Hûd Suresi

Mekke’de risâletin 11-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 123 âyetten oluşan, adını 50. âyette geçen هُود hûd kelimesinden alan Hûd sûresi, inişe göre 69, resmî sıralamada ise 11. sûredir.

Hûd sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yûnus sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrede de mukatta‘a harfleriyle başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Yûnus 1-2; Hûd 1-2), kâinat kitabına gönderme yapılması (Yûnus 3-6, ; Hûd 7), müşriklerin Hz. Peygamber’den sıra dışı istekleri ve beklentileri (Yûnus 15-16; Hûd 12), Hz. Nûh’un kıssasına dair içerikler (Yûnus 71-73; Hûd 25-49), Hz. Mûsâ’nın Firavun ve İsrailoğullarıyla ilişkileri (Yûnus 75-93; Hûd 96-99) gibi konular ele alınmaktadır. Bu arada vahyin benzerinin getirilmesi manasında meydan okuyuculuğu da her iki sûrenin ortak konuları arasındadır (Yûnus 38; Hûd 13). Hûd sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, Yüce Allah’tan başkasına kulluk edilmemesi için âyetlerin bizzat Yüce Allah tarafından açıklandığı beyan edilmekte, insanların Yüce Allah’a yönelik görevlerine dikkat çekilmektedir. Bu arada kâinat kitabından bir pasaj ile insanoğlunun çeşitli davranış özellikleri üzerinde durulmaktadır.

12. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in muhataplarının baskısıyla vahiyden uzak tutulma girişimlerinin sonuçsuz kaldığı, sonrasında vahyin 10 sûrelik meydan okuyuşu, dünya hayatının geçiciliği ve aldatıcılığı ile Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin en zalimler olduğu bilgisine yer verilmekte, iman edip salih ameller işleyenlerin ise cennet ödülleriyle buluşturulacağı belirtilmektedir.

25-49. âyetlerde, Hz. Nûh’un, 50-60. âyetlerde Hz. Hûd’un, 61-68. âyetlerde Hz. Sâlih’in, 69-76. âyetlerde Hz. İbrâhim’in, 77-83. âyetlerde Hz. Lût’tan, 84-95. âyetlerde Hz. Şuayb’ın, 96-99. âyetlerde ise Hz. Mûsâ’nın kıssalarına yer verilmekte, kıssaların çok önemli ibretlik yanları dikkatlere sunulmaktadır.

100. âyetten itibaren, azgınların mahşerdeki korkunç akıbeti gündeme getirilmekte, cehennemin de cennetin de gökler ve yer devam ettiği sürece devam edeceği bildirilmekte, her ikisi için de Yüce Allah’ın dilemesi durumunda durumun değişebileceği beyan edilmektedir.

112. âyette, başta Hz. Peygamber olmak üzere her müslümanın emredildiği üzere istikamet sahibi olması emri yer almakta, 113. âyette zalimlere zerre kadar bile olsa meyledilmemesi gerektiği, aksi takdirde ateşin kaçınılmaz olacağı ve Yüce Allah’tan başka hiçbir dostun olamayacağı, söz konusu kişilere yardım edilemeyeceği ifade edilmektedir.

114. âyetten itibaren, namaz vakitlerine, helak edilen kavimlerin helak nedenlerine, insanlığın ihtilafa devam ettiklerine, kıssaların anlatılma nedenine ve inkârcılara yönelik azap tehdidine yer verilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın bilgisine, O’na kulluk edip güvenilmesinin zorunlu olduğuna ve kullarının yaptığından habersiz olmadığına değinilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 116-123. âyetlerinde helakle ilgili uygulama prensiplerini beyan etmekte, dilemesi halinde insanları bir ümmete dönüştürebileceğini, ancak insanların iradeleriyle ihtilafa devam ettiklerini, bunun acı sonunu tadacaklarını, nihayet kıssaları anlatma gerekçesini ifade etmektedir.

a) Yüce Allah’ın Helakle İlgili Uygulaması

Yüce Allah, sûrenin 116-117. âyetlerinde eski kavimler içerisinde insanları kötülüklerden alıkoyacak kişlerin bulunması gerektiğini, ancak bir kısmı hariç geri kalanların şımarıklık içerisinde heva ve arzularına uyarak zulme devam ettiklerini, suçtan ve günahtan beslendiklerini haber vermekte, sonuçta şu evrensel ilkesini hatırlatmaktadır: “Halkı ıslah ediciler olduğu halde, Rabbin, haksızlıkla memleketleri (halklarını) helâk etmez.”

ı. Eski Kavimlerin Helak Sebebi: Zulüm ve Suçluluk

فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ اُو۬لُوا بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْاَرْضِ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّنْ اَنْجَيْنَا مِنْهُمْ وَاتَّبَعَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مَآ اُتْرِفُوا ف۪يهِ وَكَانُوا مُجْرِم۪ينَ “Sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak değerli (bilge) kişiler bulunsaydı ya! Fakat onlardan (görevlerini yapan), kurtardığımız az bir kısmı hariç (diğerleri görevlerini yapmamışlardı). Haksızlık edenler ise kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten onlar suça dalan kişilerdi.”

Âyetteki فَلَوْلَا كَانَ fe levlâ kâne ifadesi “keşke olsaydı; ne yazık ki olmadı”; مِنَ الْقُرُونِ mine’l-kurûni kelimesi “nesillerden”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; اُو۬لُوا بَقِيَّةٍ ulû bakıyyetin tamlaması “fazilet sahipleri”; يَنْهَوْنَ yenhevne fiili “engellemekte (olsalardı)”; عَنِ الْفَسَادِ ‘ani’l-fesâdi ifadesi “bozgunculuktan”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “yeryüzünde, ülkede”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen kelimesi “az kısmından başka”; مِمَّنْ اَنْجَيْنَا mimmen enceynâ ifadesi “kurtardıklarımızdan”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan”; وَاتَّبَعَ vettebe‘a fiili “ve tâbi oldu, ve uydu”; الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا ellezîne zalemû ifadesi “zalim olanlar, haksızlık etmiş olanlar”; مَآ اُتْرِفُوا ف۪يهِ mâ utrifû fîhi ifadesi “şımartıldıkları şeyde”;وَكَانُوا مُجْرِم۪ينَ ve kânû mücrimine ifadesi ise “ve onlar suça gömülmüşlerdi” demektir.

Burada önceki kavimlerin neden helak edildiğiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ اُو۬لُوا بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْاَرْضِ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّنْ اَنْجَيْنَا مِنْهُمْ “Sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak değerli (bilge) kişiler bulunsaydı ya! Fakat onlardan (görevlerini yapan), kurtardığımız az bir kısmı hariç (diğerleri görevlerini yapmamışlardı).” Yüce Allah geçmiş nesiller içerisinde bulunup da azgınlık yapanları bu davranışlarından vazgeçirmeye çalışanların bulunması gerektiğini, ancak bunu çok az kişinin yerine getirdiğini, diğerlerinin bu noktada duyarlılık göstermediklerini haber vermektedir. Bu âyet daha önce ele aldığımız Hûd 11/111. âyette geçen “Şüphesiz Rabbin, onların her birinin amellerinin (karşılığını) kendilerine tam olarak verecektir” ifadesiyle mesaj olarak birbirine bağlıdır.

a) فَلَوْلَا كَانَ مِنَ الْقُرُونِ مِنْ قَبْلِكُمْ اُو۬لُوا بَقِيَّةٍ يَنْهَوْنَ عَنِ الْفَسَادِ فِي الْاَرْضِ “Sizden önceki nesillerden yeryüzünde (insanları) bozgunculuktan alıkoyacak değerli (bilge) kişiler bulunsaydı ya!” Âyetin başındaki فَلَوْلَا كَانَ fe levlâ kâne ifadesi “keşke olsaydı; ne yazık ki olmadı” şeklinde bir anlam vermektedir. Çünkü لَوْلَا levlâ edatı هلَّاَ hellâ manasında “teşvik” içermektedir.(1) Buradaki اُو۬لُوا بَقِيَّةٍ ulû bakıyyetin ifadesi ise “değerli”, “faziletli”, “akıl, erdem, iman ve izan sahibi kişiler” manasına gelmektedir.(2)

Söylenmek istenen şudur: Daha önce helak edilenler arasında erdemli insanlar çıkıp da diğerlerini kötülüklerden engelleselerdi onlar da helak edilmez, sıkıntılara maruz bırakılmazlardı. Burada sözü edilenler özel anlamda Hûd sûresinde kıssası anlatılan kavimlerdir; genel manada ise Kur’ân’da anlatılanlar, hatta kıssasına hiç yer verilmemiş olan azgın milletlerdir.

