Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 19-29. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un bir kervan tarafından kuyudan alınmasını, onu satmalarını, Aziz’ın onu satın alışını, sonrasında Aziz’in hanımının ona karşı ahlaksızlık girişimini, aradaki bilirkişinin çözüm önerisini ve eşinin olayın kapatılması teklifini dile getirmektedir.

a) Hz. Yûsuf’un Kuyudan Kurtarılması ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 19-22. âyetlerinde bir kervanın gelip Hz. Yûsuf’u kuyudan çıkardığını, sermaye olarak onu sakladıklarını, daha sonra az bir değere kendisini sattıklarını beyan etmektedir. Ardından onu satın alan Aziz’in ona iyi bakılmasını istediği, belki ileride kendisini evlatlık edinebileceklerini söylediği, böylece Hz. Yûsuf’un sağlam bir yere yerleştirildiği, Yüce Allah’ın hükmünde galip olduğu, insanların çoğunluğunun bunu bilmediği, erişkinlik çağına ulaştığında Allah tarafından kendisine ilim ve hikmet verildiği belirtilmektedir.

ı. Bir Kervanın Hz. Yûsuf’u Kuyuda Bulması

وَجَآءَتْ سَيَّارَةٌ فَاَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَاَدْلٰى دَلْوَهُ قَالَ يَا بُشْرٰى هٰذَا غُلَامٌ وَاَسَرُّوهُ بِضَاعَةً وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Bir kervan gelmiş, sucularını (kuyuya) göndermişlerdi; o da kovasını (kuyuya) salmıştı. (Yusuf’u görünce) ‘Aa, müjde! İşte bir erkek çocuk!’ demişti. Onu sermaye (bir ticaret malı) olarak saklamışlardı. Allah onların yaptıklarını bilendir.”

Âyetteki وَجَآءَتْ ve câet fiili “ve gelmişti”; سَيَّارَة seyyâratün kelimesi “bir kervan”; فَاَرْسَلُوا fe arselû fiili “göndermişlerdi”;وَارِدَهُمْ vâridehum tamlaması “onların su taşımakla görevlendirdikleri kişiyi, sucularını”;فَاَدْلٰى fe edlâ fiili “o da aşağıya sarkıtmıştı”;دَلْوَهُ delvehû tamlaması “su kabını, kovasını”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; يَا بُشْرٰى yâ büşrâ ifadesi “âa, müjde”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; غُلَامٌ ğulâmun kelimesi “bir erkek çocuk”;وَاَسَرُّوهُ ve eserrûhu fiili “ve onu saklamışlardı”; بِضَاعَة bidâ‘aten kelimesi “ticaret malı olarak”; وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)”; بِمَا يَعْمَلُونَ bimâ ya‘melûne ifadesi ise “yaptıklarını” demektir.

Burada bir kervanın oradan geçerken Hz. Yûsuf’u bulmasıyla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَجَآءَتْ سَيَّارَةٌ فَاَرْسَلُوا وَارِدَهُمْ فَاَدْلٰى دَلْوَهُ “Bir kervan gelmiş, sucularını (kuyuya) göndermişlerdi; o da kovasını (kuyuya) salmıştı.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un hayatına doğrudan müdahale ederek o yoldan geçen bir kervanın onu bulmasını sağlamıştı. Kervanın Medyen’den Mısır’a doğru seyahat ettiği, su almaya gönderilen kişinin adının da Mâlik b. Za‘r olduğu rivayet edilmektedir.(1) Sûrenin 21. âyetindeki ifadeler, kervanın Mısır’a doğru gittiğinin delili olarak görülebilir.

Âyetteki سَيَّارَة seyyârah kelimesi belirteç edatı olmadan geldiği için bu kervanın veya kafilenin kimlerden oluştuğu, nereden nereye doğru yolculuk yaptığı gibi konularda bilgi vermeyi gerekli ve doğru bulmuyoruz. Âyette söylenen şudur: O yoldan geçen kervandakiler su almak üzere su taşımakla görevli birisini kuyuya göndermişti; bu kişi de su kabını kuyuya sarkıtmıştı.

Âyette geçen وَارِد vârid kelimesi “su taşımakla görevli kişi, sucu” demektir. Nitekim aynı kökten kelimeler çeşitli âyetlerde “suya gitmek, bir yere varmak” gibi anlamlar vermektedir.(2) دَلْو delv kelimesi ise “su kabı, kova” manasına gelmektedir. Bu kelimenin fiil kalıbında gelen اَدْلٰى edlâ fiili “aşağıya sarkıtmak” demektir. Nitekim Necm 53/8’de aynı kökten gelen tedellâ fiili Cebrâîl (as)’ın Hz. Peygamber’in yanına doğru sarkması anlamını vermektedir. Burada da su taşıyıcının kovasını kuyuya doğru sarkıtması kast edilmektedir.

2. قَالَ يَا بُشْرٰى هٰذَا غُلَامٌ وَاَسَرُّوهُ بِضَاعَةً “(Yusuf’u görünce) ‘Aa, müjde! İşte bir erkek çocuk!’ demişti. Onu sermaye (bir ticaret malı) olarak saklamışlardı.” Kervanın sucusu kovayı kuyuya sarkıtınca bir de ne görsün, orada bir erkek çocuk vardı. Sevinçle bunu kervandakilere haber vermiş ve onlar da onu bir ticaret eşyası olarak saklamışlardı.

a) قَالَ يَا بُشْرٰى هٰذَا غُلَامٌ “(Yûsuf’u görünce) ‘Âa, müjde! İşte bir erkek çocuk!’ demişti.” Âyetteki يَا بُشْرٰى yâ büşrâ ifadesi Kur’ân’da sadece burada geçmektedir. بُشْرٰى büşrâ kelimesi “müjde” manasına gelmektedir. Bu kelimenin başında yer alan يَا yâ edatı ise bu kelimeyle uyumlu olacak şekilde “ââ, ne güzel!” demektir. Bilindiği üzere, bu edat bazen “ey” şeklinde nidâ yani seslenme edatı olarak kullanılmaktadır; bezan de Yûsuf 12/84, Yâsîn 36/26, Hâkka 69/25, 27, Nebe’ 87/40, Fecr 89/24 gibi pek çok âyette “âh” anlamında “üzüntü, pişmanlık” manasında zikredilmektedir.

Âyetteki يَا بُشْرٰى yâ büşrâ ifadesinin bir müjde ifadesi değil de kervandaki büşrâ adındaki bir kişiye yönelik “Ey Büşrâ! Bu bir erkek çocuk” şeklinde bir sesleniş olduğu da iddia edilmektedir.(3) Bu görüş bir yaklaşım olarak zikredilse de ilk görüşün daha doğru olduğu ve daha çok kabul gördüğünde şüphe yoktur.

b) وَاَسَرُّوهُ بِضَاعَةً “Onu sermaye (bir ticaret malı) olarak saklamışlardı.” Âyetteki بِضَاعَة bidâ‘ah kelimesi hepsi de Yûsuf sûresinde olmak üzere Kur’ân’da beş kez(4) geçmekte ve iki farklı manada kullanılmaktadır. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Yûsuf 12/62 ile 65’te “ticaret eşyası, sermaye”, Yûsuf 12/88’de ise “ürün” manasına gelmektedir.

Kervandakiler bu çocuğu köle pazarında satmak üzere yanlarına almışlar, onu saklamışlardı. Demek ki bu türden insan ticareti o dönemde yaygındı. Kervandakiler de aynı mantıkla Hz. Yûsuf’u yanlarına almış ve onu gizleyerek köle pazarında satmak üzere yanlarına almıştı.

3. وَاللّٰهُ عَل۪يمٌ بِمَا يَعْمَلُونَ “Allah onların yaptıklarını bilendir.” Yüce Allah kervanın Hz. Yûsuf’a ne yapmak istediklerini çok iyi bildiğini beyan ederek, aslında Hz. Yûsuf’un ilahi korumada olduğunu, insanların kötü emellerine onu alet ederek yok olup gitmesine izin vermeyeceğini bu şekilde dolaylı olarak beyan etmek istemektedir. Yüce Allah’ın peygamber ve Mısır’a yönetici olmasını takdir ettiği Hz. Yûsuf’un esasında bu şekilde büyük yolculuğunun başladığı görülmektedir.

ıı. Onu Az Bir Bedele Satmaları

وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ وَكَانُوا ف۪يهِ مِنَ الزَّاهِد۪ينَ “(Kafile Mısır’a vardığında) onu basit bir değere, sayılı birkaç dirheme satmışlardı. (Çünkü) onlar ona değer vermeyenlerden idiler.”

Âyettekiوَشَرَوْهُ ve şeravhu fiili “ve onu satmışlardı”;بِثَمَنٍ بَخْسٍ bi semenin bahsin tamlaması “değersiz bir fiyata, pahaya”; دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ derâhime ma‘dûdetin tamlaması “sayılı, birkaç dirheme”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onunla ilgili”; مِنَ الزَّاهِد۪ينَ mine’z-zâhidîne ifadesi ise “ilgisiz olanlardan, değer vermeyenlerden” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un bir pazarda satılmasıyla ilgili kısa bir bilgi gündeme getirilmektedir.

1. وَشَرَوْهُ بِثَمَنٍ بَخْسٍ دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ “(Kafile Mısır’a vardığında) onu basit bir değere, sayılı birkaç dirheme satmışlardı.” Yüce Allah kervanın çok az bir bedel karşılığında Hz. Yûsuf’u sattığını haber vermektedir. Âyette geçen ثَمَنٍ بَخْسٍ semen-i bahs tamlaması “az bir paha, düşük fiyat” manasına gelmekte,(5) bunun bedeli veya atf-ı beyanı yani “açıklaması” olarak getirilen دَرَاهِمَ مَعْدُودَةٍ derâhime ma‘dûdetin ifadesi ise “sayılı, birkaç dirhem” demektir. Bu kullanımlardan da açıkça anlaşıldığına göre, kervandakiler köle pazarında Hz. Yûsuf’u çok az bir fiyata satmışlardı.

