dolayısıyla (Yusuf), birkaç sene daha hapiste kalmıştı.” Burada Hz. Yûsuf’la ilgili iki olaya dikkat çekilmektedir.

a) فَاَنْسٰيهُ الشَّيْطَانُ ذِكْرَ رَبِّه۪ “Fakat şeytan ona, efendisine anmayı unutturmuştu.” Hz. Yûsuf’un istekte bulunduğu genç hapisten çıktıktan sonra, şeytan bu gence Hz. Yûsuf’u efendisinin yani Kral’ın yanında anmayı unutturmuş, böylece yıllarca hapiste yatmak zorunda kalmıştı. Burada geçen الشَّيْطَان eş-şeytân kelimesi bilinen anlamda “şeytan” olarak yorumlanmaktadır. Ancak şeytanın bir insana bazı şeyleri unutturmaya gücünün yetmeyeceği gerçeğinden hareketle, buradaki “şeytan”ı insandaki şeytânî özellikler bağlamında “vefasızlık, nefse mağlubiyet, şeytânî işler” şeklinde yorumlamamız mümkündür.

Bazı âlimlerimiz burada “Rabbini hatırlamayı unutan kişi”nin hepisten çıkan genç değil de Hz. Yûsuf olduğu kanaatindedirler. Onlara göre şeytan Hz. Yûsuf’a Rabbini anmayı unutturmuş, O’ndan yardım dilemek yerine Kral’dan yardım istemesini sağlamış, dolayısıyla hapishane ortamında sıkıntılı bir süreç yaşamak zorunda kalmıştı.(43)

Bazı tefsirlerimizde Hz. Yûsuf’un kendisine yardımcı olması için Yüce Allah’tan değil de Kral’dan yardım istemesinin hata olduğu, bu nedenle cezalandırıldığı yolunda bilgiler yer almaktadır. Hatta bir rivayette Hz. Peygamber’in de “Allah Yûsuf’a rahmet etsin. ‘Beni efendinin yanında an’ demeseydi, hapiste kalmazdı” dediği nakledilmektedir.(44) Bu rivayetin güvenilir olup olmadığı son derece kuşkuludur. Bu nedenle, biz yorumlarımızı başka bir açıdan yapmaya çalışacağız.

Esasında Hz. Yûsuf’un sözünü “sıkıntılı bir ortamda suçsuz yere hapis yatmak zorunda kalan bir insanın psikolojisinin sonucu olarak” kabul edersek ortada herhangi bir sorun kalmaz. Zira elbette Yüce Allah hükmünde yegâne gâlip olan kudrettir; O’nun dışında hiç kimsenin insana tek başına yardım etmesi mümkün değildir.

Bir peygamber olarak Hz. Yûsuf’un bunu bilmemesi veya görmezlikten gelmesi mümkün değildir. Zahiren de olsa onu hapse atan Kral’dı. Bu nedenle, yanlış bilgiye sahip olup onu cezalandıran da oydu. Buradan bakıldığında, Hz. Yûsuf’un isteğinde Yüce Allah’ı hesaba katmamak yoktu; sadece hatanın düzeltmesi açısından Kral’ın bilgilendirilmesine ihtiyaç vardı ki Hz. Yûsuf da bunu dile getirmişti.

Yûsuf sûresinin 37-40. âyetlerinde yer alan “tevhid” vurgusunu yapan bir peygamber olarak, Hz. Yûsuf’un Kral’dan yardım istemesi -hâşâ- başka varlıklara ilahlık payesi vermek gibi bir yanlışlık manasına gelmez. Yûsuf 12/23, 41, 42 ve 50. âyetlerde onun kullandığı rabb kelimeleri kesinlikle mabud yani ilâh anlamında bir kabulü göstermez. Aksine bu kelimeler söz konusu âyetlerde “evin reisi, efendisi, yönetici, Kral” gibi anlamlar vermektedir. Durum böyle olunca, Hz. Yûsuf’un hapisteki gence “beni efendinin yanında an” demesinin başka bir anlamı kesinlikle olamaz.