Konuyla doğrudan ilişkili olacak şekilde Mâide 5/63’te şöyle buyrulmaktadır: “Kendilerini Rabbe adayanlar ve din âlimleri onları, günah olan sözleri söylemekten ve haram yemekten menetselerdi ya! İşledikleri (fiiller) ne kötüdür!” Benzer şekilde İsrailoğullarının lanete uğratılmalarının nedenleri bağlamında da Mâide 5/78-79’da şöyle buyrulmaktadır: “İsrailoğullarından kâfir olanlar, Dâvûd ve Meryem oğlu İsa’nın diliyle lânetlenmişlerdir. Bunun sebebi, (ilahi prensiplere) isyan etmiş ve hadlerini aşmış olmalarıdır. Onlar, işledikleri (kötülükler)den, birbirlerini vazgeçirmeye çalışmazlardı. Andolsun yaptıkları ne kötüdür!”

Aynı konuyla ilişkilendirilebilecek şekilde A‘râf 7/164’te de şu bilgiler zikredilmektedir: “İçlerinden bir topluluk da ‘Allah’ın kendilerini (dünyada) helâk edeceği veya (âhirette) şiddetli bir şekilde azap edeceği bir topluluğa ne diye öğüt veriyorsunuz?’ dediklerinde (öğüt verenler) şöyle cevap vermişlerdi: Rabbinize mazeret(imiz) olsun; bir de belki duyarlı davranırlar diye (öğüt veriyoruz).”

Geçmiş milletlerin içerisinde yer alan ve sonuçta helak edilenlerin sözü edilen “ülkede veya yeryüzündeki fesatlıkları”ndan maksat, içerisine daldıkları şirk ve küfür olabileceği gibi, âyetin ikinci kısmında yer alan “zulümleri, şımarıklıkları ve mücrimlikleri” de olabilir. Peygamber kıssalarında tek tek detayları verilen çeşitli azgınlıklar ve sapkınlıklar sonuçta helaki ve perişanlığı getirmiştir. Verilmek istenen mesaj açıktır: Her kim bu şekilde yeryüzünde veya yaşadıkları ülkede bozgunculuk çıkarırsa sonuçta bir çeşit helak edilmişlerdir. Bu durum eskiden böyle olduğu gibi bundan sonra da böyle olmaya devam edecektir.

b) اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّنْ اَنْجَيْنَا مِنْهُمْ “Fakat onlardan (görevlerini yapan), kurtardığımız az bir kısmı hariç (diğerleri görevlerini yapmamışlardı).” Âyette istisna cümlesiyle yer verilen kısım “Allah muhsinlerin ecrini zayi etmez” manasındaki bir önceki âyetle yakından bağlantılıdır. Her ümmetin içerisinde peygamberlerin tebliğ edip yaşadığı hak ve hakikat prensiplerine riayet edenler mutlaka çıkmıştı. Yüce Allah onların bu duyarlılıklarını karşılıksız bırakmamış ve diğer çoğunluğun uğratıldığı korkunç helakten kendilerini kurtarmıştır.

2.وَاتَّبَعَ الَّذ۪ينَ ظَلَمُوا مَآ اُتْرِفُوا ف۪يهِ وَكَانُوا مُجْرِم۪ينَ “Haksızlık edenler ise kendilerine verilen refahın peşine düşmüşlerdi; zaten onlar suça dalan kişilerdi.” Âyetin bu bölümü ilk cümleyi açıklamakta ve helak edilen büyük çoğunluğun durumunu ortaya koymaktadır. Bunlar servetleri nedeniyle şımartılmış, kendilerini şımarık hale getiren “zalim” ve “mücrim” azgınlardı.

Benzer fiil kalıplarında Enbiyâ’ 21/13 ve Mü’minûn 23/33’te de geçen اُتْرِفُوا utrifû edilgen fiili “kolay, müreffeh bir hayatın içinde bulunmak, iyiliği emredip kötülüklerden menetmeyi terk etmek, arzuların peşine düşmek” demektir.(3) Esasında İsrâ’ 17/16’da geçen ve aynı kökten gelen مُتْرَف mutraf kelimesi de “şımarık, refah içindeki zenginler, seçkinler” anlamı vermektedir. Orada da benzer içerikte yer alan bu kelimeden hareketle, şımarıklık içerisinde vurdumduymaz bir hayat yaşayanların sonunun felaket ve helak olduğu anlaşılmaktadır.

Önemine binaen yeniden vurgulayalım ki, Yüce Allah helak ettiği zalimlerin iki sıfatına dikkat çekmekte ve onların hem “şımarıklık içerisine girdikleri”ni hem de “suça ve günaha daldıkları”nı beyan etmektedir. Günahtan zevk alıp sürekli ve ısrarcı bir şekilde buna devam edenler sahip oldukları dünyalıklara güvenerek şımarmış ve böylece hem “inançta zulüm” demek olan “şirk”i tercih etmişler; hem de başkalarının inanç ve hayatına müdahale ederek zalimlik yapmışlardı. Şimdilerde ve sonralarda her kim buna benzer bir tutum ve tavır içerisine girerse aynı akıbeti onların da yaşayacağı bu vesileyle dile getirilmiş ve muhataplar uyarılmış olmaktadır.

ıı. Islah Edicilerin Helake Engel Durumları

وَمَا كَانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرٰى بِظُلْمٍ وَاَهْلُهَا مُصْلِحُونَ “Halkı ıslah ediciler olduğu hâlde, Rabbin haksızlıkla şehirleri (halkları) helak etmez.”

Âyetteki وَمَا كَانَ ve mâ kâne fiili “ve (şöyle) değildir”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;لِيُهْلِكَ liyühlike fiili “helak edecek (değildir)”; الْقُرٰى el-kurâ kelimesi “şehirleri, ülkeleri, halklarını”; بِظُلْمٍ bi zulmin ifadesi “haksızlıkla”;وَاَهْلُهَا ve ehlühâ tamlaması “ve oranın halkı (şöyle iken)”; مُصْلِحُون muslihûne kelimesi ise “ıslah ediciler, düzelticiler” demektir.

Burada Yüce Allah’ın bir şehri yani halkını hangi durumda helak etmeyeceğiyle ilgili prensibi gündeme getirilmektedir.

Bu âyeti iki türlü anlamamız ve yorumlamamız gerekmektedir:

1. İlk anlam Yüce Allah’ın hiçbir şehir halkını haksız yere helak etmeyeceğiyle ilişkili olabilir.(4) Yüce Allah herhangi bir şehri ve elbetteki onun halkını ne zaman helak edeceğiyle ya da kimleri hangi şartlarda helak etmeyeceğiyle ilgili olarak Kasas 28/59’da şöyle buyurmaktadır: “Rabbin, kendilerine âyetlerimizi okuyan bir elçiyi ülkelerin ana merkezine göndermedikçe, o ülkeleri helâk etmez. Zaten biz ancak halkı zâlim olan ülkeleri helâk etmişizdir.”

Konunun detayını söz konusu âyette vereceğimiz için burada ayrıntıya girmeyecek, kısaca bazı hatırlatmalarla yetineceğiz. Yüce Allah bir şehrin halkı eğer ıslah edici faaliyetlerde bulunuyorsa, onları kesinlikle helak etmeyeceğini beyan etmekte, önceki âyette dikkat çektiği hususa bir anlamda daha bir açıklık getirmektedir. Orada “zalim oldukları için şımarıklık içerisinde olan ve suça gömülen insanların akıbetine” karşılık olarak Yüce Allah kimleri helak etmeyeceğini açıkça ifade etmiş olmaktadır.