Bazı müfessirlerimiz buradaki ثَمَنٍ بَخْسٍ semen-i bahs tamlamasını “haksız yere ve haram olarak” manasına almış, dolayısıyla bu satışın helal ve doğru olmadığını beyan etmişlerdir.(6) Günün şartlarını detaylı olarak bilemediğimiz için böyle bir çocuk satışının doğru bir işlem olup olmadığı noktasında net şeyler söylemek durumunda değiliz.

2. وَكَانُوا ف۪يهِ مِنَ الزَّاهِد۪ينَ “(Çünkü) onlar ona değer vermeyenlerden idiler.” Yüce Allah kervandakilerin Hz. Yûsuf’la ilgili olarak zâhid olduklarını, yani ona değer vermediklerini, onunla yeterince ilgilenmedikleri için onunla ilgili doğru ve yeterli bilgi sahibi olmadıklarını beyan etmektedir.(7) Zühd kelimesi bir şeye rağbet ve arzu etmemek manasıyla “dünyaya değer vermeyip bir kenara çekilmek” manasına geldiği gibi, burada da benzer bir anlam söz konusu edilmekte ve kervandakilerin Hz. Yûsuf’a itibar etmedikleri veya ona değer vermedikleri anlaşılmaktadır.

Kıssanın bu aşamasında bir nokta oldukça dikkat çekmektedir: Buna göre, Hz. Yûsuf’un kuyudan alınmasından sonra onu sermaye olarak götüren kervandakiler acaba kendisiyle hiç konuşmadılar mı? Yoksa Hz. Yûsuf o dönemde olup bitenleri anlayacak veya anlatabilecek yaşta değil miydi? Bir ailesinin olduğunu muhataplara söylememiş, onlar da bu konuyu hiç merak etmemişler miydi? Nasıl olmuştu da ona hiç değer vermemiş, onu çok küçük bir pahaya satmışlardı? Bu kervandakiler bir çocuk bulmuşken hiç mi onun kim olduğunu merak etmemişlerdi? Onu ailesine teslim etmek gibi bir görev varken neden buna dair bir girişimleri olmamıştı?

İşte bu gibi noktalarda ayetlerde herhangi bir açıklama olmadığı için biz de kesin ifadeler kullanmamak durumundayız. Kim bilir belki de bu konulara girilmemesinin sebebi Yüce Allah’ın onun için hazırladığı muhteşem geleceğin zarar görmemesiydi. Zira bir sonraki ayette Yüce Allah’ın Hz. Yûsuf’u ülkede güzel bir şekilde yerleştirdiği bilgisine yer verilmektedir. Yine kim bilir belki de bizim çok önemli sandığımız bazı noktalar esasında o kadar da önemli olmadığı için ayetlerde bu konularda açıklamalara yer verilmemiştir.

ııı. Aziz’in Onu Satın Alıp Evlatlık Etmesi

وَقَالَ الَّذِي اشْتَرٰيهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَاَتِه۪ٓ اَكْرِم۪ي مَثْوٰيهُ عَسٰىٓ اَنْ يَنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ وَاللّٰهُ غَالِبٌ عَلٰىٓ اَمْرِه۪ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Mısır’da onu satın alan kişi, hanımına şöyle demişti: ‘Ona değer ver (güzel bak)! Belki bize yararı olur veya onu evlat ediniriz.’ İşte böylece kendisine (rüyadaki) olayların yorumunu öğretmemiz için Yusuf’u o yere (Mısır’a) yerleştirmiştik. Allah işinde üstündür. Fakat insanların çoğu bilmezler.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “demişti ki”; الَّذِي اشْتَرٰيهُ ellezî işterâhu ifadesi “onu satın alan kişi”; مِنْ مِصْرَ min mısra ifadesi “Mısır’dan”; لِامْرَاَتِه۪ li’mraetihî ifadesi “onun hanımına”; اَكْرِم۪ي ekrimî emri “değer ver, güzel bak”; مَثْوٰيهُ mesvâhu tamlaması “onun bakımına”; عَسٰى ‘asâ edatı “belki de, umulur ki”; اَنْ يَنْفَعَنَا en yenfe‘anâ ifadesi “bize fayda verir”;اَوْ نَتَّخِذَهُ ev nettehızehû ifadesi “veya onu ediniriz”; وَلَدًا veleden ifadesi “çocuk, evlat (ediniriz)”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; مَكَّنَّا mekkennâ fiili “yerleştirmiştik”; لِيُوسُفَ liyûsufe ifadesi “Yusuf’u”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; وَلِنُعَلِّمَهُ ve linu‘alimmehû fiili “ve sonuçta ona öğreteceğiz”; مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ min te’vîli’l-ehâdîsi tamlaması “olayların yorumlarından bir kısmını”; وَاللّٰهُ vellâhu ifadesi “Allah”; غَالِب ğâlibun kelimesi “üstün(dür)”; عَلٰىٓ اَمْرِه۪ ‘alâ emrihî ifadesi “O’nun kendi işinde”;وَلٰكِنَّ ve lâkinne edatı “ancak”; اَكْثَرَ النَّاسِ eksera’n-nâsi tamlaması “insanların çoğu”; لَا يَعْلَمُونَ lâ ya‘lemûne fiili ise “(bunu, bu gerçeği) bilmezler” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un satın alınması ve sonrasına onunla ilgili birtakım bildirimler gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذِي اشْتَرٰيهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَاَتِه۪ٓ اَكْرِم۪ي مَثْوٰيهُ عَسٰىٓ اَنْ يَنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا “Mısır’da onu satın alan kişi, hanımına şöyle demişti: Ona değer ver (güzel bak)! Belki bize yararı olur veya onu evlat ediniriz.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’u köle pazarından yani Mısır’dan satın alan kişinin eşine “ona iyi bak, değer ver” şeklinde özel tenbihlerde bulunduğunu, ilerde kendilerine yararının dokunabileceğini, hatta onu evlat edinebileceklerini söylediğini haber vermektedir.

a) وَقَالَ الَّذِي اشْتَرٰيهُ مِنْ مِصْرَ لِامْرَاَتِه۪ٓ “Mısır’da onu satın alan kişi, hanımına şöyle demişti:” Buradaki مِنْ مِصْرَ min mısra ifadesindeki مِنْ min edatı fî manasına gelmektedir. Bu kişinin Mısır hazine bakanı veya Menfis şehri valisi olan Kıtfîr, Itfîr, Potifar olduğu belirtildiği gibi, farklı isimler de dile getirilmektedir. Yûsuf sûresinin 30. âyetinde bu kişiden ‘azîz diye söz edilmekte, ülkede hatırlı ve ileri düzeyde bir yönetici olduğu anlaşılmaktadır. Hanımının ise Züleyhâ veya Râ‘îl olduğu belirtilmektedir.(8) Kur’ân’da açık isimler zikredilmediği için sözü edilen isimlerin mutlak surette doğru olduğunu söyleyemeyiz.

b) اَكْرِم۪ي مَثْوٰيهُ عَسٰىٓ اَنْ يَنْفَعَنَآ اَوْ نَتَّخِذَهُ وَلَدًا “(Hanımına şöyle demişti): Ona değer ver (güzel bak)! Belki bize faydası olur veya onu evlât ediniriz.” Hz. Yûsuf’u satın alan kişi eşine seslenmiş ve ona iyi davranmasını isteyerek ileride kendilerine yararının dokunabileceğini, dahası onu evlatlık edinebileceklerini beyan etmiştir.

ı. Âyette geçen اَكْرِم۪ي مَثْوٰيهُ ekrimî mesvâhu ifadesi “ona iyi davranmak”, “iyi ve güzel bakmak”, “yerini şerefli tutmak”, “makamını ve menzilini yüce tutmak” gibi anlamlar içermektedir.(9) Esasında Yûsuf sûresinin 23. âyetinde Hz. Yûsuf o ailenin kendisine iyi davrandığını beyan ederken de اَحْسَنَ مَثْوَايَ ahsene mesvâye ifadesini kullanmıştır. Buradaki مَثْوى mesvâ kelimesi Kur’ân’da 13 kez geçmekte ve üç âyette(10) olumlu içerikte, 10 yerde(11) ise cehennemle ilgili olarak “kalınacak yer, durak, yurt, ikametgâh, karargâh”(12) gibi anlamlar içermektedir.

ıı. Bu kişi Hz. Yûsuf’a iyi davranılmasının gerekçesini “ileride kendilerine yararının dokunması” diye belirlemiştir. Benzer bir ifade Kasas 28/9’da da zikredildiği üzere, Hz. Mûsâ için Firavun’un eşi Asiye tarafından da getirilmiştir. Bu ifadede yer alan اَوْ ev edatı “veya” manasında değil de “hatta, dahası” gibi açıklayıcı bir anlamda değerlendirilebilir.

ııı. Verilmek istenen mesaj açıktır: Aziz, satın aldığı çocuğun kendilerine yararının dokunabileceğini beyan etmiş, bu doğrultuda onu evlatlık edinmelerinin bile mümkün olduğunu belirtmiştir. Burada tebennî denen ittihâz-i veled yani “evlatlık” meselesinin dile getirilmesinden hareketle, bu ailenin çocuğunun olmadığı sonucuna varılabilir; ancak bu konuda Kur’ân’da kesin bir bilginin olmadığını da belirtmeliyiz.