Zulmü kaldırmak veya bunu baskı unsuru olmaktan çıkarmak için zalimliği kim yaptıysa bunu onun kaldırmasını sağlamak gerekmektedir. Bu anlamda yardımı Yüce Allah’tan istemek zalimin zulmüne pasif anlamda destek olmak demektir. Zira Yüce Allah zalimlere engel olmayı ve zulmü ortadan kaldırma görevini insanlara vermiştir. Eğer bunu Yüce Allah yapacaksa insanoğlunun imtihan edilmesinin hiçbir anlamı kalmayacaktır. Bu ve benzer nedenlerden dolayı, Hz. Yûsuf da kendisine zulmeden yöneticileri bu haksızlıklarından vazgeçirmeye çalışmış, Kral’a en yakın olacak kişiden yardım isteyerek son derece doğru bir yol izlemiştir.

b) فَلَبِثَ فِي السِّجْنِ بِضْعَ سِن۪ينَ “Dolayısıyla (Yûsuf), birkaç sene daha zindanda kalmıştı.” Hz. Yûsuf’un hapiste kalış süresi bağlamında burada geçen ifade onun bütünüyle hapis hayatını mı yoksa bu yardım talebinden sonra orada kalış süresinin mi ifade ettiği tartışmalıdır.

Hz. Yûsuf’un hapiste kalış süresi bağlamında burada geçen بِضْعَ سِن۪ينَ bıd‘a sinîne ifadesi “yedi yıl” veya “üç ila dokuz yıl”, “on yıldan az” gibi manalarda yorumlanmaktadır.(45) Hz. Yûsuf’un önceki süreyle birlikte toplam olarak “on iki yıl” hapiste kaldığı belirtilmektedir. Bazı âlimler bu sürenin toplam olarak “yedi veya sekiz yıl” olduğu kanaatindedir.(46)