2. Bu âyetin bir başka anlam ihtimali ise şöyledir: Yüce Allah bir ülke halkının birbirlerine karşı doğru dürüst davrandığı sürece, sadece kendi sapık düşünceleri sebebiyle kendilerini helak etmeyeceğini ortaya koymuş olmaktadır. Buna göre âyetteki بِظُلْمٍ bizulmin ifadesi “şirk ve küfür gibi inançtaki zulüm” manasına alınmaktadır.(5) Çünkü Lokmân 31/13’e göre “şirk büyük bir zulüm”dür. Râzî’nin naklettiği bir rivayete göre Hz. Peygamber “Hâkimiyet küfürle devam edebilir; ancak zulümle asla devam edemez” buyurmuştur.(6)

Esasında Yüce Allah insanları kendi inançlarındaki sapkınlık nedeniyle helak etmez; ta ki başkalarına haksız ve hukuksuz davranmaya başlayıncaya kadar. Eğer zulüm başkalarının hayatına müdahaleye dönüşürse işte o zaman ilahi ceza söz konusu edilmektedir.

Yüce Allah En‘âm 6/131’de “halkı gafilken, yani hakikatten habersizken ülkeleri ve halklarını zulüm ile helak edici olmadığını” beyan etmekte, elçi göndermesinin gerekçesini halkın gerçeklerden habersiz kalmamalarını sağlamak şeklinde belirlemektedir. Hûd 11/117’de de Yüce Allah’ın “halkı eğer ıslah edici faaliyetler içerisindelerse o şehrin halkını haksız yere helak etmeyeceği” bildirilmektedir. “Sen onların içinde iken Allah onlara azap edecek değildir. Onlar bağışlanma dileğinde bulunuyorken de Allah onlara azap edici değildir” mealindeki Enfâl 8/33’te verilen bilgiler de bu istikamettedir.

Konuyla ilgili âyetlerin hepsini bir araya getirip konuya bakınca, Yüce Allah’ın kimleri helak etmediği sorusu gayet net bir şekilde cevabını bulmaktadır ki bütün bu mesajlar İsrâ’ 17/15’te zikredilen “Biz elçi gönderinceye kadar (insanlara) azap edici değiliz” âyetiyle de bire bir uyumludur. Konuyla doğrudan ilişkisi olan Şu‘arâ’ 26/208-209’da aynı doğrultuda olmak üzere şöyle buyrulmaktadır: “Zaten gerçeği hatırlatan uyarıcılar olmadan hiçbir şehri helak etmemiştik; biz, hiç kimseye haksızlık edici de değildik (haksızlık etmeyiz).”

Sözün özü şudur: Halkı gerçeklerden habersiz iken ya da ıslah edici faaliyetler içerisindeyken bir şehri helak etmek de yine Yüce Allah’ın ifadesine göre “zulümdür” ve Yüce Allah zulmün her çeşidinden elbette uzaktır.

b) İlâhî İrade ve Kıssaların Anlatılma Gerekçesi

Yüce Allah, sûrenin 118-120. âyetlerinde dilemesi durumunda insanları tek bir ümmet kılabileceğini, Allah’ın merhamet ettikleri hariç, arzu edilmemesine rağmen insanların kendi iradeleriyle ihtilafı tercih ettiklerini, bu nedenle de cehennemi bu türden insanlarla ve cinlerle dolduracağını haber vermektedir.

Ardından, özelde bu sûrede genelde Kur’ân’da anlatılan bütün kıssalarla ilgili olarak şu temel bildirime yer verilmektedir: “Peygamberlerin haberlerinden senin kalbini (tatmin ve) teskin edeceğimiz her şeyi (haberi) sana anlatıyoruz. Bu (anlatıla)nlarda sana gerçeğin bilgisi, müminlere de bir öğüt ve gerçeği hatırlatıcı bir (bilgi, mesaj) gelmiştir.”

ı. İnsanların Tercih Ettiği İhtilaf Felaketi

وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ اُمَّةً وَاحِدَةً وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِف۪ينَ “Rabbin dileseydi bütün insanları tek bir ümmet yapardı. (Fakat) onlar anlaşmazlığa düşmeye devam ederler.”

Âyettekiوَلَوْ شَآءَ ve lev şâe fiili “eğer dileseydi”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin”;لَجَعَلَ lece‘ale fiili “elbette yapardı, kılardı”; النَّاس en-nâse kelimesi “insanları”; اُمَّةً وَاحِدَةً ümmeten vâhıdeten tamlaması “tek bir ümmet”;وَلَا يَزَالُونَ ve lâ yezâlûne fiili “devam etmektedirler”; مُخْتَلِف۪ين muhtelifine kelimesi ise “ihtilaf edenler olarak” demektir.

Burada insanlığın tek bir ümmet halinde şekillendirilebileceği, ancak insanların ihtilafa devam ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَلَوْ شَآءَ رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ اُمَّةً وَاحِدَةً “Rabbin dileseydi bütün insanları tek bir ümmet yapardı.” Bu ifade Mâide 5/48, En‘âm 6/35, 107 149, Yûnus 10/99, Ra‘d 13/31, Nahl 16/9, 93, Secde 32/13 ve Şûrâ 42/8’deki bilgilerle benzer mesaj içermektedir.(7)

Yüce Allah dilemesi halinde insanları “İslam ehli ve dindar” olacak şekilde “bir tek ümmet” yapabileceğini beyan ederek kudretine vurgu yapmaktadır.(8) Bu konuda Mâide 5/48, En‘âm 6/35 ve 149’da verilen bilgileri hatırlamak gerekmektedir. Âyetin başındaki لَوْ lev edatı “olsaydı, dileseydi” manasını vermekte, ancak bunu Yüce Allah’ın dilemediği anlaşılmaktadır. Hayat imtihana endekslendiği için, başlangıçtan sonra insanların ayrılığa düşmeye devam ettikleri, böylece tercihleri doğrultusunda imtihanlarının süreceği hatırlatılmaktadır.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/213’te şöyle buyrulmaktadır: “İnsanlar bir tek ümmet idi. Sonra Allah, müjdeleyiciler ve uyarıcılar olarak peygamberleri gönderdi.” Bu âyette ve Enbiyâ’ 21/92 ile Mü’minûn 23/52’de insanlığın bir tek ümmet oluşu ifade edilmekte, ancak bunun ideal olup olmadığından açıkça söz edilmemektedir. Ancak başlangıçta bir tek ümmet olan insanlar ayrılıklara düşmesinler diye Yüce Allah peygamberler gönderdiğini belirtmektedir.

2. وَلَا يَزَالُونَ مُخْتَلِف۪ينَ “(Fakat) onlar anlaşmazlığa düşmeye devam ederler.” Âyette zikredilen لَا يَزَالُونَ lâ yezâlûne fiili benzer şekillerde çeşitli âyetlerde(9) yer almakta ve “devam etmek”, “kesintiye uğramamak”, “zail olmamak” gibi manalar içermektedir.

Hakikat erleri olarak peygamberler gönderilmiş olmasına rağmen, insanlar onların verdiği bilgilere itibar etmemiş, ayrılığa düşmeye devam etmişlerdi. Bu durum eskiden böyle olduğu gibi sonraki dönemlerde de aynı hal devam etmektedir. Bazı âlimler buradaki ihtilafı “yaratılıştaki farklılıklar” şeklinde yorumlasa da âyette buna herhangi bir işaret yoktur. O konu Rûm 30/21’de Yüce Allah’ın yaratıcı kudretine değinilerek “renklerin ve dillerin farklılıkları” şeklinde dile getirilmektedir. Burada ise insanların kendi iradeleriyle ayrılığı tercih ettikleri ifade edilerek, bu durum dolaylı olarak eleştirilmektedir. Zaten devam eden cümlede de bunun ilahi rahmetin dışında hareket etmek şeklinde ifade edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Bakara 2/213’te şu bilgiler yer almaktadır: “İnsanlar arasında, anlaşmazlığa düştükleri hususlarda hüküm vermeleri için, onlarla beraber hak yolu gösteren kitapları da gönderdi. Ancak kendilerine kitap verilenler, apaçık deliller geldikten sonra, aralarındaki kıskançlıktan ötürü dinde anlaşmazlığa düştüler. Bunun üzerine Allah iman edenlere, üzerinde ihtilafa düştükleri gerçeği izniyle gösterdi. Allah dileyeni doğru yola iletir.” Bu âyet meseleyi açıkça ortaya koymakta, kitabın gönderiliş gayesini dile getirmekte, böylece ihtilafın iyi bir şey olmadığını apaçık bir şekilde bildirmektedir.