Tefsirlerimizde ileriyi görebilen üç kişiden birisinin bu kişi olduğu, diğer ikisinin de Hz. Şu‘ayb’ın Hz. Mûsâ ile evlenen kızı ile Hz. Ömer’i halife olarak öneren Hz. Ebû Bekir olduğu da bir anekdot olarak akratılmaktadır.(13)

2. وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “İşte böylece kendisine (rüyadaki) olayların yorumunu öğretmemiz için Yusuf’u o yere (Mısır’a) yerleştirmiştik. Allah işinde üstündür. Fakat insanların çoğu bilmezler.” Bu cümlede iki hususa dikkat çekilmektedir:

a) وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ “İşte böylece kendisini o yere (Mısır’a) yerleştirmiştik.” Yûsuf 12/56. âyette de geçen bu ifadedeki مَكَّنَّا mekkennâ fiili “iyi bir yer edindirmek, güçlü bir şekilde yerleştirmek” demektir. Bu fiil Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(14) benzer mana içeriklerinde yer almaktadır. Yüce Allah Hz. Yûsuf’un Mısır yolculuğunu başlatma gerekçelerinden ilkini, “onu Mısır’da(15) yani o ülkede sağlam bir konuma getirmek” şeklinde belirlemektedir.

b) وَلِنُعَلِّمَهُ مِنْ تَاْو۪يلِ الْاَحَاد۪يثِ “Kendisine (rüyadaki) olayların yorumunun bir kısımını öğretmemiz için.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’u Mısır’a yerleştirdiğini beyan ettikten sonra ikinci gerekçesini de açıklamaktadır. Hz. Yûsuf gördüğü rüyayı Hz. Yakup’a anlatınca babası bu rüyayı yorumlamış ve Yüce Allah’ın “ona olayların ya da rüyaların yorumunu, yani arka planını öğreteceğini” beyan etmişti.

İşte orada Hz. Yakup’un dile getirdiği meseleyi Yüce Allah bu âyette hatırlatmakta ve bu yolculuğun işte söz konusu hakikati elde etme yolculuğu olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.(16) Yûsuf 12/6’da da geçtiği üzere, tamlamanın başındaki مِنْ min edatı her şeyin değil, bir kısmının öğretileceği manasını cümleye katmaktadır. Çünkü her konuda tam ve mükemmel bilgi sadece ve sadece Yüce Allah’a aittir.

3. وَاللّٰهُ غَالِبٌ عَلٰىٓ اَمْرِه۪ وَلٰكِنَّ اَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ “Allah işinde üstündür. Fakat insanların çoğu bilmezler.” Yüce Allah bu ve benzer bütün işlerinde yegâne hükümran olduğunu, ancak insanların çoğunluğunun bunu bilmediğini beyan etmektedir. Hûd 11/107 ve Burûc 85/16’da da belirtildiği gibi, Yüce Allah her istediğini istediği gibi yapabilen yegâne kudrettir ve Enbiyâ’ 21/23’te geçtiği üzere, diğer varlıkların aksine yaptığından asla ve asla sorgulanmayacaktır. Bakara 2/255, Âl-i İmrân 3/26-27 ve Mülk 67/1’de beyan edildiği gibi mahlûkatla ilgili olarak buyurgan ve hükümran güç sadece ve sadece Rabbimizin elindedir.

Talâk 65/3’te de yer aldığı üzere, Yüce Allah buyruğunu yerine getiren yegâne kudrettir; çünkü her şey O’nun elinde ve kudretinde gerçekleşmektedir. Hz. Yûsuf’un başına gelenler elbette sıradan ve rastgele şeyler değildi. Çok muhteşem bir plan Hz. Yûsuf’un görüp de babası Hz. Yakup’a anlattığı bir rüya ile başlatılmış, sonrasında yaşananlar ise ilâhî planın tecellisi için sıra sıra devreye girmişti.

İşte Yüce Allah’ın belirlediği her işin yerine getirilmesinde hiçbir güç ve kuvvetin O’na engel olamayacağı bu ifadeyle dile getirilmiş olmaktadır. Apaçık cereyan eden bu gerçeklere rağmen, insanların büyük çoğunluğunun bu gerçeğe kulak vermemesi de şaşılacak bir şeydir. Hz. Yûsuf’un yaşadığı bu olaylar onun çevresinde yaşayanlar tarafından fark edilememiş ve ilahi plan aksamadan yürütülmüştür.

ıv. Hz. Yûsuf’a Hikmet ve İlim Verilmesi

وَلَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُٓ اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “(Yusuf) yetişkinlik çağına ulaşınca, ona (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik. Güzel davrananları biz işte böyle ödüllendiririz.”

Âyetteki وَلَمَّا بَلَغَ ve lemmâ beleğa fiili “ulaşınca, ulaştığı zaman”; اَشُدَّهُ eşüddehû tamlaması “onun erişkinliğine”; اٰتَيْنَاهُ âteynâhu fiili “ona vermiştik”; حُكْمًا hukmen kelimesi “hüküm, muhakeme gücü”; وَعِلْمًا ve ‘ılmen sözcüğü “ve ilim, bilgi”; وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “işte böylece”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık veririz, ödüllendiririz”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi ise “muhsinleri, işini düzgün yapanları, iylik yapanları” demektir.

Burada Hz. Yûsuf belli bir olgunluğa erişince kendisine ihsan edilen bazı nimetler gündeme getirilmektedir.

Bu âyette dolaylı olarak Hz. Peygamber’e ileride verilecek nimetlere dair müjdelere işaret edildiğini söyleyebiliriz. Bu âyetin bir benzerinin Hz. Mûsâ için Kasas 28/14’te geçtiğini hatırlatalım.

1. وَلَمَّا بَلَغَ اَشُدَّهُ اٰتَيْنَاهُ حُكْمًا وَعِلْمًا “(Yusuf) yetişkinlik çağına ulaşınca, ona (doğru) hüküm verme yeteneği ve ilim vermiştik.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’un اَشُدّ eşüdd denilen bir seviyeye ulaşınca ona katından bir hikmet yani bir işin mahiyetini kavrayabilme yeteneği ve ilim verdiğini beyan etmekte, işini düzgün yapanları böyle ödüllendirdiğini ifade etmektedir.

a) Kasas 28/14’te de ifade edildiği üzere, âyette yer alan اَشُدّ eşüdd kelimesi Kur’ân’da sekiz kez geçmektedir. Bunlardan bir bölümünde(17) söz konusu kelime insanların hayat gidişatındaki bir aşamayı yani ihtiyarlıktan önceki dönemi ifade etmekteyken, bir kısmında(18) yetimlerin kendilerine yetecek akıl ve muhakeme yaşına gelmeleri için kullanılmaktadır.

Bu beş kullanımın dışında اَشُدّ eşüdd kelimesinin peşinden Ahkâf 46/15’te “40 yaş” ifadesi geçmektedir ki bu ifadeyi eğer اَشُدّ eşüdd kelimesinin açıklaması olarak görürsek o zaman bunun peygamberlik verilme yaşı olduğunu söyleyebiliriz. Hz. Peygamber’in 40 yaşında peygamber kılınması da bunu destekler mahiyettedir. Bu doğrultuda yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ve Kasas 28/14’teki kullanımların da birer peygamber için geçtiği göz önüne alındığında maksadın ileri bir yaş, yani peygamberlik çağı olduğu söylenebilir.

Şu‘arâ’ 26/82’de bu defa Hz. İbrâhim’in peygamberlik sonrası yaptığı duasında Yüce Allah’tan hukm istemesi de konuyu peygamberlikle ilişkilendirmede önemli bir delil durumundadır. Başka görüşler zikredilse de İmâm Mücâhid İbn Abbâs kaynaklı bir görüşü naklederek eşüdd kelimesinin 33, istivânın ise 40 yaş olduğu tefsirini yapmıştır.(19) Müfessir Zemahşerî de maksadın 40 yaş ve peygamberlik olduğu kanaatindedir.(20)

b) Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Yûsuf’a verildiği beyan edilen hukm ve ‘ılm’den maksadın “ilim ve akıl”, “peygamberlik ve Tevrât bilgisi”, “peygamberlik öncesinde fıkıh, akıl ve amel”, “Tevrât, sünnet” vs. olduğu beyan edilmektedir.(21) Hz. Yûsuf’la ilgili olarak müfessirlerimiz ona verilen ilim ve hikmeti “peygamberlik, ilim, akıl, anlayış, muhakeme gücü” şeklinde yorumlamışlardır.(22) Bu bağlamda Hz. Lût’a da(23) Hz. Dâvûd ve Hz. Süleyman gibi bütün peygamberlere(24) de hüküm ve ilim verildiği ifade edilmektedir.

Esasında hem Hz. Yûsuf’a hem de Hz. Mûsâ’ya bu çağlarında verildiği beyan edilen hukm ve ilim Enbiyâ’ 21/74, 79’da da beyan edildiği gibi “peygamberlik” olarak yorumlanabilir. Şu‘arâ’ 26/21’de geçtiği üzere Hz. Mûsâ’ya hukm verilmesinin peşinden onun “peygamber” olarak görevlendirildiği beyan edilmektedir. Zaten pek çok peygamberin sayıldığı En‘âm 6/83-89’da bütün peygamberlere “kitap”, “hıkmet” ve “nübüvvet” verildiği ifade edilmektedir.

Burada sözü edilen ilim ve hikmeti “peygambelik” olarak kabul edersek, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin kronolojik bir sıralamayı içermediğini, sonradan gerçekleştirilecek olan risalet görevine önceden değinildiğini söylemek durumundayız. Bu konuda tefsirlerimizde çeşitli değerlendirmeler yer almaktadır.(25)

Eğer bu iki değeri peygamberlik olarak yorumlamazsak bu defa maksadın Hz. Yûsuf’a henüz peygamber olmadan önce verilmiş olan “derin bilgi, derin bir nüfuz, kavrayış ve muhakeme gücü” olduğunu söylemek durumunda oluruz. Zaten gerek Aziz’in eşiyle yaşadığı olaydaki kararlı ve duyarlı duruşu, gerekse hapishane ve sonrasında yaşadıkları onun risalet öncesi dönemde de farklı bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir.

2. وَكَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Güzel davrananları biz işte böyle ödüllendiririz.” Yüce Allah muhsinleri yani işini düzgün ve hakkaniyetli yapanları işte böylece ödüllendirmekte olduğunu beyan etmektedir. Burada önceki cümlede yer alan hukm ve ilim verilmesi olayını peygamberlik verilmesi şeklinde anladığımızda sanki risaletin bir hak ediş olduğu gibi bir izlenim oluşabilir. Fakat peygamberlik verilen kişiler zaten muhsinlerdir. Onlar alelade insanlar olmadıkları için zaten her ödülü hem dünyada hem de âhirette hak eden insanlardır.

Buradan hareketle, meseleyi bazı fedakârlıkların sonrasında elde edilen bir sonuç gibi görmek doğru olmasa gerektir. Özellikle Hz. Mûsâ ve Hz. Peygamber gibi Hz. Yûsuf’un çocukluğundan itibaren kendilerine uygulanan prosedür onların peygamberlikle görevlendirileceğini ortaya koyabilir. Durum böyle olunca, Hz. Yûsuf’a muhsin denmesinin de onun risaletle ödüllendirilmesinin de anlaşılmayacak bir tarafı kalmamaktadır.

b) Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’a Sarkıntılık Girişimi

Yüce Allah, sûrenin 23-25. âyetlerinde Aziz’in hanımının (Züleyhâ’nın) Hz. Yûsuf’tan yararlanmak istediğini, kapıları kilitlediğini, onu zinaya davet ettiğini, Yûsuf’un ise Allah’ın uyarısını bilerek ve ev sahibinin kendisine iyi davrandığını söyleyerek bunu reddettiğini, aksi takdirde karşılıklı bir yönelişin bulunabileceğini, Hz. Yûsuf’tan bu tür çirkinlikleri uzaklaştırdığını haber vermektedir. Daha sonra o hanım (Züleyhâ) ile Hz. Yûsuf’un kapıya doğru koşuştukları, o esnada evin erkeğiyle karşılaştıkları, Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’u eşine şikâyet edip cezalandırılmasını istediği bildirilmektedir.

ı. Züleyhâ’nın Ahlaksızlık Planı

وَرَاوَدَتْهُ الَّت۪ي هُوَ ف۪ي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِه۪ وَغَلَّقَتِ الْاَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ قَالَ مَعَاذَ اللّٰهِ اِنَّهُ رَبّ۪يٓ اَحْسَنَ مَثْوَايَ اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Evinde bulunduğu kadın, (cinsel olarak) ondan yararlanmak istemiş, kapıları kilitlemiş ve ‘Haydi gel!’ demişti. O da ‘Allah’a sığınırım! Şüphesiz ki o (eşiniz) benim efendimdir; bana güzel davrandı.’ demişti. Gerçek şu ki zalimler başarılı olmaz!”

Âyetteki وَرَاوَدَتْهُ ve râvedethu fiili “ve ondan murat almak, yararlanmak istemişti”; الَّت۪ي هُوَ ف۪ي بَيْتِهَا elletî hüve fî beytihâ ifadesi “onun (Yusuf’un) kendisinin evinde bulunduğu kadın”;عَنْ نَفْسِه۪ ‘an nefsihî ifadesi “onun nefsinden”;وَغَلَّقَتِ ve ğallekat fiili “ve kilitlemişti”; الْاَبْوَاب el-ebvâbe kelimesi “kapıları”; وَقَالَتْ ve kâlet fiili “ve demişti ki”; هَيْتَ لَكَ heyte leke ifadesi “hadi gel, senin için hazırlandım”; قَالَ kâle “demişti ki”; مَعَاذَ اللّٰهِ me‘âzellâhi ifadesi “Allah korusun, Allah’a sığınırım”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o (kadını eşi)”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim efendim(dir), benim sahibim(dir)”; اَحْسَنَ ahsene fiili “güzel davranmıştı, iyilik yapmıştı”; مَثْوَايَ mesvâye ifadesi “benim durumumla ilgili”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يُفْلِحُ lâ yuflihu fiili “başarılı olmaz”; الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesi ise “zalimler, haksızlık edenler” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’u evine alan ailenin hanımının girişimi ve Hz. Yûsuf’un cevabı gündeme getirilmektedir.

1. وَرَاوَدَتْهُ الَّت۪ي هُوَ ف۪ي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِه۪ وَغَلَّقَتِ الْاَبْوَابَ وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ “Evinde bulunduğu kadın, (cinsel olarak) ondan yararlanmak istemiş, kapıları kilitlemiş ve ‘Haydi gel!’ demişti.” Yüce Allah kuyudan bir kervan sayesinde kurtarılıp köle pazarında satılan Hz. Yûsuf’u satın alan ailenin hanımının yani Züleyhâ’nın ona yönelik ahlaksızlık girişimini dile getirmektedir.

a) وَرَاوَدَتْهُ الَّت۪ي هُوَ ف۪ي بَيْتِهَا عَنْ نَفْسِه۪ “Evinde bulunduğu kadın, (cinsel olarak) ondan yararlanmak istemişti.” Âyette geçen رَاوَدَتْ râvedet fiili نَفْس nefs kelimesiyle birlikte kullanıldığı için “murad almak, yatağına almak, gönlünü çelmek istemek, baştan çıkarmak istemek” gibi anlamlar vermekte ve Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’tan cinsel anlamda yararlanma arzusunu ifade etmektedir.(26)

b) وَغَلَّقَتِ الْاَبْوَابَ “Kapıları kilitlemişti.” Züleyhâ cinsel amaçlı isteğini gerçekleştirmek için kapıları iyice kapatmış, kilitlemiş, kendince önlemlerini almıştı.

c) وَقَالَتْ هَيْتَ لَكَ “(O kadın Yusuf’a) ‘Haydi gel!’ demişti.” Bu ifadenin asıl anlamı bu şekilde bir çağrı içermektedir.(27) Arzularına mağlup olan Züleyhâ kapıları kilitledikten sonra Hz. Yûsuf’a seslenmiş ve “Haydi, gel bana” demişti. Burada geçen هَيْتَ heyte kelimesinin çeşitli okunuş biçimleri vardır. Bu çerçevede söz konusu kelime hâ harfinin kesrasiyle hiytü leke şeklinde okunup “Senin için hazırlandım” manasını da verebilir.(28)

2. قَالَ مَعَاذَ اللّٰهِ اِنَّهُ رَبّ۪يٓ اَحْسَنَ مَثْوَايَ “O da ‘Allah’a sığınırım! Şüphesiz ki o (eşiniz) benim efendimdir; bana güzel davrandı.’ demişti” Hz. Yûsuf kendisine verilen ilim ve muhakeme gücü sayesinde ve elbette bir peygamber oğlu olduğu için duyarlılık göstermiş, böyle bir teklifi kesinlikle reddetmiştir.

a) Hz. Yûsuf öncelikle مَعَاذَ اللّٰهِ me‘âzellâhi diyerek “mâzallah, Allah korusun” ifadesiyle Yüce Allah’a sığınmış, sonrasında ise diğer gerekçesini dile getirmiştir. Bu ifade أعوذ بالله e‘ûzü billâhi yani “Allah’a sığınıyorum” manasına gelmektedir.(29)

b) اِنَّهُ رَبّ۪يٓ اَحْسَنَ مَثْوَايَ “Şüphesiz ki o (eşiniz) benim efendimdir; bana güzel davrandı.” Hz. Yûsuf’un Yüce Allah’a sığınmasının ardından ileri sürdüğü gerekçe, “ev sahibinin onun efendisi olduğu ve kendisine çok iyi baktığı, dolayısıyla kendisine ihanet edemeyeceği”dir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz 23. âyette geçen رَبّ۪ي rabbî tamlaması Yûsuf 12/41, 42 ve 50. âyetlede de zikredildiği üzere, “Yüce Allah” manasında değildir. 23. âyette geçen رَبّ۪ي rabbî tamlaması Hz. Yûsuf’u evine alan ailenin erkeğini, yani Aziz’i, Kıtfîr’i, Itfîr’i nitelendirmekte ve “efendim, velinimetim” manasına gelmektedir.(30) Bu kişi yani Aziz, Yûsuf 12/21. âyette olduğu gibi Hz. Yûsuf’u satın alınca eşine yani Züleyhâ’ya ona iyi davranmasını söylemişti. Hz. Yûsuf da onun bu sözünü hatırlatarak, üstelik de 21. âyette de geçen مَثْوَا mesvâ kelimesini de kullanarak Züleyhâ’ya olumsuz cevap vermiştir. “Onun yaptığı bu büyük iyiliğin karşısında ben ona nasıl ihanet ederim” diyerek Züleyhâ’nın ahlaksız teklifini reddetmiştir.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Yûsuf’un bu harika cevabından güne dair şöyle bir sonuç çıkartabiliriz: Demek ki iyiliğin kadri bilinmeli, iyiliğe kötülükle karşılık verilmemelidir. Kıssaların bu detaylarla anlatılmasının bir sebebi de hayatın kodlarına dair işaretler ve prensipler bulmaktır. İyiliğe iyilikle karşılık vermek gerekir; dahası Ra‘d 13/22 ve Fussılet 41/34’te geçtiği gibi yiğitler kötülüğü bile iyilikle karşılamaya gayret etmelidirler. Hz. Yûsuf işin asgarisini hatırlatarak Aziz kendisine kötülük yapsaydı bile ona iyilikle karşılık vermesi gerektiğini ortaya koymuş, iyilik yaptığı için de ona karşı asla bir ihanet duygusu içerisine girmemiştir. İşte bu ifadeler bizim için birer davranış modelidir ve hayatımızda uygulamaya konulmalıdırlar.

3. اِنَّهُ لَا يُفْلِحُ الظَّالِمُونَ “Gerçek şu ki zalimler başarılı olmaz!” Bu söz Yüce Allah’ın konu arasında zikrettiği genel bir ifade olabilir.(31) Ancak bağlam gereği Hz. Yûsuf’a da ait olabilir. Eğer ifade Hz. Yûsuf’un sözü olarak kabul edilirse, Züleyhâ’nın teklifini kabul etmesi durumunda her ikisinin de zalim olacağını ve iflah olmayacaklarını söylemiş olmaktadır. İyiliğe karşı kötülük, ikrama ve ihsana karşı nankörlük zulümdür, haksızlıktır. Bu nedenle, zalimler asla iflah olmayacakları için Hz. Yûsuf böyle bir teklifi kesin olarak geri çevirmiştir.