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XII, 198-201; Zemahşerî, age., II, 444-445.
• 2 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XII, 201; Zemahşerî, age., II, 445.
• 3 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XII, 201- 203; Zemahşerî, age., II, 445-446.
• 4 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XII, 204-205; Zemahşerî, age., II, 446-447.
• 5 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XII, 208-209; Zemahşerî, age., II, 447.
• 6 - Râzî, age., XVIII, 129.
• 7 - Zemahşerî, age., II, 449. 8 - Semerkandî, age., II, 198.
• 9 - Semerkandî, age., II, 198; Taberî, age., XII, 210; Zemahşerî, age., II, 449.
• 10 - Semerkandî, age., II, 198; Taberî, age., XII, 210.
• 11 - Semerkandî, age., II, 199; Taberî, age., XII, 211-212. 12 - Zemahşerî, age., II, 449.
• 13 - En‘âm 6/28; Yûsuf 12/35; Zümer 39/47, 48; Câsiye 45/33. 14 - Mümtehıne 60/4.
  • En‘âm 6/28 Yûsuf 12/35 Zümer 39/47 Zümer 39/48 Câsiye 45/33 Mümtehine 60/4
• 15 - Semerkandî, age., II, 199; Taberî, age., XII, 213.
• 16 - Semerkandî, age., II, 199; Taberî, age., XII, 214; Zemahşerî, age., II, 450.
• 17 - Semerkandî, age., II, 199; Taberî, age., XII, 215; Zemahşerî, age., II, 450.
• 18 - Taberî, age., XII, 215. 19 - Semerkandî, age., II, 199. 20 - Semerkandî, age., II, 199; Taberî, age., XII, 215; Zemahşerî, age., II, 450.
• 21 - Râzî, age., XVIII, 136. 22 - Zemahşerî, age., II, 452.
• 23 - Âl-i İmrân 3/81. 24 - Bakara 2/41, 89, 91, 97, 101; Âl-i İmrân 3/3, 39, 50, 81; Nisâ’ 4/46, 47, 48; En‘âm 6/92; Fâtır 35/31; Ahkâf 46/12, 30; Saff 61/6. 25 - Semerkandî, age., II, 200; Taberî, age., XII, 218.
  • Âl-i İmrân 3/81 Bakara 2/41 Bakara 2/89 Bakara 2/91 Bakara 2/97 Bakara 2/101 Âl-i İmrân 3/3 Âl-i İmrân 3/39 Âl-i İmrân 3/50 Âl-i İmrân 3/81 Nisâ 4/46 Nisâ 4/47 Nisâ 4/48 En‘âm 6/92 Fâtır 35/31 Ahkâf 46/12 Ahkâf 46/30 Saff 61/6
• 26 - Bakara 2/243; Yûnus 10/60; Yûsuf 12/38; Neml 27/73; Mü’min 40/61. 27 - Semerkandî, age., II, 200; Taberî, age., XII, 218; Zemahşerî, age., II, 452.
  • Bakara 2/243 Yûnus 10/60 Yûsuf 12/38 Neml 27/73 Mü'min 40/61
• 28 - Buhârî, Cenâiz, 80; Kader, 3; Müslim, Kader, 22, 23, 24; Ahmed b. Hanbel, II, 315, 346. 29 - Konuyla ilgili örnek âyetler için bk. Bakara 2/100, 109, 243; Âl-i İmrân 3/110, 186; Nisâ’ 4/114, 160; Mâide 5/32, 49, 59, 62, 64, 66, 68, 71, 77, 80, 81, 103; En‘âm 6/37, 111, 116, 119; A‘râf 7/17, 102, 131, 178, 179; Enfâl 8/34; Tevbe 9/8, 34; Yûnus 10/36, 55, 60, 92; Hûd 11/17; Yûsuf 12/21, 38, 40, 68, 103, 106; Ra‘d 13/1; İbrâhim 14/36; Nahl 16/38, 75, 83, 101; İsrâ’ 17/89; Kehf 18/54; Enbiyâ’ 21/24; Hacc 22/18; Mü’minûn 23/70; Furkân 25/14, 38, 44, 50; Şu‘arâ’ 26/8, 67, 103, 121, 139, 158, 174, 190, 223; Neml 27/61, 73; Kasas 28/13, 57; ‘Ankebût 29/63; Rûm 30/6, 8, 30, 42; Lokmân 31/25; Sebe’ 34/28, 36, 41; Yâsîn 36/7, 62; Sâffât 37/71; Sâd 38/24; Zümer 39/29, 49; Mü’min 40/57, 59, 61;Fussılet 41/4; Zuhruf 43/78; Dühân 44/39; Câsiye 45/26; Hucürât 49/4; Tûr 52/47; Hadîd 57/16, 26, 27; Nûh 71/24.