ıı. İhtilafın Sonu: Ateş Azabı

اِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ وَلِذٰلِكَ خَلَقَهُمْ وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “Ancak Rabbinin merhamet ettikleri hariçtir. Zaten (Rabbin) onları bunun için yaratmıştır. Rabbinin, ‘Şüphesiz ki cehennemi bütünüyle insanlarla ve cinlerle dolduracağım!’ sözü tamamlanmış (yerini bulmuş olacak)tır.”

Âyetteki اِلَّا مَنْ رَحِمَ illâ men rahıme istisnası “rahmet ettiği hariç”; رَبُّكَ rabbuke tamlaması “senin Rabbin(in)”;وَلِذٰلِكَ ve lizâlike ifadesi “bunun için”;خَلَقَهُمْ halekahum fiili “onları yarattı”;وَتَمَّتْ ve temmet fiili “ve tamamlandı, gerçekleşti”; كَلِمَةُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması “senin Rabbinin (şu) kelimesi, buyruğu”; لَاَمْلَـَٔنَّ leemleenne fiili “muhakkak ki dolduracağım”; جَهَنَّم cehenneme kelimesi “cehennemi”; مِنَ الْجِنَّةِ mine’l-cinneti kelimesi “cinlerden”;وَالنَّاسِ ve‘n-nâsi sözcüğü “ve insanlardan”; اَجْمَع۪ين ecme‘îne kelimesi ise “hepsiyle” demektir.

Burada yaratılışın gayesi ve azgınlığı tercih eden cinlerin ve insanların akıbetine dair ilahi hüküm gündeme getirilmektedir.

1. اِلَّا مَنْ رَحِمَ رَبُّكَ “Ancak Rabbinin merhamet ettikleri hariçtir. Zaten (Rabbin) onları bunun için yaratmıştır. Rabbinin, ‘Şüphesiz ki cehennemi bütünüyle insanlar ve cinlerle dolduracağım!’ sözü yerini bulmuş (olacak)tır.” Yüce Allah, rahmet ettiği kişilerin bu ihtilaftan uzak olduğunu beyan ederek, ihtilafın kötülüğüne dikkat çekmektedir. Onlar tevhidi tercih ederek şirk ve küfre dair herhangi bir duruş ve inanış ortaya koymamışlardır. Merhamet tevhidden yana olanlara yönelik tecelli eder; yoksa önceleri bazı insanlara merhamet edilmeyip onların bir kader olarak ihtilafa sürüklendikleri gibi bir mana ve yaklaşım kesinlikle söz konusu olamaz.

Esasında Rabbimizin merhameti onun “fıtratımıza ve vicdanımıza yerleştirdiği tevhid duyarlılığı” ile bize verilen ve onları istikametli bir şekilde değerlendirmemizi sağlayacak olan “akıl ve irademiz”dir. Bu dört unsur “peygamber görevendirilmesi” ve “kitap gönderilmesi”yle birlikte düşünülürse Yüce Allah’ın rahmetinin ne boyutta olduğu net bir şekilde ortaya çıkmış olmaktadır.

2. وَلِذٰلِكَ خَلَقَهُمْ “Zaten (Rabbin) onları bunun için yaratmıştır.” Âyetin bu cümlesindeki لِذٰلِكَ lizâlike ifadesi temelde iki şekilde yorumlanabilir.

a) Burada sözü edilen gerekçe öncelikle hemen öncesinde geçen “rahmet”le ilişkilendirilebilir. Buna göre, âyette insanların yaratılış gerekçelerinden birisinin “ilahi rahmetin tecellisi” olduğu söylenebilir. Furkân 25/77’de insanoğlunun yaratılış gayesinin “Allah’a dua etmek” olduğu beyan edilmektedir. Bu konu Zâriyât 51/56’da “Allah’a kulluk”, yorumunun yapmakta olduğumuz Hûd 11/119’da “rahmete layık olmak” ve pek çok âyette ise çeşitli şekillerde “imtihana tabi tutulmak”(10) şeklinde belirlenmiştir.

Bu arada belirtelim ki, yaratılışın amaçları arasında “Allah’a duada, niyazda bulunmak”(11) ve “verdiği sayısız nimete karşı Yüce Allah’a şükretmek” de vardır.(12) Bu âyetler arasında herhangi bir çelişki yoktur; aksine birbiriyle yakın ilişkisi olan ve birbirini tefsir edip tamamlayan unsurlar vardır. Bu âyetler, yaratılışın gayesini gerçekleştirmek ve merhamete eriştirilmek için önce kulluk ve beraberinde dua etmek gerektiğini öğretmektedir.

b) Âyeti bağlama uygun olarak yorumladığımızda, burada geçen لِذٰلِكَ lizâlike ifadesini Yüce Allah’ın insanları farklı görüşlere ve inanışlara sahip olabilecek özellikte yaratmasıyla da ilişkilendirebiliriz. Yüce Allah insanları farklı özelliklerde yaratmıştır; ancak O’nun iradesi insanların ihtilafa düşmemeleri ve tevhidden yana tavır sergilemeleri gerektiği şeklindedir. Demek ki insanların yaratılış gayesi Yüce Allah’ın tevhidden oluşan rahmetine nail olmalarıdır; yaratılış bu gayeye bağlanmıştır.

Esasında A‘râf 7/156’da “Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinin her şeyi çepe çevre kuşattığı” beyan edilmektedir. Hz. Peygamber’den nakledilen bir rivayette de şu bilgiler yer almaktadır: “Kulun Allah üzerindeki hakkı onlara azap etmemesidir.”(13) Konuya bu çerçeveden bakıldığında, hem yaratılışın gayesine hem de Yüce Allah’ın merhametine dikkat çekilmekte olduğu anlaşılmaktadır.(14)

3. وَتَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ لَاَمْلَـَٔنَّ جَهَنَّمَ مِنَ الْجِنَّةِ وَالنَّاسِ اَجْمَع۪ينَ “Rabbinin, ‘Şüphesiz ki cehennemi bütünüyle insanlarla ve cinlerle dolduracağım!’ sözü tamamlanmış (yerini bulmuş olacak)tır.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde geçen كَلِمَتُ رَبِّكَ kelimetü rabbike tamlaması(15) “Yüce Allah’ın ilgililer hakkındaki hükmü, azabı, gazabı, laneti ve bunu söz konusu kişilere bildirme kararı” olarak yorumlanabilir.(16) Bu tamlamanın aslında “azap kelimesi, azap sözü” manasına geldiği de diğer âyetlerde görülmektedir.(17) Bu ifadeyi Yüce Allah’ın ezelde veya Levh-i Mahfûz’daki “yazgısı” olarak değil de, şirkte ve inkârcılıkta ısrarcı olanlara yönelik “yargısı” olduğunu belirtmeliyiz.

Burada sözü edilen تَمَّتْ كَلِمَةُ رَبِّكَ temmet kelimetü rabbike ifadesi En‘âm 6/115’de de geçmekte ve “Allah’ın sözü, hükmü, kararı tamamlandı” yani “gerçekleşti, gerekli oldu, vacip oldu” manalarını vermektedir.(18) Âyetin önceki cümlelerinin ortaya koyduğu mana ile birlikte düşünüldüğünde bu cümlede herhangi kapalı bir nokta bulunmamaktadır. Zira Secde 32/13’te de yer aldığı üzere, Yüce Allah’ın “cehennemi cinlerle ve insanlarla dolduracağı” şeklindeki beyanı insanların ve cinlerin tercihleriyle doğrudan ilişkilidir. Yüce Allah’ın tevhid dinine girmelerine dair rahmet ve merhametine itibar etmeyip ihtilafı, şirki ve küfrü tercih etmelerinin sonucunda inkârcılar cehennemlik olmayı kendileri hak etmiş olacaklardır.

a) Sâd 38/85’te şöyle buyrulmaktadır: “Cehennemi seninle ve insanlardan sana uyanlarla hepinizle dolduracağım.” Yüce Allah’ın İblis’in densizliklerine yönelik buyruğu bu âyette dile getirilmekte, cehennemi onunla ve onun peşinden gidenlerle dolduracağını haber vermektedir. Âyetteki مِنْكَ minke ifadesi “İblis’in cinsinden olanlar”; مِمَّنْ تَبِعَكَ مِنْهُمْ mimmen tebi‘ake minhum ifadesi ise “insan neslinden olup İblis’e uyanlar” manasına gelmektedir.

b) Yüce Allah’ın bu kararı hakkında Kur’ân’da başka âyetler de vardır. Buna göre Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz Hûd 11/119’da, ayrıca Secde 32/13’te cehennemi insanlarla ve cinlerle doldurulacağını bildirmektedir. Bu ifadelerde sanki “ezeli bir karar olarak insanların ve cinlerin cehennemlik olsunlar diye yaratıldığı” anlaşılmaktadır. Oysa hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de A‘râf 7/18’de “Onlardan sana her kim tâbi olursa cehennemi sizin hepinizle dolduracağım” buyrulmaktadır.