Hz. Yûsuf burada الظَّالِمُون ez-zâlimûne kelimesini “zina edenler” manasında kullanmıştır. Çünkü helal ilişki evliliktir ve bu aynı zamanda olması gereken olduğu için “adalet”tir; zina ise evliliğin zıddıdır ve olmaması, yapılmaması gereken bir işi yapmak manasında “zulüm”dür. Anlaşılıyor ki, burada zikredilen “zulüm” kelimesi, “şirk, küfür, inkâr gibi inanç” bağlamında değil de “yapılmaması gereken şeyi yapmak” manasında bir eylemi ifade etmektedir. Nitekim “yanlış yapmak” manasında zulüm kelimesi Hz. Âdem’e ve eşine,(32) Hz. Mûsâ’ya,(33) Hz. Yûnus’a(34) ve son ümmet içerisinde el-Kitâb’a yani Kur’ân’a vâris kılınan bazı Müslümanlara da(35) nispet edilmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Olaya Müdahalesi

وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه۪ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَآ اَنْ رَاٰ بُرْهَانَ رَبِّه۪ كَذٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوٓءَ وَالْفَحْشَآءَ اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَص۪ينَ “Yemin olsun ki kadın ona eğilim göstermişti. Rabbinin delilini görmeseydi o da kadına eğilim göster(ecek)ti. İşte böylece biz kötülük ve çirkinliği ondan uzaklaştırmak için (delilimizi göstermiştik). Şüphesiz ki o, samimi kullarımızdandı.”

Âyetteki وَلَقَدْ هَمَّتْ ۪ ve lekad hemmet ifadesi “yemin olsun ki (o kadın) meyletmişti”; بِه bihî ifadesi “ona”; وَهَمَّ ve hemme fiili “o da meyletmiş olacaktı”; بِهَا bihâ ifadesi “ona, kadına”; لَوْلَآ اَنْ رَاٰ levlâ en raâ fiili “görmüş olmasaydı”; بُرْهَانَ رَبِّه۪ bürhâne rabbihî tamlaması “Rabbinin delilini, prensibini, buyruğunu”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; لِنَصْرِفَ linasrife fiili “uzaklaştırırız”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan”; السُّوٓء es-sûe kelimesi “kötülüğü”;وَالْفَحْشَآءَ ve’l-fahşâe sözcüğü “ve çirkinliği, fuhşu”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ ifadesi “bizim (şu) kullarımızdan(dır)”; الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi ise “ihlaslılar, samimi olanlar” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un karşılaştığı bu duruma dair ilâhî müdahale gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه۪ وَهَمَّ بِهَا لَوْلَآ اَنْ رَاٰ بُرْهَانَ رَبِّه۪ “Yemin olsun ki kadın ona eğilim göstermişti. Rabbinin delilini görmeseydi o da kadına eğilim göster(ecek)ti.” Yüce Allah Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’a meylettiğini, Hz. Yûsuf’un da Rabbinin burhanını görmemiş olması durumunda ona meyledeceğini haber vermektedir. Âyetteki لَوْلَا levlâ edatıyla başlayan cümlenin öncesindeki “O da ona meyletmişti” ifadesine bağlı olduğunu düşünmekteyiz.

Tefsirlerimizde onun da Züleyhâ’ya meylettiği, hatta zinanın tam kıyısına kadar geldiği yolunda birtakım rivayetlere yer verilse de(36) bütün bunların doğru olmadığı kanaatindeyiz. Çünkü önceki âyette yer alan “(Yûsuf) ‘(Hâşâ), Allah’a sığınırım! Zira (eşiniz) benim efendim (velinimetim)dir; bana güzel davrandı’ demişti. Gerçek şu ki zalimler iflah olmaz!” ifadelerinin sahibinin böyle bir girişimde bulunduğunu söylemek doğru olmasa gerektir. Dahası kendisine ilim ve hikmet verilen birisinden de buna benzer yanlışlıklar çıkmaz.

Kur’ân metinlerinde bu âyetin cümlelerinde iki farklı secâvend kullanılmaktadır. İlki وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه۪ “O kadın (Züleyhâ) ona meyletmişti” şeklindeki ilk cümlenin sonundaق kâf, diğeri ise وَهَمَّ بِهَا “O (Yûsuf) da ona meyletmiş olacaktı” şeklindeki ikinci cümlenin sonunda ج cim harfi olarak belirlenmektedir. Bilindiği haliyle kâf harfi, vasl alametidir; yani vakıf “durmak” caizse de vasl yani “geçiş”in daha uygun olduğunu göstermektedir. Cîm ise vakf-ı câiz alâmetidir. Yani bu harfin bulunduğu ifadede vakf ile vasl tercihe bırakılmıştır; fakat vakf yani durmak daha uygun kabul edilmektedir. Buna göre âyetin manası şöyle olmaktadır: “Andolsun ki, kadın ona meyletmişti; o da kadına meyletmişti.”

Secâvendler nedeniyle ortaya konulan böyle bir mana veya yaklaşımı hiçbir şekilde doğru bulmamaktayız. Bunun yerine ilk cümle olan وَلَقَدْ هَمَّتْ بِه۪ “O kadın (Züleyhâ) ona meyletmişti” şeklindeki ilk cümlenin sonundaقف kıf, ط tı veya م mîm edatlarından birisi konulmalıydı ve bu cümlede mutlak surette durulmalıydı. Ardından ikinci cümle olan وَهَمَّ بِهَا “O (Yûsuf) da ona meyletmiş olacaktı” ifadesinin sonuna ise ya hiç secavend konulmamalı veya “durma, geç” manası veren لا lâ edatının konulması tercih edilmeliydi. Çünkü ikinci cümlenin mesajı devam eden cümle ile birebir ilişkilidir ve “Hz. Yûsuf Rabbinin bildirdiği hakikat bilgisine sahip olmasaydı o da o kadına meylederdi” şeklinde bir mana söz konusudur.

Esasında Hz. Yusuf’un böyle bir kadına meyletme girişimde bulunmadığı, herhangi bir meylinin olmadığı daha sonra zikredilecek olan Yûsuf 12/32 ve 51. ayetlerde onun masum olduğu Züleyha tarafından dile getirilmektedir.

Âyette geçen بُرْهَانَ رَبِّه۪ burhâne rabbihî tamlaması “Rabbinin işareti, zinanın kötülüğüne dair verdiği bilgi, ilham” gibi manalar içermektedir. Bu durum o esnada kalbine doğmuş, ilham edilmiş olabileceği gibi, daha önce de ifade ettiğimiz üzere peygamber olan babasının konuyla ilgili verdiği bilgileri hatırlaması manasına da gelebilir. İşte kişinin ilahi bilgilere duyarlılık göstermesi durumunda en zor ve kritik zamanlarda bu ilahi yardım devreye girecek ve insanı fenalıklardan uzaklaştırmış olacaktır.

2. كَذٰلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوٓءَ وَالْفَحْشَآءَ “İşte böylece biz kötülük ve çirkinliği ondan uzaklaştırmak için (delilimizi göstermiştik).” Yüce Allah ilâhî delillerini ona ulaştırarak Hz. Yûsuf’un zinaya düşmemesi için çirkinlikleri ondan bu şekilde uzaklaştırdığını beyan etmektedir. Râzî’nin belirttiği gibi âyette yer alan السُّوٓء es-sû’ kelimesi “elin yapıp ettiği her türlü kötülükler”; الْفَحْشَآء el-fahşâ’ sözcüğü ise burada “zina” demektir. Buradan hareketle, Hz. Yûsuf’un Züleyhâ ile birlikte olmak için hiçbir teşebbüste bulunmadığını, Yüce Allah’ın ondan söz konusu çirkinlikleri uzak kıldığını söyleyebiliriz.

Buradan elde dilebilecek sonuçlardan birisi şudur: Kul eğer ilahi bilgilere itibar eder, ona göre dikkatli davranmak isterse Yüce Allah’ın yardımı gelir ve söz konusu işleri ondan uzaklaştırır. İnsanın kötülüklerden uzaklaşması insan iradesiyle elde edilebilirken, kötülüklerin insandan uzaklaşmasında Yüce Allah’ın mühahalesi ve yardımı söz konusudur. Hz. Yûsuf’un mazhar kılındığı ilahi ikram işte bu şekilde gerçekleştirilmiştir.

Önce o Yüce Allah’a sığınmış, ardından Allah’ın burhanını, yani zinaya dair kesin haram prensibini görüp haramdan uzaklaşmış, daha sonrasında da Yüce Allah bu tür çirkinlikleri kendisinden uzaklaştırmıştır. Sözün özü şudur: “Allah’a sığınmak” şeklinde bir duyarlılık göstermek “sebep”, sonrasında ilâhî korumanın gelmesi ise “sonuç”tur.

3. اِنَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَص۪ينَ “Şüphesiz ki o, samimi kullarımızdandı.” Yüce Allah duyarlı davranan Hz. Yûsuf’un ihlasa eriştirilmiş kullarından olduğunu beyan etmektedir.

H-l-s kökünden kelimeler Kur’ân’da 31 yerde geçmekte ve “kenara çekilmek”,(37) “bağlanmak”,(38) “danışman edinmek”,(39) “özel”,(40) “arı-duru”,(41) “seçilmiş”(42) gibi anlamlara gelmektedir.(43) Meryem 19/51’de Hz. Mûsâ için geçen مُخْلَص muhlas kelimesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi “seçkinler, seçilmişler” anlamında peygamberlerin sıfatıdır.