  • Bakara 2/100 Bakara 2/109 Bakara 2/243 Âl-i İmrân 3/110 Âl-i İmrân 3/186 Nisâ 4/114 Nisâ 4/160 Mâide 5/32 Mâide 5/49 Mâide 5/59 Mâide 5/62 Mâide 5/64 Mâide 5/66 Mâide 5/68 Mâide 5/71 Mâide 5/77 Mâide 5/80 Mâide 5/81 Mâide 5/103 En‘âm 6/37 En‘âm 6/111 En‘âm 6/116 En‘âm 6/119 A‘râf 7/17 A‘râf 7/102 A‘râf 7/131 A‘râf 7/178 A‘râf 7/179 Enfâl 8/34 Tevbe 9/8 Tevbe 9/34 Yûnus 10/36 Yûnus 10/55 Yûnus 10/60 Yûnus 10/92 Hûd 11/17 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/38 Yûsuf 12/40 Yûsuf 12/68 Yûsuf 12/103 Yûsuf 12/106 Ra‘d 13/1 İbrâhîm 14/36 Nahl 16/38 Nahl 16/75 Nahl 16/83 Nahl 16/101 İsrâ 17/89 Kehf 18/54 Enbiyâ 21/24 Hacc 22/18 Mü'minûn 23/70 Furkân 25/14 Furkân 25/38 Furkân 25/44 Furkân 25/50 Şu‘arâ 26/8 Şu‘arâ 26/67 Şu‘arâ 26/103 Şu‘arâ 26/121 Şu‘arâ 26/139 Şu‘arâ 26/158 Şu‘arâ 26/174 Şu‘arâ 26/190 Şu‘arâ 26/223 Neml 27/61 Neml 27/73 Kasas 28/13 Kasas 28/57 ‘Ankebût 29/63 Rûm 30/6 Rûm 30/8 Rûm 30/30 Rûm 30/42 Lokmân 31/25 Sebe' 34/28 Sebe' 34/36 Sebe' 34/41 Yâsîn 36/7 Yâsîn 36/62 Sâffât 37/71 Sâd 38/24 Zümer 39/29 Zümer 39/49 Mü'min 40/57 Mü'min 40/59 Mü'min 40/61 Fussilet 41/4 Zuhruf 43/78 Duhân 44/39 Câsiye 45/26 Hucurât 49/4 Tûr 52/47 Hadîd 57/16 Hadîd 57/26 Hadîd 57/27 Nûh 71/24
• 30 - A‘râf 7/71.
  • A‘râf 7/71
• 31 - Zemahşerî, age., II, 435.
• 32 - Bakara 2/170; Mâide 5/104; A‘râf 7/28; Yûnus 10/78; Enbiyâ’ 21/53; Şu‘arâ’ 26/74; Lokmân 31/21; Zuhruf 43/22, 23, 24. 33 - Semerkandî, age., II, 200; Taberî, age., XII, 220;
  • Bakara 2/170 Mâide 5/104 A‘râf 7/28 Yûnus 10/78 Enbiyâ 21/53 Şu‘arâ 26/74 Lokmân 31/21 Zuhruf 43/22 Zuhruf 43/23 Zuhruf 43/24
• 34 - Âl-i İmrân 3/151; Nisâ’ 4/91, 144, 153; En‘âm 6/81; A‘râf 7/33, 71; Yûnus 10/68; Hûd 11/96; Yûsuf 12/40; İbrâhim 14/10, 11, 22; Hıcr 15/42; Nahl 16/99, 100; İsrâ’ 17/33, 65, 80; Kehf 18/15; Hacc 22/71; Mü’minûn 23/45; Neml 27/21; Kasas 28/35; Rûm 30/35; Sebe’ 34/21; Sâffât 37/30, 156; Mü’min 40/23, 35, 56; Dühân 44/19; Zâriyât 51/38; Tûr 52/38; Necm 53/23; Rahmân 55/33; Hâkka 69/29. 35 - Semerkandî, age., II, 200.
  • Âl-i İmrân 3/151 Nisâ 4/91 Nisâ 4/144 Nisâ 4/153 En‘âm 6/81 A‘râf 7/33 A‘râf 7/71 Yûnus 10/68 Hûd 11/96 Yûsuf 12/40 İbrâhîm 14/10 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/22 Hicr 15/42 Nahl 16/99 Nahl 16/100 İsrâ 17/33 İsrâ 17/65 İsrâ 17/80 Kehf 18/15 Hacc 22/71 Mü'minûn 23/45 Neml 27/21 Kasas 28/35 Rûm 30/35 Sebe' 34/21 Sâffât 37/30 Sâffât 37/156 Mü'min 40/23 Mü'min 40/35 Mü'min 40/56 Duhân 44/19 Zâriyât 51/38 Tûr 52/38 Necm 53/23 Rahmân 55/33 Hâkka 69/29
• 36 - Zemahşerî, age., II, 435. 37 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51, 64; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/2, 26, 50, 61, 84; Yûsuf 12/40; İsrâ’ 17/23; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Fussılet 41/14; Zuhruf 43/64; Ahkâf 46/21; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Âl-i İmrân 3/64 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/2 Hûd 11/26 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Yûsuf 12/40 İsrâ 17/23 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Fussilet 41/14 Zuhruf 43/64 Ahkâf 46/21 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 38 - Semerkandî, age., II, 200; Taberî, age., XII, 220; Zemahşerî, age., II, 435. 39 - Yazır, age., IX, 363.
• 40 - Yazır, age., V, 45.
• 41 - Semerkandî, age., II, 201; Taberî, age., XII, 221; Zemahşerî, age., II, 453. 42 - Taberî, age., XII, 221-222; Zemahşerî, age., II, 453.
• 43 - Semerkandî, age., II, 201; Zemahşerî, age., II, 453. 44 - Semerkandî, age., II, 201; Râzî, age., XVIII, 145.
• 45 - Semerkandî, age., II, 201; Taberî, age., XII, 224-225; Zemahşerî, age., II, 453. 46 - Semerkandî, age., II, 201.