Konuyla ilgili olarak İsrâ’ 17/63’te de şöyle buyrulmaktadır: “(Bunun üzerine Allah İblis’e şöyle) buyurmuştu: Defol git! Onlardan (Âdem’in neslinden) kim sana uyarsa, (iyi bilin ki) cehennem hepinizin hak ettiği tam karşılığınızdır.” Demek ki cehenneme atılmak “sonuç”tur; İblis’e tâbi olmak ise “sebep”tir. Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cehenneme atmaz.

c) Bu konuda yanlış anlaşılmalara yol açacak şekilde tercüme edilen A‘râf 7/179. âyetin doğru meali şu şekildedir: “Yemin olsun ki (anlayabilecek akılları ve) gönülleri olmasına rağmen (gerçeği) anlamayan, (hakkı görebilecek) gözleri olmasına rağmen (gerçeği) görmeyen, (hakkı işitebilecek) kulakları olmasına rağmen (gerçeği) duymayan, sadece ruhsuz canlılar gibi, hatta daha da şaşkın bir halde bulunan ve sonuçta gaflete dalan pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır.” İşte bu âyeti “Biz pek çok cin ve insanı cehennem için hazırlamışızdır veya yaratmışızdır” şeklinde tercüme edince, bu defa cehennem için yaratılmış olmak “sebep”, cehenneme atılmak ise “sonuç” olur ki bu büyük bir hatadır.

c) Yüce Allah kimin kâfir kimin de mümin olacağını elbette bilmektedir. O bilgisine dayalı olarak cehennemi kimlerin dolduracağını da bilmektedir. Buna göre cehennemi dolduracağını söylemekte herhangi bir kapalılık yoktur. Burada kimlerin cehenneme gideceğiyle ilgili nitelikler üzerinde durulmakta, İblis’in peşinden gidenlerin bu cezaya çarptırılacakları haber verilmekte ve herhangi bir isim listesi sunulmamaktadır. İnsanlar Yüce Allah’ın “bilgisine” göre değil, “bildirmesine” göre yaşamalıdırlar. Çünkü hiç kimse Allah’ın bilgisini hiçbir şekilde kuşatamaz. Dolayısıyla “Allah’ın bilgisi şudur; öyleyse şöyle şöyle olacak” gibi sözler söylemek doğru olamaz.

ııı. Kıssaların İnsana Yönelik Etkileri

وَكُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِه۪ فُؤَادَكَ وَجَآءَكَ ف۪ي هٰذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Elçilerin haberlerinden senin kalbini pekiştireceğimiz her şeyi sana anlatıyoruz. Bunlarda sana gerçeğin bilgisi, müminlere de bir öğüt ve (gerçeği) hatırlatıcı (mesaj) gelmiştir.”

Âyettekiوَكُلًّا küllen kelimesi “ve hepsini”; نَقُصُّ nekussu fiili “anlatıyoruz”; عَلَيْكَ ‘aleyke ifadesi “sana”;مِنْ اَنْبَآءِ min enbâi kelimesi “haberler(in)den”; الرُّسُل er-rusüli sözcüğü “elçilerin”;مَا نُثَبِّتُ mâ nüsebbitü ifadesi “dayanıklı kılacağımız kısmını”; بِه۪ bihî ifadesi “kendisiyle”; فُؤَادَكَ füâdeke kelimesi “senin kalbini”; وَجَآءَكَ ve câeke fiili “ve sana geldi”; ف۪ي هٰذِهِ fî hâzihî ifadesi “bunda, bununla ilgili”; الْحَقّ el-hakku kelimesi “gerçek, hak”; وَمَوْعِظَةٌ ve mev‘ızatün sözcüğü “ve öğüt”;وَذِكْرٰى ve zikrâ kelimesi “ve (gerçeği) hatırla(t)ma”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi ise “müminler için, iman edenler için” demektir.

Burada peygamber kıssalarının anlatılma gerekçeleri gündeme getirilmektedir.

1. وَكُلًّا نَقُصُّ عَلَيْكَ مِنْ اَنْبَآءِ الرُّسُلِ مَا نُثَبِّتُ بِه۪ فُؤَادَكَ “Elçilerin haberlerinden senin kalbini pekiştireceğimiz her şeyi sana anlatıyoruz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap etmekte ve kıssaların hepsini kendisinin anlattığını beyan etmektedir.

Kur’ân’da kıssaların yer alma gerekçeleri ve kıssa kavramıyla ilgili bilgileri Yûsuf 12/3’te vereceğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz. Sadece âyetteki ifadeler üzerinde bazı hatırlatmalarla yetineceğiz.

Burada değinilmesi gereken iki husus vardır:

a) مِنْ اَنْبَآءِ الرُّسُلِ “Elçilerin haberlerinden.” Öncelikle şu hususun bilinmesinde yarar vardır: Kur’ân’daki kıssalar insanlık ve peygamberler tarihinin bir özetidir. Nisâ’ 4/163-164 ve Mü’min 40/78’de beyan edildiği gibi, Kur’ân’da kıssası anlatılan peygamberler olduğu gibi anlatılmayan peygamberler de vardır. Hûd 11/100’de de belirttiğimiz üzere, bu ifadenin başında yer alan مِنْ min edatı “baziyet” manasına geldiği için, peygamberlerin haberlerinin hepsinin değil, bir kısmının anlatıldığı ifade edilmiş olmaktadır. Benzer kullanımlar En‘âm 6/34, A‘râf 7/101, Tâhâ 20/99 ve Kasas 28/3’te de yer almaktadır.

b) مَا نُثَبِّتُ بِه۪ فُؤَادَكَ “Senin kalbini (tatmin ve) teskin edeceğimiz (kısmını).” Bu ifadede dikkat çekilen nokta, anlatılan kıssaların veya vurgulanan noktaların ya da verilen detayların Hz. Peygamber’in kalbini sabit ve dayanıklı kılacak,(19) gönlünü mutmain edecek bölümüdür; kıssanın tamamı değildir. İşte bu ifade âyetin başında yer alan كُلًّا küllen kelimesinin bedeli yani açıklamasıdır.(20)

Âyette geçen فُؤَاد el-fuâd/füâd kelimesi, insanın manevi dünyası ile duygu ve düşünce yetenekleri için kullanılan bir kelimedir ve çoğulu الْاَفْـِٔدَة el-ef’ideh sözcüğüdür.(21) el-Fuâd kelimesi Kur’ân’da beş kez(22) yer almakta ve her bulunduğu yerde “gönül” anlamı vermektedir. el-Ef’ideh ve el-fuâd kelimeleri ise yedi âyette(23) duyma ve görme duyularının peşinden, onları da içeren bir anlam dizisinde yer almaktadır.