Bu kelime, şeytanın pes dediği, kendilerine karşı mağlubiyeti peşinen kabul ettiği ihlâslı has kullardır.(44) İhlâs kelimesi, “bir şeyin saflığını bozan tüm unsurlardan arındırılması ve temizlenmesi” anlamına gelmektedir. Bu doğrultuda muhlıs ve muhlisû(î)ne/el-muhlasîne kelimeleri “şirkten arınmış bir şekilde Yüce Allah’ı birleyici olarak O’na yönelme”yi ifade etmektedir.(45)

Âyetteki الْمُخْلَص۪ين el-muhlesîne kelimesi eğer lâm harfinin fethasıyla el-muhlesîn şeklinde okunursa “ihlaslı kılınmış olanlar, risaletle görevlendirilenler” manasına gelmektedir. Eğer lâm harfi el-muhlisîne şeklinde kesra okunursa bu defa “dini sadece ve sadece Allah’a has kılanlar” manasını ifade etmiş olur.(46) Her iki kıraat de Hz. Yûsuf için doğru ve olumlu bir anlam ortaya koymaktadır. Bu haliyle söz konusu kelimenin işaret ettiği bir başka gerçek de Hz. Yûsuf’un Sâd 38/46’da dile getirildiği üzere, Hz. İbrâhim’in soyundan gelen halis bir insan olduğudur.

Yüce Allah işte duyarlı davranan Hz. Yûsuf’un da bu şekilde ihlaslı, arı duru bir hayata sahip kılınan kullarından olduğunu ifade ederek Allah’tan yana olup duyarlılık gösterenlerin bu şekilde nitelendirileceklerini ve bir anlamda ilahi korumaya alınacaklarını belirtmiş olmaktadır.

ııı. Hz. Yûsuf’un “İkinci Gömleği”

وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَم۪يصَهُ مِنْ دُبُرٍ وَاَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَا الْبَابِ قَالَتْ مَا جَزَآءُ مَنْ اَرَادَ بِاَهْلِكَ سُوٓءًا اِلَّآ اَنْ يُسْجَنَ اَوْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “İkisi de kapıya doğru koşmuş ve o (Züleyha) onun (Yusuf’un) gömleğini arkadan yırtmıştı. Kapının yanında onun efendisine (kocasına) rastlamışlardı. (Züleyha eşine) şöyle demişti: Senin ailene (eşine) kötülük etmek isteyenin cezası, hapsedilmekten veya elem verici bir azaptan başka ne olabilir ki!”

Âyettekiوَاسْتَبَقَا vestebekâ fiili “ve yarışarak öne geçmeye çalışmışlardı”; الْبَاب el-bâbe kelimesi “kapıya (doğru)”; وَقَدَّتْ ve kaddet fiili “ve yırtmıştı”; قَم۪يصَهُ kamîsahû tamlaması “onun (Yusuf’un) gömleğini”; مِنْ دُبُرٍ min düburin ifadesi “arkadan”; وَاَلْفَيَاve elfeyâ fiili “ve tesadüf etmişlerdi, karşılaşmışlardı”; سَيِّدَهَا seyyidehâ tamlaması “onun (kadının) efendisi ile, eşiyle”; لَدَا الْبَابِ lede’l-bâbi tamlaması “kapının yanında”; قَالَتْ kâlet fiili “demişti ki”; مَا جَزَآءُ mâ cezâu sorusu “karşılığı, cezası nedir”; مَنْ اَرَادَ men erâde ifadesi “isteyenin”; بِاَهْلِكَ bi ehlike ifadesi “senin ailene, eşine”;سُوٓءًا sûen kelimesi “kötülük”;اِلَّآ اَنْ يُسْجَنَ illâ en yüscene istisnası “hapsedilmekten başka”; اَوْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ ev ‘azâbun elîmun tamlaması ise “veya elem verici azap(tan başka)” demektir.

Burada Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’a yönelmesi esnasında yaşananlar gündeme getirilmektedir.

Âyette Hz. Yûsuf’un kıssasında yer alan “üç gömleği”nin “ikincisi” hakkında bilgi verilmektedir.

1. وَاسْتَبَقَا الْبَابَ وَقَدَّتْ قَم۪يصَهُ مِنْ دُبُرٍ “İkisi de kapıya doğru koşmuş ve o (Züleyha) onun (Yusuf’un) gömleğini arkadan yırtmıştı.” Anlaşıldığına göre Aziz’in hanımı Züleyhâ, yatağına çağırdığında Hz. Yûsuf olumsuz cevap verince, belki de kadın isteğinde ısrarcı davranınca Hz. Yûsuf ondan kaçmaya çalışmıştı. Kaçarken kapıya doğru yönelmiş, Züleyhâ kendisinden kaçmakta olan Hz. Yûsuf’u yakalamak için gömleğinin arkasından çekerken onu yırtmıştı.

Âyette geçen اسْتَبَقَا istebekâ fiili “yarışarak öne geçmeye çalışmak” demektir. Anlaşılıyor ki Hz. Yûsuf kapıya doğru kaçmaya çalışırken Züleyhâ da onu yakalamak için aynı çaba içerisine girmişti. Züleyhâ kapıları daha önce kilitlediği için, onun amacı kapıyı yeniden kilitlemek olamaz; ancak Hz. Yûsuf muhtemelen kapının kilitli olduğunu bilmediği için bir refleks olarak kaçmak amacıyla mecburen kapıya doğru yönelmeye çalışmıştı. İşte bu esnada kadın Hz. Yûsuf’un gömleğini arka tarafından yırtmıştı.

2. وَاَلْفَيَا سَيِّدَهَا لَدَا الْبَابِ “Kapının yanında onun efendisine (kocasına) rastlamışlardı.” İşte bu karmaşa esnasında bu defa kadının eşiyle yani Aziz’le kapının yanında karşılaşmışlardı. Âyette geçen اَلْفَيَا elfeyâ fiili “tesadüf etmek, karşılaşmak” demektir. Daha önce Yûsuf 12/23. âyette Hz. Yûsuf’un rabbî “rabbim” dediği şahıs bu âyette “efendisi, eşi, beyi” manasındaki سَيِّدَهَا seyyidehâ tamlamasıyla karşılanmaktadır ki her iki kelime de Züleyhâ’nın eşi olan “Aziz” için kullanılmaktadır. Âyette geçen لَدَا الْبَابِ lede’l-bâbi ifadesi ise “kapının yanı” manasına gelmektedir ki bu olayın tam odanın kapısının önünde yaşandığı anlaşılmaktadır.

3. قَالَتْ مَا جَزَآءُ مَنْ اَرَادَ بِاَهْلِكَ سُوٓءًا اِلَّآ اَنْ يُسْجَنَ اَوْ عَذَابٌ اَل۪يمٌ “(Züleyha eşine) şöyle demişti: Senin ailene (eşine) kötülük etmek isteyenin cezası, hapsedilmekten veya elem verici bir azaptan başka ne olabilir ki!” Züleyhâ kapının yanında, eşinin karşısında, tam da suçun ortasında yakalanınca, bu defa sanki kendisi hiçbir şey yapmamış da bütün suç Hz. Yûsuf’unmuş gibi davranarak bir anda ve muhtemelen heyecanla lafa dalmıştı.

Züleyhâ “yaman hırsız ev sahibini bastırır” sözüne uygun olarak, herkesten önce söze başlamış ve “eşine kötülük, ahlaksızlık yapmak isteyenin karşılığı ya hapsedilmektir ya da çok şiddetli bir şekilde eziyete uğratılmaktır” diyerek ön almak istemiştir. Âyette geçen جَزَآء cezâ’ kelimesi bağlam gereği burada “karşılık” anlamından ziyade “ceza” manasına alınmalıdır. Züleyhâ’nın teklif ettiği cezalar belli ki o dönemde uygulanan cezalardı; o da bunları istemişti.

Züleyha’nın burada söylediği hapis tehdidi daha sonra yorumlayacağımız Yûsuf 12/32. ayette sözü edilecek hapis tehdidiyle de örtüşmektedir. Âyette اَنْ يُسْجَنَ en yüscene “hapsedilme” ve عَذَابٌ اَل۪يمٌ ‘azâb-ı elîm “elem verici azap” şeklinde önerilen iki ceza arasında yer alan اَوْ ev edatı “veya” manasına alınabileceği gibi “hapsedilmek” ifadesinin açıklaması olarak “yani” manasına da alınabilir. Onun kast ettiği şey Hz. Yûsuf’un her ne şekilde olursa olsun şiddetli bir şekilde cezalandırılmasıydı. Esasında cümlede yer alan مَا mâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı, anlama hasr/kasr yani “vurgu” katmakta ve suçluluk psikolojisindeki kadının kararlılığını göstermektedir.

c) Gömleğin Belirleyici Fonksiyonu

Yüce Allah, sûrenin 26-29. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kendisini savunduğunu, bu ahlaksızlık girişimini Züleyhâ’nın yaptığını, bir bilirkişiye müracaat edildiğini, onun da Yûsuf’un gömleğinin önden mi, yoksa arkadan mı yırtıldığını sorduğunu, gömleğin arkadan yırtılmış olması nedeniyle kadının suçlu olduğunun anlaşıldığını, bunun üzerine Aziz’in eşine suçlu olduğunu söylediğini, ancak Hz. Yûsuf masum olmasına rağmen kendisinden bu olayı kapatmasını istediğini haber vermektedir.