Verilmek istenen mesaj şudur: İnsanlık ve peygamberlerle ilgili bütün kıssalar ve olaylar anlatılmamıştır; sadece ve özellikle Hz. Peygamber’in ve elbette bütün müminlerin kalbini huzura erdirecek, imanlarnı arttıracak, duruşlarını pekiştirecek, ahlaki değerleri öğretecek, morallerini yükseltecek ve kendilerini teselli edecek kısmının anlatımı tercih edilmiştir. Buradan hareketle şunu söyleyebiliriz: Kıssalar bir tarih bilgisi değil, sadece kalbin huzurlu kılınmasını sağlayacak bildirimlerdir. Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve müminlerin başına gelen sıkıntıların çok daha fazlasının önceki peygamberlerin ve ümmetlerinin başına geldiğini beyan ederek müslümanlara moral vermeyi amaçlamaktadır.(24)

2.وَجَآءَكَ ف۪ي هٰذِهِ الْحَقُّ وَمَوْعِظَةٌ وَذِكْرٰى لِلْمُؤْمِن۪ينَ “Bunlarda sana gerçeğin bilgisi, müminlere de bir öğüt ve (gerçeği) hatırlatıcı (mesaj) gelmiştir.” Âyette geçen ف۪ي هٰذِهِ fî hâzihî ifadesinden maksat, “bu sûrede” anlatılanlar olduğu gibi bütün sûrelerde ele alınan kıssalar ve bilgiler de dünyada verilen malumat da olabilir.(25)

a) Yüce Allah kıssalarla ilgili yaptığı bildirimlerin hikâye, masal, efsane vs. olmadığını, aksine gerçeğin bilgisi olduğunu kullandığı الْحَقّ el-hakk kelimesiyle ortaya koymaktadır. Demek ki Kur’ân kıssaları yaşabilir olaylar değil, bizzat yaşanmış gerçeklerdir. Kıssaların aktarılış amaçları olduğu gibi bunların fiilen meydana gelmiş tarihi olaylar olduğu da işte bu kelimeyle ortaya konulmuş olmaktadır. Ayrıca bu kelime Kur’ân’da genel olarak anlatılan her bir şeyin gerçeğin ta kendisi olduğunu da elbette mana olarak içermektedir.

b) Kıssaların bir diğer amacı ise “müminlere bir öğüt verilmesi” ve “gerçeklerin hatırlatılması”dır. İnsanlar bu anlatımlardan esinlenerek, bir taraftan öğüt ve ibret alacaklar, dersler çıkartacaklar; diğer taraftan da konuyla ilgili gerçekleri hatırlamış olacaklardır.

Âyette مَوْعِظَة mev‘ızah ve ذِكْرٰى zikrâ kelimelerinin kullanılma sebebi işte bu noktada değerlendirilmelidir. Bu iki kelime özel anlamda kıssalarla, genel anlamda bütünüyle Kur’ân hakikatleriyle ilişkili mesaj içermektedir. Vahyin sunduğu gerçekler hem birer öğüttür, hem de fıtratla uyumlu ve fıtrata yazılmış olan gerçekleri hatırlatıcı bir mahiyet arz etmektedir. Kur’ân’ın bu ve diğer isim ve sıfatları hakkında Tefsirimizin Giriş kısmında geniş bilgi verdiğimiz için burada detaya girmek istemiyoruz.

c) İlâhî Meydan Okuma ve Yüce Allah’ın Eşsizliği

Yüce Allah, sûrenin 121-123. âyetlerinde evrensel manadapeygamberlerin dediği gibi Hz. Peygamber’in de Mekkeli müşriklere yönelik meydan okumasına yer vermekte, herkesin üzerine düşeni yapıp etmesini, ancak sonuçta hep birlikte akıbetin ne olacağını beklemeleri gerektiğini beyan etmektedir.

Ardından, vahyin en önemli mesajlarından bir bölümünün yer aldığı şu harika bildirimle sûre sona erdirilmektedir: “Göklerin ve yerin gaybı (sırrı) yalnız Allah’a aittir. Her iş sadece O’na döndürülür. Öyle ise O’na kulluk et ve O’na güvenip dayan! Rabbin yaptıklarınızdan hiçbir şekilde gafil değildir.”

ı. İman Etmeyenlere Yönelik Tehdit

وَقُلْ لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنَّا عَامِلُونَ وَانْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ “İman etmeyenlere de ki: Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki biz de (görevimizi) yapacağız! Bekleyin! Şüphesiz ki biz de bekleyenleriz.”

Âyettekiوَقُلْ ve kul emri “ve de ki”; لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ lillezîne lâ yü’minûne ifadesi “iman etmeyenlere”; اعْمَلُوا ı‘melû emri “(elinizden geleni) yapın”; عَلٰى مَكَانَتِكُمْ ‘alâ mekânetiküm tamlaması “sizin yerlerinizde, bulunduğunuz yerinizde”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz de”; عَامِلُونَ ‘âmilûne kelimesi “yapanlar(ız), yapacağız”;وَانْتَظِرُوا ventezırû emri “ve bekleyin”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz de”; مُنْتَظِرُون muntezırûne kelimesi ise “bekleyenler(iz)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in inkârcı ve müşrik muhataplarına nasıl hitap etmesi gerektiğiyle ilgili uyarılar gündeme getirilmektedir.

1. وَقُلْ لِلَّذ۪ينَ لَا يُؤْمِنُونَ اعْمَلُوا عَلٰى مَكَانَتِكُمْ اِنَّا عَامِلُونَ “İman etmeyenlere de ki: Bulunduğunuz yerde (elinizden geleni) yapın! Şüphesiz ki biz de (görevimizi) yapacağız!” Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/135, Hûd 11/93 ve Zümer 39/39’da da geçmektedir. Yüce Allah kıssaların anlatılma gerekçesini beyan ederken müminleri muhatap almış ve onların bütün bu anlatılanlar karşısında neler yapması ve olaylardan nasıl sonuç çıkarmaları gerektiğini hatırlatmıştı. Bu âyette ise, başta müşrikler olmak üzere bütün zamanları içerecek şekilde iman etmeyenlere, tevhidi onaylamayanlara, Yüce Allah’ın birliğini kabul etmeyenlere meydan okumakta(26) ve Hz. Peygamber’in kendilerine bu hitapla seslenmesini emretmektedir.

Âyette yer alan اعْمَلُوا ı‘melû ifadesi her ne kadar emir kalıbında olsa da, maksat karşıtlara bir meydan okuma ve kendilerini tehdit etmektedir. Söylenmek istenen şudur: “Siz bulunduğunuz mekânlarda, meşgul olduğunuz konumda yapacağınızı yapın, elinizden geleni ardınıza koymayın bakalım; biz de uygulamaya çalıştığımız üzere kendi görevlerimizi yapmaya devam edeceğiz.”

Hûd 11/93. âyetinde de geçtiği üzere, Hz. Şuayb kendisine karşı azgınca bir tutum sergileyen, onu ve barberindekileri tehdit eden kavmine şöyle demişti: “Ey kavmim! Elinizden geleni yapın! Ben de (görevimi) yapacağım!” Hz. Şuayb bu ifadesinde kavmine “bütün gücünüzle, elinizden ne geliyorsa hepsini yapın; ben de yapacağım” demişti. Onun “ben de yapacağım” sözüyle kastı, tebliğe ve hakikat bilgilerini söylemeye ve yaşamaya devam edeceği kararlılığıdır. Onların yapmasını söylediği şey ise daha önceden de yapageldikleri üzere “inkâr, alaycılık ve tehditleri”ydi. Herkes kendisine yakışanı yapsın; sonuç er ya da geç herkesin önüne gelecektir.

2. وَانْتَظِرُوا اِنَّا مُنْتَظِرُونَ “Bekleyin! Şüphesiz ki biz de bekleyenleriz.” Yüce Allah Hz. Peygamber’e hitap ederek Yûnus 10/102’de de geçtiği gibi inkârda ve şirkte ısrarcılık yapan ve önceki kavimler gibi, sadece ve sadece helak günlerini bekleyen müşriklere beklemeleri gerektiğini, zira beraberindeki müminlerle birlikte kendisinin de beklemekte olduğunu söylemesini emretmektedir.

Bu ifadenin benzerleri En‘âm 6/158, A‘râf 7/71, Yûnus 10/20, 102’de geçmekte, Hz. Peygamber’in müşrik muhataplarına hitaplarında yer almaktadır. Sözü edilen meydan okumada inkârcıların akıbetiyle ilgili tehdit içerikli bir mesaj bulunmaktadır. Hz. Peygamber inkârcı kavmine hitap ederken “Siz artık Allah’ın dünyada veya âhirette başınıza ne belalar getireceğini bekleyin; başınıza nelerin geleceğini, nasıl bir azap ve gazapla helak edileceğinizi bekleyin; ben de bu durumu bekleyenlerdenim; artık bakıp göreceğiz” demiştir. Bu ifadesiyle aslında davasındaki haklılığını ve muhatapların alaycılıklarının yersiz olduğunu kendilerine son bir kez beyan etmiş olmaktadır. Bu ifadenin benzerleri başka milletler ve kavimler için de Kur’ân’da yer almaktadır.(27)

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyet ve benzerlerinde maksadı şöyle de anlayabiliriz: Siz ey inkârcı müşrikler, şeytanın size vaad ettiği ve süslü gösterdiği şeyleri bekleyip durun; biz de Rabbimizin bize vaad ettiği sizinle savaşı ve size karşı bize yapacağı yardımları beklemekteyiz.(28)

Âyetteki وَانْتَظِرُوا ventezırû “bekleyin” ifadesini müşriklerin sandığı türden Hz. Peygamber’in akıbetiyle de ilişkilendirmek mümkündür. Buna göre maksat “Siz benim helak olmamı bekleyin durun; ben de sizinle beraber sizin helak olmanızı bekleyenlerdenim” şeklini alır.(29) Nitekim Râzî’nin beyanına göre İbn Abbâs da âyeti bu şekilde yorumlamıştır. Konuyla ilgili benzer bir ifade de Tûr 52/31’de şu şekilde yer almaktadır: “De ki: Bekleyin! Ben de sizinle beraber bekleyenlerdenim.”