ı. Gömleğin Önden veya Arkadan Yırtılması

قَالَ هِيَ رَاوَدَتْن۪ي عَنْ نَفْس۪ي وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ اَهْلِهَا اِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ وَاِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Yusuf) ‘(Asıl) kendisi (cinsel olarak) benden yararlanmak istedi!’ demişti. Onun (kadının) tarafından bir şahit (bilirkişi) şöyle şahitlik etmişti: Gömleği önden yırtılmışsa, kadın doğru söylemiştir; o (Yusuf) ise yalancılardandır. (Yok) gömleği arkadan yırtılmışsa, kadın yalan söylemiştir; o (Yusuf) ise doğru söyleyenlerdendir.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Yusuf) demişti ki”; هِيَ hiye zamiri “o (kadın)”; رَاوَدَتْن۪ي ۪ râvedetnî fiili “benden murat almak, yararlanmak istedi”;عَنْ نَفْس۪ي ‘an nefsî ifadesi “benim nefsimden, benden”; وَشَهِدَ ve şehide fiili “ve bilirkişi şahit tutmuştu, şahit tutulmuştu”; شَاهِد şâhidün kelimesi “bilirkişi, şahit”; مِنْ اَهْلِهَا min ehlihâ ifadesi “onun (kadının) ailesinden”; اِنْ كَانَ in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; قَم۪يصُهُ kamîsuhû tamlaması “onun gömleği”; قُدَّ kudde edilgen fiili “yırtılmış”; مِنْ قُبُلٍ min kubülin ifadesi “önden”; فَصَدَقَتْ fe sadekat fiili “(kadın) doğru söylemiştir”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (erkek)”; مِنَ الْكَاذِب۪ينَ mine’l-kâzibîne sözcüğü “yalancılardan(dır)”; وَاِنْ كَانَ ve in kâne ifadesi “eğer (şöyle) olursa”; قَم۪يصُهُ kamîsuhû tamlaması “onun gömleği”; قُدَّ kudde edilgen fiili “yırtılmış”; مِنْ دُبُر ٍmin düburin ifadesi “arkadan”; فَكَذَبَتْ fe kezebet fiili “(kadın) yalan konuşmuştur”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o (erkek)”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden(dir)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kendini savunması ve sonrasında belirlenen bilirkişinin çözümü gündeme getirilmektedir.

Bu olay meydana gelen anlaşmazlıklarda hakem tayin etmenin dini bir gereklilik olduğunu gösterebilir.

1. قَالَ هِيَ رَاوَدَتْن۪ي عَنْ نَفْس۪ي “(Yusuf) ‘(Asıl) kendisi (cinsel olarak) benden yararlanmak istedi!’ demişti.” Hz. Yûsuf Züleyhâ’nın suçlaması karşısında sessiz kalmamış ve aslında onun kendisinden yararlanmak istediğini beyan etmiştir. Hz. Yûsuf söze başlamayarak kadını önceden suçlama yoluna gitmemişti. Ancak kadın suçu kendisine atınca o da bu durumda savunma amaçlı olarak olayın aslını beyan etmek zorunda kalmıştı.

2. وَشَهِدَ شَاهِدٌ مِنْ اَهْلِهَا “Onun (kadının) tarafından bir şahit (bilirkişi) şöyle şahitlik etmişti:” Burada sözü edilen şahidin kimliği hakkında çeşitli görüşler ileri sürülse de,(47) âyette açıklık bulunmaması nedeniyle herhangi bir isim telaffuz etme gereği yoktur. Bu şahit için “kadının tarafından” ifadesi kullanılmaktadır. Buna göre eğer bu şahıs ev halkından birisi idiyse muhtemelen konuşmaları ve yaşananları duymuş olabilir. Değilse de taraflardan olayın anlatılmasını istemiş ve durum hakkında bir muhakame ortaya koymuş olabilir. Her iki durumda da شَاهِد şâhid kelimesi olayı bizzat “gören”den ziyade, çözüm için şahitlik yapan, çözüm ortaya koyan “bilirkişi” manasına alınmalıdır.

Âyette geçen شَاهِد şâhid kelimesine “görgü tanığı” manası verilmemelidir. Çünkü bu durumda olayı gördüğü için aşağıda dile getirdiği iki ihtimali dile getirmesinin hiçbir anlamı kalmazdı. Belli ki bu şahıs güncel ifadeyle muhakemesi yerinde, tecrübeli bir “bilirkişi” olarak kabul edilmelidir. Bu kişinin kadının tarafından olmasında da bir sakınca görülmemiştir; çünkü belirlenen şahıs belli ki güvenilen bir kişiydi. Söz konusu bilirkişi olayla ilgili iki seçenek dile getirmiştir:

3. اِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ قُبُلٍ فَصَدَقَتْ وَهُوَ مِنَ الْكَاذِب۪ينَ “Gömleği önden yırtılmışsa, kadın doğru söylemiştir; o (Yusuf) ise yalancılardandır.” Züleyhâ’nın tarafından olan bu bilirkişi, tarafların sözlerine itibar etmemiş ve olayda yırtılan gömlek üzerinden çözüm önermiştir. Buna göre ilk sözü gömleğin önden yırtılmasıyla ilişkilendirmiştir. Gömlek eğer önden yırtılmışsa yüzyüze boğuşma yaşanmış olacağı için Züleyhâ’nın doğru söylediğini, Yûsuf’un ise yalancı olduğunu söylemiştir.

4. وَاِنْ كَانَ قَم۪يصُهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ فَكَذَبَتْ وَهُوَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Yok) gömleği arkadan yırtılmışsa, kadın yalan söylemiştir; o (Yusuf) ise doğru söyleyenlerdendir.” Bilirkişi ikinci ihtimal olarak da bu defa gömleğin arkadan yırtılmasını gündeme getirmiştir. Eğer gömlek arkadan yırtılmışsa bu defa da Yûsuf’un kaçmakta olduğunu, Züleyhâ’nın ise onu arkadan yakalamaya çalıştığı için gömleğin yırtılmış olabileceğini belirterek Yûsuf’un haklı, Züleyhâ’nın ise haksız olacağını beyan etmiştir.

ıı. Züleyhâ’nın Suçluluğu

فَلَمَّا رَاٰ قَم۪يصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ اِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ اِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظ۪يمٌ “(Aziz, Yusuf’un) gömleğinin arkadan yırtılmış olduğunu görünce, (eşine) ‘Şüphesiz ki bu, sizin tuzaklarınızdandır; şüphesiz ki sizin tuzağınız büyüktür.’ demişti.”

Âyetteki فَلَمَّا رَاٰ fe lemmâ raâ fiili “görünce, gördüğü zaman”;قَم۪يصَهُ kamîsahû tamlaması “onun gömleğinin”; قُدَّ kudde edilgen fiili “yırtılmış olduğunu”; مِنْ دُبُرٍ min düburin ifadesi “arkadan”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; مِنْ كَيْدِكُنَّ min keydikünne ifadesi “sizin tuzak(lar)ınızdan(dır)”; اِنَّ كَيْدَكُنَّ inne keydekünne ifadesi “muhakkak ki sizin tuzağınız”; عَظ۪يم ‘azîmun kelimesi ise “büyük(tür)” demektir.

Burada gömleğin arkadan yırtıldığının belirlenmesinin ardından Aziz’in eşine yönelik sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا رَاٰ قَم۪يصَهُ قُدَّ مِنْ دُبُرٍ قَالَ اِنَّهُ مِنْ كَيْدِكُنَّ “(Aziz, Yusuf’un) gömleğinin arkadan yırtılmış olduğunu görünce, (eşine) ‘Şüphesiz ki bu, sizin tuzaklarınızdandır’ demişti.” Bu âyette arkadan yırtılmış gömleği gördüğü ve konuşması nakledilen kişi “Aziz”(48) olabileceği gibi “bilirkişi”(49) de olabilir. Dahası, bu zatın benzer olaylarda da bilirkişilik yaptığı bile söylenebilir. Zira tecrübesine dayanarak bu sözleri söylemiş olmalıdır. Ancak biz izahımızı Aziz üzerinden yapacağız.

Olayın çözümü için belirlenen bilirkişinin önerisi doğrultusunda Züleyhâ’nın eşi olan Aziz gömleğin arkadan yırtıldığını görünce suçun eşinde olduğunu anlamış ve “bu, sizin kurduğunuz tuzaklardandır” diyerek eşini suçlamıştır. Aziz’in Züleyhâ’ya böyle hitap etmesinin nedeni, dönem itibariyle benzer olayların yaşanmış olması olabilir. Zira âyette geçen كَيْدِكُنَّ keydikünne ifadesindeki كُنَّ künne zamiri çoğul olarak “siz kadınlar” demektir. Böyle birtakım tecrübeler olmasaydı Aziz’in veya bilirkişinin kadınlarla ilgili böyle bir şey demesinin anlamı ve inandırıcılığı olamazdı.

2. اِنَّ كَيْدَكُنَّ عَظ۪يمٌ “Şüphesiz ki sizin tuzağınız büyüktür.” Bu ifade ister bilirkişiye, isterse Aziz’e ait olsun, her iki durumda da bu tür olayların yaşandığı ve benzer tuzakların kadınlar tarafından eşlerine kurulduğu anlaşılmaktadır. Bu ifade bütün kadınları değil, elbette o dönemde yaşayanların bir bölümünü içermektedir. Nihayet söz ve suçlama veya değerlendirme Yüce Allah’ın değil, ilgili kişilerindi.

ııı. Olayın Kapatılma Teklifi

يُوسُفُ اَعْرِضْ عَنْ هٰذَا وَاسْتَغْفِر۪ي لِذَنْبِكِ اِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِـ۪ٔينَ “(Aziz şöyle demişti): Yusuf! Sen bundan (bu işi sürdürmekten) vazgeç! (Ey Züleyha)! Sen de günahından dolayı bağışlanma dile! Şüphesiz ki sen günahkârlardan oldun.”

Âyetteki يُوسُفُ yûsufu hitabı “ey Yûsuf”; اَعْرِضْ a‘rıd emri “yüzçevir, vazgeç”; عَنْ هٰذَا ‘an hâzâ ifadesi “bundan”;وَاسْتَغْفِر۪ي vestağfirî emri “ve (hanım sen de) özür dile, istiğfarda bulun”; لِذَنْبِكِ li zenbiki ifadesi “senin günahın nedeniyle”; اِنَّكِ inneki ifadesi “muhakkak ki sen”; كُنْتِ künti fiili “(şöyle) oldun”; مِنَ الْخَاطِـ۪ٔينَ mine’l-hâtıîne ifadesi ise “hata edenlerden” demektir.

Burada Aziz’in Hz. Yûsuf’a yönelik isteği ile eşine yönelik uyarısı gündeme getirilmektedir.

1. يُوسُفُ اَعْرِضْ عَنْ هٰذَا “(Aziz şöyle demişti): Yusuf! Sen bundan (bu işi sürdürmekten) vazgeç!” Buradaki يُوسُفُ yûsufu kelimesinin başında gizli bir nidâ edatı yani yâ edatının bulunduğu ve hitabın يُوسُفُ يا yâ yûsufu “ey Yusuf” şeklinde olduğu kabul edilir. Aziz’in Hz. Yûsuf’a söylediği bu söz asında “bu işi kapat” demektir. Aziz, olay açıklığa kavuştuktan ve eşinin hatalı olduğunu anladıktan sonra, Hz. Yûsuf’a seslenip ondan ricada bulunarak “sen bu olaydan yüz çevir”, yani “sen bundan kimseye söz etme”, “sen bütün bunları unut”, “bu olay üzerinde durma, unut gitsin” demiştir.

Anlaşılıyor ki bu tür ahlaksızlık girişimleri deşifre edilmemeli, üstü örtülmeli ve yaygınlık kazanması engellenmeye çalışılmalıdır. Nûr 24/19’da şöyle buyrulmaktadır: “İnananlar arasında çirkin şeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için dünyada da ahirette de çetin bir ceza vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” Aziz’in Hz. Yûsuf’tan isteği ile bu âyette dile getirilen husus, “fuhşun yaygınlaşmamasını istemek” noktasında buluşmaktadır.

2. وَاسْتَغْفِر۪ي لِذَنْبِكِ اِنَّكِ كُنْتِ مِنَ الْخَاطِـ۪ٔينَ “(Ey Züleyha)! Sen de günahından dolayı bağışlanma dile! Şüphesiz ki sen günahkârlardan oldun.” Burada konuşan kişi eğer “bilirkişi” ise maksat Züleyhâ’nın kocasından af dilemesini istemek olabilir.(50) Yok eğer konuşan kişi “Aziz” ise bu defa maksat yaptığı bu günahından dolayı Züleyhâ’nın Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmasını kendisinden istemesidir; her iki ihtimal de mümkündür; ancak bizim tercihimiz konuşanın Aziz olmasıdır.

Aziz’in “istiğfar”la ilgili bu sözü, Züleyha’nın ve o dönemdeki insanların “günah, istiğfar” vs konulardan haberdar olduğunu göstermektedir. Zaten daha sonra ele alacağımız Yûsuf 12/53’ye zikredileceği üzere Züleyha’nın dile getirdiği “Rabbimin merhamet ettiği durum hariç; benim Rabbim bağışlayandır, merhamet edendir” ifadelerinde de Züleyha’nın bu kavramları yani Yüce Allah’ın mağfiret ve rahmetini bildiğini göstermektedir.

Züleyhâ’ya hitapta ona yönlendirilen ifadelerden birisi de “onun günah işleyenlerden, hata yapanlardan olduğu”dur. Sözü ister Aziz, isterse bilirkişi söylemiş olsun, kadının açık bir günah ve ciddi bir hata işlediği, dolayısıyla af dilemesi gereken bir günaha daldığı anlaşılmakta ve bu noktada ciddi bir şekilde uyarılmış olmaktadır.

Âyetin sonunda geçen الْخَاطِـ۪ٔين el-hâtıîne kelimesinin müzekker kalıpta getirilmesinin nedeni, tağlîb denen “genel üzerine hükmün bina edilmesi” metodudur.(51) Demek ki Züleyhâ bu türden işler yapan erkeklerin neslindendi. Bu kötü damar ona da atalarından sirayet etmiş, o da bu nedenle hata işleyenlerle birlikte anılmıştır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 191; Zemahşerî, age., II, 434-435.
• 2 - Hûd 11/98; Meryem 19/71, 86; Yûsuf 12/19; Enbiyâ’ 21/98, 99; Kasas 28/23.
  • Hûd 11/98 Meryem 19/71 Meryem 19/86 Yûsuf 12/19 Enbiyâ 21/98 Enbiyâ 21/99 Kasas 28/23
• 3 - Semerkandî, age., II, 191; Taberî, age., XII, 168.
• 4 - Yûsuf 12/19, 62, 65, 88.
  • Yûsuf 12/19 Yûsuf 12/62 Yûsuf 12/65 Yûsuf 12/88
• 5 - Zemahşerî, age., II, 435. 6 - Semerkandî, age., II, 192; Taberî, age., XII, 170-173.
• 7 - Taberî, age., XII, 174.
• 8 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 174-175; Zemahşerî, age., II, 436.
• 9 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 175; Zemahşerî, age., II, 436. 10 - Yûsuf 12/21, 23; Muhammed 47/19. 11 - Âl-i İmrân 3/151; En‘âm 6/128; Nahl 16/29; ‘Ankebût 29/68; Zümer 39/32, 60, 72; Mü’min 40/76; Fussılet 41/24; Muhammed 47/12. 12 - Semerkandî, age., I, 482; Taberî, age., VIII, 34; Zemahşerî, age., II, 62.
  • Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/23 Muhammed 47/19 Âl-i İmrân 3/151 En‘âm 6/128 Nahl 16/29 ‘Ankebût 29/68 Zümer 39/32 Zümer 39/60 Zümer 39/72 Mü'min 40/76 Fussilet 41/24 Muhammed 47/12
• 13 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 174-175; Zemahşerî, age., II, 436. 14 - En‘âm 6/6; A‘râf 7/10; Yûsuf 12/21, 56; Kehf 18/84; Hacc 22/41; Ahkâf 46/26. 15 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 176; Zemahşerî, age., II, 437.
  • En‘âm 6/6 A‘râf 7/10 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/56 Kehf 18/84 Hacc 22/41 Ahkâf 46/26
• 16 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 176.
• 17 - Hacc 22/5; Mü’min 40/67. 18 - En‘âm 6/152; İsrâ’ 17/34; Kehf 18/82.
  • Hacc 22/5 Mü'min 40/67 En‘âm 6/152 İsrâ 17/34 Kehf 18/82
• 19 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XII, 177. 20 - Zemahşerî, age., III, 384.
• 21 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 42-43; Zemahşerî, age., III, 384. 22 - Semerkandî, age., II, 197; Taberî, age., XX, 42-43; XII, 179; Zemahşerî, age., II, 437; III, 384. 23 - Enbiyâ’ 21/74. 24 - Enbiyâ’ 21/79.
  • Enbiyâ 21/74 Enbiyâ 21/79
• 25 - Semerkandî, age., II, 627; Taberî, age., XX, 42-43; Zemahşerî, age., III, 384.
• 26 - Semerkandî, age., II, 193; Taberî, age., XII, 178; Zemahşerî, age., II, 437.
• 27 - Taberî, age., XII, 179. 28 - Semerkandî, age., II, 194; Taberî, age., XII, 178-182; Zemahşerî, age., II, 437.
• 29 - Zemahşerî, age., II, 437. 30 - Taberî, age., XII, 182; Zemahşerî, age., II, 437.
• 31 - Zemahşerî, age., II, 437. 32 - A‘râf 7/23. 33 - Kasas 28/16. 34 - Enbiyâ’ 21/87. 35 - Fâtır 35/32.
  • A‘râf 7/23 Kasas 28/16 Enbiyâ 21/87 Fâtır 35/32
• 36 - Semerkandî, age., 194; Taberî, age., XII, 183-187; Râzî, age., XVIII, 115.
• 37 - Yûsuf 12/80. 38 - “Bağlanmak” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/139; Nisâ’ 4/146; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32; Zümer 39/2, 11, 14; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5. 39 - Yûsuf 12/54. 40 - “Özel” anlamında kullanımlar için bk. Bakara 2/94; En‘âm 6/139; A‘râf 7/32; Ahzâb 33/50. 41 - “Arı duru düşünce” anlamında kullanımlar için bk. Nahl 16/66; Zümer 38/3; Sâd 38/46. 42 - “Seçilmiş, seçkin” anlamında kullanımlar için bk. Yûsuf 12/24; Hıcr 15/40; Meryem 19/51; Sâffât 37/40, 74, 128, 160, 169; Sâd 38/83. 43 - Bu kavram hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Çok Anlamlılık Bağlamında Kur’ân Sözlüğü, h-l-s maddesi, İstanbul, Düşün yayınları, 2015. 44 - Hıcr 15/39, 42; Sâd 38/83. 45 - Bakara 2/139; A‘râf 7/29; Yûnus 10/22; ‘Ankebût 29/65; Lokmân 31/32; Sâffat 37/40, 74, 128, 160, 169; Zümer 39/2, 11, 14; Mü’min 40/14, 65; Beyyine 98/5.
  • Yûsuf 12/80 Bakara 2/139 Nisâ 4/146 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5 Yûsuf 12/54 Bakara 2/94 En‘âm 6/139 A‘râf 7/32 Ahzâb 33/50 Nahl 16/66 Sâd 38/3 Sâd 38/46 Yûsuf 12/24 Hicr 15/40 Meryem 19/51 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Sâd 38/83 Hicr 15/39 Hicr 15/42 Sâd 38/83 Bakara 2/139 A‘râf 7/29 Yûnus 10/22 ‘Ankebût 29/65 Lokmân 31/32 Sâffât 37/40 Sâffât 37/74 Sâffât 37/128 Sâffât 37/160 Sâffât 37/169 Zümer 39/2 Zümer 39/11 Zümer 39/14 Mü'min 40/14 Mü'min 40/65 Beyyine 98/5
• 46 - Semerkandî, age., II, 195; Taberî, age., XII, 191.
• 47 - Semerkandî, age., II, 196; Taberî, age., XII, 194-195; Zemahşerî, age., II, 441-442.
• 48 - Zemahşerî, age., II, 443. 49 - Semerkandî, age., II, 196.
• 50 - Semerkandî, age., II, 196.
• 51 - Zemahşerî, age., II, 444.