Yüce Allah, müşriklerin bu alaycı ve umursamaz tavrını eleştirmekte ve Hz. Peygamber’in onlara tepki vermemesi gerektiğini beyan etmektedir. Rabbimiz ona emrederek şöyle demesini kendisinden istemektedir: “Siz beni zamanın felaketlerinin yok etmesini bekliyorsunuz. Öyleyse bekleyin bakalım; ben de sizinle birlikte sizin başınıza gelecek felaketleri beklemekteyim.” Bu ifade Kalem 68/5-6’da geçen “Kimin cinlenmiş olduğunu yakında sen de göreceksin; onlar da görecekler” beyanına benzemektedir. Aynı şekilde benzer içerikte bir beyan Dühân 44/59’da da zikredilmektedir.

Tevbe 9/52 ve 98’de inkârcıların beklediği türden belalar ifadesi, Tevbe 9/24’teki azap beklentisi, ayrıca Tâhâ 20/135’teki tehdit ifadelerinde de terabbesa, terabbesû, el-muterabbisîne gibi kelimeler kullanılmaktadır. Bütün bunlar Yüce Allah’ın dikkat çektiği çok önemli bir hakikati gündeme getirmektedir ki o da ilahi prensiplere karşı gelenlerin başına belaların geleceğidir.

ıı. Yüce Allah’ın Kudreti ve Erişilmez Bilgisi

وَلِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَاِلَيْهِ يُرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Göklerin ve yerin gaybı (bilinemeyeni) yalnızca Allah’a aittir. Her iş yalnızca O’na döndürülür. Öyle ise O’na kulluk et ve O’na güven! Rabbin yaptıklarınızdan asla habersiz değildir.”

Âyettekiوَلِلّٰهِ ve lillâhi ifadesi “sadece Allah’a aittir”; غَيْبُ السَّمٰوَاتِ ğaybu’s-semâvâti tamlaması “göklerin bilinemeyeni”; وَالْاَرْض ve’l-ardı ifadesi “ve yerin (bilinemeyeni)”; وَاِلَيْهِ ve ileyhi ifadesi “sadece O’na”; يُرْجَعُ yurce‘u edilgen fiili “döndürülür, döndürülecektir”; الْاَمْر el-emru kelimesi “iş(ler)”; كُلُّهُ küllühû tamlaması “hepsi”;فَاعْبُدْهُ fe‘büdhu emri “O’na kulluk et”; وَتَوَكَّلْ ve tevekkel emri “ve güven”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifdesi “O’na”;وَمَا رَبُّكَ ve mâ rabbuke ifadesi “senin Rabbin hiçbir şekilde değildir”; بِغَافِلٍ biğâfilin ifadesi “habersiz, bilgisiz”;عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yaptığınız şeylerden” demektir.

Burada Yüce Allah’ın mutlak bilgisine, mutlak kudretine değinilmekte, sadece O’na kulluk edip güvenmek gerektiğine dair bilgiler gündeme getirilmektedir.

Ka‘b el-Ahbâr’dan gelen bir bilgiye göre Tevrât’ın sonunun da bu şekilde bittiği rivayet edilmiştir.(30)

1. وَلِلّٰهِ غَيْبُ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ “Göklerin ve yerin gaybı (bilinemeyeni) yalnızca Allah’a aittir.” Bu cümlenin benzerleri çeşitli âyetlerde yer almaktadır.(31) Âyetteki “takdim-te’hîr” gereği göklerin ve yeryüzünün gaybının, yani sırrının, bilgisinin ve dolayısıyla hükümranlığının sadece ve sadece Yüce Allah’a ait olduğu Hz. Peygamber’in şahsında bütün muhataplara yönelik bir bilgi olarak vurgulanmaktadır. Konu gereği, bu ifade inkârcı muhataplar açısından bir tehdit içermekte, müminler için de kendilerine bir huzur ve güven aşılamayı amaçlamaktadır.

Söylenmek istenen şudur: Her şeyin kudreti ve kullara gizli saklı olan şeylerin bilgisi Yüce Allah’ın kontrolündedir; O’ndan yana olanlara ne mutlu! Karşı durumda olanları da feci bir akıbet beklemektedir. Kendilerine azabın ne zaman ineceğini de sadece O bilir.(32)

Benzer bir konunun işlendiği Yûnus 10/20’de şöyle buyrulmaktadır: “De ki: Gayb sadece ve sadece Allah’ın kontrolündedir.” Âyette yer alan اِنَّمَا innemâ edatı hasr/kasr manası veren “vurgu” edatlarından birisidir ve gaybın sadece ve sadece Yüce Allah’ın kontrolünde olduğunu manaya katmaktadır.

2. وَاِلَيْهِ يُرْجَعُ الْاَمْرُ كُلُّهُ فَاعْبُدْهُ وَتَوَكَّلْ عَلَيْهِ “Her iş yalnızca O’na döndürülür. Öyle ise O’na kulluk et ve O’na güven!” Yaratılmış olan her ne varsa hepsinin durumu, oluş ve bozuluşu sadece O’na döndürülmektedir. İnkârcıların ve müşriklerin yapıp ettiği ne varsa hepsi Yüce Allah’ın huzurunda hesaba konu edilecek, Yüce Allah Hz. Peygamber’in ve eziyete uğratılan müminlerin intikamını onlardan alacaktır.(33)

Hesap mahşerde O’nun huzurunda sorulacak, yargılama O’nun buyruğuyla yerine getirilecektir. O’nun zatı ve huzuru hariç, başka hesap mekânı ve makamı olmayacaktır. Yapılanların cezası da ödülü de orada sahipleriyle buluşturulacaktır.(34) Öyleyse sadece O’na kulluk edilmeli ve yine sadece O’na güven duyulmalıdır. Talâk 65/3’te de geçtiği gibi Yüce Allah’a güvenenlere Allah yeter. Burada hitap Hz. Peygamber’e yönelik olsa da mesaj geneldir; yani herkesi içermektedir.

Kur’ân’da tevekkül ile ilgili 40 âyet vardır.(35) Hz. Peygamber’e yönelik Yüce Allah’a tevekkül etmesi emri çeşitli âyetlerde zikredilmektedir.(36) Buradaki emir, Yüce Allah’ın vekil edinilmesiyle ilgilidir. Bu âyette verilmek istenen mesajı “(Bu nedenle), O’nun himayesine sığın, sadece O’nu vekîl tut; sadece O’na güven” şeklinde anlamak durumundayız.

Tevekkül, elden gelen fedakârlıkların ve sorumluluklarının gereğini yerine getirdikten sonra, nihayetinde Yüce Allah’a güveni esas almak demektir. Müminlerden istenen de böyle bir güveni hayatlarında tesis etmeleridir. Tevekkül sadece Yüce Allah’a yönelik gerçekleştirilmelidir; çünkü vekîl yani “güven kaynağı” olarak Allah yeter;(37) her şeye vekîl olan O’dur;(38) O en güzel vekildir.(39)

Her şeyin sahibi ve maliki Yüce Allah olduğu için, başka varlıkların mahşeri bulunmadığı ve mahlûkat üzerinde herhangi bir yetkileri de olmadığı için kulluğa layık olan kudret sadece O’dur ve güven kaynağı olarak da sadece O bilinmelidir. Durum böyle olunca, başka varlıklara hiçbir şekilde gönül bağlamamak, onlardan herhangi bir beklentiye girmemek ve onlardan gelebilecek herhangi bir korkuya kapılmamak mümin olmanın gereğidir.

3. وَمَا رَبُّكَ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Rabbin yaptıklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu ifade benzer manalarda Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te geçmektedir. Yüce Allah öncelikle inkârcıların, ardından bütün muhataplarının yapıp ettikleri her ne varsa, onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır.

Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığı ifade edilmiş olmaktadır.

Yüce Allah sûrenin bu son cümlesinde Hz. Peygamber aracılığıyla inkârcılara seslenmekte ve yapıp ettiklerinden hiçbir şekilde habersiz olmadığını bildirmesini kendisinden istemektedir. Âyetteki مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı Yüce Allah’ın insanların yaptıklarından asla ve asla gafil, yani habersiz olmadığını ve onlara karşı duyarsız kalmayacağını ortaya koymaktadır. Bu ifade de öncekilerde olduğu gibi inkârcılara yönelik bir tehdit, müminlere yönelik de bir moral cümlesidir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 138; Zemahşerî, age., II, 420. 2 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 138; ; Zemahşerî, age., II, 420; Râzî, age., XVIII, 75.
• 3 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 139; Zemahşerî, age., II, 421.
• 4 - Taberî, age., XII, 140; Zemahşerî, age., II, 421.
• 5 - Râzî, age., XVIII, 76. 6 - Râzî, age., XVIII, 76.
• 7 - Zemahşerî, age., II, 421.
• 8 - Semerkandî, age., II, 181; Taberî, age., XII, 141.
• 9 - Bakara 2/217; Mâide 5/13; Tevbe 9/110; Hûd 11/118; Ra‘d 13/31; Hacc 22/55.
  • Bakara 2/217 Mâide 5/13 Tevbe 9/110 Hûd 11/118 Ra‘d 13/31 Hacc 22/55
• 10 - Bakara 2/124, 155, 249; Âl-i İmrân 3/152, 154, 186; Mâide 5/48, 94; En‘âm 6/165; A‘râf 7/163; Enfâl 8/17; Nahl 16/92; Kehf 18/7; Enbiyâ’ 21/35; Neml 27/40; ‘Ankebût 29/2-3; Ahzâb 33/11; Muhammed 47/4, 31; Mülk 67/2; Fecr 89/15-16.
  • Bakara 2/124 Bakara 2/155 Bakara 2/249 Âl-i İmrân 3/152 Âl-i İmrân 3/154 Âl-i İmrân 3/186 Mâide 5/48 Mâide 5/94 En‘âm 6/165 A‘râf 7/163 Enfâl 8/17 Nahl 16/92 Kehf 18/7 Enbiyâ 21/35 Neml 27/40 ‘Ankebût 29/3 Ahzâb 33/11 Muhammed 47/4 Muhammed 47/31 Mülk 67/2 Fecr 89/16
• 11 - Furkân 25/77. 12 - Nisâ’ 4/147; Nahl 16/78; Secde 32/9.
  • Furkân 25/77 Nisâ 4/147 Nahl 16/78 Secde 32/9
• 13 - Buhârî, Rikâk, 84: 37; Müslim, İman, 10. 14 - Bu konudaki açıklamalar için bk. Semerkandî, age., II, 181-182; Taberî, age., XII, 143-144; Zemahşerî, age., II, 422; Râzî, age., XVIII, 78-79. 15 - En‘âm 16/115; A‘râf 7/137; Yûnus 10/33, 96; Hûd 11/119; Mü’min 40/6. 16 - Semerkandî, age., II, 137; Taberî, age., XI, 169-170; Zemahşerî, age., II, 358. 17 - Zümer 39/19, 71.
  • Nahl 16/115 A‘râf 7/137 Yûnus 10/33 Yûnus 10/96 Hûd 11/119 Mü'min 40/6 Zümer 39/19 Zümer 39/71
• 18 - Semerkandî, age., II, 182.
• 19 - Semerkandî, age., II, 182. 20 - Zemahşerî, age., II, 422. 21 - En‘âm 6/110, 113; İbrahim 14/37, 43; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23; Hümeze 104/7. 22 - Hûd 11/120; İsrâ’ 17/36; Furkân 25/32; Kasas 28/10; Necm 53/11. 23 - İsrâ’ 17/36; Nahl 16/78; Mü’minûn 23/78; Secde 32/9; Ahkâf 46/26; Mülk 67/23.
  • En‘âm 6/110 En‘âm 6/113 İbrâhîm 14/37 İbrâhîm 14/43 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23 Hümeze 104/7 Hûd 11/120 İsrâ 17/36 Furkân 25/32 Kasas 28/10 Necm 53/11 İsrâ 17/36 Nahl 16/78 Mü'minûn 23/78 Secde 32/9 Ahkâf 46/26 Mülk 67/23
• 24 - Semerkandî, age., II, 182. 25 - Semerkandî, age., II, 182; Taberî, age., XII, 145-147; Zemahşerî, age., II, 422.
• 26 - Semerkandî, age., II, 182; Taberî, age., XII, 147.
• 27 - En‘âm 6/158; A‘râf 7/71; Yûnus 10/20, 102; Hûd 11/122; Tûr 52/31; Kalem 68/5-6.
  • En‘âm 6/158 A‘râf 7/71 Yûnus 10/20 Yûnus 10/102 Hûd 11/122 Tûr 52/31 Kalem 68/6
• 28 - Taberî, age., XII, 148. 29 - Semerkandî, age., II, 138, 182; Zemahşerî, age., II, 422.
• 30 - Semerkandî, age., II, 183. 31 - Bakara 2/33; Hûd 11/123; Nahl 16/77; Kehf 18/26; Neml 27/65; Fâtır 35/38; Hucürât 49/18.
  • Bakara 2/33 Hûd 11/123 Nahl 16/77 Kehf 18/26 Neml 27/65 Fâtır 35/38 Hucurât 49/18
• 32 - Semerkandî, age., II, 182. 33 - Zemahşerî, age., II, 422.
• 34 - Taberî, age., XII, 148. 35 - Âl-i İmrân 3/122, 159, 160; Nisâ’ 4/81; Mâide 5/11, 23; A‘râf 7/89; Enfâl 8/2, 49, 61; Tevbe 9/51, 129; Yûnus 10/71, 84, 85; Hûd 11/56, 88, 123; Yûsuf 12/67; Ra‘d 13/30; İbrâhim 14/11, 12; Nahl 16/42, 99; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; ‘Ankebût 29/59; Ahzâb 33/3, 48; Zümer 39/38; Şûrâ 42/10, 36; Mücâdele 58/10; Mümtehıne 60/4; Teğâbun 64/13; Talâk 65/3; Mülk 67/29. 36 - Âl-i İmrân 3/159; Nisâ’ 4/81; Enfâl 8/61; Hûd 11/123; Furkân 25/58; Şu‘arâ’ 26/217; Neml 27/79; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9.
  • Âl-i İmrân 3/122 Âl-i İmrân 3/159 Âl-i İmrân 3/160 Nisâ 4/81 Mâide 5/11 Mâide 5/23 A‘râf 7/89 Enfâl 8/2 Enfâl 8/49 Enfâl 8/61 Tevbe 9/51 Tevbe 9/129 Yûnus 10/71 Yûnus 10/84 Yûnus 10/85 Hûd 11/56 Hûd 11/88 Hûd 11/123 Yûsuf 12/67 Ra‘d 13/30 İbrâhîm 14/11 İbrâhîm 14/12 Nahl 16/42 Nahl 16/99 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 ‘Ankebût 29/59 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Zümer 39/38 Şûrâ 42/10 Şûrâ 42/36 Mücâdele 58/10 Mümtehine 60/4 Teğâbun 64/13 Talâk 65/3 Mülk 67/29 Âl-i İmrân 3/159 Nisâ 4/81 Enfâl 8/61 Hûd 11/123 Furkân 25/58 Şu‘arâ 26/217 Neml 27/79 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9
• 37 - Nisâ’ 4/81, 109, 132, 171; İsrâ’ 17/65; Ahzâb 33/3, 48; Müzzemmil 73/9. 38 - En‘âm 6/102; Hûd 11/12; Yûsuf 12/66; Kasas 28/28; Zümer 39/62. 39 - Âl-i İmrân 3/173.
  • Nisâ 4/81 Nisâ 4/109 Nisâ 4/132 Nisâ 4/171 İsrâ 17/65 Ahzâb 33/3 Ahzâb 33/48 Müzzemmil 73/9 En‘âm 6/102 Hûd 11/12 Yûsuf 12/66 Kasas 28/28 Zümer 39/62 Âl-i İmrân 3/173